&
Boekbesprekingen
Leiderschap in de Afrikaanse stammencultuur Willem H.J. de Liefde (2002), African tribal leadership voor managers. Van dialoog tot besluit. - Deventer: Kluwer. – met etsen en tekeningen van Jan Montyn en Klaus Elle. – ISBN 90 14 09547 3; 144 pagina’s; € 29,50 Drs. Henk van den Heuvel en dr. Harry Wels Het boek African tribal leadership van Willem de Liefde lijkt sterk te passen in debatten over lokale managementstrategieën die in Zuid-Afrika sinds een jaar of tien aan de gang zijn. Die debatten worden gevoerd door auteurs als Christie, Lessem en Mbigi1 over African management en African business renaissance en door Koopman over ‘transcultureel management’.2 Daarbij grijpt men terug op specifieke positieve elementen uit de Afrikaanse cultuur en tradities in de oorspronkelijke prékoloniale samenleving, die passen in het beeld van collectiviteit. Het samen vergaderen in een open, gelijkwaardige sfeer waarin de chief de verschillende standpunten aanhoort en op basis daarvan een besluit formuleert, lijkt daarin een belangrijk kenmerk te zijn. Het begrip ubuntu neemt hier een zeer centrale plaats in. Ubuntu is een begrip uit de Nguni-talengroep in Zuidelijk Afrika. Het drukt collectieve moraliteit uit en onvoorwaardelijke onderlinge solidariteit. Een vaak gebruikt voorbeeld in dit verband is het spreekwoord: ‘Ik ben (besta) door (dankzij) anderen’ of ‘Ik besta omdat wij bestaan’.3 Het verwijst volgens genoemde auteurs naar de essentie van het menszijn in Afrika, naar de waarden, normen, zienswijzen en beelden van Afrikaanse samenlevingen in prékoloniale tijden.4 Er lijkt in Zuid-Afrika sinds de afschaffing van apartheid een ware ‘ubuntu-industrie’ te zijn ontstaan, een subcategorie van wat Schipper de ‘otherness-industrie’ noemt.5 Organisatieadviseurs, uitgevers en filosofen treden hierin op als entrepreneurs. De auteur Willem de Liefde is ook op deze markt actief: hij is directeur van Tribal Management Consultancy in Johannesburg en hij is erin geslaagd om met dit boek – in ieder geval grafisch gezien, maar ook anderszins – een heel mooi en aantrekkelijk product op de markt te zetten. In het boek maakt De Liefde een duidelijk onderscheid tussen het Westen en ‘de westerse cultuur’ enerzijds en ‘de Afrikaanse stammencultuur’ anderzijds, waar67
&
N U M M E R 2 - M A A RT / A P R I L - 2 0 0 3
mee hij geen recht doet aan het complexe, fluïde en dynamische begrip cultuur. Een dergelijke essentialistische kijk op cultuur en cultuurverschillen als op zichzelf staand en onveranderlijk is typerend voor veel organisatie- en managementliteratuur, waarvan Hofstede een sprekend en vaak geciteerd voorbeeld is. Hij beschreef hoe men aan de hand van vier ‘cultuurdimensies’ nationale culturen zou kunnen typeren en vergelijken.6 Bond voegde er later nog een vijfde dimensie aan toe op basis van onderzoekservaringen in Oost-Azië: de ‘Langetermijngerichtheid’ tegenover de ‘Kortetermijngerichtheid’.7 De afgelopen jaren is dit perspectief met name vanuit de organisatieantropologie vaak bekritiseerd, onder andere door Koot en door Tennekes. Zij waarschuwden voor stereotyperingen en pleitten voor de nodige nuances, aandacht voor machtsrelaties en een kritische houding met betrekking tot bestaande en geconstrueerde beelden bij de analyse van cultuurverschillen.8 Bestond er bijvoorbeeld in de prékoloniale cultuur wel zoiets als ‘dé Afrikaanse stammencultuur’ of is die door toedoen van het koloniale bestuur bewust gecreëerd, welke in de loop der tijden onder meer door apartheid is getransformeerd en een eigen dynamiek heeft gekregen?9 Als er al zoiets bestaat als African tribal leadership of ubuntu en het zou mogelijk zijn om deze begrippen volledig te reconstrueren en praktisch hanteerbaar te maken, dan is het maar de vraag of deze als volwaardige instrumenten inzetbaar zijn in een postmoderne multiculturele samenleving, of het nu om Zuid-Afrika of Nederland gaat, omdat ze zo volledig buiten de oorspronkelijke contexten worden geplaatst. Evenals de Zuid-Afrikaanse auteurs die een African management-benadering propageren, maakt De Liefde veelvuldig gebruik van metaforen om organisaties te typeren en van afbeeldingen om bijvoorbeeld ontwikkelingsfasen uit te drukken. Hij lijkt als het ware tribe en zelfs African tribal leadership als metaforen op te vatten. Hiermee zou hij impliciet kunnen aansluiten bij een auteur als Morgan die diverse metaforen gebruikt om organisaties steeds vanuit verschillende perspectieven te typeren.10 African tribal leadership zou dan als metafoor staan voor een organisatie die begrepen kan worden in termen van collectiviteit en de daarbij horende waarden die nodig zijn om organisaties weer bezieling en een menselijk gezicht terug te geven. Dit levert voor de beoogde lezersgroep een heel bijzonder, ongewoon perspectief op – en dat wekt nieuwsgierigheid op – maar geeft tevens een heel andere kijk op de gehanteerde terminologie en legt minder nadruk op het belang van de precieze historische en culturele betekenissen van deze begrippen. De dilemma’s en complexiteiten waarmee (top)managers zich in de postmoderne samenleving geconfronteerd zien, zijn volgens Koot en Sabelis talrijk en de eisen die aan hen gesteld worden zijn schrikbarend hoog en soms ook tegenstrijdig. Volgens Koot en Sabelis moet ‘de topmanager van vandaag tegelijk strateeg, coach, inspirator, kennismakelaar, public-relationsman én knuffeldier zijn.’11 Bij managementproblemen ‘in het Westen’ voegt De Liefde nog de gevolgen van een te ver doorgeschoten individualisering, burn out-verschijnselen en verzet tegen bureaucratische regels en controlemechanismen toe. Hij wil hiermee vooral een ander geluid laten horen, andere inspiratiebronnen en nieuwe vormen voor overleg en samenwerking binnen organisaties aanreiken. Het boek lijkt ook te 68
BOEKBESPREKINGEN
&
N U M M E R 2 - M A A RT / A P R I L - 2 0 0 3
BOEKBESPREKINGEN
willen aansturen op een andere werkelijkheidsbeleving. De werkelijkheid is niet alleen op een rationele wijze te analyseren, maar ook op een meer intuïtieve, creatieve en filosofische manier. Deze boodschap is een verdienste op zich, maar in hoeverre is dit alles nog als ‘typisch Afrikaans’ te typeren? African tribal leadership zou zingeving, bezieling, moraliteit en het menselijke gezicht in kille en strak rationeel geleide organisaties en bedrijven kunnen terugbrengen. Woorden als respect, vertrouwen, wederkerigheid en menselijkheid komen veelvuldig in het boek voor. In wat De Liefde – in contrast met Afrika – ‘het Westen’ noemt, lijken we gaandeweg veel van deze wezenlijke waarden kwijtgeraakt te zijn. Hij gaat echter niet dieper in op een analyse van managementproblemen in een globaliserende samenleving. De oplossingen aangereikt door African tribal leadership worden er onverkort en onvoorwaardelijk van toepassing geacht. De realiteiten van het bedrijfsleven in Nederland, waar shareholders value en felle onderlinge concurrentie de toon zetten, winstverwachtingen aanhoudend onder druk staan en aandelenkoersen over nagenoeg de gehele linie gedaald zijn, maken de ruimte voor experimenten met exotische overlegstructuren er niet groter op. De Liefde heeft het echter nauwelijks over omgevingsfactoren. Hij beschrijft de organisatie alsof het een eiland op zichzelf is. Een organisatie staat echter in een voortdurende wisselwerking met haar omgeving, waarbij allerlei krachten en invloeden van buiten de organisatie (externe ‘velden’) inwerken op de organisatie(cultuur) en op de manier hoe men met elkaar communiceert en bijvoorbeeld met diversiteit omgaat, zoals Glastra treffend heeft beschreven in zijn contextuele analyse van organisaties en diversiteit.12 Het analyseren van organisatie en management in hun eigen context betekent ook oog hebben voor machtsrelaties en -configuraties. Deze focus ontbreekt volledig in het African tribal leadership-handboek en dat is naar onze smaak toch wel een ernstige tekortkoming. De overlegvorm volgens de ‘Afrikaanse stammencultuur’, in het boek als leKgotla (vergadering; dialoog) aangeduid, mag dan wel aantrekkelijk, exotisch en zelfs enigszins trendy overkomen, maar het is eigenlijk net zo essentialistisch – of zoals Linda Human zegt ‘maximalistisch’13 – gesteld, als de opvatting dat Afrikaanse cultuur en Afrikaanse opvattingen over bestuur en leiderschap alleen maar een hindernis vormen voor ontwikkeling en vooruitgang.14 Het is echter niet aannemelijk, dat De Liefde met zijn boek een serieuze academische poging wil doen om Afrikaanse tribale leiderschapsprincipes en de toepassingsmogelijkheden ervan in een globaliserende samenleving in detail te analyseren. Zijn inzet is überhaupt niet gericht op het ontwikkelen van een visie op culturele diversiteit (zoals enkele van zijn Zuid-Afrikaanse collega’s pogen) of op de participatie van allochtonen in het domein van organisatie en management in de Nederlandse situatie. Dit laatste is naar ons oordeel een gemiste kans die misschien wel genomen was, als De Liefde meer oog had gehad voor het krachtenveld waarin Nederlandse managers opereren, de omgevingsfactoren en de politieke discussies in de huidige Nederlandse context.
69
&
N U M M E R 2 - M A A RT / A P R I L - 2 0 0 3
Veel meer lijkt Willem de Liefde gedreven te worden door de wil om de lezers te laten zien, dat er meer onder de zon is dan alleen de gangbare, dominante visie op organisatie en management die men hier gewend is. Onder meer dankzij de prachtige grafische vormgeving en de buitengewoon fraaie afbeeldingen van Jan Montyn en Klaus Elbe is African tribal leadership een zeer toegankelijk en leesbaar boek dat zeker een hoop inspiratie oplevert, zolang men het maar niet opvat als een nieuwe Viagra-pil om de problemen van Nederlandse managers voorgoed de wereld uit te helpen.
Noten 1. Mbigi, L. (2000), In search of the African business renaissance. – Randburg: Knowledge Resources; Mbigi, L. (1997), Ubuntu. The African dream in management. – Randburg: Knowledge Resources; Christie, P. (1996), Stories of an Afman(ager). – Randburg: Knowledge Resources; Lessem, R. en Nussbaum, B. (eds.) (1996), Sawubona Africa. Embracing four worlds in South African management, Sandton: Zebra Press; Mbigi, L. en Maree, J. (1995), Ubuntu: the spirit of African transformation management. – Randburg: Knowledge Resources; Lessem, R. en Mbigi, L. (eds.) (1994), African management, philosophies, concepts and applications. – Randburg: Knowledge Resources 2. Koopman, A. (1991), Transcultural management. – Londen: Blackwell Publishers 3. Vertaling van het Xhosa-spreekwoord Umuntu ngumuntu ngabantu vergelijkbaar met het Nguni-spreekwoord Motho ke motho ka motho yo mongwe: een persoon is een persoon vanwege de andere persoon 4. Blanken in (Zuid-)Afrika worden hier overigens niet onder verstaan, zo merkte R.D. Coertze op in ‘Ubuntu and nation building in South Africa’. – In: South African Journal of Ethnology, 2001, 24, 4, p. 113-118 5. Schipper, M. (1995), De boomstam en de krokodil. Kwesties van ras, cultuur en wetenschap. - Amsterdam: Van Gennep, p. 9 6. Hofstede, G.H. (1991), Allemaal andersdenkenden. Omgaan met cultuurverschillen. – Amsterdam: Contact. Vertaling van Cultures and organizations: software of the mind. – Londen [etc.]: McGraw- Hill, 1991. Hofstede noemt vier cultuurdimensies, te weten Machtsafstand; Individualisme versus Collectivisme; Masculiniteit versus Feminiteit en Onzekerheidsvermijding 7. Bond, M.H. (1986), The psychology of the Chinese people. – Oxford: Oxford University Press 8. Koot, W.C.J. (1988), ‘Bedrijfscultuur: de lessen van de antropologie’, Intermediair, jrg. 24, nr. 8; Tennekes, J. (1995), Organisatiecultuur. Een antropologische visie. – Leuven / Apeldoorn: Garant Uitgevers
70
BOEKBESPREKINGEN
&
N U M M E R 2 - M A A RT / A P R I L - 2 0 0 3
BOEKBESPREKINGEN
9. Zie bijvoorbeeld: Binsbergen, W. van (2001), ‘Ubuntu and the globalisation of Southern African thought and society’. – In: Van Hensbroek, P.B. (ed.), African Renaissance and Ubuntu philosophy. Special issue van Quest, Vol. XV, No. 1-2. Zie ook Vail, L. (ed.) (1989), The Creation of Tribalism in Southern Africa. – Londen: James Currey 10. Morgan, G. (1986), Images of organizations. – Londen, New Delhi: Sage Publications 11. Koot, W.C.J. en Sabelis, I. (2000), Overleven aan de top. Topmanagers in complexe tijden. – Utrecht: Uitgeverij Lemma, p. 24 12. Glastra, F. (ed.) (1999), Organisaties en diversiteit. Naar een contextuele benadering van intercultureel management. – Utrecht: Uitgeverij Lemma 13. Human, L. (1996), ‘Managing workforce diversity: a critique and example from South Africa’. – In: International Journal of Manpower 14. Zie bijvoorbeeld Veen, R. van der (2002), Afrika. Van de Koude Oorlog tot de 21e eeuw. – Amsterdam: KIT
71
