Bioscopenin Gouda Van toverlantaarn tot luxe filmzaal HennyyanDolder- deWit Als er nog lang geen sprake is van radio, televisie of internet zoekÍ men, in zoverre daaraan behoefte bestaat, zijn vertier buiten de deur. Kermis, circus, het luisteren rtaaÍ optredens in een muziektent en uitbundig gevierde Koninginnedagen betekenen voor velen een welkome afwisseling in de reeks lange werkdagen. In de kring van de meer gegoede burgerij bloeien de sociëteiten en kolfclubs: Ons Genoegen met de zaal Kunstmin aan de Boelekade, Vredebest aan de Markt, later Wijdstraat en de Réunie aan de Oosthaven. Als concert- en schouwburgzalen staan in het adresboek van 1879 vermeld: Tivoli ^arr de Spoorstraat, Nut en Vermaak aart de Oosthaven en De Harmonie en de Pauw, beiden aan de Markt. De sociëteiten zijn wel een specifieke mannenaangelegenheid. In de eerste decennia van de twintigste eeuw kan een breder publiek kennismaken met een nieuw fenomeen: de film. Aan Kleiweg en Hoogstraat openen de eerste kleine bioscopen hun deuren en met succes. Over de eerste projecties op een witte muur met door 'explicateurs' gesproken tekst en de ontwikkeling die daarna volgt, wordt in dit artikel iets verteld. Hoe het begon De Nederlandsewis- en natuurkundige Christiaan Huygens (1629de eer toe, de eerstevolledige en 1695) komt hoogstwaarschr.lnir.lk goed werkende rlaternamagica' (toverlantaarn)te hebben ontworpen. In een brief uit 1659 beschnlft hr; ronde lantaarnplaatjes,die met gebruik van een lichtbron (olielampje, kaars, later elektrisch lich| en een stel lenzen worden geprojecteerd.In 1665 vindt in Lyon de eerstedemonstratieplaats met een toverlantaarn,het is de start van een zegetocht door Europa, dat vooral in de achttiende eeuw veel rondtrekkende rlantaarnistenrkent. In de negentiende maar vindt eeuw'woÍdt het een attractieop kinderverlaarspartr;tjes, ook invoering plaats vooÍ educatievedoeleinden. De toverlantaarn, die verschillende technische ontwikkelingen doormaakt, wordt opgevolgd door de kqkkast of 'rarekiek', een houten kast die met uitzondering van een of meer kgkgaten geheel is afgesloten en slechts aan ê.ênkant spiegelglasheeft. De wanden zrlnvan binnen voorzien van een opticaprent mel sterk perspectief en een lens die voor diepte zoÍgr..De kermis biedt rondreizende krjkkastmannen, evenalshun collega'sdie nog met de toverlantaarn optreden, een uitstekend podium voor het geven van voorstellinDe reizende hijhhastman vroeg gen. Têgen betaling zLenmensen wonderlqke prenten, waarbij de de aandacht van het publieh kr3kkastman bloedstollende verhalen vertelt. De toeschouwers zijn dol op spectaculawe taferelen uit veïre oorden. Aardbevingen en door op zijn trommel te slaan. branden zqn geliefd, terwijl ook br.lbelseverhalen, de zeven klassieke wereidwonderen en de planeten op de glasplaatjesworden vastgelegd.Het populairst zr.1nechter stadsgezichtenmet pieinen, palerzenen andere monumentale gebouwen, voor wie het ziet opent zrch een nieuwe wereld.
96
Tidínge uan díe Qoude
Wordt bi.t de toverlantaarn nog gebruik gemaakt van handgeschilderplas o àr, n rioinele h o s- t r o v rl u Le L le u ! ll d l en v yn v r r ó r r r L r L ó l q J
u l ,
ken, in IB32 ontwikkelt de Belgische fysicusJosephA.E Plateaude fenakistiscoop. Op een schqf slaan tiguren, die in opeenvolgende bewegingsfasen naast elkaar zrln afgebeeld,met op regelmatigeafstandspleetvormigeuitsparingen. Door de schr.lf voor een spiegel te draaien zret de kr.lker door de spleten een vloeiende beweging, bqvoorbeeid van een ruiter die te paard door een landschap galoppeert. Het wordt geen echt succes,met nog De toverlantaarnwds op hinderpartijtjeseenpopulaíreattractíe. enkele afgeleidevarianten degradeert dezevinding uiteindeh.lktot kinderspeelgoed.In de jaren veertig van de vorige eeuw geeft het Leger des Heils aan de Turfmarkt voorstellingenmet een toverlantaarnvan gekleurde beelden uit de bqbelse geschiedenis.Voor kinderen een geliefd 'uitje' in de donkere oorlogs.laren. De beelden zetten zich in beweging TussenIB72 enIB74 zet de Britse fotograafEdward Muybridge een beslissendestap in de richting van de echte cinemafotografie.Hr.1legt de beweging van een paard in draf op een renbaan vast, daarbr.lgebruik makend van 24 in een n1 opgesteldecamera's.De sluiters worden via snoerenop de baan door het paard zelf 'bediend'zodat de opnamen steeds een iets andere fasevan de beweging van het dier laten zien. De Franse fysioloog Etienne-JulesMarey ontwerpt in iBB2 een methode voor chronofotografiemet twaalf toestell e n ,va naf 1890 z eLhl d e fo to ' s o o k n o g o p e e n b e w e gendeband. Ztl ngesl aagdeexperi menten betekenen een doorbraak, want hiermee is de cinematografischefilm geboren, bestaandeuit een groot aantal apaïte foto's (diapositieven),die een serie bewegingsmomenten laten zren.Ze worden op een scherm geprojecteerden wel met een zodanigesnelle wisseling (beeldfrequentie)dat voor het oog de verschillendelichtindrukken in elkaar overvloeien.Het zr.lnbeslissendestappen in de ontwikkeling van fotografienaar film die tussen 1840 en 1875 worden gezet,rrraarlnetzalnogtwintrgJaar duren eer de eerstefilmvoorstelling plaats vindt. 'L ev ende Pho to gr aphie' negatieffilmband, de celluloidfilm van EastmanCompany In 1BB9komt de transpara:nLe tot ontwikkeiing. Na experimenten met nog diverse andere 'scopen' ontstaat in 1894I Rq5 ??n AT'y,uraat waarbq de toeschouwer door aan een slinger te draaien een rol met plaatjesin bewegrngzet. die een illusie van bewegendebeelden oproept. Met behulp van LSvertoning op een scherm nu mogelqk De cinematograafvan,de een projectieapparaaL gebroedersAuguste en Louis Lumière levert een verbetering op Op 28 december 1895 vindt de eerste openbare voorstelling plaats in Pan;s. Drie maanden later, op l2 rnaarl 189ó, doen hun medewerkersvoor het eerst Nederland aan. In een leegstaandwinkelpand van de Kamper Melkinrichting aan de Amsterdamse Kalverstraat kan het publiek tegen betaling van het niet geringe bedrag van vr.lftig cent zich verbazen over de 'Levende Photographiedoor middel van de Cinematograafvan de HeerenA. 6x L. Lumièrer.Het tot eind mei f 896 vertoonde programma bestaatuit acht filmpjes van circa één minuut. Het bekendst wordt 'De aankomst van het spoor' op het station van La Ciotat (Fr ) - in dit Tidinge uan die Qoude è
97
{;{}L;t}:t; **n'schtrawbnrg. MeRKr$ï*ent. sng$gm Ht''4gá$ïaetuj gpgllr*nd*',,r1*.,rh$t'mÍs rïllïsn íi* d*
=-@
aElHerirËrË$,
anf$Ênfebdsktrm
;
;
;
lï**g*ehteniï,
yandeElectroBiographop deGoudse hermisvan 7900(sÁMH). Affichemetaanhondiging dorpje staattevensde oudste bioscoop ter wereid -. Er wordt verteld dat het beeld van de aanstormendelocomotief '[ . ] de toeschouwersvol schrik deed terugdeinzen'.De ontwikkelingen gaan nu snel en maken het mogehlk dat het publiek in Carre onder meer rgetrouwe afbeeldingen der plechtigheden' in verband met de inhuldigingsfeesteh.lkheden van koningin Wilhelmina van 5 en 6 september 1B9B kan zten. De eerste bioscopen Het woord bioscoop is afgeleidvan de Griekse woordenbios (leven) en scopein(ktlken). De eerstebioscoopexploitanten zr.1nhoteliers en caféhouders.Zllbteden kleinschalig wer-
98
Tídinge uan die Qoude
kende eigenaars van kermisattracties en rondtrekkende leveranciers van amusement gelegenheid om het wonder van de cinematograaf overal in het land te introduceren. Zolang er niet genoeg filmpjes tegen een redehjke prqs worden aangeboden,is een vaste bioscoop nog een nskante onderneming; de reisbioscoopis voorlopig de aangewezenspreidingsvorm. De voorstellingen vinden plaats br.1evenementen waar veel publiek samenkomt en men niet op een dubbeltje ki.1kt:de kermis en de uitgaansgelegenheid. Op 31 juli 1899, als Gouda kermis viert, maakt het publiek voor de eerstekeer kennis met twee reizendebioscopen.Naast Feij vertoont Grunkorn met zijn Verbeterde Kinematograaf gedeelteh.lkdezelfde films, waaronder'BU het verlaten van de Kaarsenfabriek'.De aankondiging dat personeelsledenvan dlt bednlf zich op de film kunnen zien blqkt een goede reclamestunt,je zelf herkennen en dan nog wel op bewegende filmbeelden is een geheel De gebroeders Lumíère . nieuwe en sensationeleervari.ngl\klen van hen zí1n zelfs nog nooit op de foto gegaan. Een volgende voorstelling vindt plaats op donderdag 3 januari 1901 in sociëteit Ons Genoegen.Omdat de films nog kort zgn is er een aanvullend programma. men kan ook genietenvan een chansonette,een komiek, een clown met gedresseerd'paardje'(een poedel) en tot slot een operette in é.énacte.Het bh.lft b5 incidentele optredens een of twee
In 1889 hon het personeelvan de Kaarsenfebriehzichzelf voor eerstemaal zien op bewegendebeelden (SAMH).
Tidinge Dan die Qoude .-'}
99
ma lper Jaar,totdat in de zaalva:nKunstmin op 26 december 1910 de eerste vaste bioróoop in Gouda wordt geopend. Men kan dan gehlk gebruik maken van het zojurst aangelegde electrisch licht, waaïop met smart is gewacht. Met Kerstmis l9I2 kan het publiek al ktezen tussen meerdere bio,.op.tt, Gouda Vooruit aan de Hoogstraat 16 of 18, Cinema Pathe aan de Kleiweg en Aihambra Flottante. Beide Kerstdagen z\n in alle bioscopen de voorsteilingen uitverkocht. Door vergroting van de ruimte, beter meubilair en een redelijke brandveiligheid voor het projectietoestel boekt Gouda Vooruit het meeste succes. Cinema Pathe wordt in l9I2 opgeheven, waarschijnlijk vestigt zich in hetzelfde pand Bioscoop International. De van Rooms Katholieke origine Witte I april 1913 zijn deuren De voorgevelvan de Witte Bioscoopaan de Kleiweg 45 had Bioscoopopent op in een monumentaal pand aan de Kleiweg eenoriëntaalseuitstralíng.(SAMH). 45, tegenover de toenmalige Rooms AJ'J. Katholieke kerk. Ernaasrbevindr zich her woonhuis van de beheerderen oprichter: van Vos, directeur van papierfabrieken in Gouda en Waddinxveen, een groot liefhebber frite ai de film. Hrl is lid ván het kerkbesruur en sroorr zich met de andere leden aan de vos door vole aanptákbiqetten op het besraandetheater. De kwaliteit van de films wordt rigoureus zelf gecontroleárd,in àlles wat volgens hem niet,door de beugel kan wordt Het pand g.krrrpt. 'Er zijn zoheelwat blote *àid.n gesneuveld'vertelt zrJr.zoorrGré later. aan een bevat eén zaalmet 250 zrtplaatsen.Aan de straatzrjdeis de bioscoop herkenbaar handmatig geveltje in Oosterse stul. De films worden vertoond met een machine die gespannen, iuordibediend .n g.próiecteerd op een muur, waarop een wit linnen doek is 'stomme' dat met karnemelÈir U.rpoten (vàor de stevigheid?).Wat zich in de nog korte andefilms afspeeltwordt ,o.g.ïi.h, door een'explióateur',in de Witte Bioscoopis onder kan pianist re de vader van acteur Èaul Steenbergenais zodantgwerkzaam. De aanwezige muzikale de in een spiegelboven zijn hoofd het iitme van de film volge.nen zorgl voor begeleiding. 'De explicateur schreeuwde z4n stem schor om tekst en uitleg bij de Gré Vos vertelt later: die de fiim te geven. Her aanw"rig" publiek creëerd.eal rokende een dichte mistwolk, het aan meer naarmate de voorstelling vorderde steeds gebeurtánissenop het wittáolk Een 6o9 orrr,rok. op ir.t ptogtamma sronden gewoonlijk twee korte fiims en variété-acts. 'nek-loge',de eerstetwee rijen'. kaírt1ekosrte ln die jutÀ í r,40 en 35 cenr voor de later In gráte bioscopen*otd.n de filmbeelden muzikaal begeleiddgor een orkestje' veel bioscoopnaar het"Hammond-orgel.De overgang van de exploitatie van reisbioscopen eerst het theaters,rerloopt,rloeiend.Het iste kermisexploitant Hommerson die voor het maar in Gouda, grote belang .i"t uur_dit nieuwe publieksvermaak. Hq introduceert het 'Gouda Vooruit' Ëfqf, - als dË film in de theaterskómt - de kermis trouw. Van de bioscoop 'De bioscoop-saion Gouda Vooruit *ótdt op 28 november 1913 de GoudscheCourant'. geeft deze week als hoofdnummer: 'Liefdesintrige', een toneelspel in drie acten, waarin de hoofdrol vervuld wordt door
7OO Tídínge uan díe Croude
de kino-artiste Suzanne Grandais. Deze'branche-film' is een alleraardigste,vol van leuke toneeltjes,vooral door het spel der artisten.Van een tweetal komische nummers en een natuuropname uit het Wilde Westen rBq de Cowboys' kon slechtshet eerste gedeelteons bekoren. De directie heeft thans een nieuwe explicator geèngageerd,de heer Kaljee. En het moet dadeh.lk gezegd'.deze verandering is een verbetering. De heer Kaljee legt de beelden onderhoudend en duideh.lk uit en is ongetwqfeld eon aanwinst voor de bioscoop-salon.Zlln stemgeluidis nog wel een beetjesterk voor de kleine zaal, doch dat zal binnen korte tijd wel beter worden'. Gaandewegwordt het aanbod van films groter, met een steeds ruimer keuze aan onderwerpen. Dat bewr.lsteen aanbevelingin de GoudscheCourantvan lB mei 1920'. 'De regen striemt tegen de ruiten alsof 't najaar en geen lente is. Juist weer om een avond je toevlucht te zoeken in een cinema. Een bof, dat de directie van de Witte Bioscoop zich er meer en meer op toelegt films te vertonen die ieder graag zrer-. Waarin degene die iets pittigs prefereert spannende gebeurtenissenmeemaakt, een ander die de ogen graagweidenlaat in prachtigenatuur zich in mooie tafereeltjesverlustigen kan, in één woord, films die elck wat wils geven.De keuze is deze week zeer gelukkig. Opgevoerd wordt 'De Vliegende Hollander', een bewerking van de geh;kluidende opera van Richard Wagner. De oud-Friesche volkssageis in velerlei opzicht belangwekkend,de ensceneringvalt te prrJzonen een bezoek durven we dan ook met warmte aanbevelen.
Thalia bioscoop In 1920 wordt de naam van de Witte Bioscoop veranderd in Apollo, omstreeks 1923 wordt z5 gesloten.Vos heeft zrln aandachtinmiddels verlegd naar de kop van de Kleiweg,
Het herenhuis op de hoeh van de Kleiweg en het Regentesseplantsoen voor de verbouwing tot bioscoop.(SAMH).
Tídínge uan díe Goude 7O7 .+
hoek Regentesseplantsoen. Daar knjgt het herenhuis van de heer Van der Torren een nreuwe gevel en wordt inwendig verbouwd tot Thalia Bioscoop, op 26 maart Lg2I vindt de opening plaats. Op dezeplaats staat tot 1865 korenmolen De Noord, na ahraak bouwt men er vervolgens een woonhuis in uitbundige stql. Bgzonder detail is dat de ronde fundering van de molen zowel in de erker van het huis als br.1de bioscoopingang zichtbaar bluft. Ook in de huidige nieuwbouw is die nog aanwezrg. De bouw en inrichting van Thaiia bioscoop heeft allur?, het publiek kukr de ogen uit: de erker van het huis is omgebouwd tot een ruime toegang. Links en rechts voeren met lopers belegde trappen naar her balkon, waar men vanuit comfortabele fauteuils een prima zrcht heeft op het toneel en het proj ecti escherm. Beneden voeren brede deuren Íraar een ruime zaal met al dan niet gestoffeerde klapstoelen TH ALIA THEÀTER die in opgaande njen zr.1n van Gnuda met *teeds de nieuwste FILil[Sr Het gsaelltge Theater geplaatst. Het licht in de -_* en eerste klas MUZIEK de bcste VÀnlÉTÉ't zaal kan worden gedimd en er zijn vernuftige elekAdvertentiein de GoudscheCourant van het Thalia Theater. trische snufes aangebracht voor het openen en sluiten van de gordr;nen. De wanden zljn geschilderd in een zachtqroenetint met rode randversiering, overeenstemmendmet de gordrjnen zorgt dit voor een relaxte sfeer.De eerstefilm die wordt vertoond is rVriendFrits', het stuk waaÍmee Louis Bouwmeester(bekend acteur die leeft van IB42-I925) dat jaar zgn jubileum viert. De films worden afgewisseld met voordrachten of zang.In augustus 1921 treedt Adrienne Solser,aangekondigdats 'bekende vertolkstervanJordaanliedjes'op in een schetsgenaamdrBet,de Koningin van de DUk'. De recensievermeldt '[. . . ] dat zij uitnemend met het publiek om wist re springen en de bezoekersdwong haar liedjes mee te zingent.C.PM.J. vanZuylen, van 1909 tot I937 beiaatdter van de stad Gouda is lange tr.ld de vaste pianist in Thalia bioscoop. In 1934 stapt Gré Vos als operateur in het bedrijf van ztln vader, waar hg in de schoolvakanties al assisteertmet het draaien van films. Na de oorlog beheert hr1 Thalia bioscoop met zijn vrouw Nel, in L967 nemen zr.1ook de Réunie bioscoop over. Als zrj in 1973 met pensioen gaa:nwordt Pim van Bommel hun opvolger. Op 3I december lgBB sluir de bekende en br3Gouwenaarszo populaire bioscoop zijn deuren. Wellicht is het niet langer mogehjk de concurrentie aa:nte gaanmet een bioscoop als Arcade. I'laahte mannen en yrouwen TSdens een vergadering van de gemeenteraadin oktober Lg27 vraagtraadslid en amateurhistoricus PD. MuylwJk wat precies de taak is van de gemeentehjkeBioscoop-controlecommissie. HrJ is geschokt b5 het zien van een affiche van Thalia bioscoop '[. . .] voorstelIendetotaal naahtemannenen vrluwen. Mogelijhwas er eengaasjeover de fígiren geplaLtt,,zo
7O2 TidÍnge uan díe Qoude
zegt h\ 'maar op de afueeldingwas dit niet te zient. Hr.1noemt het ' . .] schaamteloze individuendíezich op zo'n wijze latenfotografe[. ren. De Romeinsedamesonder Nero zoudener van gebloosdhebb e n '. Wat betreft de reclamebiljettenvan Thalia zou Muylwqk gezien de onzedeh.lkestrekking graageen meer serieuze filmbeoordeling zien. De filmcontrolecommissiebezrt echter geenbevoegdheid tot het censurerenvan affiches.In een volgende raadsvergaderingwordt zijn optreden als 'zedelgkheidsapostel' belacheh;k gevonden,niemand ziet er achterafiets aanstootgevends in. Enkele keren komt de oprichting van een schoolbioscoop ter sprake, omdat de reguliere bioscoopvoorstellingen minder geschikt worden geachtvoor jongeren. Dit plan komt niet van de grond, r:lraarde Witte Bioscoop opent nog eenmaalztjn deuren voor schoolkinderen uit Gouda en omgeving met de film 'Shackleton'sZuidpoolexpeditie', die dan alom in de belangstelling staat.Dat bir.lkt een groot succes. D e Zuídpoolexpedítíevan Shachleton B5 een bezoek aan de bioscoop ontvangt elke bezoekerbr.1de kassa een weekprogramma. In r92r luidr dat van Thalia als vorgt:
(1914-1917) troh wereldwijd grote belangstelling.
Vrijdag7 Octobertot en met Donderdag13 October.l. MarschmuTieLt; 2. Sardine-industríe ; 3. Bigornoals schoenpoetser. Klucht ín éénacte;4 en 5. Keeslaatje scheren.OerLtomische hlucht in twee acten; 6 tot en met 11. Vervolg van de groote roman: Circusroes. Overweldigende círcus-serie-film. zesweehsche Heel Goudaleeftmeemet Eddíe polo,Mary Warren,HelenaHoward,Gray Wintersen de Scheele Karel.Heel Goudaverdieptzich ín de yraag: wie ís de geheimzinnige onbekende? Deze weehde derdeepisode:Een dollestrijd,. Explícatie:Maup Biemans.Benedende 16jaar geentoegang. Het vertonen van serie-filmsis br.1bioscoopexploitantenbqzonder populair: het betekent dat het publiek verplicht is zes weken achtereennaar de film te gaan.Elke aflevering eindigt als de grootstespanning is berelkt, men wil maar aI te graasweten hoe het afloopt. Toch wordt er wel degelqk controle uitgeoefend op de inhoud van her filmaanbod. De' gemeen[eh3kefilmkeuringscommissie keurt in I92I in wisselende samenstelling 384 films, waarvan er zeventiende toets der kritiek niet kunnen doorstaan.In L92Z bek5ken de leden 186 films, in sommige laat men coupures aanbrengen.Tien films voor ondèr de zestienjaar worden afgekeurd,met als opgaafvan reden: misdadig, ongeschiktonderwerp voor kinderen, verregaanderuwheid, té spannend,drankmisbruik en de techniek van het misdrr.lf.Omstreeks 1926 is de commissie opgeheven. Het einde yan de stomme film In het Thomas Edison laboratorium wordt al in 1BB9 geëxperlmenreerdom filmbeelden te combineren met geluid. Twee problemen zorgen ervoor dat film- en geluidsopnamen ztch nog een generatie lang apart ontwikkelen: de synchronisatie èn het audiovolume/klankprobleem . De Jazz Singer uit \927 mer Al Jolson aIs zangeren acreur is niet de eerste, maar wel de bekendste vroege geluidsfilm , de vraag e-rÍtaaÍbhJkt overweldigend. Andere studio's ruiken winst en beginnen meteen met het maken van geluidsfilms. Inmiddels verschLjnenin Amerika de eerste tekenfilms, vooral die van Walt-Disney zrjn een doorslaandsuccesen tot op de dag van vandaagpopulair.In \929 is het trjdperk van de stomme film definitief voorb5 en komt de geluidsfilm er voor in de plaats. Het
TÍdinge uan die Qoude 7O5 .?
gevolg is.dat acteuÍs die niet over een geschikt stemgeluid beschikken hun baan kwr.ltraken, een groot aantal theatermuzikanten en explicateurs treft hetzelfde lot. Vanaf 1929 vertonen Nederlandse bioscopen voorafgaand aan de hoofdfilm buitenlandse geluidsjournaals.De stommejournaals van Polygoon en Orion raken uit de belangstelling en in 1931 realiserenbeide maatschapplen zich dat een snelle aanpassingnoodzakehJk is. Polygoon boekt succes:op vrqdag 29 met 1931 vindt in vr.1fbioscopen de première plaatsvan Polygoon'seeÍstegeluidsfilm: het Pinksterfeestvan de AJC te Vierhouten en het sportfeestvan de NASB te Arnhem. Profilti volgt op 3 juli 1931 met de eersteaflevering vanhaar geluidsjournaal'Nederland in Klank en Beeld',waarvan maar liefst zes kopieën in omloop worden gebracht. De opnamen van de installatie van het Crisis Comité door prinsesJulianain november 1931 bevestigthet belang van de geluidsjournaals.Ondanks de technische gebreken wordt de medewerking van een lid van het Koninkh.lk Huis in filmkringen beschouwd als een definitieve erkenning. Een hoogtepunt is de toespraakvan Koningin Wilhelmina ter gelegenheid van haar 35-1arig regeringsjubileum in 1933, zr1 presenteertdie voor Polygoon, Profilti en Fox Movietone. De GoudscheCourantmeldt in februari 1933. 'If,aar wij vernemenheeJtde dírectieyan de Reuníe-bioscoop beslotenom oyer te gaan tot De redenhíervanis '[. . .l dat geziende grotevervolaanhoopyan eengeluidsfllminstallatie. mahíngvande geluidsfilm,het steedsmoeilijkerwordt goedezwijgende films te arrangerent. Pogingen om films in te kleuren mislukken aanvankelqk, maar Têchnicolor brengt in 1915 het eersteechte kleurensysteemop de markt. Door het aanbrengenvan een ondertiteling wordt het aanbod van buitenlandse films buitengewoon uitgebreid. Vanaf L932 worden drie films met verschillende gevoelighedenvoor respectieveh;krood, gïoen en blauw gebruikt. De eerstelange speelfilm in kleur verschrjnt in 1939: 'Gejaagddoor de wind' naar het boek van Margaret Mitchell. Waar de film wordt vertoond vormen zich lange rijen voor de bioscopen; anno 2007 rs dezefilm op dvd nog steedseen bestseiler.
Schouwburgbioscoop
De Schouwburgen Kunstminaan de Boelehadecira 7970.(SAMH)
7O4 Tidínge uan die Qoude
De oprichting van een nieuwe Schouwburg in 1913 is een initiatief van de sociëteit Ons Genoegen.Op 11 december L926 vestigt zrch in het gebouw een bi oscoop, di e goede resultaten boekt. De opening met galavoorstelling is geheel uitverkocht. In de met fraaie bloemstukken versierde zaal draart als hoofdfilm 'Ein Walzertraum' :naar een operette van oscar Strauss, muzlkaal begeleid door een trio van Gerrit van Weezel (het kiezen van een artistennaam wordt dan kennelijk nog niet nodig gevonden), gevolgd door een korte komische film 'De Loodgierer'. Br1de viering van het vijfjarig
bestaan is de algemenesituatie ni.et erg rooskleurig, men wordt geconfronteerd met een verhoging van de vermakeh.lkheidsbelasting en de heersende depressie.In het voorwoord van het jubileurnboekje staat echter te lezen'.'Meer dan ooit hebt u in deze sombere dagen ontspanning en vermaak nodig WU zullen zorgon voor een gepaste afleiding'. Hoofdfilm die avond is 'Bommen op Monte Carlo'(l). Na het uitbreken van de Tweede Wereidoorlog worden aanvankehlk films vertoond als 'De Vissersjongens'en 'Sneeuwwitje'. Vanaf 26 juli 1940 geldt er een verbod op het vertonen van Engelse en Amerikaanse films. Het medium vormt echter een specifiek propagandamiddel voor de nazi's om hun ideoiogie uit te dragen. Het journaalbrlvoorbeeld brengt alle Duitse successenin beeld. Na 1945 bloeit de filmindustrie weeÍ op en bhJft de bioscoop in bedr5f tot i990 als de 'oude schouwburg' wordt afgebroken. Bioscoop de Réunie In 1931 opent bioscoop de Réunie aan de De Réuniebioscoop aan de Oosthaven.(SAMH) Oosthaven de deuren, aanvankelijk met succes. De filmzaal wordt gehuurd van de gelqknamigesociëteit,maar in 1951 verkoopt de soos de bioscoopzaal,compleet met hal, gang en verdereaanbehorenmet het geheleachterliggende terrein aan de exploitant. AIs de bioscoop degradeert tot een filmza aItle waar vanaf de jaren zestrg voornameh.lk seks- en geweldfilms van bedenkeh;k allooi worden vertoond, dreigt ook de deftigeherensociëteiteen slechtenaam te knlgen.In I97l worden sociëteiten bioscoop door een felle brand in de as geiegd,het betekent tevens het einde van de bioscoop. Nieuwe vergeTichten Een geheelandere kr.1kop de wereld knlgt het bioscooppubliek door films die vanuit de lucht worden opgenomen. Zo veÍtoont \MM.O.A. Beekman,gezagvoerderbr.1de KLM in 1933 een fiim getiteld 'Door de lucht naar Indiër. Die word.t als volgt beschreven:rDe toeschouwers worden onder meer gevoerd over het oude Athene met de Acropolis en het gebergte van Kreta, de piramiden en sfinxen van EgypLe, waar de karavanen Iangzaam voorttrekken. Men beleefteen zandslorm in de woestijn, om vervolgensverplaatstte worden naar de gouden koepels van Rangoon, de heilige tempel van Bangkok, de kronkelende Tigris en de typisch oostersesteden als Bagdad, Djark, Karachi en de oude vesting Jodpoer, om via Medan en Palembanghet doel van de tocht te naderen. Een vuurwerk te Bataviavormt het slot. De heer Beekman zelf zal de film toelichten'. De presentatievindt plaats in gebouw Kunstmin. Schoolvoorstellingen Wat in de jaren twintig niet van de grond komt gelukt uiteindehjk toch: vanaf.1954 vrnden voor het voortgezetonderwrjs specialefiimvoorstellingenplaats.Schoolradioen -televisie volgen en zo knjgt het educatieve aspect via film en andere media een eigen plaats in het lessenpakket.
Tídtnge uan die Qoude 7O5 s
van De Goudsche Wat voorJíLmdraaít er? De etalage D í eC o u d e ) T i j nt e z i e n -( F o t o :c o l l e c t i e
van de weeh Schouwburgwaarínfoto'svan de films
Geen rock'n roll-rellen in Gouda
;:::,ï:?";:".:;,::';ff
;u' # ;; il;;i.
706 Trdínge uan die Goude
opwindenon,i.o*enáarde beroemde
d e m u z i e kv a n B i l l H a l e ye i g e n l i . ;nki e t t e g e nd e v a d e r l a n d sneu c h t e r h e i do p k a n " ,z o lu i d d e de ev en nuc hre re c o n c Iu s i ei n v a s te ru b n e k D e K i .l ker.H et gi ng er i n ua r dzijn N e d e r l a n d " e i g e n l rml ka a rt a m a a n L o ee n n o g g e e ne n k e l eb i o s c o o p d i r e c t e h v e r n i e u w e n . L e i n v e n t a r i bs e h o e v e n Pa sL o enc ief it m aan he Le i n d e v a n d e ma a n ds e p te mberdoordrongtot de bi oscoopn e e r o p . I n v e r s c h e i d e npel a a t t h e a r e r isn d e p r o v i n c i e s t e d el ine p e nd e g e m o e d e r ew fi tm tot rel ten.Op 29 septemv e rro n i n g v a n d e n a d e t r jc l e n s o f het v oor , s e n kwam h e t k e r k p l e i ns c h o o nt e v e g e n i n k o m e n o m v a n a c t i e E n s c h e d e p o l i t i e m o e s L d e ber va n l u i d r . , . hr ig. r oc k f a n s l n Ap e l d o o rn s re l d ed e b urgem..ri ., een fi l mverbodi n w oeHi e r moc ht de t ilm in h e t g e h e e ln i e t w o rd e n v e rtoond.Jongerenreageerden 'Wij n roll!' rock wensen aan: hieven spreekkoren en cloor de stad Zij trokken dend. Het bleef ruiten ingegooid. werden en de burgemeesterswoning Br"1 her politiebureau pasna een eerm e e rd er eav ondenonr u s ti g .l n L e c u w a rd e nb e s l o o tde burgemeesl ,er niet het kalmerende Dit had echter film te verbieden. om de vertoning rumoerige ste spoor van veïstad, een door de trokken -en had]gehoopt. *uuro"p effect Jongeren achterlatend. nielingen Blijkbaar dacht men ook in Gouda dat er iets stond te gebeuren.Roclraroundthe cloch ging op 19 oktober in première in bioscoop De RéunÍe. Hier bedacht men wel een heel oiiginele oplossing. De directie koos er eigenmachtigvooï om de film gedeeltelijk zonder geluid Le draaien. In de flnale van de film kwamen Bill Haiey en ziin Comersmer een ruige vertolking van de titelsong. Blijkbaar raakte het pubiiek toen wat opgewonden en klonken er instemmende geiuiclen,zoals een journalist van de GoudscheCourantberichtte.Dit was dan ook het momenl waarop de directeur van het . i e a c h te ri n de zaal zathoordeni etsmeer th e a te rher geluid lang z a a mz a c ' h te zr e l ï.?W "die l e e k f i l m . H e t d e . j o u r n a l i snt i e t v e r s t a n d i g : h a n d e l n a a r e e n s l o m m e en staardc wijze kan zo gemakkeli;k protestenuitlokken. . .." Dat deed het in Gouda echter niet. Hoewel de bioscoopbezoekershun veroantwaardigingniet onder stoelen of banken s ï a k e nb, l c e l h e t v e i d e rr. u s t i gi n d e s t a d . r
..r
t
I
|a.
r
I
t
|
|
I
I
Het Filmhuis aan de Lethmaetstraat De onric:hrers van het Filmhuis (Fred Hoppe, Piet van der Maat,Ad van Mansum en Loek 'l M e u l e n b c r gh)e b h e nz i c h h i i d e o p r i t ' h t i n ga l s d o e Ig e s t e l d . l d e v e r t o n i n gv a n k u n s t z i n n i g el i l m s ,g e s e l e t ' t e etr)dp a r t i s t i e k ei .n f o r m a t i e voef f i l m h i s t o r i s e hwea a r d e n 'z. o a l si n 'storendereclamesen pauzes de statutenstaaLbeschreven.Tevensstelt men geenprils op voor versnapenngen'.Een loffelijk streven dr-rs.Na enkele geslaagdeproefvoorstelhngen de officiêleopevjndr on II sentember1976 in De Ruimte aan het Regentesseplantsoen ning van het eórsteseizoenplaarsmet de film 'Themroc' van Claude Feraldo. Op 22 aprrl . e t l a a r d a c , r o vpe r h u i s tm e n m a a : 1 9 7 7w o r d r d c S t i c h r i n gF i l m h u i sG o u d ao p g e r i c h t H de voormalige LOM school aan de Lethmaelstraat45, waarrn de Goudse Schermschoolis gevestigd.Het aanbod bestaatuit bekende en minder bekende films dre in de reguliere broscoopnauweh.lksaan bod komen. In I9B7 organiseerthel Filmhuis voor het eerstkind e r v o o r s r e l l i n ggeend u r e n d ed e s c h o o l v a k a n t i eTsi.e nj a a r l a t e rs t a r t e ne d u c a t i e v pe r o j e c ten voor het basis- en voortgezet onderwrjs en een uitbrelding naar zevonvoorstellingen .In2007 meldt De Krant van Gouda per week.In het.laar2000 telt men 15.000bezoekers dat het Filmhuis binnen drie laar wil verhurzonnaar een rulmere accommodatie.Het filmaanbodkan dan worden verhoogdvan 113 tltels per jaar tot meer dan 300. Arcade bioscooa Tenslottewordt à d...*ber
1987 in een deel van het historischekazernegebouwaan de
Tidinge uan die Goude 7O7
Agnietenstraat de Arcade bioscoop gevestigd, ze bevaLdrie filmzalen. Zonder Arcade en há filmhuis bedraagt het aantal personen dat in I9B7 een Goudse bioscoop bezoekt 76.000, in 1978 zrln dater nog i82.000. De komst van televisie,video en een aantalmatige filmjaren laten een forse achteruitgangzren. Àrcade is een zurver commercieel bedrijf, de exploitatie berust bij de Stichting Schouwburgcomplex. De ingebruikneming zou in mei 1987 piaatsvinden, maar wordt uitgesteld tót september, omdat de geluids-isolatie tussen de afzonderlgke zalen niet-aan de eisen voldoet. BovendienzrJl de vergunningen van de Bioscoopbondniet op trld binnen. Men verwacht jaarlijks circa 76.000 bezoekers, twee maal zo veel als in de Schouwburg bioscoop. In de GoudscheCourantvan 9 september I9B7 wordt gemeld dat de kerstfilm ln december in première kan gaanen dan wordt Arcade officieel in gebruik genomen. rspoorzorte'aan de Parallelwegkan men zien dat in dit óp ..n bord naast de toekomstige bouwproject plaats is ingeruimd voor de vestigingvan een bioscoop. Ten slotte Het kleine bioscoopzaalqe met projectie van stomme films op een witte muur is anno 2007 geëvolueerd tot megaschermen in grote zalen als Imax en het Omniversum. De meeste bioscopen zr.1ningericht met comfortabel meubilair. Voor wie thuis wil bh;ven is er een aanbod in forse televisieschermenen br.lbehorendegeavanceerdegeluidsappaïatuuï, ze vormen een complete privé-bioscoop.Programmarste kust en te keur en voor wie er zrJ:nsmaak niet bij vindt is er de koop- of huur-video en -dvd. Hoe anders was dat in ae tua toen dit alles nog volop in ontwikkeling was en met hoeveelverbazing keek men naar elkaar opvolgende nieuwe uitvindingenl De perfectie in vertoning van het levende beeld op alleilei dragersvan klein tot groot is nog steedsin snelle opmars. Wat daarbq ontbreekt is de verwondering. Literatuur (Amsterdam, I995). jaren zestig. vaneengeneratieconJlict Geschiedenís HansRighart, Deeindeloze in en Feesten festivals Goudadoorde HenkjanSprokholten Hennyvan Dolder,deWit, Goudavíertt'eest. (Gouda 2006). OpenMonumentendag Sttchtrng eeuwenheen
7O8 Tídinge uan díe Croude
