Het politievakblad Jaargang 4 - 27 september 2008 - 19
Blauw
Opsporing
Een omgekeerde zaak
Bomexperts doen het samen
Onttrekkingen opgespoord
Lichaam te water Q080_Blauw19.indd 1
19-09-2008 10:47:47
■ Forensisch medisch
Tekst: Justine Kaasjager Foto’s: NFI Infographics: Rogier Daemen
Kijk op waterlijken Bij de vondst van een waterlijk dienen zich onder andere de vragen aan wat de doodsoorzaak is geweest en hoelang het lichaam in het water heeft gelegen. Maar bij een uitwendige schouw is over deze zaken niet veel met zekerheid te zeggen.
E
“
igenlijk heb je bij een uitwendige schouw niet zoveel signalen tot je beschikking”, vertelt forensisch arts Bernice Oude Grotebevelsborg van het Nederlands Forensisch Instituut. “Je hebt natuurlijk wel die klassieke verhalen van een bekende alcoholist die tussen wal en schip is gevallen met de gulp open. Als er ook geen uitwendig letsel is, wordt in zo’n geval meestal geen gerechtelijke sectie meer verricht.” Bij waterlijken is zelden sprake van een natuurlijke dood. “Het gebeurt bijna nooit dat iemand een natuurlijke dood sterft in het water. Bijvoorbeeld dat de persoon een hartinfarct krijgt terwijl hij in het water ligt. Dat is maar een fractie van het aantal waterlijken. Overlijden door verdrinking en koude zijn voorbeelden van een niet-natuurlijke dood. Het gaat dan om geweld van buitenaf, net als een schotwond of ander letsel. Kernvraag is of sprake is van een misdrijf: wanneer is het Een indicatie van levend te water raken is dat vreemde voorwerpen, zoals waterplanten, in de handen zijn terug te vinden.
overlijden verdacht? De omstandigheden zijn daarbij doorslaggevend.” Wat zijn indicaties dat iemand door verdrinking om het leven is gekomen of levend te water is geraakt?
“Je kunt eigenlijk nooit met zekerheid vaststellen of iemand verdronken is of niet, maar er is wel een aantal indicaties voor verdrinking. Schuim dat uit de neus en/of mond komt is zo’n indicatie. Dat schuim bestaat uit een mix van water, lucht, de bedekkende laag van de longen en slijm. Dit verschijnsel kan echter ook optreden bij onder meer een schedeltrauma of bij longoedeem. Als een lijk al wat langer in het water ligt, spoelt dat schuim bovendien weer weg. In circa vijftien tot twintig procent van de gevallen zie je dergelijk schuim uit de neus en/of mond. Als je een lijk uit het water haalt en je drukt een keer op de borst, komt soms alsnog wat schuim naar boven uit de luchtpijp. Een andere indicatie van levend te water raken is dat vreemde voorwerpen in de handen zijn terug te vinden, zoals waterplanten. Dat kan alleen als acute lijkstijfheid is opgetreden in het water. Normaal gesproken is een lichaam na overlijden eerst slap en later treedt lijkstijfheid op. Acute lijkstijfheid kan optreden tijdens een extreme krachtsinspanning, zoals bijvoorbeeld een epileptische aanval. Zo’n geval heb ik onderzocht. Tactisch onderzoek wees uit dat de betreffende man leed aan epilepsie en die dag langs de sloot fietste waarin hij werd gevonden. Ook was hij niet zo trouw met het innemen van zijn medicijnen. Hij heeft kennelijk een aanval gekregen en is in de sloot beland. Doordat acute lijkstijfheid optrad, bleven er planten in zijn handen geklemd.” Wat is ‘droge verdrinking’?
“In de literatuur heet dat dry drowning. De overledene lijkt te zijn verdronken, zonder dat er tekenen zijn dat de persoon water heeft ingeademd. Dat kan voorkomen bij een plotse en 6
Q080_Blauw19.indd 6
Blauw - Opsporing 27 september 2008 - nummer 19
19-09-2008 10:47:58
Lichamen liggen meestal voorover in het water, doordat de regio’s met lucht en vet makkelijker blijven drijven. Knieën, voorhoofd en neus kunnen dan langs de bodem schaven, waardoor typische beschadigingen ontstaan.
directe koude-inwerking op de hals, keel of huid. Je kunt hierdoor acuut overlijden terwijl je in het water terechtkomt. Een verklaring voor dit mechanisme lijkt acute prikkeling van een bepaalde hersenzenuw, de nervus vagus, door koude. Dat leidt tot een reflexmatige hartstilstand.” Welke factoren beïnvloeden een verdrinkingsdood?
“Door de inname van alcohol gaan je onderhuidse bloedvaten meer openstaan, waardoor je bevattelijker bent voor kou. Dus je overlijdt dan niet alleen omdat je reflexen vertraagd zijn door de alcohol, maar ook omdat je makkelijker onderkoeld raakt. Je koelt ook sneller af in het water als je wild gaat spartelen. Als je continu hetzelfde water om je heen hebt, stijgt de temperatuur van dat water. Als je daarentegen blijft bewegen, is er een continue toevoer van nieuw koud water om je heen, wat het afkoelen versnelt. Bovendien gaan door het bewegen de bloedvaten in je spieren openstaan, waardoor je gemakkelijker warmte verliest. Blijf je daarentegen stil en ineengedoken zitten, dan geef je minder warmte af waardoor je het veel langer kunt volhouden. In het algemeen is het zo dat verlies van lichaamswarmte zich twee tot drie keer zo snel voltrekt in water als in lucht. Daarnaast is de watertemperatuur van belang voor de overlevingsduur (zie kader). Bij het actief inhaleren van water, ga je in zoet water eerder dood dan in zout water. Dat heeft er puur mee te maken dat zoet water minder elektrolyten bevat zoals natrium en kalium. Hierdoor wijkt zoet water sterker af van de lichaamsvloeistoffen dan zout water. Er ontstaat dus eerder een disbalans en door osmose neemt het bloedvolume fors toe. Het gevolg is Blauw - Opsporing 27 september 2008 - nummer 19
Q080_Blauw19.indd 7
een zeer ernstige hartritmestoornis. Verdrinking treedt in zoet water op binnen vier à vijf minuten. In zout water in acht tot twaalf minuten.”
Watertemperatuur
Overlevingsduur
< 1,5 °C 1,5 – 4,5 °C 4,5 – 10 °C 10 – 15,5 °C
< 45 minuten < 1,5 uur < 3 uur < 6 uur
Welke letsels en kenmerken zijn typisch voor een waterlijk?
“Bijvoorbeeld letsel dat door scheepsschroeven is aangebracht. Daarin zie je vaak een repeterend patroon van boogvormig letsel. Er is geen weefselreactie. Deze verwondingen komen vaak voor aan het hoofd en de romp. Andere typische beschadigingen ontstaan door de drijfhouding van het lichaam. De longen en de billen zijn de regio’s met lucht en vet en die blijven makkelijker drijven. Het lichaam buigt bovendien makkelijker voorover dan achterover. Vandaar dat lichamen meestal voorover drijven met armen en benen naar beneden. Knieën, voorhoofd en neus schaven dan langs de bodem of botsen tegen schepen of kade aan. Een rimpeling van de huid, de zogenaamde wasvrouwenhuid, kan ontstaan vanaf een half uur nadat iemand in het water is beland. Op welk moment dit optreedt, hangt ook af van de
>>
7
19-09-2008 10:48:02
■ Forensisch medisch >>
watertemperatuur. In koud water duurt het wat langer dan in warmer water. De algemene regel is: hoe heter hoe sneller. Dat is eigenlijk met alle postmortale verschijnselen zo. Wasvrouwenhuid treedt eerst op aan de binnenzijde van de handen en vingers, vervolgens op de handruggen, voetzolen (na drie dagen) en uiteindelijk ook op de knieën en ellebogen. Een typisch kenmerk van een waterlijk dat al een aantal weken tot maanden in het water ligt, is lijkenwas. Dit is een wittige, gelige substantie in het lichaam dat zich op plaatsen ontwikkelt met veel vetweefsel. Dat heeft te maken met een atypische vorm van ontbinding, die plaatsvindt onder anaërobe (zuurstofarme) omstandigheden, bijvoorbeeld in water. Je ziet dit verschijnsel ook optreden bij lichamen die in een hermetisch afgesloten lijkkist liggen. Letsel aan een waterlijk kan eveneens ontstaan door diervraat, bijvoorbeeld door aasetende vissen. De wondmarge is dan gekarteld en onderscheidt zich van een schaafwond doordat de overgang van huid naar onderliggende weefsels tamelijk scherp gemarkeerd is. Het gaat niet geleidelijk de diepte in, maar vrij abrupt. Bovendien vertoont diervraat geen vitale kenmerken.” Is een inschatting te maken hoe lang een lichaam in het water heeft gelegen?
“Er zijn ruwweg drie stadia te onderscheiden: een paar dagen, enkele weken en enkele maanden. De globale richtlijnen die bij een gematigd klimaat gehanteerd kunnen worden, zijn die van forensisch patholoog Bernard Knigt, in ‘Knight’s Forensic Pathology’ (zie infographic, red).” Hoe lang duurt het voor een waterlijk komt bovendrijven?
“Dat hangt samen met de mate van ontbinding, met gasvorming en met kleding. De gasvorming maakt dat het lichaam opzwelt en naar boven komt drijven. Kleding kan daarentegen zorgen voor verzwaring, waardoor het langer duurt voor een
Er zijn globale richtlijnen voor de inschatting hoe lang een lichaam in het water heeft gelegen.
lichaam boven komt. Het primaire rottingsproces komt niet door het water, maar door de darmflora. Dus niet zozeer door bacteriën van buiten, maar van in het lichaam. Het ontbindingsproces gaat dus niet sneller of langzamer in vies water. Globaal kan je zeggen dat een lichaam in de zomer na twee dagen komt bovendrijven. In het late voorjaar en vroege najaar is dat tussen de drie en vijf dagen. In het vroege voorjaar en het late najaar ligt dat tussen de tien en veertien dagen.”
De typische ‘wasvrouwenhuid’ ontstaat na enkele uren; uiteindelijk laat de huid los.
Factoren die ontbinding versnellen
Factoren die ontbinding vertragen
Hoge temperatuur Zoet water Stilstaand water Blootstelling aan lucht
Lage temperatuur Zout water Stromend water Onder water
Hoe kun je zien of wonden aangebracht zijn voor of na het te water raken?
“Hier gelden eigenlijk dezelfde indicaties boven water als onder water. Vóór overlijden zie je in principe altijd een weefselreactie ten gevolge van letsel. Dit zijn onder andere bloeduitstortingen, roodheid en tekenen van wondgenezing. Dat zijn allemaal zaken die je niet ziet als het letsel is ontstaan 8
Q080_Blauw19.indd 8
Blauw - Opsporing 27 september 2008 - nummer 19
19-09-2008 10:48:04
■ Column Straf
gen.
net voor, tijdens of na het overlijden. De impact van water maakt wel dat eventueel bloed wordt weggespoeld. Het letsel bij lijken boven water vertoont dezelfde patronen als bij waterlijken. Het rottingsproces van een lijk dat onder water ligt, gaat niet zo snel als aan land. Dat komt omdat er geen zuurstof bij kan komen. Op het moment dat zo’n lijk boven water komt, ontwikkelt het ontbindingsproces zich explosief. Dan zie je het lichaam gewoon groen worden, bij wijze van spreken. Hoe langer je dus wacht met het uitwendig onderzoek, hoe meer typische kenmerken van bijvoorbeeld letsels verloren gaan. Eigenlijk kun je een waterlijk beter in het water laten liggen tot de schouw plaatsvindt, zeker als je de schouw over de nacht heen wilt tillen. De beste manier om een waterlijk te bewaren is in het water. Rottingsbacteriën hebben zich al wel verspreid door het lichaam, maar door de omstandigheden onder water, kunnen zij zich nog niet heel snel vermenigvuldigen. Zodra het lichaam boven water komt, slaan ze hun slag.” ■
Vorig jaar september, zaterdagmorgen om half negen, stond ik als leider van het team van mijn zoon op een voetbalveld in Rotterdam-Schiebroek. Ik baalde dat de wedstrijd ondanks de erbarmelijke staat van het veld op dit achterlijk vroege tijdstip gewoon doorging. Ik had natuurlijk ook op tijd naar bed kunnen gaan. Plotseling stond Mark voor mijn neus. Mark is een gouden collega en een prima rechercheur, die ik al jaren ken. Hij was altijd vrolijk en stond positief in het leven. Maar nu leek de vrolijkheid uit zijn ogen verdwenen. Nadat we er achter waren gekomen dat onze zoons tegen elkaar moesten voetballen, vroeg hij mij of ik het al had gehoord van zijn dochter. Dat had ik niet. Ik wist dat zij twaalf jaar oud moest zijn, want behalve dezelfde naam had ze ook dezelfde leeftijd als mijn eigen dochter. Mark begon zijn verhaal. Zijn ex-vriendin, de moeder van zijn twee kinderen, had drie jaar geleden een nieuwe vriend opgedaan. Mark, behept met het politie-instinct, moest vanaf het begin niets van hem hebben. De ex vond dat Mark spoken zag en gooide het op jaloezie. Ze benadrukte dat haar vriendje zo leuk was met de kinderen. Kortgeleden was gebleken hoe leuk hij met de kinderen was. Het meisje was van haar negende tot haar twaalfde misbruikt door de stiefvader. Hij had zelf voor het bewijs gezorgd door zijn misselijkmakende activiteiten met het meisje op video vast te leggen. De man was kortgeleden aangehouden en zat nu in voorlopige hechtenis. Hij had bekend dat hij seks had gehad met het meisje vanaf haar negende jaar. Dit was echter nooit tegen haar wil gebeurd. Hij had eigenlijk een soort van verkering met haar gehad... Mark leek mijn gedachten te raden. Hij had overwogen om de smeerlap wat aan te doen. Maar hoe moest het dan verder met zijn twee kinderen, als hij in de gevangenis zou zitten? Onlangs is de kinderverkrachter veroordeeld. Het vonnis luidde vier jaar gevangenisstraf, waarvan één jaar voorwaardelijk. Verder het verbod om ooit nog in contact te komen met het meisje. Een kleine rekensom leert dat hij volgend jaar op zoek kan naar een nieuw slachtoffer. De man vond de straf echter nog te hoog, want hij heeft het lef gehad om in hoger beroep te gaan. De lijdensweg voor Mark en zijn dochter duurt voort. De straffen in Nederland, ik weet het niet…
[email protected]
Mark is niet de echte naam van de gouden collega. Voor meer informatie: PKN > Forensische opsporing > FO-maatwerkplus > FO stoffelijk overschot
Blauw - Opsporing 27 september 2008 - nummer 19
Q080_Blauw19.indd 9
Raymond Kolsteren Rechercheur in Rotterdam-Rijnmond
[email protected]
>> 9
19-09-2008 10:48:12
