Blijvend in beweging Jaarverslag Jaarverslag

Blijvend in beweging

Jaarverslag 2012

Jaarverslag 2012 1

Inhoud Geldersch Landschap & Kasteelen streeft toegankelijkheid en transparantie na. Met dit publieksjaarverslag informeren wij onze donateurs en relaties. Daarnaast leggen wij verantwoording af in de financiële jaarrekening. Onze visie, het beleid en onze aanpak staan in beleidsdocumenten beschreven. Informatie over ons werk is verder te vinden op www.glk.nl. Op de website zijn alle jaarstukken in te zien en te bestellen.

5

Blijvend in beweging

7

GLK & samenwerking Samen Provincie Gelderland Samenwerking met gemeenten Gelders Restauratie Centrum Wooldse Veen Streekeigen en eigentijds erf Brood op de plank Kerkzicht

Vastgesteld door de directie op 9 april 2013, goedgekeurd door de Raad van Toezicht op 22 mei 2013.

11

Colofon

Bovenzaal van kasteel Cannenburch. Foto: Nico van Haastrecht

Geldersch Landschap & Kasteelen Postbus 7005 6801 HA Arnhem (026) 355 25 55 www.glk.nl

2 Jaarverslag 2012

Teksten: Mirjam Lammertink, Jeanine Perryck, Ton Roozen, Ine Sanders, Marjan Visscher Interviews: Karlijn van Onzenoort Beeldredactie: Karlijn van Onzenoort (met dank aan Pim Smit en Jennie Burgers) Eindredactie: Omomo, Den Haag Vormgeving: Pim Smit, Amsterdam Coördinatie: Karlijn van Onzenoort, Ine Sanders Gedrukt op FSC-gecertificeerd papier

15

17

20

Foto cover: Huismussen. Foto: Ernst Dirksen Foto achterkant: Schilderijenrestaurator Pauline Marchand aan het werk. Foto: Pauline Marchand

GLK & instandhouding Beheren Gebouwen Collecties Beleid Belangenbehartiging GLK & vernieuwing Vernieuwing Duurzame energie Publiekspresentaties Nieuwe impulsen Aanwinsten Sociale media Vergeten technieken GLK & draagvlak Donateurs Zichtbaar Educatie Zorgvuldig en transparant

Herfst in beeld Vele handen Wildobservatieposten 25

GLK & organisatie Organisatieontwikkeling Nieuwe organisatie Functioneringsgesprekken Huisvesting Ondernemingsraad Archief Veilig en vitaal Lange dienstverbanden Voorzitterswissel Actieve advisering

31

Doelen en resultaten

33

Raad van Toezicht

34

Beknopte jaarcijfers

41

Bestuurlijke organisatie Raad van Toezicht Raad van Advies Beheer Advies Commissie Vermogens Beheer Commissie

43

Verantwoordingsverklaring

45

Dank u wel

47

Liefde voor het vak

GLK & beleving Jaar van de Buitenplaats Toevallige vondsten IJzertijdboerderij De wolf staat voor de deur… Huizen op tv en postzegels Bijzonder bezoek Seizoenen beleven op de kastelen

Jaarverslag 2012 3

Blijvend in beweging Er zijn in 2012 twee grote aankopen geweest. Bij Doorwerth kochten we met eigen middelen 24 hectare grond die onlosmakelijk verbonden is met kasteel Doorwerth en die wij als landbouwgrond in stand zullen houden. Daarnaast ook 85 hectare grond in de Rosandepolder die we in erfpacht hebben verkregen en die we op termijn landschappelijk gaan inrichten.

In 2012 was ons jaarlijkse thema ‘Blijvend in beweging’. Blijven bewegen is goed in een tijd waarin veel verandert en onzekerheid heerst. De bezuinigingen op de Gelderse natuur en cultuur, waarvan we de gevolgen in het afgelopen jaar in toenemende mate hebben ondervonden, stellen ons voor nieuwe uitdagingen. Het versterkt ons streven om te komen tot een grotere onafhankelijkheid en meer draagvlak voor wat wij met onze organisatie in Gelderland doen. Duidelijk is dat we het niet zonder financiële steun kunnen doen. Zorg voor natuur en cultuur kost gewoon geld. De herijking van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) bracht partijen in Gelderland ertoe om de handen ineen te slaan. Samen hebben we de EHS opnieuw vormgegeven en staan we nu voor de uitwerking en vervolgens het beheer van de terreinen. We hebben onze ambities kunnen handhaven. Voor een deel door ze verder in de tijd uit te zetten maar meer nog doordat we efficiënter zijn gaan werken, voor meer inkomsten hebben gezorgd en onze organisatie hebben aangepast. Organisatie en medewerkers van Geldersch Landschap & Kasteelen (GLK) hebben veerkracht getoond.

Meer draagvlak Begin oktober 2012 konden wij onze veertigduizendste donateur verwelkomen. Als GLK zijn we trots dat het ons gelukt is om het aantal donateurs in deze economisch lastige tijd te laten groeien. Wij zijn onze donateurs zeer erkentelijk voor hun steun en betrokkenheid. Steun van donateurs is voor ons zeer wezenlijk. Steun betekent niet alleen méér maatschappelijk draagvlak, maar ook meer inkomsten waardoor we ons werk beter kunnen uitvoeren. Het draagt er ook toe bij dat wij iets minder afhankelijk zijn en meer op eigen benen kunnen staan. In het najaar van 2012 is de campagne ‘Schatkist Gelderland’ van start gegaan. Een campagne voor projecten die al langer op ons verlanglijstje staan en die de kwaliteit van ons bezit verhogen maar waarvoor tot nu toe de financiële middelen ontbreken. Via de campagne willen we bedrijven en particulieren benaderen om te zien of zij deze projecten willen steunen.

4 Jaarverslag 2012

Beheer en instandhouding Ook in 2012 hebben we het beheer van onze terreinen en ons erfgoed goed kunnen uitvoeren. Vooruitlopend op onderhandelingen over een nieuw contract met de provincie, hebben wij het lopende ILG-contract (Investeringsbudget Landelijk Gebied) geëvalueerd. De resultaten zijn hoopgevend. Zo komen er in de gebieden steeds meer soorten flora en fauna voor. Er zijn tal van projecten uitgevoerd. Op het Wekeromse Zand is in goed overleg met omwonenden een groot stuk levend stuifzand hersteld. Op De Dellen bij Heerde is een nieuwe schaapskooi gebouwd. Ook het Erf van Daendels is heringericht. Het is hiermee een echte toeristische trekpleister geworden. De toren van kasteel Wisch werd hersteld en op de valreep is een nieuwe partner gevonden voor kasteel Biljoen waardoor een goed gebruik van het kasteel voor de toekomst is gewaarborgd. In april 2012 is de restauratie van de behangsels in de Chinese kamer van huis Verwolde feestelijk opgeleverd. Gedeputeerde bij de provincie Gelderland mevrouw A. Traag verrichtte de openingshandeling.

Foto: Marc Pluim

Honingbij op zoek naar stuifmeel. Foto: Nature Picture Library/Stephen Dalton

Organisatieverandering In 2012 zijn organisatieveranderingen doorgevoerd met als uitgangspunt: backoffice centraal, frontoffice in de regio. Het aantal regio’s is bovendien teruggebracht van drie naar twee. Ondersteunende werkplekken in de regio zijn centraal ondergebracht op Zypendaal in Arnhem. De werkplekken voor beheer, die ook nodig zijn om lokale contacten te onderhouden, blijven in de regio.

Voorzitterswissel In december 2012 nam Huub Doek na acht jaar afscheid als voorzitter van GLK. Op 6 oktober reeds nam hij afscheid van onze achterban tijdens de jaarlijkse vergadering voor donateurs. Als teken van dank en waardering kreeg hij de erepenning van GLK en een staande ovatie. Wij verwelkomen de nieuwe voorzitter Harm Bruins Slot. Met hem en met alle bij GLK betrokken partijen blijven we werken aan een krachtig en gezond Gelders landschap.

Peter van den Tweel, directeur

Jaarverslag 2012 5

GLK & samenwerking Samen kun je veel bereiken. Met de provincie Gelderland wordt samengewerkt aan de toekomst van het landelijk gebied en aan een nieuwe meerjarenovereenkomst. Ook gemeenten hebben we vaak in ons werk nodig. Samenwerking leidde tot het

Gelders Restauratie Centrum, herstel van het Wooldse Veen en aandacht voor het Streekeigen en eigentijds erf. Samenwerking leidt soms letterlijk tot ‘brood op de plank’.

Lepelaars poetsen elkaar over en weer. Foto: Koos Dansen

Manifest voor een duurzaam landschap

6 Jaarverslag 2012

Samen De opdracht die in ons motto voor 2012 ‘Blijvend in beweging’ besloten lag, was niet eenvoudig. Want hoe combineer je continuïteit en dynamiek? Hoe zorg je voor een duurzaam behoud van ons erfgoed in een samenleving die in beweging is en waarin veel zaken niet meer vanzelfsprekend zijn? Terugkijkend op 2012 zijn we daar binnen onze organisatie toch goed in geslaagd. Bij alle veranderingen is het kostenbewustzijn verder toegenomen, zijn inkomsten uit het bezit vergroot en is met het verkleinen van de organisatie de efficiency verbeterd. Ook provincie en Rijk bewogen in 2012. We kregen te maken met een bezuiniging op de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) die door het kabinet Rutte 1 was ingezet. Het huidige kabinet heeft deze drastische bezuiniging voor een deel teruggedraaid, maar het is nog niet duidelijk hoe de doorwerking van de plannen er voor de provincies financieel uit gaat zien. Tegen die achtergrond is het uitermate verheugend dat onze donateurs ons blijven steunen. Hierdoor blijven we in staat om onze mooie kastelen, landgoederen en natuurterreinen in stand te houden en goed te beheren. Dat samenwerking veel tijd en aandacht vraagt van de organisatie wordt onder meer zichtbaar in onze commissielijst. In meer dan honderd samenwerkingsverbanden en overlegstructuren behartigen medewerkers van onze organisatie onze belangen. Voorbeelden zijn erfgoedstichtingen en -fondsen, historische verenigingen, gebiedscommissies, bosbrandcomités, afstemmingsoverleg met natuur- en milieuorganisaties, museale organisaties, gemeentelijke platforms, externe project- en werkgroepen, wild- en faunabeheereenheden en overleg over Natura 2000-gebieden. De effectiviteit en doelmatigheid van onze inzet wordt regelmatig getoetst.

Provincie Gelderland Samen met de Gelderse organisaties op het gebied van natuur, landbouw, landschap en waterschappen (Gelderse Manifestpartners) hebben we in het afgelopen jaar in een manifest uitgewerkt hoe het landelijk gebied in Gelderland duurzaam kan worden ingericht en beheerd en welke middelen daarvoor noodzakelijk zijn. Met de provincie is eind 2012 bovendien afgesproken dat GLK en de provincie in 2013 aan een nieuwe samenwerkingsovereenkomst gaan werken. Het gaat dan om het beheer van de terreinen, grondverwerving, inrichtingsmaatregelen en integrale projecten waarmee doelen van zowel GLK als de provincie gerealiseerd kunnen worden. De laatste jaren stagneert de groei van ons bezit voor zover het gesubsidieerde aankopen betreft. De provincie werkt nu aan nieuwe regels voor het verkopen of doorleveren van grond. Meer partijen moeten in de nieuwe opzet een rol kunnen spelen bij de realisatie van overheidsdoelen op het gebied van natuur en landschap. Samenwerking met gemeenten Samenwerking en overleg met gemeenten heeft op veel fronten plaatsgevonden. Er zijn besprekingen geweest over schaapskooien op de Loenermark en De Dellen en over extra wildobservatieposten. Ook was er intensief overleg over een wegverbreding die ten koste gaat van ons landgoed Hoekelum waarvoor nog steeds geen aanvaardbare oplossing gevonden is. Eind 2012 is ook de samenwerking met de gemeente Culemborg gewijzigd. Waar de gemeente ruim twaalf jaar verantwoordelijk was voor het beheer van de Goilberdingeren Baarsemwaard, die eigendom zijn van Geldersch

Landschap, is nu overeengekomen dat wij zelf deze uiterwaarden gaan beheren. We kijken daarbij naar de wensen van de bevolking en naar de voorwaarden die Rijkswaterstaat stelt aan het beheer in verband met de veiligheid in het rivierengebied. Om de toekomst van de oliemolen bij landgoed Eerbeek – de enige nog werkende bovenslagmolen in Nederland – veilig te stellen en open te houden voor publiek, hebben we een samenwerkingsovereenkomst getekend met de eigenaar. Door de samenwerking zal de ensemble- en belevingswaarde van het landgoed hoger worden. Een bijzondere vorm van samenwerking is van de grond gekomen in Lunteren. Samen met het Luntersche Buurtbosch en de gemeente Ede hebben we het project ‘Goudsberg, middelpunt van Nederland’ verder uitgewerkt en is er ruim één miljoen euro aan fondsen bijeengebracht. In dit project worden de bijzondere waarden op het gebied van natuur, cultuurhistorie en archeologie zichtbaar en beleefbaar gemaakt. Gelders Restauratie Centrum Samenwerking met de provincie Gelderland, de Monumentenwacht, kenniscentrum voor de bouw Fundeon en enkele onderwijsinstellingen leidde tot de oprichting van het Gelders Restauratie Centrum (GRC). De opening werd op 24 januari verricht door Gelderse gedeputeerde mevrouw A. Traag. In dit opleidings- en documentatiecentrum worden kennis en ervaring van restauratietechnieken gebundeld en uitgedragen. GLK is erbij betrokken vanwege onze historische kennis en ervaring bij onderhoud en restauratie. Ook hebben we de renovatie van het GRC-gebouw op het voormalig militair terrein Kamp Koningsweg gecoördineerd. > Jaarverslag 2012 7

Samen met Natuurmonumenten hebben we gewerkt aan het herstel van het Wooldse Veen: een fraai hoogveengebied bij Winterswijk.

Zelf broodjes bakken in ons bezoekerscentrum in Leur.

Wooldse Veen In de omgeving van Winterswijk hebben we in verschillende projecten samengewerkt. Met Natuurmonumenten is gewerkt aan het herstel van het Natura 2000-gebied Wooldse Veen. Natuurmomenten herstelt de kern van het gebied en wij zijn begonnen met de inrichting van de bufferzone rond dit fraaie hoogveen. In het buitengebied van Winterswijk is een ‘snelle verkaveling’ gestart. Met boeren, particulieren, waterschap en de gemeente willen we in dit proces de landbouwstructuur verbeteren en natuurdoelen realiseren. Per saldo krijgt GLK daar meer natuurgrond in beheer, terwijl ook de landbouwstructuur wordt verbeterd.

Genootschap (een genootschap tot bevordering van de schoonheid van stad en land) en Landschapsbeheer Gelderland het project ‘Streekeigen en eigentijds erf’ uitgevoerd. Doel van dit project is bewoners van boerderijen in Gelderland via een digitaal schetsboek (www.streekeigentijdserf.nl) te inspireren bij de inrichting van boerenerven. Het is een staalkaart van mogelijkheden voor de inpassing van moderne wensen in een historische context. Het project werd afgesloten op landgoed Staverden. Het erf van de door ons gerestaureerde boerderij Kerkzicht op dit landgoed is een mooi voorbeeld van streekeigen en eigentijds.

Streekeigen en eigentijds erf Op initiatief van het Prins Bernhard Cultuurfonds afdeling Gelderland hebben wij in samenwerking met het Gelders

Brood op de plank Samenwerking kan soms letterlijk leiden tot ‘brood op de plank’. Op Staverden is rond de gerestaureerde tradi-

tionele bakoven van boerderij de Molen een samenwerking op gang gekomen met de Elspeetse bakker Piet. Met graan uit de omgeving van Staverden, dat gemalen wordt in Hulshorst, bakt Piet puur Veluws brood in de met Staverdense takkenbossen gestookte bakoven. Het brood wordt geserveerd in de brasserie op Staverden. Ook de historische takkenbosoven in het bezoekerscentrum in Leur is weer in gebruik genomen. Gepensioneerd bakker Toon van Houdt bakt hier samen met een aantal vrijwilligers twee keer per maand Leurse ovenkoeken, kloostermoppen en tarweroggesloffen die letterlijk als warme broodjes over de toonbank gaan.

8 Jaarverslag 2012

Heidekoeien op het Wekeromse Zand. Foto: René Visser

‘Je hebt elkaar gewoon nodig’

‘T

Foto: Arie de Knegt

Foto: Ton Rothengatter

Foto: Natuurmonumenten/Barry Teunissen

Eind 2012 kregen we de Baarsemwaard terug in beheer.

Het meer dan zevenhonderd hectare omvattende landgoed Staverden heeft in de periode 2004-2008 grote veranderingen ondergaan. Zowel de natuur, het agrarisch bedrijf als tuin en park rond het kasteel hebben een impuls gekregen. Boerderij Kerkzicht op Staverden kreeg afgelopen jaar ook een nieuwe toekomst. De boerderij en ook het boerenerf werden gerestaureerd en de nieuwe bewoners namen ook het vroegere winkeltje, waar toen ook zelfgebakken brood werd verkocht, weer in gebruik. Het bakhuisje stond nog op het erf, net al de oude schuren en de hooimijt. Op Open Monumentendag stelden de bewoners huis en erf open voor belangstellenden. Met de aandacht voor alle aspecten van monument en omgeving en het enthousiasme van de nieuwe bewoners is de instandhouding van dit bijzondere Staverdense erfgoed zeker gewaarborgd.

Foto: Arie de Knegt

Foto: Kars Veling

Behoud en herbestemming monumentale waarden Kerkzicht

ot 2000 hadden we een gemengd bedrijf met koeien en varkens. Omdat we met varkens niet mochten uitbreiden, wilden we het roer omgooien: alleen nog koeien, en meer dan we eerst hadden. Maar we beschikten zelf niet over voldoende grond daarvoor. Toen bleek dat Geldersch Landschap op en rond het Wekeromse Zand landbouwgronden bezat, zijn we in gesprek gekomen en niet veel later samenwerking aangegaan. Wij pachten nu ongeveer 25 hectare

land. Hierop grazen onze eigen zwartbonte koeien, tachtig in totaal. Sinds 2009 verzorgen we ook de brandrode runderen en de heidekoeien van GLK; die laatste worden ingezet voor het begrazen van de heide op het Wekeromse Zand. Op een nabijgelegen stuk grond verbouwt GLK maïs, graan en gras, dat wij kopen voor de koeien. Onze stalmest gaat naar GLK, die het op haar beurt gebruikt voor de teelt van deze gewassen. Het voordeel voor ons is dat we die mest niet hoeven af te voeren. Je ziet, zo heb je elkaar gewoon nodig. Met de omschakeling naar alleen koeien zijn we ook biologisch geworden. We zien het als een nieuwe uitdaging om met respect voor de natuur en de dieren ons bedrijf te runnen.’ Carla de Vries, samen met man, zoon en schoondochter eigenaar van een biologische boerderij in buurtschap De Valk bij Lunteren Jaarverslag 2012 9

>

GLK & instandhouding GLK zet zich in voor de instandhouding van natuurlijk en cultureel erfgoed. We beheren terreinen, gebouwen en collecties. Kenmerk is dat huis, erf en goed in onderlinge samenhang worden beschouwd en beheerd. Het opstellen en beïnvloeden van beleid

behoren eveneens tot onze werkzaamheden. Actief behartigen we de belangen van natuur, landschap, cultuurhistorie en monumenten in de provincie Gelderland. En dat al meer dan tachtig jaar!

Ammersoyen Belegerd. Foto: Nico van Haastrecht

Het Sluishoofd bij de Ruïne van Batenburg kan weer bewoond worden

10 Jaarverslag 2012

Beheren GLK beheert bijna 12.000 hectare aan terreinen en ongeveer 650 gebouwen. Het gaat niet alleen om het beheer van de erfgoedwaarden zelf, maar ook om de recreatieve voorzieningen. Voor de financiering van het beheer maakt GLK ook gebruik van specifieke subsidieregelingen. Zo hebben we in het afgelopen jaar voor een periode van zes jaar aanvragen ingediend voor de Brim-regeling voor de instandhouding van historische gebouwen en voor historisch groen. Deze rijksregeling is bedoeld voor de instandhouding van rijksmonumenten. Beide aanvragen werden gehonoreerd. Bij het beheer van de terreinen maakt GLK gebruik van historische, streekeigen dierenrassen. Om onderdak te bieden aan veertig Veluwse heideschapen werd op De Dellen bij Heerde een nieuwe schaapskooi gebouwd. Bij landgoed Wildenborch hebben we maatregelen genomen om de leefomstandigheden van de zeldzame boomkikker te verbeteren. Er is een poel gegraven en de vrijkomende grond is benut om de wandelpaden in de directe omgeving op te knappen. Bij Bergharen in het rivierengebied hebben we nieuwe wandelpaden aangelegd. In Hernen, langs de Nieuwe Wetering, legde Waterschap Rivierenland poelen en natuurlijke oevers aan op gronden van GLK. In het gebied van de Vuursteenberg grazen niet langer de Schotse hooglanders. Het beheer met deze dieren leidde niet tot het gewenste resultaat. Ook hebben we twee hectare bos gekapt met als doel dit gebiedje om te vormen naar heide. De aanleg van een wandelpad heeft dit gebied beter beleefbaar gemaakt. Op landgoed Bonenburg is het deel van het park rond de vijver opgeknapt. We hebben nieuwe bruggen en paden aangelegd en het gazon is uitgebreid.

Gebouwen Ook het gebouwde bezit kreeg in 2012 aandacht. Naast het jaarlijks terugkerende schilderwerk hebben we op diverse plekken restauratie- en renovatiewerkzaamheden uitgevoerd. Zo is het Sluishoofd bij de Ruïne van Batenburg gerestaureerd en kan het weer voor bewoning in gebruik gegeven worden. Dit jaar voltooiden we ook de restauratie van de toren van kasteel Wisch. Voor landgoed Biljoen vonden wij een geschikte partner met wie we gaan werken aan het noodzakelijke herstel van het interieur. Na restauratie vonden we ook nieuwe bewoners voor boerderij Kerkzicht op Staverden, waarin een oud winkeltje is gevestigd dat de sfeer ademt van vervlogen tijden. De huurders dragen hiervoor nu de dagelijkse zorg. De voormalige boerderij bij De Voorst in Eefde, die al enige jaren leegstond in afwachting van verkoop, bleek in het voorjaar van 2012 te zijn gekraakt. Met hulp van gemeente en politie hebben we de krakers uit het pand gekregen waarna we alle bouwvallige en niet-monumentale opstallen hebben gesloopt. Na het vertrek van een hoevepachter op landgoed Kieftskamp is een plan gemaakt om de boerderij, een rijksmonument in slechte onderhoudstoestand, te restaureren en voor nieuw gebruik geschikt te maken. Eind 2012 zijn alle werkzaamheden afgerond. De erfinrichting hebben we meegenomen in het project ‘Streekeigen en eigentijds erf‘ van het Prins Bernhard Cultuurfonds afdeling Gelderland. In Gorssel erfde GLK twee recreatiewoningen waarvan het vruchtgebruik in 2012 eindigde. Deze worden gesloopt omdat ze niet voldoen aan de eisen van deze tijd. Komend jaar gaan we kijken of we op deze plek nieuwe recreatiewoningen kunnen realiseren.

Collecties Extra aandacht hebben we besteed aan de preventieve conservering van de collectie. Kasteel Doorwerth, de twee depots op kasteel Cannenburch, het winkeltje op boerderij Kerkzicht en kasteel Biljoen zijn voorzien van apparatuur om het klimaat beter te regelen. Als onderdeel van het meerjarenplan conservering schilderkunst zijn ook portretten uit huis Aerdt en kasteel Doornenburg preventief geconserveerd. Op kasteel Ammersoyen hebben vier kwetsbare zeventiendeeeuwse portretten op paneel een klimaatbox gekregen. Drie portretten uit huis Baak, in bezit van de Brantsen van de Zyp Stichting, konden in 2012 met steun van het Prins Bernhard Cultuurfonds worden gerestaureerd. Op huis Verwolde en kasteel Rosendael kon, met steun van een particuliere gift, een deel van de fotocollectie worden geconserveerd, gedigitaliseerd en gereproduceerd. In Mechelen (B.) werden de zeventiende- en achttiendeeeuwse wandtapijten uit kasteel Biljoen geconserveerd. Op twee speciaal georganiseerde tapijtendagen konden ruim honderd donateurs in Mechelen kennis nemen van het tijdrovende en ingenieuze conserveringsproces. Een topstuk in onze meubelcollectie is het zogenoemde Duitse meubel in kasteel Rosendael. De schenkster wilde dat te zijner tijd een restauratie uit haar nalatenschap zou worden bekostigd. Het meubel is inmiddels naar de restaurator overgebracht. De restauratie van de Chinese kamer van huis Verwolde kon volgens planning worden afgerond. Het is een goed voorbeeld van een restauratie met aandacht voor constructieve aspecten. Beleid Aan ons handelen ligt beleid ten grondslag. Dit jaar is het beleid rond verwerving en vervreemding van onroerende > Jaarverslag 2012 11

Voor de zeldzame boomkikker hebben we op landgoed Wildenborch een poel gegraven.

zaken tegen het licht gehouden en op onderdelen herzien of aangescherpt. We zullen ons terughoudender en kritischer opstellen met het oog op financiële risico’s. In 2012 hebben we ook een visie op stinsenplanten vastgesteld. Aanleiding was de geregeld terugkerende vraag of bepaalde stinsenplanten in tuinen en parken moeten worden aangeplant. Algemeen wordt de wenselijkheid daarvan bepaald door de ontwerp- en beplantingsgeschiedenis van de locatie. Ons beleid is dat recreanten zo veel mogelijk kunnen genieten van ons bezit. Slechts incidenteel zijn gebieden niet toegankelijk. Dat is het geval bij Petrea. Na de opening van het ecoduct Tolhuis over de A50 tussen Heerde en Wapenveld hebben wij voor het functioneren van dit ecoduct een deel van Petrea aangewezen als rustgebied voor fauna. Dit deel is niet toegankelijk voor bezoekers. Het resultaat mag er zijn, want na 35 jaar leven er weer edelherten in dit gebied. 12 Jaarverslag 2012

Na enkele diefstallen in 2011 hebben wij alle bronzen beelden uit onze parken verwijderd. Op termijn worden ze in principe allemaal vervangen door replica’s. In 2012 werd van de buste van onze oprichter mr. S. baron van Heemstra (1879-1960) een afgietsel gemaakt om op Warnsborn te plaatsen. Het origineel krijgt een waardige plek.

Daslook, wettelijk beschermde soort die tot de stinsenplanten behoort.

Om te zien hoe gebieden zich ontwikkelen worden jaarlijks enkele terreinen geëvalueerd. We kijken onder andere naar de ontwikkeling van de flora en fauna. In 2012 stonden de Regulieren en landgoed Mariëndaal op de agenda. In beide gebieden halen we onze instandhoudingsdoelen. Op de Loenermark vond een uitgebreide inventarisatie van soorten plaats. De bijzondere broedvogels bleken zowel in aantal soorten als in aantal broedgevallen spectaculair toegenomen ten opzichte van 2003. Veel energie is er ook gestopt in het opstellen van een visie voor dit gebied. Die zal in 2013 worden vastgesteld. Belangenbehartiging Voor de instandhouding van het natuurlijk en cultureel erfgoed leveren we een bijdrage aan plannen van derden. In 2012 heeft GLK dit gedaan voor de landgoedvisie van de gemeente Renkum en de beheerplannen van

de provincie Gelderland voor Europees beschermde natuurgebieden (Natura 2000-gebieden). De Veluwe, grote delen van de uiterwaarden en (tot voor kort) het Teeselinkven worden tot Natura 2000-gebieden gerekend. Zorgen maken wij ons om de dreigende aantasting van landgoed Hoekelum bij Ede. De gemeente wil de Edeseweg aanzienlijk verbreden ten koste van het landgoed. Samen met de Gelderse Natuur- en Milieufederatie (GNMF) en de Stichting Milieuwerkgroep Ede hebben wij ideeën aangedragen voor een aanpassing van de weg die niet leidt tot een aantasting van het landgoed. Het voorstel zorgde voor een lichte bijstelling van de plannen, maar niet voldoende. De plannen werden eind 2012 door de gemeenteraad goedgekeurd, waarna de GNMF, mede namens ons, beroep aantekende bij de Raad van State. Ook volgen wij de plannen van Rijkswaterstaat voor het knooppunt Hoevelaken. De verbreding die Rijkswater-

staat hier voorstaat, van zowel de A1 als de A28, kan leiden tot een aantasting van landgoed Hoevelaken. Wij pleiten voor een damwandconstructie die een minimaal beslag legt op de ruimte en bovendien willen wij een geluidswal en andere compenserende en verzachtende maatregelen. De gemeente Ede heeft een concept bestemmingsplan opgesteld voor woningbouw op het voormalige kazerneterrein naast bosgebied de Sysselt. GLK is niet tegen de ontwikkeling van de woningbouw, maar vindt wel dat de wijk goed in de omgeving moet worden ingepast. Wij hebben Ede gevraagd om tussen de Sysselt en de nieuwe wijk een groene zone aan te leggen en wildkerende maatregelen te nemen. Ook hebben we voorstellen gedaan om de betrokkenheid van de toekomstige bewoners bij het gebied te vergroten.

Torenkamer op kasteel Rosendael. Foto: Rob Schouten

Foto: Nico van Haastrecht Foto: Jelger Herder

Foto: Sander van der Molen

Precisiewerk bij de restauratie van het zogenoemde Duitse meubel.

‘Wij voelen ons beheerder van Gelders erfgoed’

‘H

uis Zypendaal, nu het centrale kantoor van GLK, werd tot 1926 bewoond door de familie Brantsen. Hun collectie familieportretten keerde na omzwervingen terug op Zypendaal en leidde in 1951 tot de oprichting van de Brantsen van de Zyp Stichting. Om allerlei goede redenen zijn deze en andere portretten van GLK ondergebracht in deze zelfstandige stichting, die nauw samenwerkt met GLK. Sinds 1989 ben ik bestuurslid, samen met andere deskundige vrijwilligers uit de wereld van de archieven,

kunsthistorie en iconografie. Ook twee medewerkers van GLK maken deel uit van ons bestuur. Zo is de band verzekerd. Wij adviseren over onderhoud en restauratie en over mogelijke nieuwe aankopen van Gelderse portretten. Ook leggen wij contact met fondsen die hierbij kunnen ondersteunen. Bijvoorbeeld de Stichting Fonds A.H. Martens van Sevenhoven, die culturele projecten in Gelderland financiert. Wij voelen ons beheerder van een deel van het erfgoed van GLK. Zo mogelijk willen we ook bekendheid geven aan de portretten. Dat gebeurde bijvoorbeeld in het verleden met de expositie “Gelderse Gezichten” in Museum Het Valkhof. Ook in publicaties en op andere manieren willen we Gelderse portretten voor het voetlicht brengen.’ Coen Schimmelpenninck van der Oije, bestuurslid van de Brantsen van de Zyp Stichting Jaarverslag 2012 13

GLK & vernieuwing Vernieuwing biedt kansen om kosten te besparen en draagvlak te versterken. De eerste stappen op weg naar het gebruik van duurzame energie zijn gezet en in enkele opengestelde huizen wordt de publiekspresentatie vernieuwd. Met het herstel van

historische parken en Natura 2000-gebieden, krijgen natuur en landschap nieuwe impulsen. Bijzondere aanwinsten versterken zowel de collectie als het terreinbezit en daarmee onze ensembles. Vernieuwing kan heel eigentijds met sociale media en ook met vergeten technieken.

@boswachterremco GLGK ziet draagvlak groeienen zijn meer dan duizend volgers Vernieuwing Voor een op behoud gerichte organisatie is vernieuwing niet altijd makkelijk. Toch is vernieuwing noodzakelijk. Niet zozeer van het erfgoed, maar wel van de wijze waarop we het presenteren, beheren en exploiteren. De samenleving vraag om andere vormen van beleving en communicatie. Nieuwe media zijn niet meer weg te denken.

Jonge vos. Foto: Ernst Dirksen

Duurzame energie Op het gebied van duurzaamheid is een begin gemaakt met energiezuinige ledverlichting in onze kastelen Rosendael, Cannenburch en huis Verwolde. Kroonluchters worden uitgerust met ledverlichting die de sfeer van echte kaarsen goed benadert. Ook Zypendaal schakelt volledig over op ledverlichting. De verwarmingsinstallatie in het Stroomhuis van Neerijnen is vervangen door een moderne palletkachel; we verkennen nog of ook snoeihout en houtchips uit de omgeving kunnen worden gebruikt. Energie opwekken kan met maaisel uit onze natuurterreinen. Waar dit materiaal eerst voor hoge kosten werd verwerkt, is het nu bruikbaar voor biovergisting en om karton van te maken. Met de investeringen beperken we kosten van het beheer en het gebruik van fossiele brandstoffen.

14 Jaarverslag 2012

Publiekspresentaties Voor kasteel Hernen is een eerste opzet gemaakt voor het verbeteren van de ontvangstruimte en de routing in het kasteel. Ook zijn ideeën uitgewerkt voor een nieuwe publiekspresentatie. In huis Verwolde kunnen bezoekers ervaren hoe het echtpaar Van der Borch van Verwolde-Voute met hun kinderen in 1926 het gemoderniseerde huis betrok, waarbij er speciale aandacht is voor ‘het onderhuis’. De dienstvertrekken, waaronder de keuken, was- en strijkka-

mers en voorraadkamers, worden authentiek ingericht en kunnen straks zonder begeleiding beleefd worden. Nieuwe impulsen Bij veel projecten krijgen natuur en landschap een nieuwe impuls. Er wordt altijd zorgvuldig gekeken naar de cultuurhistorische kwaliteiten waarop de projectdoelen worden afgestemd. Op het Wekeromse Zand, een van onze Europees beschermde Natura 2000-gebieden, is een begin gemaakt met uitbreiding van het levende stuifzand. Hiervoor moest een aantal hectare bos worden gekapt. Dat maakte het project gevoelig. Er is veel overleg met omwonenden en belanghebbenden geweest. Dit leidde er bijvoorbeeld toe dat het vliegeniersbosje in de omgeving, een schuilplaats in de Tweede Wereldoorlog, buiten de plannen is gehouden. Bij groot onderhoud van gebouwen kijken we ook altijd naar kansen voor bijzondere planten en dieren. Zo is bij het onderhoud aan de duiventoren van Ooij een broedgelegenheid voor kerkuilen gecreëerd. Op landgoed Waardenburg en Neerijnen zijn we begonnen met herstel van het park. Dit project, dat ook ondersteund wordt door de Nationale Postcode Loterij, wordt in fasen uitgevoerd. Eerste stap was het verbeteren van de wandelpaden volgens het oorspronkelijke ontwerp. Volgende stappen zijn uitbaggeren van de gracht van het kasteel en herstel van kwelkades. Op Bruggelen en de Loenermark zijn in samenwerking met Stichting Probos en medegefinancierd door de provincie zeventiende-eeuwse enkwallen hersteld. Op Zwaluwenburg en Hoekelum de wildwallen. Aanwinsten Een bijzondere aanwinst is een oude kaart van heerlijkheid Doorwerth die we met steun van de Vereniging ‘Kasteel

Doorwerth’ konden bemachtigen. De kaart geeft een gedetailleerd beeld van het achttiende-eeuwse ensemble. Daar konden we vorig jaar 24 hectare grond aan toevoegen, mede door een forse schenking van een particulier. Bijzondere aanwinsten zijn verder enkele foto’s van Rosendael uit het eind van de negentiende eeuw. Op een veiling in Arnhem is bijzonder Meissenporselein verworven: een kleurrijk servies met bijpassende kristallen glazen uit het begin van de twintigste eeuw. Alle stukken zijn voorzien van het sierlijke monogram van jonkheer Franz Lodewijk Willem van Schuijlenburch, die in 1870 op Wisch werd geboren. Sociale media Een proefproject heeft laten zien dat via sociale media (Facebook en Twitter) meer mensen hun weg naar onze bezoekerscentra en organisatie vinden. Het aantal volgers van onder andere kasteel Hernen (@kasteelHernen), bezoekerscentrum Leur (@bezoekleur) en Staverden (@bezoekstaverden) blijft stijgen en onze boswachter Remco (@boswachterremco) heeft intussen meer dan duizend volgers die hij informeert over het ‘nieuws uit onze natuurterreinen’. Nieuw zijn ook de digitale wandelroutes op de smartphone, via de app ‘7scenes’, die bezoekers nabij Wekerom meenemen door de ijzertijd. Vergeten technieken Een voorbeeld van vernieuwing door het toepassen van oude, bijna vergeten technieken is het opnieuw gebruiken van de oude ‘zaagkoele’ op landgoed Vorden. Hout dat hier wordt gewaterd is duurzamer, werkt minder en is uitstekend geschikt voor restauratiewerkzaamheden en onderhoud aan onze historische gebouwen. Het is bovendien kostenbesparend. Jaarverslag 2012 15

GLK & draagvlak GLK krijgt steun van donateurs, vrijwilligers, bedrijven, fondsen en de overheid. Hierdoor zijn we in staat om het Gelderse natuurlijk en cultureel erfgoed te behouden voor volgende generaties. Draagvlak krijgen we door zichtbaar te zijn, zowel op locatie als

in de pers, maar ook door educatie, communicatie en belangenbehartiging. Ook zorgvuldig en transparant handelen draagt bij aan het behoud en vergroten van draagvlak voor wat we doen. Hier is in het afgelopen jaar veel energie in gestoken.

Vliegenzwam. Foto: Els Jobse

‘Hoe heurt het eigenlijk?’

16 Jaarverslag 2012

Donateurs Donateurs zijn van onschatbare waarde voor GLK. Niet alleen hun financiële bijdrage is onmisbaar, ook hun signaal dat het belangrijk is om erfgoed in stand te houden is een steun in de rug bij de inspanningen die GLK levert. Veel aandacht gaat uit naar de werving van nieuwe donateurs. In 2012 is ons promotieteam uitgebreid van 32 naar 35 vrijwilligers en richtten we onze aandacht vooral op de Achterhoek. In de omgeving van ons erfgoed daar zijn wervingsfolders verspreid en hebben bestaande donateurs geholpen via de actie ‘Donateur werft donateur’. Ook hebben we donateurs geworven op kastelen en begin februari is de nieuwe promotiewagen in gebruik genomen. In totaal mochten we 1.111 nieuwe donateurs welkom heten, waardoor het totale aantal eind 2012 uitkwam op 40.956. Bij de begunstigersexcursies in juni stonden dit keer huis Verwolde en het Teeselinkven centraal. In huis Verwolde ging de aandacht uit naar de gerestaureerde Chinese kamer en de plannen voor een nieuwe presentatie in het onderhuis. Bij het Teeselinkven konden de deelnemers natuurschoon ervaren en kennismaken met zeldzame soorten flora en fauna, waaronder de witsnuitlibel en de boomkikker. Hoewel het weer niet altijd meewerkte en de excursie soms iets weg had van een survivaltocht, waren het geslaagde dagen. Steun aan GLK gaat soms verder dan het reguliere donateurschap. Jaarlijks ontvangt GLK erfenissen, legaten en schenkingen. Geld, onroerend goed en ook waardevolle voorwerpen worden aan ons toevertrouwd. Afgelopen jaar hebben we enkele bijzondere voorwerpen en meubels mogen ontvangen, die in de vaste kunsthistorische collectie zijn opgenomen. Voor een groot deel zijn ze te bezichtigen in onze opengestelde kastelen en huizen.

Zichtbaar Een goede zichtbaarheid van GLK is nodig bij het creëren van draagvlak. Belangrijk voor die zichtbaarheid is dat de naam, het logo, de huisstijl en de boodschap van GLK eenduidig worden gebruikt. In de praktijk bleek dit niet altijd het geval. Onze naam moet worden Geldersch Landschap & Kasteelen, dat afgekort wordt tot GLK zoals het in dit jaarverslag voor het eerst wordt gebruikt. De precieze uitwerking van onze communicatie rondom naam en logo krijgt in 2013 een vervolg. GLK schitterde in 2012 verschillende keren op de landelijke en regionale televisie. Zo werd in het natuurprogramma Buitengewoon van TV Gelderland aandacht besteed aan de natuur en cultuur in de Rijswaard bij het landgoed Waardenburg en Neerrijnen. Ook landgoed Biljoen en de omgeving van Winterswijk werden belicht. Samen met andere provinciale landschappen was GLK te zien in het nieuwe kinderprogramma Green-Kids van RTL. Bijzonder was het optreden van journalist Jort Kelder in kasteel Ammersoyen voor het programma ‘Hoe heurt het eigenlijk?’, waarin hij op zoek gaat naar etiquette. We waren ook onderwerp in speciale radio- en televisiecommercials van Omroep Gelderland die luisteraars en kijkers attendeerden op het natuur- en cultuurschoon van GLK en waarin gevraagd werd om steun. GLK maakt in de pers veel gebruik van ‘stopperruimte’. Stopperruimte is ‘restruimte’ in kranten en zendtijd die gratis wordt opgevuld met berichten van goede doelen. Veel persaandacht kreeg een heuse butler op huis Verwolde die er de eettafel dekte. Doel van het evenement was om tafeltradities van adellijke families voor het voetlicht te brengen. De familie Van der Borch van Verwolde, die vroeger op het landgoed woonde, had hiervoor antiek servies in

bruikleen gegeven. Voormalig staatssecretaris Henk Bleker bracht een bezoek aan het Wekeromse Zand. Die dag stond in het teken van de samenwerking tussen GLK en boeren die duurzaam willen produceren. Eind 2012 startte GLK de campagne ‘Schatkist Gelderland’. Bij deze campagne gaan we op zoek naar partners die een bijdrage willen leveren aan uitzonderlijke projecten die niet vanuit de reguliere middelen gefinancierd kunnen worden, maar die GLK wel wil uitvoeren. Lang gekoesterde wensen noemen we ze. Het vinden van de juiste match tussen gever en project is hierbij belangrijk. Ook onze bedrijfsrelaties kregen aandacht. Eind van het jaar had GLK 62 bedrijfsrelaties die onze stichting financieel steunen. Twee keer per jaar wordt voor hen een bijeenkomst georganiseerd waar, naast het onderlinge contact, vooral aandacht is voor projecten en besteding van middelen. De najaarsbijeenkomst vond plaats op huis De Voorst, de voorjaarsbijeenkomst op kasteel Rosendael. Het kasteel is beschikbaar voor representatieve doelen. Bedrijfsrelaties kunnen hier twee keer per jaar gratis gebruik van maken. Educatie Ook educatie helpt bij het verkrijgen van draagvlak. GLK zet hiervoor tientallen vrijwillige boswachters in die de bezoekers alles kunnen vertellen over de bijzondere bezittingen. Ook in de kastelen worden, voornamelijk door vrijwilligers, educatieve activiteiten ontplooid. Een aantal rondleiders en vrijwilligers nam dit jaar deel aan workshops en lezingen over erfgoededucatie in Gelderland op een symposium dat werd georganiseerd door organisatie voor cultuuronderwijs Edu-art. Jaarverslag 2012 17

>

Foto: Alette Barendse

Tafel in de eetkamer van huis Verwolde, gedekt met het servies van de familie Van der Borch van Verwolde.

Om onderdak te bieden aan veertig Veluwse heideschapen werd op De Dellen bij Heerde een nieuwe schaapskooi gebouwd.

De kennis die daar werd opgedaan, werd gebruikt voor het project ‘Erfgoededucatie’ dat GLK ruim twee jaar geleden samen met Edu-art startte. Dit project zorgt voor de ontwikkeling van lesstof voor de zeven opengestelde kastelen en drie bezoekerscentra van GLK en is bedoeld voor kinderen uit groep 5 tot en met 8 van de basisschool. In de lessen staat steeds de relatie tussen het kasteel of de buitenplaats en de omgeving centraal. Kinderen krijgen eerst een film over de kastelen te zien en gaan vervolgens naar buiten. In de afsluitende les moeten ze hun eigen plan maken voor het behoud van ‘hun’ cultureel erfgoed in de toekomst. Eind 2012 was al het lesmateriaal gereed.

en natuurbeheer’. GLK is ook in bezit van keurmerken, waaronder die van de Forest Stewardship Council (FSC). Dit keurmerk garandeert dat onze bossen verantwoord worden beheerd. GLK is gecertificeerd via de Unie van Bosgroepen. Bosgroepen zijn coöperatieve verenigingen van en voor eigenaren, waaronder particulieren, natuurbeschermingsorganisaties en overheden. De Bosgroepen ondersteunen de leden bij het beheer van hun bossen en natuurterreinen. Bij de Unie van Bosgroepen vond dit jaar een externe audit van het FSC-keurmerk plaats. Steekproefsgewijs werd een aantal aangesloten leden gecontroleerd. Ook GLK. Bij deze controle werden geen grote tekortkomingen geconstateerd en GLK mag het keurmerk blijven dragen. Landelijk is in 2011 een nieuw subsidiestelsel voor natuurbeheer van kracht geworden. Om voor het Subsidiestelsel

Zorgvuldig en transparant GLK wil zorgvuldig en transparant werken. We werken volgens gedragscodes, bijvoorbeeld voor ‘zorgvuldig bos18 Jaarverslag 2012

Natuur en Landschap (SNL) in aanmerking te komen, moeten beheerders aan bepaalde eisen voldoen. Beheerders die in hun bedrijfsvoering kunnen aantonen dat zij natuurwaarden in stand houden, kunnen een certificaat krijgen. Om voor certificering in aanmerking te komen moet een beheerder in een kwaliteitshandboek inzichtelijk maken hoe hij omgaat met het bereiken van doelen, monitoring, evaluaties en controles. Het voordeel van certificering is dat de administratieve en controlelasten lager zijn. GLK maakt geen gebruik van dit nieuwe subsidiestelsel omdat ons natuurbeheer nog voor een belangrijk deel gefinancierd worden uit het ILG-contract met de provincie

Opnames van het kinderprogramma Green-Kids van RTL met GLK-beheerder Hans Tjoonk.

Gelderland. Maar we hebben wel meegewerkt aan een uniform kwaliteitshandboek voor de twaalf provinciale Landschappen. Dat maakt het makkelijker om in de toekomst eventueel wel van de SNL-regeling gebruik te maken. Er waren ook ontwikkelingen in het Museumregister, waarin zes van onze zeven opengestelde kastelen en huizen zijn opgenomen. De eisen voor opname in het register zijn uitgebreid en soms aangescherpt. Nieuw is dat geregistreerde musea jaarlijks een zelfanalyse moeten uitvoeren. In 2012 maakten de kastelen Ammersoyen, Cannenburch, Doorwerth en Rosendael en de huizen Verwolde en Zypendaal deze zelfanalyse. Aan de verbeterpunten gaat in 2013 gewerkt worden.

Fietsexcursie Loenermark. Foto: Jennie Burgers

Foto: Bram van Broekhoven

In 2008 sloot GLK vanuit het Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG) een contract met de provincie Gelderland voor de uitvoering van circa vijftig projecten over een periode van zeven jaar. In 2012 kon een begin worden gemaakt met het herstel van het stuifzand van het Wekeromse Zand bij Ede.

Foto: Ton Rothengatter

Foto: Nico van Haastrecht Foto: Ton Rothengatter

Foto: Buiten-Beeld/Misja Smits

Erfgoededucatie: basisschoolleerlingen brengen een bezoek aan kasteel Hernen.

‘Wandelen met het hele gezin en de kat’

‘A

ls kind struinde ik altijd door de natuur. Vroeger was er niet veel vertier, we speelden bijna altijd buiten. Omdat ik met mijn ouders in Santpoort en later in Huizen woonde, waren eerst de duinen en daarna de hei mijn speelterrein. Ik ben in mijn leven vaak verhuisd. De laatste jaren voor zijn pensioen werkte mijn man in Arnhem en kwamen we in Velp te wonen. Toen zijn we donateur van Geldersch Landschap geworden omdat we echte natuurliefhebbers zijn. Veel grote wandelingen hebben we hier gemaakt.

Met de kinderen, de kleinkinderen, de hond en zelfs met de kat. We hadden destijds een wilde poes uit het asiel gehaald. Een reusachtig beest dat vanuit huis zo met ons meeliep de Posbank op. Ook zijn we de hele Veluwe over gefietst. Nu we ouder zijn, lukt dat allemaal niet meer zo goed. Maar we gaan nog steeds graag met excursies mee. Ook genieten we enorm van de kastelen en als er weer eentje gerestaureerd is, gaan we gelijk kijken. We vinden het geweldig dat GLK Biljoen heeft gekocht! En de kastelen zijn een ideale locatie voor feestjes. Zo vierden we ons vijftigjarig huwelijk op Zypendaal en heb ik deze zomer een verjaardagspartij georganiseerd op kasteel Rosendael vanwege … laten we zeggen: een bijzonder jubileumjaar.’ Maria Jansen uit Velp, in 2012 25 jaar donateur van Geldersch Landschap & Kasteelen Jaarverslag 2012 19

GLK & beleving

IJzertijdboerderij

De wolf staat voor de deur… In Nederland is de wolf in de negentiende eeuw uitgestorven. Maar hij is op de weg terug. Bij Keulen en in de Ardennen zijn al wolven gezien en zelfs een keer bij Duiven. Maar dat is niet bevestigd. Op Doorwerth was de wolf gedurende de zomer onderwerp van een tentoonstelling ‘De wolf staat voor de deur’. De expositie ging over sprookjes, mythen en verhalen over wolven. Ook was te zien hoe vele variaties van wolvenbestrijding en -jacht daartegen werden ingezet, onder meer met professionele wolvenjagers. Die tijd ligt ver achter ons.

Foto: Dick Klein Geltink

kosten van onderhoud en restauratie onder de aandacht gebracht. GLK was betrokken bij de organisatie van het Jaar van de Buitenplaats, onder meer bij de uitgave van het boek De buitenplaats en het Nederlandse landschap. Op 31 mei vond een landelijk symposium op Middachten plaats dat gewijd was aan de ‘buitenplaats in bedrijf’. Op uitnodiging van GLK gaf de directeur van de Engelse National Trust, Dame Fiona Reynolds, haar visie op een hedendaagse aanpak van behoud en beheer van buitenplaatsen. Kieftskamp. Foto: Jennie Burgers

Huis de Voorst. Foto: Nico van Haastrecht

Het hele jaar hebben erfgoedorganisaties activiteiten ontplooid om een breed publiek kennis te laten maken met de elegante overblijfselen van de wooncultuur van gefortuneerde stedelingen in het buitengebied. De ensembles op buitenplaatsen van huizen, parken, kassen, tuinornamenten, waterpartijen, koetshuizen en andere elementen. Daarbij zijn vooral ook de

de gemeente Ede gereconstrueerd konden worden, zijn het startpunt van wandelingen en excursies, onder andere via een app. Bezoekers krijgen uitleg over hoe mensen hier leefden van 800 voor Christus tot het begin van onze jaartelling.

Foto: KINA/Silvan Puijman

In maart werd op Wekerom een reconstructie van een ijzertijdboerderij door Gelderse gedeputeerde mevrouw A. Traag in gebruik genomen. De boerderij en spieker (een opslagplaats voor zaaigoed en voedsel), die met steun van de provincie en

Jaar van de Buitenplaats

Toevallige vondsten

Foto’s: Restaura

Huizen op tv en postzegels Terreinen herinrichten, land bewerken of grachten uitbaggeren gebeurt op onze cultuurhistorisch waardevolle terreinen altijd op een verantwoorde manier. Dat levert vaak bijzondere vondsten op. Studenten van Hogeschool Saxion Next hebben van een aantal terreinen, waaronder landgoed Biljoen, bestaande informatie bestudeerd en gebundeld als bron voor mogelijk aanwezige archeologische waarden. Bij de wildwallen op Hoekelum, de wallen en sprengen op Zwaluwenburg, de landweren bij Schaveren en de enkwallen bij Loenen en Bruggelen ligt de geschiedenis weliswaar

bovengronds, maar ook hier leveren archieven en archeologisch onderzoek vaak nieuwe kennis op over de aanleg. Bij het uitbaggeren van de gracht rond kasteel Hernen kwamen voorwerpen te voorschijn die de geschiedenis van het veertiende-eeuwse kasteel met twee eeuwen verlengden: bijna gave kinderklompjes, pijlpunten, sleutels en hand- of voetboeien uit de twaalfde en dertiende eeuw.

Het thema van Open Monumentendag in 2012 was ‘Groen van Toen’. In de aanloop naar de dag werden Monumenten van de Maand aangewezen. Huis Verwolde was monument van de maand in augustus, kasteel Rosendael was dat in september. In het programma ‘Markante Monumenten’ van de NTR werd op de publieke omroep aandacht besteed aan het huis en het kasteel. Voor de gelegenheid hadden bezoekers hier in het eerstvolgende weekeinde vrije toegang. Verwolde werd bovendien op vijf postzegels afgebeeld. Ze maakten deel uit van een serie postzegels van buitenplaatsen die PostNL in samenwerking met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed uitbracht.

Kasteel Rosendael. Foto: Ton Rothengatter

20 Jaarverslag 2012

Jaarverslag 2012 21

Herfst in beeld

Foto’s: Hajo Kruijff

Foto: Rob Schouten

22 Jaarverslag 2012

Foto’s: Rob Schouten

Seizoenen beleven op de kastelen Een kasteelheer leefde met de seizoenen. Het seizoensritme bepaalde het werk op het landgoed en ook wat er op tafel kwam. De tuin en de omliggende landerijen brachten het voedsel voort. Aan het einde van de zomer wordt op Doorwerth nog steeds het Oogstfeest gevierd, waar producten van het landgoed worden aangeboden. Eigen vlees van GLK is er het hele jaar te koop. In de kastelennacht op 27 november spookte het op Rosendael, Cannenburch, Doorwerth en Hernen in huis en park. De klassieke kerstsfeer was er op Cannenburch en Verwolde waar vuurkorven brandden op het voorplein. Op beide locaties was de tafel rijk gedekt met porselein, kristal en zilver alsof de kasteelheer er met zijn gasten een elegant kerstdiner zou gaan genieten.

In het najaar gaat de boswachter met liefhebbers op zoek naar paddenstoelen. Het landgoed Waardenburg en Neerijnen is een van de rijkste paddenstoelenbiotopen van Nederland, maar ook op de Loenermark, de Oorsprong, de Schaffelaar en op de Noord-Veluwe worden wandelingen georganiseerd. Op sommige dagen laat de boswachter kinderen zien waar ze bij het zoeken naar paddenstoelen op moeten letten. Niet alleen waar ze veel voorkomen, maar ook welke paddenstoelen wel en niet

eetbaar zijn. De natuur in herfsttooi is een inspiratiebron voor fotografen. Met het Reformatorisch Dagblad werd een wedstrijd uitgeschreven voor de mooiste herfstfoto.

Wildobservatieposten

Vele handen Hulp van vrijwilligers is onmisbaar voor ons werk. Samen brengen we veel tot stand. Werk dat zonder die vrijwillige hulp soms niet eens gerealiseerd kan worden. Extra handen in het bos, op de hei, in de (moes)tuinen en op de kastelen zijn hard nodig. Ook bij de promotie van GLK. Afgelopen jaar is het promotieteam uitgebreid en er hebben zich tekstschrijvers gemeld, die als vrijwilliger bijdragen verzorgen voor de media. Het aantal vrijwillige boswachters nam toe tot 35. Voor de eerste keer vond dit jaar een introductiedag plaats voor alle nieuwe medewerkers en vrijwilligers. Ze werden geïnformeerd over het werk van GLK. Ook kregen ze een overzicht van alle bijzondere acties en lopende projecten. Voor specifieke taken werden er trainingen gegeven door de collega’s in het veld.

Foto: Rob van ‘t Zelfde

De huizen en kastelen mochten weer bijzondere bezoekers ontvangen. Commissaris van de Koningin de heer C. Cornielje inspecteerde onverwacht de gerestaureerde behangsels in de Chinese kamer op Verwolde. Jane Austen en haar Society kwam drie maal aangekondigd op bezoek op huis Verwolde om te musiceren en te dansen. Tot de regelmatige bezoekers behoort ook Ridder Richard, die in oktober al rappend de kinderen op Ammersoyen meetroonde. Soms hebben bezoekers op Doorwerth het geluk om voormalige bewoners op het kasteel te ontmoeten, onder wie Charlotte Sophie Bentinck of een van haar kamermeisjes. Zij vertellen over het leven op het kasteel in de achttiende eeuw. Jacob A.P. baron van Brakell neemt af en toe de tijd om bijvoorbeeld uit te wijden over de herstelwerkzaamheden van het kasteel, zoals een aantal vertrekken in neogotische stijl.

Foto: Wout de Meulder

Bijzonder bezoek

In september werd op de Loenermark de voltooiing van de bouw van wildobservatieposten op de Loenermark, Wekerom en De Dellen gevierd. De openingshandeling werd verricht door de heer J. Berends, burgemeester van Apeldoorn, samen met wethouder de heer R. Kremer van de gemeente Ede. Het ontwerp voor de observatieposten is van studenten van Hogeschool Larenstein. Het ontwerp suggereert breed gestapeld hout dat geheel opgaat in de omgeving. Jaarverslag 2012 23

GLK & organisatie Het afgelopen jaar stond in het teken van organisatieontwikkeling. Op 1 mei was de nieuwe organisatie een feit. De ondernemingsraad leverde hier op een constructieve manier een bijdrage aan. Een gevolg van de reorganisatie was dat sommige medewerkers van de regiokantoren huisvesting kregen op het centrale kantoor in Arnhem. De centralisatie van ondersteunende functies onderstreepte de noodzaak

van een digitaal archief. Ook is een nieuwe systematiek van functioneringsgesprekken ingevoerd. Voorop staat dat onze medewerkers veilig en vitaal hun werk kunnen doen. We hebben in onze organisatie veel medewerkers met lange dienstverbanden. De Raad van Toezicht kreeg een nieuwe voorzitter en de Raad van Advies gaat actiever adviseren.

Meer inkomsten, efficiënter werken en creatief en ondernemend zijn

Honingbijen. Foto: KINA/Rob Doolaard

Organisatieontwikkeling De ondernemingsraad stemde eind 2011 in met het organisatieplan 2012-2015. Dit plan vloeit voort uit de centrale vraag hoe GLK de economische crisis kan doorkomen met zo min mogelijk schade aan ons bezit en met instandhouding van ons hoge niveau van beheer. Herinrichting van de organisatie was ook nodig omdat een veranderende wereld om ons heen om aanpassing vraagt. We moeten beter in staat zijn om inkomsten te verhogen, efficiënter kunnen werken en creatief en ondernemend zijn. Keerzijde van het financieel gezond houden van de organisatie was dat de organisatie kleiner is gemaakt en banen verloren zijn gegaan.

24 Jaarverslag 2012

Nieuwe organisatie De eerste maanden van 2012 stonden in het teken van de procedure voor het plaatsen van personeel. Voor een aantal medewerkers een spannende tijd, omdat zij hun functie niet terugzagen in de nieuwe organisatie. Zij konden solliciteren op andere functies maar helaas kon niet iedereen worden geplaatst. Medewerkers die geen nieuwe functie kregen, zijn in een van-werk-naar-werktraject geplaatst. Dat waren voornamelijk medewerkers met een ondersteunende of beleidsgerelateerde functie. Van deze groep had eind 2012, drie maanden voor het einde van het traject, meer dan de helft elders een nieuwe baan. Er zijn geen medewerkers uit het primaire proces van beheer en onderhoud via dit traject vertrokken. Daarnaast hebben we gekeken naar functies die door natuurlijk verloop vacant werden. Als een medewerker uit dienst treedt vanwege pensionering of een nieuwe

werkkring, kijken we steeds kritisch naar de inhoud. Moet de functie opnieuw vervuld worden of kunnen taken op een andere manier ingevuld worden, bijvoorbeeld door herverdeling, schrappen of uitbesteding van werkzaamheden? De vaste formatie daalde van 108,8 fte (fulltime equivalenten) in 2011 naar 104,2 fte eind 2012. Binnen enkele jaren zullen dat nog circa 93 fte zijn. Per 1 mei 2012 was de nieuwe organisatie een feit. Ondersteunende functies voor instandhouding en beheer van ons bezit zijn vanaf die dag gecentraliseerd. Het aantal regio’s is gegaan van drie naar twee, maar alle werklocaties zijn behouden. Want alleen dan kunnen onze beheerders aanspreekpunt zijn voor onze buren, pachters en uitvoerders.

giohoofden en het hoofd bouwkunde zijn op Zypendaal geplaatst. Het huisvesten van alle ‘nieuwe’ medewerkers op het kasteel was een hele puzzel, maar het is gelukt om iedereen een geschikte plek te geven en ruimte over te houden die flexibel ingezet kan worden. Ondernemingsraad De ondernemingsraad, die bestaat uit zes medewerkers uit alle geledingen van de organisatie, heeft een cruciale en constructieve rol gespeeld bij alle organisatieontwikkelingen. De raad was kritisch, hield nauwe contacten met de achterban en hield ook de bestuurder scherp.

Functioneringsgesprekken Onderdeel van de organisatieontwikkeling is ook een nieuwe richtlijn voor functioneringsgesprekken. Daar maken we begin 2013 een begin mee. Doel van de nieuwe systematiek is een betere informatie-uitwisseling, waarbij ook competenties, zoals ze zijn vastgelegd in de nieuwe functie- en competentieprofielen, aan bod komen. Competenties zijn combinaties van kennis, houding en gedrag en bieden praktische handvatten om functioneren te beoordelen.

Archief Door de centralisatie van de ondersteunende functies is ook de hoeveelheid papier op Zypendaal toegenomen. Alleen al door het archiefmateriaal dat uit de regiokantoren naar Arnhem toe kwam. De noodzaak om te digitaliseren werd alleen maar dringender. In 2012 zijn we begonnen met een digitaal post- en archiveringssysteem. Binnenkomende post wordt nu gescand en daarmee zijn de eerste stappen gezet naar een volledig digitaal archief in de toekomst. De archiefmedewerkers hebben daarnaast de opdracht gekregen onze archieven op te schonen. Vanzelfsprekend doen zij dit volgens de regels van de wet en onze interne afspraken.

Huisvesting Een gevolg van de organisatorische veranderingen was sluiting van de decentrale regiokantoren. Alle secretariaten zijn samengevoegd op Zypendaal en ook de re-

Veilig en vitaal Goede arbeidsomstandigheden, gezondheid en vitaliteit zijn onderwerpen die GLK als werkgever belangrijk vindt voor haar medewerkers. Deze krijgen continu aandacht. Jaarverslag 2012 25

>

‘I

In 2012 hebben we voor de collecties van onze kastelen een calamiteitenplan opgesteld: wat zijn de topstukken in huis en hoe breng je die in veiligheid?

In 2012 is de Risico Inventarisatie en Evaluatie geactualiseerd. Dit is een onderzoek naar de gevaren binnen GLK voor de veiligheid, gezondheid en het welzijn van medewerkers. In samenwerking met onze arbodienst zijn de regiomanagers, de senior terreinbeheerders en de kasteelbeheerders geïnterviewd. Uit de evaluatie komen geen bijzondere veiligheidsrisico’s naar voren. Wel is er behoefte aan meer instructie en training op het gebied van gebruik van gereedschap, werkhouding en leidinggeven. 26 Jaarverslag 2012

Naast een regulier calamiteitenplan voor het verlenen van hulp aan medewerkers en bezoekers is er voor de kastelen ook een calamiteitenplan voor de collecties opgesteld: wat zijn de topstukken in huis en hoe breng je die in veiligheid? Eind van het jaar konden alle vaste GLK-medewerkers een ‘werkvermogensmonitor’ invullen. Dit is een digitale vragenlijst aan de hand waarvan de vitaliteit van medewerkers kan worden vastgesteld. Individueel krijgen

medewerkers inzicht in het eigen werkvermogen: in hoeverre is iemand zowel geestelijk als lichamelijk in staat zijn werk uit te voeren? Driekwart van de medewerkers heeft de vragenlijst ingevuld. Van deze groep had 90 procent een goed of uitstekend werkvermogen, 10 procent een matig werkvermogen. Medewerkers met een matig werkvermogen zijn vrijblijvend uitgenodigd voor een gesprek met een preventieadviseur van de arbodienst. In vergelijking met andere bedrijven die de

Op de jaarlijkse vrijwilligerscontactdag brachten vele vrijwilligers onder andere een bezoek aan kasteel Hernen.

werkvermogensmonitor gebruiken, scoort GLK gunstig. Vanaf begin 2013 kunnen medewerkers een kleine medische check up laten uitvoeren, waarbij onder andere bloeddruk, cholesterol, suikerspiegel en vetpercentage gemeten worden. Deelname is vrijwillig en de uitkomsten komen uiteraard alleen beschikbaar voor de medewerker. Ook door onze doorlopende aandacht voor veiligheid en gezondheid is het ziekteverzuimpercentage in 2012 gedaald naar 3,56 procent.

Foto’s: Rob Schouten

Foto: Willem Veefkind

Eerste salon kasteel Rosendael.Foto: GLK

‘GLK is echt mijn cluppie’ n september 2012 vierde ik mijn veertigjarig jubileum bij GLK. Als jongen van achttien begon ik destijds als leerling-bosarbeider. Van lieverlee klom ik op tot opzichter/uitvoerder. Dat heb ik vijftien jaar met veel plezier gedaan. Toen de computers hun intrede deden, merkte ik dat ik me niet prettig voelde bij al die techniek en besloot ik terug het veld in te gaan. Zodoende werk ik nu al weer een aantal jaren als terreinmedewerker. Ik vind het heerlijk om

elke dag buiten te zijn en geniet van de vrijheid en ruimte, de planten en bomen, de vogeltjes en beesten. Als we bij heel slecht weer een hele dag in de werkplaats klussen doen, loop ik ’s avonds met hoofdpijn. Over het algemeen heb ik het reuze naar mijn zin op het werk, GLK is echt mijn cluppie. Er heerst een collegiale sfeer. Je kunt best wat tegen elkaar zeggen, zowel binnen het team als erbuiten. Naast het werk besteed ik veel tijd aan mijn duiven, onder andere Gelderse slenken. Tien jaar geleden bemachtigde GLK enkele koppels van dit toen bijna uitgestorven ras en werd ik gevraagd die te verzorgen. Zo is het ons gelukt om dit Gelderse ras terug te fokken. Inmiddels is het een van de populairste rassen onder duivenfokkers.’ Johan Ruys, terreinmedewerker sinds 1972 Jaarverslag 2012 27

Foto: Rob Schouten

Foto: Jennie Burgers

Foto: Ton Rothengatter

Foto: Jennie Burgers

De ondernemingsraad speelde in 2012 een belangrijke rol bij de organisatieontwikkelingen. V.l.n.r. Jolanda Olden, Steven Coene, Marcel de Kroon (voorzitter), Frank Kroezen, Patrick Dekkers en Godelieve Prins. Tijdens de organisatieontwikkelingen zaten Paul Sweers, Diana Kooij en Brian van Beek in de raad in plaats van de drie laatstgenoemde leden.

Onze bedrijfsrelaties werkten tijdens het voorjaarsevent op landgoed Rosendael zo goed samen dat de driepoot met draagbalk stabiel gehouden werd.

Bij zijn afscheid ontving Huub Doek de zilveren erepenning van GLK.

Stemming tijdens de begunstigersvergadering in Heerde.

Lange dienstverbanden Een graadmeter voor de betrokkenheid van medewerkers is de lengte van dienstverbanden. In 2012 vierden zeven medewerkers hun 12,5-jarig dienstverband en één medewerker zijn 40-jarig jubileum. Vier medewerkers gingen in 2012 met pensioen van wie één met vervroegd pensioen.

daadkracht. Als blijk van waardering voor zijn grote verdiensten ontving de heer Doek tijdens de begunstigersvergadering de zilveren Van Heemstra-penning uit handen van directeur Peter van den Tweel.

adviezen vanuit een breder maatschappelijk en Gelders perspectief. In 2012 werd deze rol specifieker gedefinieerd en ingevuld. De Raad wordt actiever bij het werk van de stichting betrokken. Met een statutenwijziging op 16 mei werd vastgelegd dat de Raad van Advies in het vervolg de directeur/bestuurder adviseert. Met het gedeelde voorzitterschap functioneerde de Raad tot dat moment als ad-

28 Jaarverslag 2012

Voorzitterswissel Harm Bruins Slot is eind 2012 de nieuwe voorzitter van de Raad van Toezicht geworden. Hij bekleedt meerdere bestuurlijke en toezichthoudende functies. Eerder was hij onder meer secretaris-generaal van het Ministerie van OCW en burgemeester van Apeldoorn. Op de begunstigersvergadering van 6 oktober werd afscheid

genomen van scheidend voorzitter Huub Doek. De heer Doek trad in 2003 toe tot het Dagelijks Bestuur van Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen. Twee jaar later werd hij – in een nieuw organisatiemodel – benoemd tot voorzitter van de Raad van Toezicht en de Raad van Advies. We roemen hem onder andere om zijn betrokkenheid, enorme dossierkennis, analytisch vermogen en

Actieve advisering De Raad van Advies staat de GLK-organisatie bij met

vieslichaam voor de Raad van Toezicht. De consequentie hiervan is dat de benoeming van de leden van de Raad tot de verantwoordelijkheid van de directeur/bestuurder behoort. Benoeming van de voorzitter is de taak van de Raad van Toezicht. Die taak wordt met ingang van 28 juni vervuld door de heer Jhr. W.H.J. de Beaufort met naast hem de heer M. Gremmen als vice-voorzitter. Jaarverslag 2012 29

Doelen en resultaten l uitgevoerd n loopt

Projecten n Uitbreiding stuifzand Wekerom l l l l

Schaapskooi De Dellen Herstel toren van Wisch en duiventoren Ooij Sluishoofd Batenburg Wildobservatiepost Loenermark

l Boomkikkers bij de Wildenborch l Parkbos landgoed Bonenburg

n Project De Goudsberg van start n Start parkherstel Waardenburg en Neerijnen l Herstel enk- en wildwallen l Energiebesparing

Eerste prijs in de fotowedstrijd om de mooiste herfstfoto, zie pagina 23. Foto: Marcel Slagman

n Afzet biomassa l Wateren van hout Collectie en interieurs l Chinese kamer Verwolde

30 Jaarverslag 2012

l Conservering schilderkunst l Fotocollectie Verwolde en Rosendael

n Wandtapijten Biljoen l Collectie kasteel Wisch

Toelichting Na goed overleg met omwonenden is begonnen met houtkap en plagwerkzaamheden, zodat de wind meer vat krijgt op het waardevolle stuifzand bij Wekerom. Het Erf van Daendels op De Dellen is opnieuw ingericht en er is een kleine schaapskooi gebouwd voor Veluwse heideschapen. De toren van Wisch en de duiventoren van Ooij zijn gerestaureerd. In de duiventoren is broedgelegenheid gecreëerd voor kerkuilen. Het Sluishoofd bij de Ruïne van Batenburg is gerestaureerd en weer voor bewoning geschikt gemaakt. Door de nieuwe burgemeester van Apeldoorn, de heer J. Berends, is de - ook voor rolstoelen toegankelijke - wildobservatiepost op de Loenermark geopend. Nabij de Wildenborch zijn poelen gegraven voor de boomkikker en hebben we de wandelmogelijkheden verbeterd. Het park rond de vijver van de Bonenburg is opgeknapt en er zijn nieuwe bruggen en paden aangelegd. Met de gemeente Ede en Stichting Het Luntersche Buurtbosch kan (toch) een start worden gemaakt met het project ‘Goudsberg, middelpunt van Nederland’. In het park van kasteel Waardenburg en kasteel Neerijnen zijn de eerste maatregelen uitgevoerd in het kader van het parkherstel. Op de Loenermark en op landgoed Bruggelen zijn enkele historische enkwallen gerestaureerd. Op de landgoederen Hoekelum en Zwaluwenburg zijn wildwallen hersteld en weer zichtbaar gemaakt. Met het plaatsen van een pelletkachel in het Stroomhuis Neerijnen en de ledverlichting in enkele kastelen hebben we kostenbesparende stappen gezet bij ons energiegebruik. Maaisel uit natuurterreinen wordt in toenemende mate benut bij energieopwekking waarmee beheerkosten kunnen worden uitgespaard. Op landgoed Vorden is een oude zaagkuil gerestaureerd en weer in gebruik genomen voor het wateren (verduurzamen) van hout. Oud-gedeputeerde mevrouw A. van Traag verrichtte de openingshandeling van de Chinese kamer op Verwolde, waarvan de bijzondere achttiende-eeuwse behangsels werden gerestaureerd. Portretten uit huis Aerdt, kasteel Doornenburg en huis Baak konden dit jaar worden geconserveerd respectievelijk gerestaureerd. Dankzij een gift kon een deel van de fotocollectie van Rosendael en Verwolde worden geconserveerd, gedigitaliseerd en gereproduceerd. In Mechelen (B.) zijn de zeventiende- en achttiende-eeuwse wandtapijten, afkomstig uit kasteel Biljoen, geconserveerd. Op een Arnhemse veiling hebben we zeldzaam Meissenporselein aangekocht dat in verband kan worden gebracht met de vroegere bewoners van kasteel Wisch.

Beleid en onderzoek l Beleid verwerving onroerend goed l Visie stinsenplanten

n Evaluaties Regulieren en Mariënborn l Inventarisatie Loenermark l Belangenbehartiging

Het beleid bij verwerving van onroerend goed is aangescherpt. Het toepassen van stinsenplanten in tuinen en parken wordt afgestemd op de ontwerp- en beplantingsgeschiedenis. Voor de Regulieren en landgoed Mariënborn zijn evaluaties opgesteld teneinde beheer of doelstellingen zonodig bij te stellen. De flora- en fauna-inventarisatie van de Loenermark laat een spectaculaire toename zien van zeldzame soorten in het bijzonder van broedvogels. In meer dan honderd werkgroepen, samenwerkingsverbanden en overlegstructuren zijn de belangen van Geldersch Landschap & Kasteelen behartigd.

Draagvlak l Promotie

n Schatkist Gelderland l Erfgoededucatie

n Communicatienaam en logo l Donateurs

Het promotieteam is dit jaar uitgegroeid tot 35 enthousiaste personen (vrijwilligers) en versterkt met een nieuwe promotiewagen. Met de campagne ‘Schatkist Gelderland’ zijn we op zoek gegaan naar excellente partners die een substantiële bijdrage willen leveren aan onze bijzondere projecten. Samen met Edu-art is lesmateriaal ontwikkeld voor het basisonderwijs, met centraal daarin de relatie tussen het kasteel of de buitenplaats en zijn omgeving. Er is een goede aanzet gegeven om komend jaar de discussie over onze communicatienaam en ons logo vruchtbaar af te ronden. Het donateursaantal groeit gestaag; het afgelopen jaar mochten we onze 40.000ste donateur verwelkomen. Jaarverslag 2012 31

Raad van Toezicht Jaarverslag

Edelherten in het maïs 32 Jaarverslag 2012

Moeflons. Foto: Ernst Dirksen

Stichting Het Geldersch Landschap, Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen, Stichting Steunfonds Geldersch Landschap en Kasteelen en Stichting Vrienden van Kastelen Voor onze donateurs, maar zeker ook voor alle andere partijen die op een of andere manier zijn betrokken bij Geldersch Landschap & Kasteelen, biedt het jaarverslag ook dit keer weer een fraai overzicht van de prestaties en de resultaten die op veel terreinen werden bereikt. Daarnaast geven de hoofdstukken over beknopte jaarcijfers, de bestuurlijke organisatie en de verantwoordingsverklaring inzicht in de wijze waarop inhoud wordt gegeven aan de gerechtvaardigde eis tot transparantie. De Raad van Toezicht heeft als belangrijke taak toe te zien op de algemene gang van zaken, op het door de directie gevoerde beleid voor beheer en daarmee op de permanente realisatie van de doelen van heel de organisatie. Daarbij is het van belang dat de Raad als geheel, maar ook de individuele leden van de Raad, over voldoende competenties beschikken om deze verantwoordelijke taak goed uit te voeren. Immers, de complexe omgeving waarin het werk van de stichtingen zich afspeelt, vereist dat binnen de Raad voldoende kennis, kunde en ervaring aanwezig is op het gebied van financieel-economische zaken, (openbaar) bestuur, juridische zaken en bedrijfsvoering. Bij de selectie van toekomstige leden maken we gebruik van profielen. In 2012 heeft de Raad van Toezicht vier keer vergaderd. Daarnaast werden twee extra vergaderingen gehouden voor het wijzigen van de statuten. Een belangrijke wijziging betrof de gewijzigde positie en functie van de Raad van Advies. Als gevolg daarvan werd de heer Jhr. W.H.J. de Beaufort benoemd tot voorzitter van de Raad van Advies. Naast de ieder jaar weer terugkomende cyclus van goedkeuring van het jaarplan, de begroting en de jaarrekening, heeft de Raad van Toezicht over veel onderwerpen met de directeur/ bestuurder intensief van gedachten gewisseld. De positionering van de organisatie in de snel veranderende omgeving is en blijft een belangrijk thema. Het jaarthema ‘Blijvend in beweging’ was daarom goed gekozen. Aan de orde kwamen onder meer het continueren van de huidige overeenkomst met de provincie Gelderland na 2013, maar ook de bewoning en het gebruik van kasteel Biljoen. Een bijzondere vermelding verdient de verwerving van een 24 hectare groot gebied dat aansluit op ons bezit kasteel Doorwerth. Deze uitbreiding werd mede mogelijk gemaakt door de middelen uit het Van der Ploeg Natuur- en Landschapsfonds. Het afgelopen jaar heeft een selectiecommissie die is samengesteld uit de Raad van Toezicht, zich beziggehouden met de opvolging van de voorzitter. Aan de hand van het opgestelde profiel en sollicitatiegesprekken kon de selectiecommissie tot een unanieme voordracht komen. In de vergadering van oktober 2012 werd de heer H.J.E. Bruins Slot uit Apeldoorn benoemd tot lid van de Raad van Toezicht en in de vergadering van december

2012 werd hij door de Raad gekozen tot voorzitter. De heer H.A. Doek trad in de vergadering van december af als voorzitter en als lid van de Raad van Toezicht. Als erkenning voor zijn grote verdiensten werd aan de heer H. Doek in de begunstigersvergadering van 6 oktober 2012 in Heerde de zilveren Van Heemstra-penning van GLK uitgereikt. In de vergadering van oktober 2012 werd eveneens de heer H. Webers uit Deventer benoemd tot lid van de Raad van Toezicht met ingang van juni 2013. Het is fantastisch dat in 2012 door de grote inzet van medewerkers, donateurs, bedrijfsrelaties en niet te vergeten onze vrijwilligers, en ook de leden van de Raad van Advies, de Vermogens Beheer Commissie en Beheer Advies Commissie weer veel is bereikt. Zeer verheugend is dat de 40.000ste donateur kon worden verwelkomd. Uit de door alle betrokkenen geleverde prestaties spreekt een grote ‘Liefde voor het vak’, het thema voor 2013.

Namens de Raad van Toezicht, Harm Bruins Slot, voorzitter (met dank aan Huub Doek, voorzitter van de Raad van Toezicht t/m 13 december 2012)

Leden Raad van Toezicht • mr. H.J.E. Bruins Slot, wonende te Apeldoorn, oud-voorzitter Raad van Bestuur Nederlandse Publieke Omroep, oud-secretaris-generaal Ministerie van OCW en oud-burgemeester gemeente Apeldoorn, diverse bestuurlijke en toezichthoudende functies met name in de zorgsector • mw. H.E. van Dijken BCom, wonende te Wekerom, directeur-bestuurder bij Rabobank Leeuwarden-Noordwest Friesland • mw. mr. C.Th.E.M. Haubrich-Gooskens, wonende te Deil, jurist, commissaris Rabobank West-Betuwe, bestuur Waterschap Rivierenland, regioberaad Kamer van Koophandel Rivierenland, oud-advocaat, oud-wethouder Geldermalsen, oud-PS-lid Gelderland, oud-lid Eerste Kamer • drs. E.H.J. Kok MBA, wonende te Barneveld, bioloog/bedrijfskundige, vicepresident Capgemini Consulting te Utrecht • J.L. Kruit AC BA, wonende te Heukelum, advisering van kleine en middelgrote bedrijven in Afrika en Oost Europa, gepensioneerd financieel directeur bij Quest InternationalNederland B.V., fiscalist/econoom, o.a. oud-voorzitter Vereniging tot Behoud van het Lingelandschap • mr. B.A.H. van der Voort, wonende op Rozendaal, jurist, Corporate Group Director Legal Royal Haskoning DHV te Amersfoort, lid Raad van Advies van het Instituut voor Bouwrecht, lid Bestuur Stichting Rotterdam Sustainability Initiative • drs. A. Welgraven, wonende te Lunteren, econoom, oud-directeur Nationaal Restauratie- fonds, oud-directeur Fondsenbeheer Nederland, o.a. voorzitter St. Het Luntersche Buurtbosh en penningmeester bestuur St. Behoud en Herbestemming Religieus Erfgoed. Jaarverslag 2012 33

Verkort jaarverslag

Balans per 31 december 2012 (Alle bedragen in euro’s)

In het verkorte jaarverslag zijn de jaarcijfers gepresenteerd van de verslaggevende eenheid Stichting Het Geldersch Landschap gecombineerd, die uit de volgende stichtingen bestaat: Stichting Het Geldersch Landschap, Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen, Stichting Steunfonds Geldersch Landschap en Kasteelen en Stichting Vrienden van Kastelen. Als houder van het keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving (CBF) is de volledig jaarrekening van de verslaggevende eenheid opgesteld overeenkomstig de herziene Richtlijn 650 Fondsenwervende Instellingen. Indien u prijs stelt op de volledige jaarrekeningen van de afzonderlijke stichtingen, kunt u deze bestellen bij het secretariaat of via www.glk.nl. Op de begunstigersvergadering is gelegenheid tot het stellen van vragen of het maken van opmerkingen.

Accountantsverklaring De volledige jaarrekeningen zijn gecontroleerd door Deloitte Accountants B.V. De strekking van de afgegeven accountantsverklaring is als volgt: ‘Naar ons oordeel geeft de jaarrekening een getrouw beeld van de grootte en samenstelling van het vermogen van Verslaggevende eenheid Stichting Het Geldersch Landschap gecombineerd per 31 december 2012 en van het resultaat over 2012 in overeenstemming met Richtlijn voor de jaarverslaggeving 650 Fondsenwervende Instellingen. Wij melden dat het jaarverslag, voor zover wij dat kunnen beoordelen, verenigbaar is met de jaarrekening.’ Arnhem, 10 april 2013 Deloitte Accountants B.V. Was getekend: drs. M. Knip RA Toelichting opvallende balansposten ten opzichte van de begroting 2012 • De economische levensduur van immateriële vaste activa (Geldersch Informatie Systeem, boekhoudprogramma, vast- goedinformatiesysteem en grafisch informatiesysteem) is verlaagd van tien jaar naar zeven jaar. De extra afschrijvingslast is verantwoord in het boekjaar. • In het beleggingsstatuut zijn de beleggingsdoelstelling en het beleggingsbeleid opgenomen. Primair doel is het waarborgen van de continuïteit van de stichtingen. Als secundaire doel stelling is bepaald dat het vermogen in reële termen in stand 34 Jaarverslag 2012

Activa 31 dec 2012 Immateriële vaste activa 609.600 Materiële vaste activa Machines en installaties 233.150 Andere vaste bedrijfsmiddelen 529.850 Projectgebonden activa 250.000 1.013.000 Financiële vaste activa Vorderingen en overlopende activa Debiteuren Omzetbelasting Exploitatiesubsidies Externe (project)financiering

31 dec 2011 769.050

342.450 625.950 250.000 1.218.400

12.000 1.634.600

15.000 2.002.450

1.114.650 255.000 51.750 155.050

696.450 204.350 46.000 115.150

Overige vorderingen Nog te ontvangen inzake verwervingen Projectbestedingen Te ontvangen giften en nalatenschappen Overige Effecten Liquide middelen

364.200 260.200 1.796.600 1.185.200 5.182.650 18.786.950 1.493.500 25.463.100

801.050 704.750 3.180.200 1.572.200 7.320.150 10.823.350 5.989.450 24.132.950

Totaal activa

27.097.700

26.135.400

Passiva 31 dec 2012 31 dec 2011 Reserves en fondsen Reserves Continuïteitsreserve 9.863.250 10.044.600 Bestemmingsreserves 5.449.600 3.569.850 15.312.850 13.614.450 Fondsen Bestemmingsfondsen 4.337.900 5.078.300 19.650.750 18.692.750 Voorzieningen 792.400 980.200 Langlopende schulden 65.550 66.500 Kortlopende schulden Vooruitontvangen bedragen Provincie Gelderland: ILG 1.076.700 2.138.150 Overige 652.450 578.300 1.729.150 2.716.450 Schulden aan leveranciers Belastingen en premies sociale verzekeringen Overige schulden

1.291.200 433.400 853.950

1.115.050 451.850 417.650

Overlopende passiva Vooruitontvangen aankoopsubsidie Vooruitontvangen projectbijdragen Vakantietoeslag en vakantiedagen Vooruitgefactureerde huren en pachten

- 1.529.300 451.400 300.600 2.281.300 6.589.000

113.850 718.300 551.650 311.150 1.694.950 6.395.950

27.097.700

26.135.400

Totaal passiva



gehouden dient te worden. Het vermogen en het rendement ervan kunnen voor de realisatie van de doelstelling van de stichtingen worden aangewend. Het beleggingsbeleid is uitge- drukt in het risicoprofiel: het risicoprofiel ‘defensief’ geldt voor het deel van het vermogen dat langer dan vijf jaar beschikbaar is, en ‘zeer defensief’ voor het deel van het vermogen dat tussen één en vijf jaar beschikbaar is. In het beleggingsstatuut is opgenomen dat vastrentende waarden een rating van minimaal AA hebben, waarvan 75% een rating heeft van AAA. De vastrentende waarden voldoen hier volledig aan. Bovendien is opgenomen dat beleggingen aan geformuleer- de duurzaamheidscriteria moeten voldoen. Jaarlijks wordt een duurzaamheidsverslag opgesteld door de vermogensbeheerder. Inmiddels voldoet 99% aan de gestelde duurzaamheidscriteria. De verdere omzetting vindt plaats zodra de betreffende beleggin- gen verhandelbaar zijn. Het rendement bedroeg ruim 7%. Het streefrendement zal de komende jaren ruim 5% bedragen. In 2012 is het vermogensbeheer door Staalbankiers uitgevoerd. • Effecten zijn ten opzichte van 2011 aanzienlijk toegenomen door ontvangen erfenissen/legaten en de omzetting van liquide middelen in effecten in verband met een hoger rendement. • De overige vorderingen zijn afgenomen door de afwikkeling van enkele nalatenschappen. Bovendien is een aantal gebouwen, die niet tot de doelstelling behoren (met name uit erfenissen ver kregen), op de huidige economische waarde afgewaardeerd. • Het beleid inzake hoogte en samenstelling van het vermogen is vastgesteld voor de periode 2010-2014. Belangrijkste punten uit dit beleid: het weerstandsvermogen bestaat uit de continuïteits- reserve en bestemmingsreserves; het minimaal vrij besteedbaar weerstandsvermogen dient € 10 miljoen te bedragen. Dit komt overeen met circa anderhalf keer de jaarlijkse personeelslasten van de organisatie; het weerstandsvermogen voor de totale organisatie kan groeien tot maximaal € 25 miljoen. Het beheer en onderhoud kunnen daarmee zonder enig ander inkomen gedurende circa 2,5 jaar gegarandeerd worden; de bestemmings- fondsen blijven bestaan, voor zover deze niet kunnen worden uitgeput, conform hun instellingsbepaling en anders totdat deze zijn benut voor hun bestemming. Nieuwe bestemmingsfondsen zullen op dezelfde wijze worden behandeld; de vorming van een nieuwe bestemmingsreserve voor groot onderhoud van gebouwen en terreinen tot een maximum van € 2,5 miljoen. • De organisatieontwikkeling om de organisatie financieel gezond te houden en minder afhankelijk te maken van overheids bijdragen is in het boekjaar afgerond. De gevormde voorziening is nagenoeg uitgeput. Jaarverslag 2012 35

Toelichting opvallende baten Baten uit eigen fondsenwerving • Het aantal donateurs per ultimo boekjaar bedraagt 40.956. De wervingscampagne, als uiting van ons draagvlak in de maatschappij, heeft veel nieuwe donateurs opgeleverd. Per saldo is het aantal toegenomen met ruim 1.100. • Baten uit erfstellingen zijn onverwacht hoog door ver krijging van een aantal erfenissen. Baten uit acties van derden • Als beneficiënt deelt het Geldersch Landschap mee in de opbrengst van de Nationale Postcode Loterij. • Onder de overige acties zijn bijdragen opgenomen van Stichting van Tarel Bruins Fonds, Stichting Spiering Fonds, Gewin Storm de Grave Fonds, Fonds De Ehze en Van Ewijck Fonds. De bijdrage van het Prins Bernhard Cultuur Fonds (Van der Ploeg Natuur- en Landschapsfonds) is aangewend voor de verwerving van gronden te Doorwerth. Ondersteuningsbijdragen van overheden • Betreft met name het ILG (Investeringsbudget Landelijk Gebied) dat is verstrekt onder provinciale verantwoordelijk- heid, ten behoeve van bijdragen voor regulier beheer, in- richting van natuurterreinen en andere projecten. In het boekjaar zijn minder projecten uitgevoerd dan begroot waardoor de projectbijdragen ook achterblijven. Baten uit bezitsbeheer • Het bezoekersaantal van de opengestelde kastelen liep terug tot ruim 122.000 bezoekers. In 2012 bezochten circa 46.000 bezoekers onze bezoekerscentra (Leur en Staverden) en bijna 5.000 mensen namen deel aan educatieve wande- lingen met de boswachter.

Toelichting opvallende lasten • In de kostenverdeelstaat zijn alle kosten opgenomen toe gespitst naar onze doelstellingen. • Naast onze kerntaak – het beheer van onze terreinen en gebouwen – werd wederom een groot aantal projecten gerealiseerd, zoals de zeldzame huisdieren (met name de heidekoeien), de Goudsberg, herinrichting Neerijnen, wild observatieposten, herstel/restauratie sluishoofd Baten- burg, herstel toren Wisch en voorbereidende werkzaam- heden van kasteel Biljoen. Voor een beter gebruik van de kastelen werden voorzieningen getroffen in Ammersoyen, Doorwerth, Scherpenzeel en Rosendael.

36 Jaarverslag 2012

Staat van baten en lasten over 2012

Toelichting op de Staat van baten en lasten over 2012

(Alle bedragen in euro’s) Werkelijk 2012 Begro0t 2012 Baten Baten uit eigen fondsenwerving 5.065.900 2.027.500 Baten uit acties van derden 1.120.100 1.012.500 Ondersteuningsbijdragen van overheden 5.584.800 6.973.700 Baten uit beleggingen Gerealiseerd 821.600 520.000 Ongerealiseerd 589.000 - 1.410.600 520.000 Baten bezitsbeheer 6.490.700 6.485.400 Overige baten 600.350 435.000 Som der baten 20.272.450 17.454.100 Lasten Besteed aan de doelstelling Behoud en beheer bezittingen 16.528.900 16.141.950 Voorlichting en educatie 604.750 566.500 17.133.650 16.708.450 Werving baten Kosten eigen fondsenwerving Kosten acties derden Kosten verkrijging overheidsbijdragen Kosten van beleggingen Beheer en administratie Kosten beheer en administratie Som der lasten Resultaat Resultaatbestemming Toevoeging/onttrekking aan Continuïteitsreserve Bestemmingsreserves Bestemmingsfondsen

Werkelijk 2011 4.832.750 1.632.350 5.866.300 404.000 41.850 445.850 5.860.000 793.150 19.430.400

16.592.150 575.300 17.167.450

404.650 30.050 184.350 73.950 693.000

429.000 32.000 160.000 64.050 685.050

406.350 25.400 219.400 53.950 705.100

1.487.800

1.370.600

1.247.300

19.314.450

18.764.100

19.119.850

958.000

-1.310.000

310.550

-181.350 1.879.750 -740.400

-262.850 -777.500 -269.650

958.000

-1.310.000

233.400 132.750 -55.600 310.550

Werkelijk 2012 Begro0t 2012 Werkelijk 2011 Baten uit eigen fondsenwerving Donateurs 973.200 970.000 930.850 Giften en schenkingen 208.850 185.000 263.000 Erfstellingen en legaten 3.514.800 - 2.241.250 Resultaat verkopen artikelen 72.050 71.000 100.150 Projectbijdragen 297.000 801.500 1.297.500 5.065.900 2.027.500 4.832.750 Baten uit acties van derden Nationale Postcode Loterij 937.500 937.500 937.500 PBCF (Van der Ploeg Natuur- en Landschapsfonds) 113.850 - VSB-fonds - - 450.000 Overige acties 68.750 75.000 244.850 1.120.100 1.012.500 1.632.350 Ondersteuningsbijdragen van overheden Rijk Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 203.100 432.000 145.400 Overige 87.000 - 290.100 432.000 145.400 Provinciaal Ondersteuningsbijdrage Geldersche Kasteelen 953.800 950.000 939.700 ILG: ondersteuningsbijdrage 3.102.000 3.050.000 3.070.350 ILG: integrale projecten 520.250 837.500 359.650 ILG: inrichting natuur 554.600 1.561.500 1.114.650 Projectondersteuning 163.350 142.000 235.850 5.294.000 6.541.000 5.720.200 Gemeente 700 700 700 5.584.800 6.973.700 5.866.300 Overige baten Opbrengsten uitgifte erfpacht 425.000 Verkoop pachtrechten - Schade-uitkeringen 76.800 Subsidie/verkoop natuurterreinen - Overige 98.550 600.350

- - 400.000 - 35.000 435.000

390.000 105.000 72.900 140.000 85.250 793.150

Behoud en beheer bezittingen Aankoopkosten natuurterreinen 1.079.350 360.000 1.571.100 Lasten bezitsbeheer 9.375.050 9.093.450 9.471.500 Projectkosten bezitsbeheer 4.445.750 6.451.500 3.953.500 Overige kosten bezitsbeheer 1.628.750 237.000 1.596.050 16.528.900 16.141.950 16.592.150

• Het areaal natuurterreinen, bossen en landgoederen is in 2012 met ruim 107 hectare uitgebreid: in Doorwerh is ruim 24 hectare verworven en de gronden Rosandepolder zijn in erfpacht verkregen. • De driejarige wervingscampagne van donateurs is succesvol verlopen en in 2012 afgerond. Personeel • De organisatieontwikkelingen zijn doorgevoerd in 2012 waarbij het aantal regio’s werd teruggebracht tot twee, de backoffice centraal werd georganiseerd en de front-office (de ‘groene’ mensen en het gezicht naar buiten) zo veel mogelijk in stand is gehouden. • De personele formatie daalde in 2012 van 111 naar 104. Het gemiddeld aantal personeelsleden, inclusief seizoens krachten en stagiaires bedraagt 115. • De leden van onze Raad van Toezicht ontvangen geen bezoldiging. • 607 vrijwilligers zetten zich in voor onze organisatie! • Het ziekteverzuimpercentage lag rond de 3,6%. Bezoldiging directie De Raad van Toezicht heeft het bezoldigingsbeleid, de hoogte van de directiebeloning en de hoogte van andere bezoldigingscomponenten vastgesteld. Het beleid wordt periodiek geactualiseerd. Bij de bepaling van het bezoldigingsbeleid en de vaststelling van de beloning wordt de Adviesregeling Beloning Directeuren van Goede Doelen van VFI en de Code Wijffels gevolgd (zie www.vfi.nl). De Adviesregeling geeft aan de hand van zwaartecriteria een maximumnorm voor het jaarinkomen. De weging van de situatie bij Stichting Het Geldersch Landschap vond plaats door de Raad van Toezicht. Dit leidde tot een zogenaamde BSD-score van 465 punten met een maximaal jaarinkomen van € 124.233. Het voor de toetsing aan VFI-maxima relevante werkelijke jaarinkomen van de directie bedroeg € 112.510. Deze beloning bleef binnen VFI-maxima. De hoogte en samenstelling van de bezoldiging wordt in de jaarrekening toegelicht in de Toelichting op de Staat van baten en lasten.

Jaarverslag 2012 37

Kostenverdeelstaat 2012

Beheer en Werkelijk Begroot Werkelijk Doelstelling Werving baten administratie 2012 2012 2011 Behoud en beheer Voorlichting Eigen fondsen- Acties Overheids- Beleggingen bezittingen en educatie werving derden bijdragen Aankoopkosten natuurterreinen 1.079.350 1.079.350 360.000 1.571.100 Uitbesteed werk 3.158.900 287.850 198.150 51.400 3.696.300 3.603.650 3.752.500 Personeelskosten 5.101.700 279.950 93.300 184.350 760.150 6.419.450 6.133.800 6.362.700 Vaste lasten (belasting en assurantie) 830.550 830.550 883.000 849.200 Huisvestingskosten kastelen 168.500 168.500 180.000 165.150 Overig 115.400 115.400 50.000 137.800 Lasten bezitsbeheer 9.375.050 Projectkosten bezitsbeheer 4.445.750 18.300 113.200 4.577.250 6.593.700 4.093.200 Rente en kosten bank, leningen, rek.crt 22.550 Huisvestingskosten kantoor 8.000 35.650 Bijdrage De Landschappen 30.050 45.100 Overige bijdragen externe organisaties 26.750 Kantoorkosten 199.700 10.900 523.400 Algemene kosten 134.550 7.750 123.500 Overige lasten 1.259.750 16.528.900 604.750 404.650 30.050 184.350 73.950 1.487.800

22.550 43.650 75.150 26.750 734.000 265.800 1.259.750 19.314.450

19.650 18.950 38.100 33.350 80.000 63.650 37.000 31.700 602.500 544.550 182.700 241.150 - 1.254.850 18.764.100 19.119.850

Blauwe waterjuffer bij zonnedauw. Foto: Ernst Dirksen

Kengetallen

38 Jaarverslag 2012

Kostenpercentage fondsenwerving Werkelijk 2012 Begroot 2012 Werkelijk 2011 Verhouding van de kosten eigen fondsenwerving in relatie tot de baten eigen fondsenwerving (in %): Baten eigen fondsenwerving 5.065.900 2.027.500 4.832.750 Kosten eigen fondsenwerving 404.650 429.000 406.350 Kostenpercentage fondsenwerving 8,0% 21,2% 8,4% Kostenpercentage bestedingen aan de doelstelling Verhouding van de totale kosten besteed aan de doelstelling in relatie tot de totale baten (in %): Bestedingen aan de doelstellingen 17.133.650 16.708.450 17.167.450 Totale baten 20.272.450 17.454.100 19.430.400 Kostenpercentage bestedingen aan de doelstelling 84,5% 95,7% 88,4% Kostenpercentage beheer en administratie Verhouding van de kosten van beheer en administratie in relatie tot bestedingen aan de doelstelling (in %): Kosten beheer en administratie 1.487.800 1.370.600 1.247.300 Bestedingen aan de doelstelling 19.314.450 18.764.100 19.119.850 Kostenpercentage beheer en administratie 7,7% 7,3% 6,5%

Toelichting op kengetallen • De kosten eigen fondsenwerving mogen niet meer bedragen dan 25% van de baten uit eigen fondsenwerving. • Het kostenpercentage bestedingen aan de doel stelling is relatief laag ten opzichte van de begroting 2012. Belangrijkste oorzaak is het niet direct besteden van ontvangen erfenissen in het lopende boekjaar. Daar erfenissen/legaten niet in het lopende jaar begroot worden en direct besteed, varieert in principe het kostenpercentage bestedingen op jaarbasis. • Het bestuur heeft bepaald dat maximaal 10% mag worden besteed aan de kosten van beheer en administratie van de eigen organisatie.

Jaarverslag 2012 39

Bestuurlijke organisatie Raad van Toezicht Voor het jaarverslag van de Raad van Toezicht verwijzen we naar pagina 33. Overigens wordt de Raad van Toezicht bijgestaan door de Financiële Audit Commissie, die bestaat uit twee leden van de Raad van Toezicht.

Parkbos ’t Velde. Foto: Nico van Haastrecht

Raad van Advies De Raad van Advies staat de organisatie bij met adviezen vanuit een breder maatschappelijk en Gelders perspectief. In 2012 is de Raad actiever bij het werk van de stichting betrokken. Met een statutenwijziging op 16 mei werd vastgelegd dat de Raad van Advies in het vervolg de directeur/bestuurder adviseert. De benoeming van de leden van de Raad van Advies is voortaan de verantwoordelijkheid van de directeur/bestuurder. Benoeming van de voorzitter is de taak van de Raad van Toezicht. Die taak wordt met ingang van 28 juni vervuld door de heer Jhr. W.J.H. de Beaufort. In de nieuwe statuten zijn eveneens nieuwe reglementen vastgesteld, waardoor de zittingsperiode kan worden verlengd tot drie termijnen van vier jaar. Vier nieuwe leden konden in de Raad worden verwelkomd: mevrouw Swenker en de heren Van der Put, Van der Wolf en Buizer. In deze samenstelling is de Raad in 2012 drie maal bijeengekomen. Tijdens de laatste vergadering werd afscheid genomen van de heer Ter Molen. De ontwikkelingen in de organisatie en in het veld vormden vaste onderdelen van de bijeenkomsten. Ook boog de Raad zich over het beleid voor het verwerven en vervreemden van onroerend goed. De zichtbaarheid van de organisatie en het streven naar financiële autonomie vormden de rode draad tijdens alle vergaderingen. Om de organisatie, waaronder de stichtingen ressorteren, beter ‘neer te zetten’ is het van belang een eenduidige naam en een krachtig logo te voeren. De afwijkende naam van de website en het tijdschrift blijken in de praktijk verwarring te wekken. Er is uitvoerig gesproken over uiteenlopende mogelijkheden. In 2013 zal dit leiden tot een nieuwe naam en vormgeving. De Raad heeft een werkgroep ‘Op eigen benen’ ingesteld waar ideeën worden gevormd om meer inkomsten te genereren.

40 Jaarverslag 2012

Beheer Advies Commissie De Beheer Advies Commissie staat de organisatie terzijde met wetenschappelijke advisering. Het vernieuwde reglement omschrijft de rol van de commissie als volgt: ‘De Beheer Advies Commissie heeft tot doel het gevraagd en ongevraagd adviseren van de directie ter zake van beleidsnota’s, beheervisies en -evaluaties, beheermaatregelen en ingrijpende restauraties en projecten.’ In 2012 is de commissie drie keer bijeen geweest en heeft daarbij bezoeken gebracht aan de Berghuizer Papierfabriek bij Wapenveld, landgoed Waardenburg en Neerijnen en het Vossenbroek. Evaluatie van het bezit vormt een belangrijke pijler in de cyclus van planning, beheer en monitoring. Op grond van evaluaties kunnen verantwoording worden afgelegd en keuzes worden gemaakt voor bijstelling van beheer en/of doelstellingen. De commissie heeft haar adviserende rol opgepakt en de eerste evaluaties beoordeeld. In 2012 betrof dit de

evaluatie van de terreinen in de omgeving van Epe en Heerde. De commissie heeft geadviseerd over het beleid voor het verwerven en vervreemden van onroerende zaken. Ook zijn adviezen gegeven voor de inrichting van het terrein van de voormalige Berghuizer Papierfabriek, over het gebruik van stinsenplanten en over de monitoring van flora en fauna. Voor het culturele erfgoed heeft de commissie zich georiënteerd op de museumregistratie, housekeeping en op de klimaatcondities van depotruimtes. De leden van de commissie worden ook buiten de vergadering om advies gevraagd. Zo adviseerde de heer Keunen over een voorstel van het Waterschap Rivierenland om een middeleeuwse dijk bij de Regulieren te vergraven als natuurvriendelijke oever en heeft de heer Jager geadviseerd bij de reconstructie van een schapenwasplaats. Met de herbenoeming van de heer Stortelder is er geen wijziging opgestreden in de samenstelling van de commissie. Vermogens Beheer Commissie De Vermogens Beheer Commissie adviseert de directie en Raad van Toezicht over het ontwikkelen en wijzigen van het beleid voor het beleggingsstatuut en de uitvoering van het vermogensbeheer. De commissie bestaat uit drie leden en is zodanig vastgesteld dat de disciplines die van belang zijn voor een verantwoord beheer van het vermogen zijn vertegenwoordigd. Het beleggingsprofiel is zeer defensief. De vastrentende waarden hebben voor driekwart de rating AAA en voor het overige een minimale rating van AA. Uit de tender die eind 2011 is uitgezet voor de uitvoering van het vermogensbeheer, is in 2012 Staalbankiers geselecteerd. Beleggingen in de portefeuille moeten voldoen aan negentien geselecteerde duurzaamheidscriteria. De screening vindt plaats door onderzoeksbureau Sustainalytics. Jaarlijks wordt een duurzaamheidverslag opgesteld. Directie ir. P.A. van den Tweel, tevens bestuurslid landgoed Linschoten, lid Raad van Advies landgoed Singraven, voorzitter Stichting Behoud en Beheer Arboretum Wageningen, bestuurslid Stichting i.o. Nationale Monumentenorganisatie Leden Raad van Advies jhr. ir. W.H.J. de Beaufort, voorzitter G.H.M. Alferink H.T.H. van den Berg drs. G. Berkhout MBA BRE

drs. M.C.M. Bongaerts ir. J.C. Boxem ir. J.M. Buizer dr. M.N.B.M. Driessen M.H.M. Gremmen ir. A.A.A. van der Linden drs. C. Nobbe ir. J.H. te Paske A. van der Put mw. mr. P. Swenker drs. M.J. van der Wolf Leden Beheer Advies Commissie ´ prof. dr. K.V. Sykora, voorzitter mw. ir. A. Bleeker

dr. K.J. Canters mw. dr. C.L. van Groningen drs. S.W. Jager ir. L.J. Keunen prof. dr. ir. G.M.J. Mohren prof. dr. J.G.M. Roelofs mw. drs. K.E. SchaffersBodenhausen dr. A.H.F. Stortelder Leden Vermogens Beheer Commissie H.C. Berends drs. A. Hogervorst J.A.F. van Osch

Jaarverslag 2012 41

Verantwoordingsverklaring Stichting Het Geldersch Landschap, Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen, Stichting Steunfonds Geldersch Landschap en Kasteelen en Stichting Vrienden van Kastelen

Huis ’t Velde. Foto: Nico van Haastrecht

Het bestuur en de Raad van Toezicht onderschrijven de Code Goed Bestuur voor Goede Doelen en handelen overeenkomstig. In deze verantwoordingsverklaring leggen het bestuur en Raad van Toezicht verantwoording af over drie algemeen geldende principes: • Onderscheid de functies toezicht houden, besturen en uitvoeren. • Optimaliseer de effectiviteit en efficiency van bestedingen. • Optimaliseer de omgang met belanghebbenden.

42 Jaarverslag 2012

Onderscheid toezicht houden, besturen en uitvoeren In de statuten is de functie ‘toezicht houden’ duidelijk gescheiden van het ‘besturen’ dan wel van de ‘uitvoering’. Er is sprake van een eenhoofdig bestuur (directeur), waarop toezicht wordt gehouden door de Raad van Toezicht. In verband met een eenhoofdig bestuur wordt de Raad van Toezicht bijgestaan door een Financiële Audit Commissie. Raad van Toezicht De Raad van Toezicht vervult de statutair vastgelegde taak van toezichthouder. Belangrijke taken zijn het toezicht op het door de directeur gevoerde beleid en goedkeuring van (meerjaren)begrotingen en jaarstukken. De Raad van Toezicht voorziet zelf in zijn vacatures. Er is een profiel opgesteld waaraan een lid moet voldoen. Benoeming geschiedt voor een termijn van vier jaar en herbenoeming is mogelijk voor maximaal een periode van vier jaar. Aftreding geschiedt conform een rooster van aftreden. Financiële Audit Commissie De Financiële Audit Commissie bestaat uit twee leden van de Raad van Toezicht en brengt alle relevante zaken ter kennis van de Raad van Toezicht. Belangrijke taken zijn het toezicht op het door de directeur gevoerde financiële beleid, kritisch beoordelen van de (meerjaren)begroting en jaarstukken en toetsing van de interne administratieve organisatie. Bestuur Het bestuur bestaat uit een eenhoofdige directie. De directie is belast met het besturen van de stichtingen. De directie bepaalt het beleid en stuurt en coördineert alle processen die het resultaat en de kwaliteit van de werkzaamheden van de stichtingen dienen. Het bestuur legt door middel van het jaarverslag en jaarrekening verantwoording af over het gevoerde beleid. Leden van de directie worden benoemd door de Raad van Toezicht. Naast deze bestuurlijke organen kent de stichting nog vier adviserende organen: Raad van Advies Deze raad adviseert gevraagd en ongevraagd de directie, met name ter zake van strategie, meerjarenbeleid en relevante ontwikkelingen in de samenleving. Vergadering van begunstigers Doel is het onderhouden van de band tussen de donateurs en de stichtingen in het belang van het bereiken van de doelstellingen van de stichtingen. Beheer Advies Commissie Deze commissie adviseert gevraagd en ongevraagd de directie

ter zake van beleidsnota’s, beheervisies en evaluaties, beheersmaatregelen en ingrijpende restauraties en projecten. Vermogens Beheer Commissie Deze commissie adviseert gevraagd en ongevraagd de directie en Raad van Toezicht ter zake van het ontwikkelen en wijzigen van het beleid voor het beleggingsstatuut en het rapporteren omtrent de uitvoering van het vermogensbeheer. Effectiviteit en efficiency van bestedingen Door het vaststellen van het meerjarenbeleidsplan en de meerjarenbegroting en de daaruit voortvloeiende jaarplannen en begrotingen geeft het bestuur richting aan de doelstellingen van de stichtingen. In het meerjarenbeleidsplan staan richtinggevende doelstellingen geformuleerd. Deze doelstellingen worden in het jaarplan geconcretiseerd. Vanuit het jaarplan worden per budgethouder werkplannen opgesteld waarin doelstellingen per product zijn geformuleerd. Het monitoren en evalueren van de uitvoering van processen en activiteiten vindt plaats door een kritische beoordeling van het jaarverslag door de Raad van Toezicht, waarbij het jaarverslag ook getoetst wordt aan het meerjarenbeleidplan. Het managementteam monitort en evalueert de uitvoering van activiteiten en processen. De administratieve organisatie en interne controle wordt jaarlijks getoetst door de accountant. Draagvlak en omgang met belanghebbenden De organisatie hecht grote waarde aan het hebben van draagvlak in de Gelderse samenleving en streeft naar een open dialoog met omgeving en belanghebbenden die zijn onder te verdelen in vrijwilligers en medewerkers, donateurs, schenkers, relaties, bedrijven, overheden, subsidiënten, pachters en huurders, bezoekers, natuur- en milieuorganisaties en andere betrokkenen. De inhoud en kwaliteit van de verstrekte informatie wordt door de leidinggevenden gewaarborgd. De afdeling Communicatie is verantwoordelijk voor het stroomlijnen en optimaliseren van de externe communicatie. De specifieke doelgroepen worden via diverse communicatiemiddelen geïnformeerd, zoals het kwartaalblad, het jaarverslag, de digitale nieuwsbrief, de website, sociale media en persberichten en door deelname aan diverse overlegorganen en samenwerkingsverbanden. Het communicatiebeleid van de stichting is vastgelegd in het meerjarenbeleidsplan, dat erop gericht is om optimale relaties te hebben met belanghebbenden en hen gericht te informeren, bijvoorbeeld over natuur- en landschapsbelangen, culturele belangen, activiteiten van de stichtingen, de ontwikkelingen in de natuurgebieden en de besteding van de ontvangen gelden. De informatieverstrekking vindt door de verantwoordelijke afdeling plaats via verschillende uitingen gericht op de relevante doelgroep, zoals beleidsnota’s, publicaties, overleggen met overheden, deelname aan netwerken en overlegorganen. De organisatie beschikt over een vastgelegde procedure om eventuele klachten correct af te handelen. Tijdens de jaarlijkse begunstigersvergadering bestaat de mogelijkheid tot het stellen van vragen over het gevoerde beleid. Daarnaast wordt voeling gehouden met belanghebbenden door middel van enquêtes en evaluaties. Dit is een ingekorte versie; de volledige verantwoordingsverklaring is op te vragen bij de stichting. Jaarverslag 2012 43

Dank u wel Gelderland mooi met dank aan bijzondere bijdragen De provincie Gelderland is betrokken bij ons werk. Afgelopen jaar is er in verschillende geledingen van de provincie ook weer meegedacht en meegepland. Ondanks de krappe tijden heeft de provincie toch financiële bijdragen kunnen leveren aan het realiseren van onze doelen, waaronder biotopen herstellen, monumenten conserveren en restaureren, toegankelijkheid vergroten, museale presentaties vernieuwen en energie besparen. We zijn de provincie zeer erkentelijk voor haar bijdrage aan dit resultaat.

Hazen in de wei. Foto: Ernst Dirksen

Gulle gevers Onze donateurs zijn onze trouwe en zeer gewaardeerde steunpilaren. Meer dan veertigduizend donateurs hebben we inmiddels, die ons volgen via de website, nieuwsbrief en het tijdschrift en ook meekijken tijdens de excursies en vergaderingen. Sommige donateurs zijn zo enthousiast over GLK dat zij lidmaatschappen cadeau doen aan familie of vrienden. Bij verjaardagen en jubilea vragen zij soms ook geldbedragen voor het werk van GLK. Dat levert donaties van tien tot soms duizenden euro’s op. In natura ontvingen wij objecten die ooit tot de inventaris van de opengestelde huizen behoorden, zoals de schenking van een groot aantal voorwerpen voor kasteel Rosendael en het omvangrijke bruikleen van de Stichting Familie Van der Borch van en tot Verwolde. Via een legaat van de heer F. Berkhout verwierven we neogotische meubelen.

44 Jaarverslag 2012

Projectgericht doneren Soms brengen donateurs alleen of met anderen juist voor een specifieke bestemming geld bijeen. Daarmee kunnen projecten gerealiseerd worden, waar we wel de plannen, maar niet de middelen voor beschikbaar hebben. Voor Gelderland een cadeau en voor ons een geweldige stimulans! We informeren de gevers bij de uitvoering van het project en besteden er ook in bijvoorbeeld ons tijdschrift Mooi Gelderland aandacht aan. Projecten die met gerichte schenkingen konden worden verwezenlijkt, zijn onder andere herstel aan de Italiaanseweg op de Duno, een bankje op het Wekeromse Zand, een van de bruggen op Warnsborn, een picknicktafel op de Oorsprong, het herstel van de ijskelder op Rosendael en de restauratie van een kast op kasteel Hoekelum. Er is hier te weinig ruimte om alle projecten op te noemen. Het is prettig dat de belastingdienst ons de status Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI-status) heeft gegeven. Vanwege de aftrekbaarheid van schenkingen voor de inkomstenbelasting, is dit ook in het voordeel van de gevers. Erfenissen, nalatenschappen en bestemmingsfondsen Sommige schenkers kennen we bij naam, andere wensen anoniem te blijven. Weer andere leren we pas kennen uit hun nalatenschap, waaruit soms geheel onverwacht een grote waardering spreekt voor Gelderland en ons werk. Soms wil een gever de schenking voor de langere termijn een bestemming geven en stelt daarvoor een speciaal fonds in. Het Van Bruggen Drabbe Fonds is geruime tijd geleden opgericht

met als doel de instandhouding van kasteel Wyenburg te Echteld. De insteller van het fonds liet in 2012 een aanzienlijk vermogen na waarmee de zorg voor de Wyenburg voorlopig is veiliggesteld. Een tweede bestemmingsfonds is het Van der Ploeg Natuur- en Landschapsfonds, waaruit het behoud van natuur en landschap rondom Arnhem ondersteund kan worden. Met de verwerving van gronden bij kasteel Doorwerth is die doelstelling in 2012 zeker gehaald. We zijn alle schenkers, met naam en anoniem, zeer erkentelijk. Cultuur en natuur bedrijven Ons werk wordt verlicht door de steun van veel Gelderse bedrijven. Om onze erkentelijkheid voor de aanzienlijke financiële bijdragen te laten blijken en de mogelijkheden te tonen die deze samenwerking kan bieden, treffen we onze bedrijfsrelaties regelmatig in onze terreinen en op onze huizen. Sommige bedrijven zijn uiterst creatief bij het vinden van synergie. Zo stelde een Groene Slager in Nijmegen voor klanten een spaarkaart in die spaart voor een cadeaulidmaatschap van GLK. Ook van buiten de provincie komen bijdragen binnen, bijvoorbeeld van bouwbedrijf Morssinkhof uit Enschede. Een bijdrage van de Rabobank Utrecht kregen wij op initiatief van het personeel van de bank. Fondsen op het werkterrein Een groot aantal jaren mogen we rekenen op de steun van de Stichting GewinStorm de Grave Fonds, het Tarel Bruins Fonds, de Stichting Spiering Fonds en de Stichting Van Ewijck Fonds. De besturen hebben met veel vertrouwen aanzienlijke bedragen beschikbaar gesteld. Om dezelfde reden zijn het Van Bruggen Drabbe Fonds, het Fonds Tenkink Antink, de Stichting Percy Henriquez Fonds, Mevrouw Vogler fonds/Ars Donandi en de Stichting Van Ewijck van Oostbroek Fonds van grote waarde bij uitzonderlijke projecten. We waren blij dat we bij de oplevering van de restauratie van de Chinese kamer op Verwolde een groot aantal vertegenwoordigers van deze fondsen hebben mogen ontvangen. De directeur van het Prins Bernhard Cultuurfonds, dat aan de restauratie vanuit het Fonds Vijfhonderdtien een zeer omvangrijke subsidie had verstrekt, sprak tijdens die middag in april over het belang van particuliere ondersteuning bij de instandhouding van het ensemble van de buitenplaats. Uit dankbaarheid en overtuiging onderschrijven we dat graag. Nationale Postcode Loterij Op 9 februari maakte de Nationale Postcode Loterij bekend dat we tot 2016 jaarlijks op een bijdrage van € 937.500 mogen rekenen. Hiervan kunnen uitzonderlijke projecten worden gerealiseerd. Met deze bijdrage kon in 2012 onder meer op De Dellen gewerkt worden aan de schaapskooi en het informatiecentrum, aan de restauratie van de landgoedkern op de Oorsprong, de herinrichting van landgoed Waardenburg en Neerijnen en de bouw van wildobservatieposten op drie terreinen. Mede dankzij deze ondersteuning kunnen we de historische runderen in stand houden, die ingezet worden bij het beheer van de terreinen. Jaarverslag 2012 45

Liefde voor het vak ‘Liefde voor het vak’ is het thema van het jaarplan 2013 van GLK. Het jaar waarin onder andere het resultaat van zeven jaar werken in het kader van het ILG-contract met de provincie Gelderland zijn finale beslag krijgt. Met de provincie wordt op dit moment gewerkt aan een nieuwe overeenkomst ter vervanging van het huidige contract dat eind 2013 afloopt. In omvang minder, maar niet minder ambitieus.

Financiën Het jaar 2013 benutten we om te komen tot een nieuwe overeenkomst met de provincie. Een die past in het huidige tijdsgewricht en waarmee we de komende jaren de kwaliteit van het landelijk gebied, waarmee het Gelderse zich zo onderscheidt, kunnen waarborgen. Nieuwe wegen die we zijn ingeslagen om meer inkomsten te krijgen, worden verder verkend, evenals het verder reduceren van kosten.

Beheer en instandhouding In 2013 worden tal van projecten uitgevoerd en afgerond. Op landgoed Waardenburg en Neerijnen herstellen we de kern. Landgoed de Oorsprong bij Oosterbeek wordt opgeknapt, waarvoor overeenstemming is bereikt met de beheerders van de tuin Laag Oorsprong. De Loenermark krijgt een nieuwe schaapskooi. De jaarlijkse Lammetjesdag komt daarmee nog beter tot zijn recht. De Goudsberg bij Lunteren, een uniek samenwerkingsproject met Stichting Het Luntersche Buurtbosch, gaat van start. Verschillende cultuurhistorische bezienswaardigheden worden met elkaar verbonden en maken een optimale beleving voor de bezoeker mogelijk.

Xxxxxxxxxxxxx xxxxxxxx

Azalea op de Duno. Foto: Nico van Haastrecht

Verslaglegging Stichting Het Geldersch Landschap De verslaggevende eenheid Stichting Het Geldersch Landschap gecombineerd bestaat uit de volgende stichtingen: • Stichting Het Geldersch Landschap • Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen • Stichting Steunfonds Geldersch Landschap en Kasteelen • Stichting Vrienden van Kastelen.

Foto: Jennie Burgers

Organisatie Om goed voorbereid te zijn op de toekomst zijn de gewenste en noodzakelijke organisatieveranderingen in 2012 doorgevoerd. Dit proces is voorspoedig verlopen. Een aantal onderdelen wordt in 2013 verder uitgewerkt, waaronder de organisatie op de kastelen. Ook zal het nieuwe werken aandacht krijgen. Het automatiseringssysteem GEIS is operationeel. Onderdelen als de P-module en het relatiesysteem worden in 2013 toegevoegd. Ons post- en archiefsysteem gaat digitaal.

Draagvlak GLK blijft werken aan vergroting van haar naamsbekendheid en draagvlak. Zij wil zo veel mogelijk mensen laten genieten van al het moois dat Gelderland te bieden heeft. De nieuwe organisatie werkt hier met nieuw elan aan onder de naam Geldersch Landschap & Kasteelen en met een vernieuwde website glk.nl.

Stichting Het Geldersch Landschap statutaire naam: Stichting Het Geldersch Landschap vestigingsplaats: Arnhem rechtsvorm: stichting Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen statutaire naam: Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen vestigingsplaats: Arnhem rechtsvorm: stichting

Jubileum De voorbereidingen van het 85-jarig jubileum van het Geldersch Landschap in 2014 zijn in gang gezet. Ter gelegenheid van dit jubileum zal een nieuw premium, een beleefgids, verschijnen. We zien 2013 met vertrouwen tegemoet: een jaar met goede resultaten en bijdragen aan de instandhouding en het beheer van ons fraaie Gelderse erfgoed. Een ambitieus jaarplan, dat met voortvarendheid en liefde voor het vak zal worden uitgevoerd.

Peter van den Tweel, directeur

Stichting Steunfonds Geldersch Landschap en Kasteelen statutaire naam: Stichting Steunfonds Geldersch Landschap en Kasteelen vestigingsplaats: Arnhem rechtsvorm: stichting Stichting Vrienden van Kastelen statutaire naam: Stichting Vrienden van Kastelen vestigingsplaats: Arnhem rechtsvorm: stichting Jaarverslag 2011 47

Thema Jaarplan 2013: Liefde voor het vak

48 Jaarverslag 2012