Bijlagen
Bijlagen Applicatie Partnerschap EGN 2012 De Hondsrug Nederland
Inhoudsopgave
1A
1B
Applicant’s Evaluation Document
5
Notes to Evaluation Document
18
2
The Hondsrug Geopark, an Ice Age Story
35
3
Geologisch erfgoed
36
4
Brief Unesco
51
5
Beschrijving van de geosites
52
6
Beschrijving van niet geologische sites
156
7
De ontwikkeling van het Geopark de Hondsrug
172
8
Communicatieplan Geopark de Hondsrug
182
9
Being a running Geopark
186
10
Voorbeeld opbouw bescherming bijzondere waarden via gemeentelijke bestemmingsplannen 201
Geopark de Hondsrug | 3
4 | Geopark de Hondsrug
Appendix 1A
Applicant’s Evaluation Document Global Geoparks Network Applicant’s Evaluation Document Document A 1. 2.
Applicants Identity
Name and Country of Applicant territory. De Hondsrug/ The Netherlands Name of the Applicant’s Management Body Recreatieschap Drenthe
Region:
De Hondsrug
Country:
The Netherlands
Telephone:
0031 622551281
Fax:
[email protected]
Email:
3. Address of Applicant Management Body Project Geopark de Hondsrug p.a.Bronnegerstraat 12 9531 TG Borger The Netherlands. 4.
Size of Territory and Geographical Coordinates
Size in km
2
Coordinates 5.
930 km2 53º NB en 6,7º WL
Contact Person Mrs. C.L.Posthumus
Management Body Director
Mr.H. Hartog
Geoscientist
Drs. E Bregman
Specialist on Regional Development
Prof.dr. Ir. M. Spek
Statement of acceptance of European Geoparks Network Charter Requirements: The Management Body of the Applicant Territory read the GGN / EGN charter and accepts all of its provisions. Name
Position
Mr. E. Van Oosterhout
President off the board
Date
Signature Name
Position
Mr H. Hartog
Manager
Date
Signature
Geopark de Hondsrug | 5
Application Overview Selfassessment
Evaluators
5 20
42 200
0 0
10
100
0
25
192,5
0
15
128,25
0
15
93,75
0
Sustainable Regional Economic Development
10
68
0
Total
100
824,5
0
Category
Weighting (%)
Geology and I Landscape 1.1 Territory 1.2 Geoconservation Natural and 1.3 Cultural Heritage Management II. Structure Interpretation and III Environmental Education IV Geotourism V
EVALUATORS VERIFICATION Name
Position
Date
Position
Date
Signature Name
Signature
6 | Geopark de Hondsrug
Estimate
Geopark de Hondsrug | 7
1. TERRITORY
Maximum Total
Geosites of Scientific Importance (Please provide a list) Geosites used for Education (Please provide a list) Geosites used for Geotourism (Please provide a list) Non-Geological Sites used by the Geopark (intergraded in Geoparks
Maximum Total
20 or more > 25 % > 25 % > 25 %
Territory Subtotal
Maximum Total
100
4.3 There is another Geopark within GGN with comparable geology or infrastructure in the same country. There is another Geopark within GGN with comparable geology or infrastructure in the same country’s 4.4 geographical Region (Clarification in time and distance)
1000
Maximum points
300
50
300 200
4.2 There is another Geopark within GGN with comparable geology.
200
120 40 40 40 40
4.1 There is no comparison with any other existing Geopark within GGN
4 Relationship to existing Geoparks (select one from the following options)
3.2 3.3 3.4 3.5
40 80
840
Self Assessment
300
300
200
120 40 40 40 40
140
300
10-20
100
40
200
200
Self Assessment
100
100
100
200
100 200
Marks available
5-10
3.1 Number of sites with public Interpretation (trails, interpretation panels or leaflets) (Please provide a list)
3 Public Interpretation of the Geopark’s sites of interest
2.1
How many geological periods are represented in your area? (10 points each, maximum 100 points). (Please provide a list) How many clearly defined rock types are represented in your area? (10 points each, maximum 100 2.2 points). (Please provide a list) How many distinct geological or geomorphological features are present within your area? (Please provide 2.3 a list) (10 points each, maximum 100 points).
2 Geodiversity
Maximum Total
20 “Geosites” or more 40 “Geosites” or more
List of “Geosites” located within territory identified for use (Please provide a geosite list)
1.1 Geosite list
I. Geology and Landscape 1.1 Territory
8 | Geopark de Hondsrug 50
300
50
300
150
40
200
40
200
3.5 Offering collecting of geological specimens under supervision at selected sites (clarification)
70
Geoconservation Subtotal
1000
Maximum points
1000
Self Assessment
200
70
4.3 Protective measures (preparation, sealing to avoid natural degradation) (Please give details)
200
70
70
4.2 Conservation measures (Please give details)
Maximum Total
60
60
4.1 Regular maintenance and cleaning. (Please give details. How often are they checked?)
What measures are carried out to protect geosites and infrastructure against damage 4 and natural degradation?
Maximum Total
60 40
60 40
3.4 Provision for enforcement of regulations (no digging and collection) in website, flyers, etc.
100
300
3.3 Use of observation posts, guarding and patrolling by wardens
50
100
3.2 Announcement of regulations against misuse and damage at individual sites of the Geopark
3.1 General announcement of regulations against misuse and damage for the entire Geopark area
3 How are the geosites protected against misuse and damage?
150
2.3 Prohibition of destroying and removing parts of the geological heritage.
300
150
2.2 Part of the area is protected by law for its geological interest. (please refer to which part and why)
Maximum Total
300
2.1 The entire territory has legal protection because of it’s geological values.
150
50
50
1.5 Do you have a geosites map for the Geopark? (Give a list and justification)
Maximum Total Strategy and legislation to protect against damage of geological sites and features (one 2 answer only)
100
160 100
160
100
(Give
Self Assessment
100
At least one geosite of international significance geology and geomorphology. (100 for each). a list and justification)
Inventory and significance of Geosites can be found in your area (SELF AWARDED total cannot exceed 300).
Marks available
1.2 At least five geosites of national significance (Give a list and justification) At least 20 geosites of educational interest and used by schools and universities. (Give a list and 1.3 justification) 1.4 Do you have a geosites database for the Geopark? (Give a list and justification)
1.1
1
1.2 GEOLOGICAL CONSERVATION
II. Geology and Landscape
Evaluators' Estimate
Evaluators' Estimate
0
0
0
0
0
IΙI. Geology and Landscape 1.3 Natural and Cultural Heritage
Marks available
Self Assessment
Evaluators' Estimate
1 Natural Rank (SELF AWARDED total cannot exceed 300). 1.1 World Heritage Site (Natural or Mixed) (Please give a list and justification)
300
Other International Designation in part of the Geopark territory (MAB = 200, Ramsar wetland = 200, 1.2 Other = 100) (Please give a list and justification)
200
200
1.3 National designation in part of the Geopark territory (Please give a list and justification)
200
200
1.4 Regional designation in part of the Geopark territory (Please give a list and justification)
100
100
1.5 Local designation in part of the Geopark territory (Please give a list and justification)
Maximum Total
vier Natura Het Zuidlaardermeer en Ba
50
300
300
0
2 Cultural Rank (SELF AWARDED total cannot exceed 300). World Heritage Site in part of the Geopark territory (Cultural or Mixed) (Please give a list and justification)
300
2.2 Other International Designation in part of the Geopark territory (Please give a list and justification)
200
200
2.3 National designation in part of the Geopark territory (Please give a list and justification)
200
200
2.4 Regional designation in part of the Geopark territory (Please give a list and justification)
100
100
2.1
2.5 Local designation in part of the Geopark territory (Please give a list and justification)
Maximum Total
50
300
300
3.1 Interpretation (Please give details)
100
100
3.2 Education programmes (Please give details)
100
100
3.3 Communication (Please give details)
100
100
0
3 Promotion and maintenance of Natural and Cultural Heritage
3.4
Promotion of the links between Geological Heritage sites and the existing Natural and cultural sites within the Geopark (Prove with examples) (Please give details)
Maximum Total Natural and Cultural Heritage Subtotal
100
100
400
400
Maximum points 1000
Total Points Awarded For Section I: Geology and Landscape
Maximum points 3000
Self Assessment
0 Evaluators' Estimate
1000
Self Assessment 2840
0
Evaluators' Estimate 0
Geopark de Hondsrug | 9
IΙ. MANAGEMENT STRUCTURE
Marks available
Self Assessment
Evaluators' Estimate
1 How is the Applicants management structure organised? 1.1 Does the Geopark has a clear and well defined boundary? (Please give details)
50
50
Does the Geopark have well defined and effective management structure able to take and implement 1.2 decisions to enhance protection of Geological Heritage and promote sustainable regional development for the Geopark area? (Please give details)
50
50
1.3 Is the Geopark staff employed directly or indirectly by Geopark partners? (Please elaborate)
50
50
1.4 An independently administered budget (Please give details)
Maximum Total
50
50
200
200
40
40
0
2 Does a management or Master Plan exist? 2.1
Management or Master Plan exists (not older than 10 years) (You should refer to the main components in accompanying documentation)
3 Master Plan Components - What components does it include? 3.1 Earth Heritage (Geosite and Landscape).
10
10
3.2 Other Natural and Cultural Heritage
10
10
3.3 Links between Natural and Cultural Heritage
10
10
3.4 Tourism development (infrastructure and activities)
10
10
3.5 Education activities
10
10
3.6 Local development
10
10
3.7 Regional products (agrotourism)
10
3.8 Community links
10
10
3.9 Funding
10
10
3.10 Marketing strategy
10
10
3.11 Strength and Weakness Analysis of Management and administration
20
10
3.12 An audit of the geological and other resources 3.13 Do you have targets for the following goals? (Identify specific goals)
20 Geology
5
Landscape protection
5
Tourism “geotourism”
5
Agriculture and forestry
5
3.14 Analysis of local/regional development potentials
Maximum Total
5
10
10
200
155
50
50
50
50
0
4 Does your Application have a Marketing Strategy Strategy exists (not older than 10 years) (You should refer to the main components in accompanying documentation)
Maximum Total 5
0
Geopark should protect its geological heritage and create sustainable geotourism. What has been done to fulfil this duty?
5.1 Definition of areas which will be the focus of tourism development
25
5.2 Definition of areas where no tourism is allowed, (with focus on protection and research)
20
Measures taken to regulate and reduce traffic (restricted access, central parking lots, traffic guiding 5.3 system, signposting etc.)
15
5.4 Environmental friendly hiking path system 5.5 Clearly defined cycle or other trails such as bridleways or river trails.
10
Maximum Total
15 10
10
10
80
35
20
20
10
10
0
Are there any initiatives or working groups who discuss promotion of natural and 6 cultural heritage 6.1 Regular "Working Group" meetings on specific topics 6.2 Individual cooperation and contracts between Applicant, tourist organisations and other interest groups 6.3 Other regular activities, not described by the answers above.
Maximum Total
10
10
20
20
0
0
0
Has your geopark area received any awards or other formal recognition for its activities 7 in the fields of geodiversity, conservation or sustainable geo-tourism during the last five years? (SELF AWARDED total cannot exceed 100) 7.1 International awards (name and date of award) 7.2 National awards (name and date of award)
100 50
7.3 Other (e.g. from industry) (name and date of award)
20
Maximum Total 8 8.1
100
Are competent geological and scientific experts available to promote further research work on a scientific basis? (SELF AWARDED total cannot exceed 150) At least one person with a degree in geosciences or other related discipline in the permanent staff (employed directly) (Add 10 points for each geoscientist).
10 | Geopark de Hondsrug
40
40
8.2
At least five people with a degree in geosciences or other related discipline on the staff of the Applicant (employed by partner)
8.3 Do additional experts exist in the permanent staff (e.g. biologists) Regular and formal joint activity with at least one scientific institution (University, National Geological 8.4 Survey) 8.5 Regular consulting is maintained by:
20 10 20
20
Persons with scientific background in geosciences
15
15
Persons with experience in geosciences
10
10
Amateurs available from local community
5
5
8.6 How many different scientific disciplines are in the expert network <5
5
>5 8.7 Does a marketing expert exist? If not who does the work? 8.8 Does a press office exist? If not who does the work? 8.9 Are staff members available to run field trips/guided walks?
10 5
10
5
5
5
5
Maximum Total
150
110
100
100
80
80
0
9 Does your Applicant area have the following Infrastructure 9.1 Museum within the area of Application managed by yourself or a partner in your organization 9.2 Information Centre within the area of Application ‘Info-kiosks' or other 'local information points' within the area carry information about the Applicant and its 9.3 aims and work
40
9.4 Information panels within the area
40
Geological Trails within the area of Applicant, which the Applicant has developed or been involved in 9.5 developing
Maximum Total
40
200
Total Points Awarded For Section II: Maximum Management points Structure 1000
40 40 40
200
Self Assessment 770
0
Evaluators' Estimate 0
Geopark de Hondsrug | 11
III. Information and Environmental Education 1
Marks available
Self Assessment
Evaluators' Estimate
Research, information and education scientific activity in Earth sciences within the territory
1.1 At least one scientific/academic institution working in the Applicant’s area. 1.2 At least one student final report (mapping etc.) in the Applicant’s area per year
50
50
40
40
1.3 At least one of PhD thesis on Applicant’s area within the past three years At least five scientific or tourism focused academic papers from the work within the Applicant’s area 1.4 during last 5 years
50
50
Maximum Total
40
180
40
180
0
2 Do you operate programs of environmental education in your Applicant area? 2.1
Does your permanent staff include specialists in environmental education, who undertake such work as their main role within your team.
2.2 Do you operate at least one formal education programme (please outline the nature of the programme(s) 2.3
Do you contribute towards at least one formal education programme developed by other organisations. (museums etc.)
50 30 20
30 20
2.4 Personal and individual program offered to children visiting the Applicant’s area
20
20
2.5 Do you operate a special program for primary/elementary school classes?
20
20
2.6 Do you operate a special program for secondary/high school classes?
20
2.7 Do you operate a special program for university students?
20
2.8 Are there any university camps/education centres in the Applicant’s area
Maximum Total 3
20
20
200
110
0
What kind of educational materials exist? (The SELF AWARDED total cannot exceed 120)
3.1 Have you developed new educational material for school classes?
20
20
3.2 Films, video, slideshow etc.
20
20
3.3 Interactive elements/ internet
20
20
3.4 Different special exhibitions changing on a regular basis
20
20
3.5 Special education equipment (puzzles, special constructions, etc)
20
20
3.6 Do you produce other material for children below 8 years?
20
Maximum Total
120
100
0
4 What kind of published information is available in your Applicant area? 4.1 Protection of geological heritage
20
20
4.2 Geology of the area
15
15
4.3 Publication linking geology, nature and culture of the area
20
20
4.4 Environmentally friendly behaviour in the area 4.5 Other aspects of natural history which can be found within the area
15
4.6 Historical elements
15
15
100
85
15
Maximum Total 5
15
0
Geology provision for school groups. For example, organized visits etc. (The SELF AWARDED total cannot exceed 100)
5.1 Guided tours by Applicant’s staff (explain and justify) 5.2 Guided tours through a member organisation (explain and justify)
30
30
15
15
5.3 Standard programs, regularly offered for all park visitors (explain and justify)
10
5
5.4 Limited group size (max. 30 persons per guide) (explain and justify)
10
10
5.5 Are alternatives available if tour impossible due to bad weather conditions? (explain and justify) 5.6 Do programs exist for different ages? (explain and justify)
10
10
20
20
5.7 Do special, scientific programs exist? (explain and justify) 5.8 Is teacher training offered in matters relating to the Applicant? (explain and justify)
20
Maximum Total
20
20
100
100
0
6 Education – Guides Do you have at least one qualified expert in Geopark permanent staff providing guided visit that your organization has a role in developing? (explain and justify) Do you have at least one qualified expert in partner organization providing guided visit that your 6.2 organization has a role in developing? (explain and justify) 6.1
6.3 Personal guides in Geopark permanent staff(explain and justify)
15 20
6.4 Personal guides by partner organisation(explain and justify)
15
6.5 Freelance guides whose training and / or program is supported by your organization (explain and justify) 6.6 Training courses for guides (explain and justify)
Maximum Total
12 | Geopark de Hondsrug
20
20
20 15 20 15 20
20
20
100
100
0
7
What kind of information do you provide to educational groups, which encourage them to visit your area?
7.1 Letters to schools and universities 7.2 Brochure
20 20
20
7.3 Press announcements (Newspapers, Radio, TV) 7.4 Newspaper or newsletter
20
20
20
20
80
60
8.1 Own website with general information about environmental education within the area 8.2 Those responsible for the education programme may be reached by E-Mail 8.3 Regular electronic newsletter
50
50
30
30
20
20
8.4 Up to date calendar of activities
20
20
120
120
Maximum Total
0
8 Do you use the internet for school programmes? What kind of service do you provide?
Maximum Total
Total Points Awarded Maximum For Section III: points Education 1000
Self Assessment 855
0
Evaluators' Estimate 0
Geopark de Hondsrug | 13
Marks available
IV. Geotourism
Self Assessment
Evaluators' Estimate
1 What kind of promotional material of the area takes place? 1.1 Printed material (e.g. leaflets, magazines) 1.2 Popular literature for public (e.g. books, guide books) 1.3 CD or video material 1.4 Other promotional material or merchandise
25
25
15
15
15
15
15
Maximum Total In how many languages is the marketing material produced? (The SELF AWARDED total 2 cannot exceed 80) 2.1 English 2.2 French
70
55
10
10
0
10
2.3 Spanish 2.4 Russian
10
2.5 Chinese 2.6 Arabic
10
10 10
2.7 Add 10 points for each other language. (explain and justify) 2.8 Multi-languages in one publication
20 10
Maximum Total
80
30
0
Do information centres or exhibitions concerning the area exist in the Applicant’s area? 3 (SELF AWARDED total cannot exceed 100) 3.1
At least one information centre centre, managed directly by the Geopark or one of the partner members of your organization
30
3.2
Existing 'info points' or similar facilities throughout the area managed by directly by the Geopark or one of the partner members of your organization
20
30 20
3.3 Information centre “meeting and starting” point for excursions
10
Is the Information centre accessible for wheelchair users and does it cater for individuals with other 3.4 disabilities?
10
3.5 Personal and individual information offered to visitors about possible activities in the area.
10
3.6 Centre open to the public at least 6 days a week, all year round weather permitting
20
20
100
100
0
70
0
0
50
50
Maximum Total 4
10 10 10
How is information and interpretation about the area presented in info centres, information points etc?
4.1 Static display material
10
4.2 Films, video, slideshow etc.
10
4.3 Interactive displays
10
4.4 Different special exhibitions changing on a regular basis
40
Maximum Total 5 Public Access and facilities(SELF AWARDED total cannot exceed 100) 5.1 Is it possible to reach the geopark area by public transport 5.2 Do you provide your own tourist transport 5.3 Is public transport integrated with walking, cycling trails
20 20
5.4 Do you have car park facilities connected to the trails which you have developed 5.5 Are there toilets available in the parking areas
Maximum Total
20 20
20
100
70
0
Are visitors informed about public transport in the area and encouraged to use it before 6 they come? Promotional material about the area (leaflets, brochures, internet) contains information about public transport Websites of the Applicant and/or local tourism organizations are linked to web-based timetables and 6.2 transport information held by others. 6.1
6.3 Special offers for tourists using public transport, bicycle or other forms of sustainable transport
20
20
20 10
10
50
30
7.1 Groups with special interests in geology and geomorphology 7.2 Tours take place regularly during the season 7.3 Tours for a broad audience
10
10
10
10
20
20
7.4 Do you offer tours for disabled visitors 7.5 Alternatives available if tour impossible due to bad weather conditions
10
7.6 Flexible registration system (day to day basis) for participants or no registration necessary
10
Maximum Total
0
What kind of guided tours have been developed by your management body or your 7 partners?
10
Maximum Total
10
70
50
20
20
0
8 What else do you use to inform visitors about your area 8.1 Easy to read interpretation panels in entrance areas or at Tourist locations There is at least one promoted trail dealing with geological subjects, developed by your team, alongside 8.2 any developed by partners.
Maximum Total
14 | Geopark de Hondsrug
20
40
20
40
0
9 How are information or activities of different organisations co-ordinated 9.1 Joint information or promotional material
20
20
20
20
10.1 Own website with general information about the area
40
40
Links to other websites of tourist board, communities, local government, which provide a broad range of 10.2 information on the Applicants area.
10
10.3 Geopark management may be reached by email 10.4 Regular electronic newsletter
5
5
10
10
10.5 Facility to order publications on-line 10.6 Up to date calendar of activities
10
10
15
15
10.7 Guidance for visitors on potential excursions
10
10
80
80
11.1 Network of footpaths which include the main touristic and scientific points of interest 11.2 Uniform/standard signposting of paths
10
10
10
10
11.3 Regular checks of infrastructure and immediate repair guaranteed 11.4 Special maps and information sheets for hikers, cyclists, etc.
10
10
10
10
Maximum Total
0
10 Do you use the internet and what kind of service do you provide?
Maximum Total
10
0
What kind of infrastructure is available for activities such as horse riding, canoeing and 11 cycling ? (SELF AWARDED total cannot exceed 100)
11.5
At least one path concerning a special subject (mining, archaeology, architecture not previously counted in your score under another heading
11.6 Guided cycling, walking, etc. tours, provided or actively supported by a member organization
10 10
11.7
Such tours include several days all inclusive offer (hotel, half or full board) for hiking and cycling tours provided or actively supported by a member organization
10
11.8
Such tours include several days all inclusive package with luggage transport provided or actively supported by a member organization
10
11.9
There is a network of hiking/biking friendly hotels/pensions, defined by a catalogue of criteria who work in partnership with your organisation.
Maximum Total
10 10
20
100
60
10
10
0
How do you communicate the goals of Geotourism, especially with those responsible 12 for tourism. 12.1 Direct personal meetings or through their involvement in your organization. 12.2 A regular award scheme to promote good practice.
20
12.3 The selection and nomination of official partners/mentors/sponsors
20
20
50
30
13.1 Geo-trails 13.2 Cultural trails
20
20
10
10
13.3 Forest trails 13.4 Other trails
10
10
10
10
13.5 Other out-door activities not mentioned elsewhere.
10
10
60
60
0
0
0
Maximum Total
0
13 Do you have the following sustainable (e.g. non car based) trails?
Maximum Total 14 Visitor evaluation 14.1 Do you count visitors?
20 By entrance tickets / trail counters By field trip participants? By estimation? By visitor survey?
14.2 Do you evaluate where your visitors come from? By booking addresses?
20
By market analysis? By university study? 14.3 Do you use visitor evaluation for your forward planning?
20
Do you have analysis of the socio-economic profile of your visitors (families, school classes, pension 14.4 groups, tourist groups, etc)?
10
14.5 Questionnaire on visitors’ satisfaction levels?
10
Maximum Total
80
Total Points Awarded Maximum For Section IV: points Geotourism 1000
Self Assessment 625
Evaluators' Estimate 0
Geopark de Hondsrug | 15
V. Sustainable Regional Economy 1
What efforts are undertaken to promote regional food and craft products, integrating the catering trade?
1.1
Initiatives promoting food from regional and/or ecological production, which your organisation develops or actively supports.
1.2 Meals from regional and/or ecological production are available in restaurants 1.3 The Applicant organizes markets, where mainly regional agricultural products are sold 1.4 A label for regional food products or local gastronomy exists 1.5 Direct marketing of regional agricultural products is promoted
Marks available
50
40
2.1 Initiatives promoting geological replicas production exist 2.2 Casts and souvenirs from local production are available The organization or its active partners has a retail outlet or outlets where mainly regional products are 2.3 sold.
Maximum Total
Evaluators' Estimate
50
30 50 30
Maximum Total Which efforts are undertaken to create an d promote regional geotourism products? 2 (The SELF-AWARDED total cannot exceed 100)
Self Assessment
50 30
200
130
50
50
0
100 50
50
200
100
50
50
0
3 How are regional crafts promoted? 3.1 The marketing of local craft products is actively supported 3.2 Local craft products are showcased
100
Maximum Total
150
50
4.1 A label for regional services/products has been developed the Applicant or in partnership with others
50
50
4.2 Direct marketing of regional products is undertaken by your organization
50
0
What efforts are undertaken to promote links between the Applicant and local 4 businesses? (SELF AWARDED total cannot exceed 100)
4.3 Tourism offers include tours of collaboration with local businesses
Maximum Total
20
20
100
70
0
5 What kind of contracts are regularly offered to businesses in your area? 5.1 Services (repair, management) 5.2 Design, Print
50 50
Other equipment and services to support geotourism and interpretation, e.g. transport, display cabinets 5.3 etc. (give details)
Maximum Total
80
50 80
150
130
100
100
100
100
0
6 Networking (SELF AWARDED total cannot exceed 200) 6.1 A network of co-operating enterprises exists, fostered by the Applicant. 6.2 There is a formal contract between the Applicant and its partners 6.3 There are joint projects, financed, between the Applicant, private businesses and local authorities.
50
50
Maximum Total
200
200
Total Points Awarded For Section V: Maximum Sustainable Regional points Economy 1000
16 | Geopark de Hondsrug
Self Assessment 680
0
Evaluators' Estimate 0
Geopark de Hondsrug | 17
bijlage 1B
Notes to Self-evalution Form 1. Geology and landscape 1.1 Territory 1.1.1 List of geosites
Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38
Name De Strubben, Kniphorstbosch Gasselterveld Drouwenerzand Odoorner Zand and Molenveld Leewal Drift sand complex at Boswachterij Exloo Lake Zuidlaardermeer Stretch of road from Valthe to Weerdinge Dry valley of Bonnerveld Dry valley of Kamperriet, South of Valthe Dry valley of Zwarte Hull Dry valley of Hoogeveld Dry valley of Hunzebos Voorste Diep Noordesch Anloo Zuid Esch and Molen Esch Anloo Emmer Esch, Emmen Ballooër Esch, Balloo Zuidesch Gasteren Northernmost part of the Hondsrug in Drenthe Buinerveld, cluster of small pingo remnants Boswachterij Odoorn The Ridge of Sleen, with ‘essen’ fields of Sleen and Erm Sleenerzand Stretch of road from Exloo to Odoorn The Ridge of Rolde with the Taarloose Veentje Kampsheide The Ridge of Tynaarlo Stream valley of the Zeegser Loopje Stream valley of the Westerdiep and Schipborgsediep Stream valley of the Oudemolense Diep Stream valley of the Anlooër Diepje Gasterse Duinen Stream valley of the Looner Diep Cover sand mounds at Schoonebekerdiep Area of pingo remnants and fens, Grolloërveld and Drouwenerveld Banks of the Drentsche Aa, west bank to the west of Zuidlaren Banks of the Drentsche Aa, east bank at Schipborg-Westlaren
39 40
Ballooërveld Eexterveld
18 | Geopark de Hondsrug
Nr.
Name
41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51
West flank of the Ridge of Sleen Rolderveld Noordbargerbos Annermoeras Duunsche Landen Hunze valley, Oude Landen, Achterste Landen Bargerveen Boulder garden at the Hunebed Centre in Borger Erica to Ter Apel Canal The de Boer sand quarry The Donderen soil profile
1.2 Geo-diversity 1.2.1 Geological periods represented in the area
There are four geological periods represented in the area:
Perm: 1.
Zechstein, locations of salt domes (Schoonloo, Gasselte Anloo)
Tertiary: 2. Surface Tertiary deposits (Schoonloo, Gasselte, Anloo) Quatenary: 3. Holocene: for instance peat areas, raised bogs, stream valleys and soils 4. Pleistocene a. Elsterian: Peelo Fm. and pottery clay (Lauenburger Ton) b. Saalian: especially Late Saalian (MIS 6) c. Weichselian: (cover sand and various permafrost features are present throughout the area) 1.2.2 Clearly defined rock types
This geopark has no hard rock but soft sediment, due to its position in a glacially deformed sedimentary basin. The sediments found are: river sand, cover sand, till, clay, pottery clay, melt-water sediment, gravel. Raised bog or high peat moor is also present, formed during the Holocene. Apart from that, there are more than 150 different types of erratics in the area. 1.2.3 Distinct geological or geo-morpholigical features
The geological or geo-morpholigical features are: 1. Zechstein salt domes 2. Surfacing Tertiary deposits 3. Elsterian deposits of Peelo FM 4. Elsterian deposits of pottery clay (Lauenburger Ton) 5. Remnants of push moraines 6. Late Saalian Megaflutes (MIS 6) 7. Till ridges 8. An esker 9. Glacial kettle 10. Pingo remnants 11. Dry valleys 12. Melt-water gap Voorste Diep 13. Aeolian depressions 14. Cover sand ridges 15. Cover sand mounds 16. Cover sand planes 17. Dead-ice areas 18. Drift sand areas Geopark de Hondsrug | 19
19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29.
Sand dune complexes Fens Essen (Plaggen soils - most of Western Europe’s essen are found in our region) Soil types: Hydro and xero podsolic soils, peat soils, man-made soils (essen, see above) Type locations of soil catena’s Holocene stream valley systems Zuidlaardermeer Lake River deposits River dunes Raised bog (high peat moor) More than 150 different types of erratics
1.3 Public interpretation of the Geopark’s sites of interest 1.3.1 Number of sites with public interpretation
There are 27 sites with public interpretation. Eleven of these are designated as Geopark hotspots, and two also as Geological Monuments by the Province, and these therefore have specific geological interpretation panels. The other sites have panels combining geological and natural/cultural interpretation. In addition to the sites with panels, many of our sites are also described in the many guidebooks for walking and biking trails. These often give a popular public interpretation of the surroundings and the landscape, both geological and cultural.
Geosite nr. Name
Panel
1
1
De Strubben, Kniphorstbosch
+
Guidebook or leaflet +
2
3
Drouwenerzand (geopark hotspot)
+
+
3
4
Odoorner Zand and Molenveld (geopark hotspot)
-
+
4
10
Dry valley of Kamperriet, South of Valthe
+
+
5
13
Dry valley of Hunzebos (geopark hotspot)
+
+
6
14
Voorste Diep (geopark hotspot Buunerbult)
+
+
7
18
Ballooër Esch, Balloo
+
+
8
19
Zuidesch Gasteren
-
+
9
21
Buinerveld, cluster of small pingo remnants (geopark hotspot)
+
+
10
24
Sleenerzand
+
+
11
27
Kampsheide
+
+
12
29
Stream valley of the Zeegser Loopje
-
+
13
30
Stream valley of the Westerdiep and Schipborgsediep
-
+
14
31
Stream valley of the Oudemolense Diep
+
+
15
32
Stream valley of the Anlooër Diepje
+
+
16
33
Gasterse Duinen
+
+
17
36
Area of pingo remnants and fens, Grolloërveld and Drouwenerveld +
-
18
37
+
+
19
38
Banks of the Drentsche Aa, west bank to the west of Zuidlaren (geopark hotspot Kymmelsberg) Banks of the Drentsche Aa, east bank at Schipborg-Westlaren
-
+
20
39
Ballooërveld (geopark hotspot)
+
+
21
40
Eexterveld
+
+
22
43
Noordbargerbos (geopark hotspot)
+
+
23
45
Duunsche Landen (geopark hotspot)
+
-
20 | Geopark de Hondsrug
Geosite nr.
Name
Panel
24
47
Bargerveen (geopark hotspot)
+
Guidebook or leaflet +
25
48
+
+
26
49
Boulder garden at the Hunebed Centre in Borger (geopark hotspot) Erica to Ter Apel Canal (including geopark hotspot Oosterbos)
+
+
27
51
The Donderen soil profile
+
+
1.3.2 Geosites of scientific importance
Most of our geosites (46 out of 51) are of scientific importance because they can provide information on the creation of the Hondsrug, which is a rare Saalian feature, and because of the presence of Weichselian features and/or special soils. Below is a list specifying the scientific importance. Geosite Nr. Name
Explanation
1
1
De Strubben, Kniphorstbosch
2
2
Gasselterveld
3
3
Drouwenerzand
Example of drift sand morphology Valued as a whole and because of the relation between geo-morphology and cultural history Combination of features explaining the creation of the Hondsrug Example of drift sand morphology
4
4
Odoorner Zand and Molenveld
Example of drift sand and dead ice morphology
5
5
Leewal
6
7
Lake Zuidlaardermeer
7
9
Dry valley of Bonnerveld
8
10
9
13
Dry valley of Kamperriet, South of Valthe Dry valley of Hunzebos
10
14
Voorste Diep
11
15
Noordesch Anloo
12
16
Zuid Esch and Molen Esch Anloo
13
18
Ballooër Esch, Balloo
14
19
Zuidesch Gasteren
Probably a Saalian esker, very rare in the Netherlands. Because of its relation to rises in sea level and post-glacial uplifting Because of its relation to pre-Saalian deposits and structures Because of its relation to pre-Saalian deposits and structures Because of its relation to pre-Saalian deposits and structures Because of its relation to deep subsoil (Elsterian deposits and structures, Zechstein formation) Valued as a whole and because of the relationship between geo-morphology, cultural history and typical soil development (‘essen’) Valued as a whole and because of the relationship between geo-morphology, cultural history and typical soil development (‘essen’) Valued as a whole and because of the relationship between geo-morphology, cultural history and typical soil development (‘essen’) Valued as a whole and because of the relationship between geo-morphology, cultural history and typical soil development (‘essen’) Geopark de Hondsrug | 21
Geosite Nr. Name 15
20
16
21
17
22
18
23
19
24
20
25
21
26
22
27
23
28
24
29
25
30
26
31
27
32
28
33
29
34
30
35
Northernmost part of the Hondsrug in Drenthe
Explanation
Valued as a whole and because of the relationship between geo-morphology, cultural history and typical soil development. Interesting as northern part of the megaflute Buinerveld, cluster of small pingo Important as one of the rare examples remnants of a dry pingo remnant Boswachterij Odoorn One of the few examples of a non-deformed subsoil from Phase II of the Saalian ice sheet (with a NE-SW direction) The Ridge of Sleen, with ‘essen’ fields of Interesting as one of the megaflutes and Sleen and Erm because of the rare soil development Sleenerzand Example of drift sand morphology combined with permafrost morphology Stretch of road from Exloo to Odoorn A site for further research to test and improve the new model of the Hondsrug creation The Ridge of Rolde with the Taarloose Interesting as one of the megaflutes with Veentje possibly a break-through or water gap Kampsheide The clearly visible relationship between permafrost and holocene features and cultural hisory The Ridge of Tynaarlo Interesting as one of the megaflutes and because of soil development Stream valley of the Zeegser Loopje Often studied by universities because of the unspoiled subsoil and stream valley morphology. Connection between geo-hydrology and the Hondsrug creation Seepage and till Stream valley of the Westerdiep and Often studied by universities because of the Schipborgsediep unspoiled subsoil and stream valley morphology. Connection between geo-hydrology and the Hondsrug creation Seepage and till Stream valley of the Oudemolense Diep Often studied by universities because of the unspoiled subsoil and stream valley morphology. Connection between geo-hydrology and the Hondsrug creation Seepage and till Stream valley of the Anlooër Diepje Often studied by universities because of the unspoiled subsoil and stream valley morphology. Connection between geo-hydrology and the Hondsrug creation Seepage and till Gasterse Duinen Example of drift sand and stream system morphology. Stream valley of the Looner Diep Often studied by universities because of the unspoiled subsoil and stream valley morphology. Connection between geo-hydrology and the Hondsrug creation . Seepage and till. Presence of pottery clay Cover sand mounds at SchoonebekerAn area with a special geo-morphology and diep geology: coversand on river deposits, covered by peat
22 | Geopark de Hondsrug
Geosite Nr. Name 31
36
32
37
33
38
34
39
35
40
36
41
37
42
38
43
39
44
40
45
41
46
Hunze valley, Oude Landen, Achterste Landen
42
47
Bargerveen
43
48
Boulder garden at the Hunebed Centre in Borger
Explanation
Area of pingo remnants and fens, Grolloërveld and Drouwenerveld
One of the largest unspoiled woodlands with fens and pingo remnants in Drenthe. It lies on a boulder clay plateau, which provides the watershed for a number of streams. Valued because of its context, relation with deep groundwater (seepage) and salt domes, tills and pingo remnants Banks of the Drentsche Aa, west bank Combination of river dunes, active to the west of Zuidlaren meandering processes and presence of peat Banks of the Drentsche Aa, east bank at Combination of river dunes, active Schipborg-Westlaren (geopark hotspot meandering processes and presence of Kymmelsberg) peat. Interesting soil on the Kymmelsberg (entisol beneath a podzol) Ballooërveld Different features of different periods within a small area, unusual soils Eexterveld Fine gradients can be seen, especially in the stream valleys, caused by erosion into the pottery clay deposits. Also ‘essen’ (‘plaggen’ or ‘man-made’) soils West flank of the Ridge of Sleen Interesting as one of the megaflutes and because of soil development Rolderveld Because of the presence of unspoiled soil profiles and clusters of pingo remnants, extensively excavated and described by Wim de Gans, geologist of the former Geological Service. (1981) Noordbargerbos Drift sand geo-morphology, also the margin of melt-water deposits. Biggest megalith ever found in the Netherlands. Annermoeras Example of an early-holocene landscape. Revealing the pleistocene landscape due to peat oxidation. Area of Late Saalian melt-water landforms might well be a glacial water-basin linked to the formation of the Hondsrug. Duunsche Landen Revealing the pleistocene landscape due to peat oxidation. Area of Late Saalian melt-water landforms might well be a glacial water-basin linked to the formation of the Hondsrug. Revealing the pleistocene landscape due to peat oxidation. Area of Late Saalian melt-water landforms might well be a glacial water-basin linked to the formation of the Hondsrug. In the Bargerveen there are intact pockets of peat moor, which by virtue of the vastness of the area make this one of the most special areas of peat moor in the Netherlands. Rare peat-soils Peat is of great value as an archive Because of the great variety of rock types Geopark de Hondsrug | 23
Geosite Nr. Name
Explanation
44
49
Erica to Ter Apel Canal
45
50
The de Boer sand quarry
46
51
The Donderen soil profile
Branches of the canal are studied for research into the creation of the Hondsrug. Situated furthest downstream on the ice flow. Often studied because of large and deep outcrops in the Hondsrug Outcrop is studied for research on the creation of the Hondsrug, which is the northernmost location providing data for the behaviour of the Hondsrug ice flow
1.3.3 Geosites used for education
Because of their scientific interest, most of our geo-sites are used for educational purposes, mainly for scientific studies (geology, soil sciences, archaeology, (geo)hydrology, social and historical geography, landscapeecological studies) but often also for primary and secondary schools and in excursions and field trips as actual examples of geological or geo-morphological features. Geosite Nr.
Name
Explanation
1
1
De Strubben, Kniphorstbosch
2
2
Gasselterveld
3
3
Drouwenerzand (geopark hotspot)
4
4
5
5
Odoorner Zand and Molenveld (geopark hotspot) Leewal
6
7
Lake Zuidlaardermeer
7
8
Stretch of road from Valthe to Weerdinge
8
9
Dry valley of Bonnerveld
9
10
Dry valley of Kamperriet, South of Valthe
10
12
Dry Valley Hoogeveld
11
13
Dry valley of Hunzebos (geopark hotspot)
Interesting site for students of historical geography Interesting site for students of geology, soil-sciences, ecology and historical geography Interesting site for students of historical geography Interesting site for students of geology (thesis subject) Interesting site for students of geology (thesis subject) Interesting to teach students and scholars about rises in sea levels in the Holocene and peat development and cultivation Interesting to explain the megaflute and the melt-water valley of the Hunze and the dry valley to primary and secondary scholars and on excursions/field trips Interesting to explain the megaflute and the melt-water valley of the Hunze and the dry valley to primary and secondary scholars and on excursions/field trips Interesting to explain the megaflute and the melt-water valley of the Hunze and the dry valley to primary and secondary scholars and on excursions/field trips Interesting to explain the megaflute and the melt-water valley of the Hunze and the dry valley to primary and secondary scholars and on excursions/field trips Interesting to explain the megaflute and the melt-water valley of the Hunze and the dry valley to primary and secondary scholars and on excursions/field trips
24 | Geopark de Hondsrug
Geosite Nr.
Name
Explanation
12
14
Voorste Diep (geopark hotspot Buunerbult)
13
15
Noordesch Anloo
14
16
Zuid Esch and Molen Esch Anloo
15
18
Ballooër Esch, Balloo
16
19
Zuidesch Gasteren
21
Buinerveld, cluster of small pingo remnants (geopark hotspot) Boswachterij Odoorn
Interesting to explain the megaflute and the melt-water valley of the Hunze and the dry valley to primary and secondary scholars and on excursions/field trips Interesting site for students of geology (thesis subject) Interesting site for students of soil-sciences and historical geography Interesting site for students of soil-sciences and historical geography Interesting site for students of soil-sciences and historical geography Interesting site for students of soil-sciences, ecology and historical geography Interesting site for students of geology and archaeology (thesis subject) Interesting site for students of geology, soil-sciences, archaeology and historical geography Interesting site for students of soil-sciences, archaeology and historical geography Interesting site for students of soil-sciences, archaeology and historical geography Interesting to explain the megaflute and the Leewal-esker to primary and secondary scholars and on excursions. Interesting to explain the megaflute to primary and secondary scholars and on excursions/field trips. Interesting site for students of historical geography Interesting site for students of soil-sciences and historical geography Interesting site for students of soil-sciences and historical geography Interesting site for students of soil-sciences and historical geography Interesting site for students of soil-sciences and historical geography Interesting site for students of geology, soil-sciences and historical geography Interesting site for students of soil-sciences and historical geography Interesting site for students of geology, soil-sciences and historical geography. Interesting to explain pingo remnants to primary and secondary scholars and on excursions/field trips Interesting site for students of soil-sciences and historical geography
17
22
18
23
19
24
The Ridge of Sleen, with ‘essen’ fields of Sleen and Erm Sleenerzand
20
25
Stretch of road from Exloo to Odoorn
21
26
The Ridge of Rolde with the Taarloose Veentje
22
27
Kampsheide
23
29
Stream valley of the Zeegser Loopje
24
30
25
31
Stream valley of the Westerdiep and Schipborgsediep Stream valley of the Oudemolense Diep
26
32
Stream valley of the Anlooër Diepje
27
33
Gasterse Duinen
28
34
Stream valley of the Looner Diep
29
36
Area of pingo remnants and fens, Grolloërveld and Drouwenerveld
30
37
31
38
32
39
Banks of the Drentsche Aa, west bank to the west of Zuidlaren (geopark hotspot Kymmelsberg) Banks of the Drentsche Aa, east bank at Schipborg-Westlaren Ballooërveld (geopark hotspot)
Interesting site for students of soil-sciences and historical geography Interesting site for students of geology, archaeology, soil-sciences and historical geography Geopark de Hondsrug | 25
Geosite Nr.
Name
Explanation
33
40
Eexterveld
34
41
West flank of the Ridge of Sleen
Interesting site for students of geology, archaeology, soil-sciences, ecology and historical geography Interesting excursion-site for different themes
35
42
Rolderveld
36
43
Noordbargerbos (geopark hotspot)
37
45
Duunsche Landen (geopark hotspot)
38
47
Bargerveen (geopark hotspot)
39
48
40
49
Boulder garden at the Hunebed Centre in Borger (geopark hotspot) Erica to Ter Apel Canal (including geoparkhotspot Oosterbos)
41
51
The Donderen soil profile
The pingo remnants form an interesting subject for a thesis; intact soil-profiles are interesting for students of soil-sciences Interesting study subject because of its position at the margin of melt-water deposits and its ecological value. Interesting excursion location to explain the melt-water valley of the Hunze to primary and secondary scholars and on excursions/field trips Interesting site for students of geology, ecology, hydrology and soil-sciences Often visited by primary and secondary scholars and on excursions/field trips Very soon primary and secondary scholars will be able to visit this site and experience the Hondsrug and the peat-soils here Interesting site for students of geology, soil-sciences, historical geography
1.3.4 Geosites used for Geo-tourism
The geosites which are most often used for geo-tourism are for the most part the same ones which have public interpretation. Geo-tourism usually consists of walking and cycling or guided visits.
1 2 3 4 5 6 7 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25
Geosite Nr. 1 3 4 10 13 14 18 21 24 27 29 30 31 32 33 36 37 38 39 40 43 45 47 48
Name Strubben/Kniphorstbosch Drouwenerzand (geopark hotspot) Odoorner Zand and Molenveld (geopark hotspot) Dry valley of Kamperriet, South of Valthe Dry valley of Hunzebos (geopark hotspot) Voorste Diep (geopark hotspot Buunerbult) Ballooër Esch, Balloo Buinerveld, cluster of small pingo remnants (geopark hotspot) Sleenerzand Kampsheide Stream valley of the Zeegser Loopje Stream valley of the Westerdiep and Schipborgsediep Stream valley of the Oudemolense Diep Stream valley of the Anlooër Diepje Gasterse Duinen Area of pingo remnants and fens, Grolloërveld and Drouwenerveld Banks of the Drentsche Aa, west bank to the west of Zuidlaren (geopark hotspot Kymmelsberg) Banks of the Drentsche Aa, east bank at Schipborg-Westlaren Ballooërveld (geopark hotspot) Eexterveld Noordbargerbos (geopark hotspot) Duunsche Landen (geopark hotspot) Bargerveen (geopark hotspot) Boulder garden at the Hunebed Centre in Borger (geopark hotspot)
26 | Geopark de Hondsrug
Geosite Nr.
Name
26
49
27
51
Erica to Ter Apel Canal (including geopark hotspot Oosterbos) The Donderen soil profile
2. Geology and Landscape 2.1 Geological Conservation 2.1.1 Geosites of international significance
Nearly all the geosites are of international significance, due to their relation to the undisturbed Late-Saalian megaflute, combined with the location of the area in the Ice Marginal Landscape and the conditions during the Holocene, the soil development and the man-made soils (‘essen’).
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38
Geosite Nr. 1 2 3 4 5 7 9 10 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42
Name De Strubben, Kniphorstbosch Gasselterveld Drouwenerzand Odoorner Zand and Molenveld Leewal Lake Zuidlaardermeer Dry valley of Bonnerveld Dry valley of Kamperriet, South of Valthe Dry valley of Hunzebos Voorste Diep Noordesch Anloo Zuid Esch and Molen Esch Anloo Emmer Esch, Emmen Ballooër Esch, Balloo Zuidesch Gasteren Northernmost part of the Hondsrug in Drenthe Buinerveld, cluster of small pingo remnants Boswachterij Odoorn The Ridge of Sleen, with ‘essen’ fields of Sleen and Erm Sleenerzand Stretch of road from Exloo to Odoorn The Ridge of Rolde with the Taarloose Veentje Kampsheide The Ridge of Tynaarlo Stream valley of the Zeegser Loopje Stream valley of the Westerdiep and Schipborgsediep Stream valley of the Oudemolense Diep Stream valley of the Anlooër Diepje Gasterse Duinen Stream valley of the Looner Diep Cover sand mounds at Schoonebekerdiep Area of pingo remnants and fens, Grolloërveld and Drouwenerveld Banks of the Drentsche Aa, west bank to the west of Zuidlaren Banks of the Drentsche Aa, east bank at Schipborg-Westlaren Ballooërveld Eexterveld West flank of the Ridge of Sleen Rolderveld
Geopark de Hondsrug | 27
39 40 41 42 43 44 45 46 47
Geosite Nr. 43 44 45 46 47 48 49 50 51
Name Noordbargerbos Annermoeras Duunsche Landen Hunze valley, Oude Landen, Achterste Landen Bargerveen Boulder garden at the Hunebed Centre in Borger Erica to Ter Apel Canal The de Boer sand quarry The Donderen soil profile
2.1.2 Geosites of national significance
The sites which are internationally significant are of course also of national significance. As described in 1.1 most of the geosites are of international significance. The few areas that are not internationally significant are of regional if not of national interest, due to the fact that they are more or less disturbed (some dry valleys and a drift sand area). 2.1.3 Geosites of educational interest
We have 41 sites of educational interest. See also section I, 3.3. 2.1.4 Geosite database
The Geopark has a geosite database, provided by drs. Anja Verbers, quatenary geologist, which is based on various different inventaries. The database contains over 200 sites, of which 51 have been selected as Geopark geosites (see appendix 5 of the application). 2.1.5 Geosite map
There is a geosite map which contains the 51 geosites; and also a map showing the more than 200 sites of geological interest (see chapter B2/3 and appendix 5 of the application). Part of the region has legal protection because of its geological assets, as shown in the map ‘Protection’ in appendix 14 (Geopark Maps). All of the 51 geo-sites have legal protection.
2.2 How geosites are protected against misuse and damage
2.2.1 There is a general pronouncement against misuse and damage covering the whole country including the Geopark area (the so called ‘ Wet Bodembescherming’, Soil Protection Act). Apart from that the geosites have extra protection by virtue of area planning, and many of the geosites form part of the Drentsche Aa National Park, the Dutch ecological network (EHS) or a Natura 2000 area. 2.2.2 Many of our sites are part of a nature area. The nature areas mostly have signs forbidding people to leave the paths. This is to prevent damage. 2.2.3 Enforcement is handled by wardens from the Province, the local authorities and the nature organisations patrolling the areas. 2.2.4 The rules and regulations regarding enforcement can be found on websites of the province and local authorities. 2.2.5 As part of the educational course about erratics there are occasionally guided field trips to collect small samples, mainly from sandpits. Collecting larger erratics in the field is not encouraged.
2.3 Measures to protect the geo-sites against natural degradation
2.3.1 Most of the geosites are nature areas with walking and cycling trails. The landowners (who are mainly nature organisations or the local authorities) are responsible for their management. Regular maintenance of the area depends on the purpose of the landscape are: grazing, mowing, removing bushes etc. It varies between year-round (grazing), once a year (mowing) and once in four years (removing bushes). The maintenance of walking routes and footpaths is also handled by the landowners. Cycle routes are maintained by the Recreatieschap Drenthe. 2.3.2 Conservation measures in place include: taking care of proper management: grazing heathland vegetation and peat bogs by cattle, mowing grassland, removing shrubs and bushes on heathland areas. One further measure is to ensure good water management in order to avoid bio-degradation (especially oxidation of peat bog remnants or peat valleys). 2.3.3 Protective measures include ensuring that the public stay on trails and closing certain vulnerable areas. 28 | Geopark de Hondsrug
3. Geology and Landscape 3.1 Natural and Cultural Heritage 3.1.1 Natural rank
3.1.2 There is no natural World Heritage site in the geopark. 3.1.3 Within the geopark region there are four areas with a designation under the legislation of Natura 2000. These are the Drentsche Aa, the Drouwenerzand, the Zuidlaardermeer lake and Bargerveen. The Zuidlaardermeer lake and Bargerveen both have a designation under the Ramsar convention. 3.1.4 Many areas within the region are part of the national Ecological Network (EHS, see the map in Appendix 14).
3.2 Cultural rank
3.2.1 There are no World Heritage sites or other international designations. 3.2.2 The artist Village of Zweeloo is a member of the European network Euroart. 3.2.3 The 46 hunebeds, the hundreds of burial mounds, the celtic field areas, and some sites with archaeological finds and a rich cultural history have an national designation.
3.3 Promotion and Maintenance of Natural and Cultural Heritage 3.3.1 Interpretation
All the natural sites and most of the cultural sites have interpretation by panels at the sites. There are also several museums and visitor centres where background information is given. Furthermore there are many walking and cycle routes with guidebooks describing the cultural and natural value of the area (the so-called Knapzakroutes especially give much background information). The geopark also provides interpretation through developing the story of the Hondsrug in ten thematic expeditions, each with its own so-called Expedition Gateway and hotpots. 3.3.2 Education programmes
Museums and visitor centres offer many educational programmes. The geopark also provides educational programmes connected to the various Expeditions. 3.3.3 Communication
There are many leaflets, guidebooks, magazines and internet sites which promote the interesting sites in the region. 3.3.4 Promotion of the link between the natural and cultural heritage
This is done by developing the different Expeditions. For further answers to these questions see also the application sections D1 and D2 and appendix 9, which list and explain the museums, visitor centres and Expedition Gateways.
4. Management structure 4.1 The following boundaries are defined • In the north and south the borders are defined by the old fortified towns of Groningen and Coevorden. • The spine of the Geopark is formed by the Hondsrug, the Ridge of Sleen and the Ridge of Rolde. • The boundaries have been carefully chosen so that both the Prehistoric route and the historic route to the west both fall within the region. • On the east side the boundary is formed by the stream valley of the Hunze and the areas where the peat margins have been excavated. • The Bargerveen area has been specifically included because of its high ecological importance. The boundary here follows the Dutch part of the Naturpark Moor. • The southern edge follows the border with Germany. • The old town centre of Coevorden is defined as the starting point for the prehistoric and the historic routes. • The area of the Drentsche Aa national park has strong (hydro)geological links with the Hondsrug. For that reason the border on the west follows the boundary of the national park. This continues by following the Noord-Willemskanaal.
Geopark de Hondsrug | 29
Groningen
Geopark de hondsrug Grens Hondsruggebied Yde
Hondsrug Rolderrug
Zuidlaren
Water
Spijkerboor
Vries Zeegse Annen
Geopark de Hondsrug ligt in het oosten van de
Anloo
Nederlandse provincie Drenthe. Het gebied wordt
Gasteren
gevormd door de gemeenten Tynaarlo, Aa en Hunze, Borger-Odoorn, Emmen en Coevorden. In het
Eext Assen
zuidoosten grenst het gebied aan Duitsland.
Gieten
Coördinaten N: 53,142 Z: 52,631 W: 6,546 O: 7,079 Rolde
Borger Schoonloo Valthermond
Odoorn
5 Schoonoord
Valthe
Zweeloo
Sleen
Emmen NieuwDordrecht
BargerCompascuum
Klazienaveen
Bron TDN / Kadaster
Nieuw-Amsterdam
30 | Geopark de Hondsrug
Erica
Dalen Weiteveen Coevorden
Schoonebeek
4.1.1 The Management structure
The present organisation structure The steering group of the Hondsrug Geopark determines the framework for the project, monitors its progress and finances, and provides administrative support. The steering group consists of the responsible Deputy of the Province of Drenthe, management representatives from the five local authorities and one representative from the landscape management organisations. A project group advises the steering group and advises the project office. The project group consists of representatives from interested organisations and other parties concerned, including the Hunebed Centre, the Drentse Landschap Foundation, the five local authorities, Staatsbosbeheer (Forestry), the Province of Drenthe, the two water companies, Drents Archive, Recreatieschap Drenthe (leisure authority), the ANWB (national motoring association) and Marketing Drenthe. The project group is led by an independent chairman. The project office looks after day-to-day tasks based on an annual plan of action which is established each year by the steering group. Organisationally, the project office is accommodated with Recreatieschap Drenthe. The various activities are developed through separate workgroups with experts, local business and interested organisations. Local entrepreneurs can get involved as members of a consultative group or ‘sounding board’. The future organisation structure After 2013 there will be a permanent organisation with a foundation as an independent legal entity. Establishing it as a foundation makes it possible to obtain contributions from charitable funds. The project office of the Hondsrug Geopark has a co-ordinating function with a small team and makes use of network partners form the region. The new structure will look as follows:
Board of Directors Hondsrug Geopark Foundation
Academic Comittee
Agenda Committee Advice team of parties involved / areas of activity
Project office Co-ordination, marketing and communication
Geopark Network Consultation partners Discussion with all partners
Partners Implementing activities
Workgroups
Projects
Geopark de Hondsrug | 31
The staff of the Geopark are employed by Het Recreatieschap Drenthe. This organisation has been requested to act as the legal entity by the partners. In addition, the partners themselves have staff who perform duties related to the activities of the Geopark. See Appendix 7 for more information. As part of the application process to become a member of the European Geopark Network, it is necessary to draft a long-term budget up to and including 2016. Resources for the Hondsrug Geopark project are available up to 31-12-2013. The partners are willing to provide the budget that is needed for 2014 up to 2016. Organisational budget Project office Geopark application Geology and other story lines Database/website Guides project Route development Education project Communication Hondsrug academy Other Total
2013 200.000 10.000 313.729 30.000 40.000 4.000 80.000 20.900 20.000 718.629
2014 180.000 8.239 164.846 31.696 61.245 3.376 61.903 33.276 24.500 569.081
2015 180.000 100.000 40.000 320.000
2016 180.000 100.000 40.000 320.000
Financing Koers noord transitie (EU) Diverse trust funds * OP-EFRO (EU) Local authorities and Recreatieschap Province of Drenthe Participants Hondsrug Academy Private sector contribution ** Total
2013 328.744 76.652 30.000 115.459 151.745 6.029 10.000 718.629
2014 194.081 30.000 20.000 115.000 150.000 5.000 55.000 569.081
2015 110.000 150.000 5.000 55.000 320.000
2016 110.000 150.000 5.000 55.000 320.000
4.2 Does a management or master plan exist
4.2.1 We have a project plan for the period from 2011 through to the end of 2013 and we have a management document for the period 2013-2016. The main elements of the plans are: 1. On-going development of the Geopark concept 2. Marketing and promotion 3. Strengthen the identity of the region for inhabitants, education and businesses 4. Build a presence for the Hondsrug in the European Geopark Network 5. Parameters and communication (external, internal, support, finances and ICT aspects) 6. For more details see Appendix 7.
4.3 Marketing strategy We have a marketing strategy which is a combination of the project plan and the communication plan. See appendix 9. Two important new elements in the marketing strategy are the Expedition Gateways with hotspots, and new signage. Another key factor is to use the right tone of voice to convey the fact that the Hondsrug is ‘really exciting’.
32 | Geopark de Hondsrug
4.3.1 Expedition Gateways and hotspots
Groups of local experts in many fields have been busy dividing the local story into eleven storylines. Examples are the ice ages, prehistory and folk culture. Each story forms the basis for an expedition, in which visitors can get to know more about the theme in an exciting and sometimes surprising way. An expedition begins at an ‘Expedition Gateway’ and leads the visitor past a number of points of particular interest, known as Hotspots, where elements of the story can be experienced. An Expedition Gateway is a building or location which is connected to the story. That might be a monument, a farmhouse, a country estate, a museum or relics of an old landscape. In that place will be a permanent exhibition about the story. There is also information about the Hotspots of the expedition, events, activities and a range of ‘products’. Expedition Gateways are predominantly the starting points for routes, activities and tourist arrangements. The hotspots represent the ‘points of interest ‘ in the landscape or at information centres or museums. They are a testament to important events and developments, experiences and stories. Hotspots are spread all over the Hondsrug and provide information in many diverse forms, for example via the website, the APP Annodrenthe. nu, expedition booklets and signage. Expeditions and hotspots will be continually updated over the coming years. As new expeditions are developed and launched, this will stimulate yet more product development and new activities. 4.3.2 Regional marketing
The Hondsrug Geopark has selected as a strapline the phrase ‘Van alle tijden…’ which literally translates into English as ‘for all times’. This refers to the themes of ‘past, present and future’, of what was, what is, and what will be: the story of an ancient region, being told today, in a way that is sustainable for the future. The English version of our logo ‘The Hondsrug Geopark… for all ages’ adds an extra layer of meaning as the strapline ‘for all ages’ can mean not only ‘for all times’ but also ‘for all age-groups’. This emphasises the fact that the Hondsrug Geopark will have something for everyone, both young and old. The USP’s (unique selling points) are : • a unique geological region with a special and remarkable cultural history • innovative communications including augmented reality and social media • opening up the region by means of Expeditions A creative marketing concept has been developed to ‘energise’ the Hondsrug Geopark brand. In the overall offering of the Hondsrug Geopark the emphasis is on creating and providing adventure experiences in an interesting landscape. Really exciting! The principal strategy for the Hondsrug Geopark concept is to take people’s existing idea of Drenthe (peace and quiet) as a starting point for a new image which will serve to differentiate the province. Linking the existing idea of peace and quiet with exciting pictures of the Geopark will create a distinctive new image, underpinned by all the thrilling activities offered by the Geopark Expeditions. Drenthe relaxing? I find it really exciting here! This concept will be applied in communications media and in the social media strategy. It will be used primarily to attract potential visitors and to establish a general image of the Hondsrug Geopark in Drenthe: dynamic, invigorating, an experience: set amid the peace and quiet of Drenthe. Two complementary strategies will be introduced to create experiences for visitors and at the same time to strengthen the sense of local identity among inhabitants: ‘story-telling’ and wrapping up something as a secret. These three strategies will reinforce each other.
Geopark de Hondsrug | 33
5. Interpretation and Environmental Education 5.1 The Hondsrug Academy has been established to increase the knowledge of local residents about the unique geology of the region. The academy offers educational projects, courses for local residents and courses to train local people as guides. 5.1.1 This service is provided by volunteers connected to the Geopark staff. 5.1.2 The IVN (Institute for Nature Education and Sustainability), the foundation Drents landscape and the Staatsbosbeheer organise a number of guided tours. 5.1.3 We are currently training guides to be able to offer a standard programme 5.1.4. We have a size limit on groups of 30 people. 5.1.5 The Expedition Gateways provide inside exhibitions and auditoria. For example in the Hunebed Centre and in the Veenpark. 5.1.6 There are programmes for different ages. For instance we have a junior Hondsrug academy. 5.1.7 These have not yet been developed. 5.1.8 We work together with the IVN who have a programme to train teachers
5.2 This service is provided by volunteers connected to the Geopark staff. 5.2.1 The IVN, Drents Landschap Foundation and the Staatsbosbeheer organise a number of guided tours 5.2.2 We have volunteers and staff members who can provide guided tours and information about the Hondsrug Academy. 5.2.3 The Drents Landschap Foundation and the Staatsbosbeheer organise guided tours by their staff members 5.2.4 We have a group of around 20 freelance guides which we have trained 5.2.5 We provide a refresher training course for guides every year.
6. Sustainable regional economy 6.1 We support businesses in the area in developing new products, tourist packages and other ideas.
34 | Geopark de Hondsrug
bijlage 2
The Hondsrug Geopark, an Ice Age story
The Hondsrug area in the eastern part of the province of Drenthe is for several reasons a unique remnant of a Late Saalian, glacial lineation; a complex of mega flutes covered with till. It was formed by glacial processes, around 150,000 years ago, underneath a fast flowing ‘river of ice’ which ran between two enormous masses of dead ice. The meltwater especially formed ridges and valleys underneath the ice, which can still be clearly seen in the landscape. Glacial sediments, including the huge number of erratics, from small till material up to boulders of 40 tons, are mainly found on the easternmost ridge and form the basis for a unique diverse natural and cultural history. The oldest monuments in the Netherlands (megaliths), from around 5,500 years ago, are found in the Hondsrug region and are built with Ice Age boulders.
Geopark de Hondsrug | 35
bijlage 3
Geologisch erfgoed Groningen
Geopark de hondsrug Grens Hondsruggebied Yde
Hondsrug Rolderrug
Zuidlaren
Water
Spijkerboor
Vries Zeegse Annen
Geopark de Hondsrug ligt in het oosten van de
Anloo
Nederlandse provincie Drenthe. Het gebied wordt
Gasteren
gevormd door de gemeenten Tynaarlo, Aa en Hunze, Borger-Odoorn, Emmen en Coevorden. In het
Eext Assen
zuidoosten grenst het gebied aan Duitsland.
Gieten
Coördinaten N: 53,142 Z: 52,631 W: 6,546 O: 7,079 Rolde
Borger Schoonloo Valthermond
Odoorn
5 Schoonoord
Valthe
Zweeloo
Sleen
Emmen NieuwDordrecht
BargerCompascuum
Klazienaveen
Bron TDN / Kadaster
Nieuw-Amsterdam
36 | Geopark de Hondsrug
Erica
Dalen Weiteveen Coevorden
Schoonebeek
De Hondsrug, gevormd door ijs, weer en wind
Het ontstaan van de Hondsrug laat zich lezen als een geschiedenisboek. Hoe dieper je graaft, hoe verder je teruggaat in de tijd. Tot miljoenen jaren terug. De meeste bladzijden keurig op volgorde. Ze zijn niet door elkaar geschud door aardbevingen en vulkanen, hooguit wat verschoven door het ijs. Hier en daar ontbreken pagina’s en sommige bladzijden zijn bijna niet meer te lezen. Nog steeds weten enthousiaste onderzoekers nieuwe feiten aan het licht te brengen en nieuwe pagina’s aan het geschiedenisboek van de Hondsrug toe te voegen. In het landschap in Noord-Nederland is een ontstaansgeschiedenis van zo’n vier miljoen jaar af te lezen. In de laatste 2,5 miljoen jaar wisselden lange perioden van koude ofwel de ijstijden af met kortere perioden met een wat milder klimaat. Hierna volgt een beschrijving van de vorming van de ondergrond in het gebied in hoofdlijnen. Een wetenschappelijke geologische beschrijving is opgenomen in bijlage 5.
De geomorfologische kaart toont de Drentse landvormen (Alterra 2010) Jongere afzettingen van de Eridanos bevatten veel grover zand. De rivier voerde in het Vroeg-Pleistoceen (780.000 - 1,8 miljoen jaar geleden) steeds meer dooien smeltwater uit Scandinavië en Duitsland af. Ook dit zand werd in dikke pakketten in de delta afgezet. Ze worden de Formatie van Appelscha genoemd.
Geologisch profiel van de Hondsrug (NNW-SSE Rijks Geologische Dienst 1971) Vier miljoen jaar geleden in de Eridanos delta
Vier miljoen jaar geleden aan het eind van het Tertiair lag het grootste deel van Nederland nog in de Noordzee. In Noord-Nederland bouwde de oerrivier Eridanos vanuit het oosten een delta op. De Eridanos is ergens in Lapland ontstaan. De monding lag zo’n 2700 kilometer westwaarts ter hoogte van de oostkust van Engeland. Eridanos voerde het opvallend wit gekleurde zand aan in Noord-Nederland, de Formatie van Peize. Deze laag komt dankzij de stuwing van het ijs tot vrij dicht onder de oppervlakte voor, onder andere bij de grote zandgroeve bij Emmerschans. Elders (bij Schoonloo) komen tertiaire zanden aan de oppervlakte door opheffing van zoutformaties. In de ondergrond - van Schoonloo tot Gasselte - komen zoutruggen en zoutkoepels voor die zo’n 250 miljoen jaar geleden gevormd zijn.
Zoutdomes in de ondergrond van Noord Nederland (Zechstein, De Gans 2010) IJstijden
Zo’n 2,5 miljoen jaar geleden begon het Pleistoceen, het geologische tijdvak van de ijstijden. In geologisch gezien korte tijd zakten de temperaturen en schoven grote formaties landijs richting Drenthe. De Eridanosrivier verdween. Tijdens de opeenvolgende ijstijden vormden zich grote ijskappen vanaf de Noordpool. Het ijs onttrok steeds meer water aan de oceanen en zeeën. De zeespiegel daalde en grote stukken land vielen droog. Ook in Drenthe moet poolkoude geheerst Geopark de Hondsrug | 37
hebben. Tussen de ijstijden door was het warm en vochtig en ontstonden er bossen. Diersoorten van de Afrikaanse savanne zoals olifanten en leeuwen konden er leven en in die tijd kwamen ook de eerste mensen vanuit Afrika naar het noorden. Aan het eind van het Vroeg-Pleistoceen nam het aantal warme periodes sterk af. Het Midden-Pleistoceen duurde van zo’n 780 duizend tot 125 duizend jaar geleden. Er was gemiddeld elke honderdduizend jaar een nieuwe ijstijd. Tijdens de ijstijden was Noordwest Europa één grote steppe: koud, kaal en winderig. Op de steppen leefden grote grazers als steppenneushoorns, mammoeten, oerossen en wisenten. De ijstijden eindigden steeds in een relatief korte tussenijstijd. Dan leek het klimaat op dat van nu. Zeespiegelschommelingen zorgden ervoor dat Nederland afwisselend aan de kust (in de tussenijstijden) of ver van zee (tijdens ijstijden) lag.
IJs vormt de ondergrond
Tot twee keer toe bereikte tijdens een ijstijd het Scandinavische landijs Noord-Nederland. Waarschijnlijk kreeg Noord-Nederland tijdens de Elster-ijstijd (Elsterien: van 475.000 tot 410.000 jaar geleden) voor het eerst met het ijs uit Scandinavië te maken. Het Elsterien bracht dikke lagen Peelozand en in de ondergrond werden diepe geulen gevormd, die vervolgens weer opgevuld werden met onder andere stugge klei. Deze klei werd gebruikt voor het maken van potten en wordt daarom potklei genoemd. Potklei is een smeltwaterafzetting uit het Elsterien. Het is een hele fijne kleisoort, meestal zwartgrijs en slecht doorlatend. Het ligt in dikke pakketten in de ondergrond. Bij Anderen, Gasteren en Loon komt potklei dicht aan de oppervlakte.
Elsterafzettingen in Noord-Nederland (Regis II) Op de zandverstuivingen van het Ballooërveld is het Peelozand te zien. Het Peelozand is een smeltwaterafzettingen van zeer fijn wit zand en wordt de Formatie van Peelo genoemd. Het droge zand bevat zogeheten mica’s: hele kleine plaatvormige glimmerrijke mineralen. Dit zand is overal in Noord-Nederland in de ondergrond aanwezig, maar komt vooral op de oosthellingen van de Hondsrug aan de oppervlakte.
Uitbreiding van het landijs in het Pleistoceen (Plant et al, 2005) 38 | Geopark de Hondsrug
Peelozand
De volgende ijstijd, de Saale-ijstijd (Saalien: van 370.000 tot 130.000 jaar geleden) vormde het licht golvende keileemlandschap van Noord–Nederland. Het ijs bracht de grote zwerfkeien naar Drenthe. Ook de Saale-ijstijd kende een afwisseling van koudere en warmere perioden. Regelmatig trok het landijs zich namelijk een eind terug om duizenden jaren later weer op te rukken. In de tweede helft van het Saalien waren grote delen van Noord- en West-Europa met ijs bedekt. In een aantal fasen bereikte het ijs Noord–Nederland. Ten noorden van de Overijsselse Vecht lag één grote gletsjer die in Groningen ongeveer 1000 meter dik moet zijn geweest. De gletsjer duwde voorbij de Vecht ijstongen voor zich uit die het land opdrukten tot stuwwallen. Uiteindelijk kwam het landijs ongeveer tot de lijn Leiden-Nijmegen. Tussen Borger en Buinen is een opvallende laagte te zien, die is ontstaan vanuit een samenspel van tektoniek en ijs. Het is een dalingsgebied dicht naast een zoutkoepel uit het Onder Trias. Vermoed wordt dat er een verband bestaat tussen de opheffing van deze zoutkoepel (bij Gasselte) en het ontstaan van het Voorste Diep. Naderende ijsmassa’s hebben geleid tot spanningen in de ondergrond. Dat heeft in gebieden met zoutafzettingen, zoals die ook in de ondergrond van Noord Nederland en Overijssel (Hengelo/Boekelo) voorkomen, een bijzondere uitwerking gehad en niet alleen geleid tot postglaciale opheffing, maar ook tot daling van gebieden. Daling van het Voorste Diep wordt dan ook in verband gebracht met halokinese, volgens een relatief eenvoudig principe: waar opheffing plaatsvindt, vindt in de directe omgeving ook daling plaats. In de Saale-ijstijd volgde een Noordoost-Zuidwest-ijsstroom diepe geulen die in de Elsterijstijd onder het ijs waren ontstaan. Zo’n geul ligt er ook bij de zoutkoepel van Gasselte. Deze ijsstroom stelde de bodem ter plekke scheef en vormde een breed dal. Dit is nu het stroomdal van het Voorste Diep, één van de twee bovenlopen van de Hunze en de enige doorsnijding van de Hondsrug.
Hoogtekaart Voorste Diep (AHN, Rijkswaterstaat) Aan het eind van de Saale-ijstijd, zo’n 150.000 jaar geleden, bewoog een smalle baan ijs zich vanuit het noordwesten door de huidige provincie Groningen via Oost-Drenthe naar het zuidoosten. De ijsstroom is te volgen tot in het Duitse Münsterland. Aan weerszijden van de oprukkende ijsstroom heeft waarschijnlijk ‘dood’, ofwel stilliggend landijs gelegen. Het relatief snel bewegende ijs heeft in Groningen en Drenthe een aantal parallel lopende zand- en keileemruggen gevormd. Van oost naar west zijn duidelijk vier zandruggen te onderscheiden: de Hondsrug, de Rug van Tynaarlo, de Rug van Rolde en de Rug van Zeijen. De westelijke Rug van Zeijen is het minst duidelijk in het landschap waar te nemen.
De Hondsrug ontstaat
Tijdens het Saalien vormden de Scandinavische gletsjers ook de Hondsrug. Het unieke van dit landschap zijn de uitzonderlijk rechte lijnen van de Hondsrug en de drie parallelle ruggen. Nergens anders in Europa is een dergelijke grootschalige lineaire landschapsvorm te vinden. Het is de enige ongestoorde glaciale Saale afzetting in heel Europa. In Noord-Amerika zijn vergelijkbare lineaire glaciale afzettingen, die bekend staan als megaflutes.
Vier ruggen
Geopark de Hondsrug | 39
De Hondsrug Hümmling ijsstroom (Pierik, Bregman & Cohen, in prep). kaart: Lower Trias (Doornenbal et al, 1985) Waarschijnlijk ontstond het patroon van ruggen en laagtes door drukverschillen in het ijs. In de laagtes werd materiaal weg geperst in de richting van de ruggen. De zwaarste ijstong schuurde het Hunzedal uit. De laagtes tussen de vier zandruggen werden de dalen van de Drentsche Aa en het Eelder- en Peizerdiep.
Na het smelten van het ijs bleef in Noord-Nederland een dikke laag gletsjerpuin achter. Dit mengsel van klei, zand, grind en stenen noemt men keileem. De dikte van de keileemlaag varieert tussen gemiddeld één en drie meter. Aan de uiteinden van de ruggen is de laag soms meters dik. Ook de diepte varieert. In het centrum van de stad Groningen, op het uiterste puntje van de Hondsrug, is de keileemlaag meer dan zestien meter dik. De Hondsrug is ruim zeventig kilometer lang en neemt in zuidoostelijke richting in hoogte toe, van ongeveer vijf meter boven NAP bij de stad Groningen tot meer dan twintig meter boven NAP bij Emmen. In het noorden is de Hondsrug zo’n twee kilometer breed, bij Emmen in totaal ongeveer zeven kilometer. Over zijn volle lengte verdeelt een laagte van tot een kilometer breed de Hondsrug in twee aparte takken. De Hondsrug ijsstroom heeft het eerder genoemde dal van het Voorste Diep deels dichtgeschoven, maar ook heeft smeltwater het dal weer uitgeslepen, waardoor een smeltwaterdal ontstond.Het werd het stroomdal van het Voorste Diep, één van de twee bovenlopen van de Hunze.
The Proposed new phase model
Nieuw glaciatiemodel voor het Saalien (Fase IV: Hondsrug Hümmling ijsstroom, Bregman, Cohen en Smith, in prep). 40 | Geopark de Hondsrug
Aan het eind van de Saale-ijstijd zijn via het Hunzedal en de andere laagten enorme hoeveelheden smeltwater in noordelijke richting afgevoerd. Daarbij heeft het water diepe sporen in het dal achtergelaten. De bodem van het Hunzedal lag zeker veertig meter lager dan nu. Daarna begon het dal zich langzaam met zand en hoogveen te vullen. Vooral in de laatste ijstijd zijn grote hoeveelheden zand in het Hunzedal gewaaid, waardoor het hoogteverschil tussen Hondsrug en Hunzedal nu een stuk kleiner is. Toch is dit voor Drentse begrippen spectaculair: over een afstand van amper één kilometer daalt het terrein meer dan dertien meter. Nog steiler daalt de Hondsrug ten oosten van Annen. Daar is een hoogteverschil van zes meter in het terrein over een afstand van tweehonderd meter. De steile oosthelling is het mooiste zichtbaar in de omgeving van Gieten en Gasselte.
De zwerfkeien zijn een imposante herinnering aan de Saale-ijstijd. Drenthe kent een enorme variëteit aan zwerfstenen uit Scandinavië. Het overgrote deel van Scandinavië bestaat uit een oeroud stuk aardkorst met gesteenten die vaak meer dan 2 miljard jaren oud zijn. Zwerfstenen daar vandaan komen in Drenthe veel voor. Van de grootste stenen (tot duizenden kilo’s) stapelde het trechterbekervolk zijn hunebedden. De oudste stenen kerkjes hadden fundamenten of muren van zwerfkeien. Bij de middeleeuwse kerken van Emmen en Odoorn is dat nog te zien. Met keitjes of in stukken geklopte grote keien verhardden de Drenten hun wegen en erven. De Drentse keien werden vroeger ook gebruikt als versterking van de zeedijken.
Zwerfsteen De laatste ijstijd: geen ijs, wel dekzand, pingo’s, vennetjes en veentjes
Hoogteverschil Hunzedal- Hondsrug
In de Weichsel ijstijd, de derde en voorlopige laatste ijstijd (110.00 tot 10.000 jaar geleden) bereikte het landijs onze streken niet. Het kwam niet verder dan de Elbe bij Hamburg. Wel heerst er dan een subarctisch klimaat met afwisselend koude en warmere perioden. De zeespiegel daalde meer dan honderd meter door het groeien van de ijskappen. Het grootste deel van de Noordzee viel droog. Het Hondsrug gebied was een eindeloze toendra met hier en daar berken en groepjes dennen, lage struiken en typische toendraplanten. Er leefden grote dieren als mammoeten, wolharige neushoorns en steppenleeuwen. Ook in Drenthe zijn restanten van mammoeten en neushoorns gevonden. Groepen Neanderthalers kwamen honderdduizend jaar Geopark de Hondsrug | 41
geleden naar de Hondsrug. Langs het Loonerdiep zijn de resten van een groot Neanderthaler-kampement ontdekt. Elders op de Hondsrug vonden archeologen hun vuistbijlen en de botten van dieren die ze buit gemaakt hadden.
kryoturbatie
Vuistbijl van Exloo (Jaap Beuker, Drents Museum) In de koude periodes had de wind vrij spel op een nagenoeg kale bodem, waardoor grote hoeveelheden zand werden verplaatst. Op de keileemvloer werd een pakket licht golvend dekzand van één à twee meter dikte afgezet. Veel dekzand is in het Hondsrug gebied tot lange, brede ruggen opgestoven en ligt aan de oppervlakte. Deze betrekkelijk lage vaak oost-west georiënteerde dekzandruggen bepalen mede het reliëf in het landschap. Een kenmerkend voorbeeld is de rug van Schoonebeek met aan de zuidrand daarvan het open beekdal van het Schoonebekerdiep, waarin diverse lage dekzandkopjes te zien zijn.
Dekzandrug Gedurende warmere perioden ontdooide de bovengrond. Door de bevroren ondergrond kon het dooiwater niet wegzakken en al snel raakte de grond verzadigd. De afwisseling van dooien en bevriezen plooide en kneedde de bovenste bodem in kronkelende gekleurde laagjes (kryoturbatie), die regelmatig bij graafwerkzaamheden tevoorschijn komen. 42 | Geopark de Hondsrug
Ook op de hellingen van de Hondsrug kon het water niet weg in de grond. Deels omdat die nog bevroren was, deels ook vanwege de ondoordringbare keileemlaag die op veel plaatsen onder het ijs gevormd was. Het afstromende water heeft diepe dalen met tal van vertakkingen uitgeslepen, de droogdalen. Vooral op de oostelijke flanken en op de hellingen van het dal van het Voorste Diep zijn ze goed herkenbaar.
Droogdal (Anne Martens Naturalis) Veel Drentse vennen zijn ontstaan door opwellend grondwater tijdens de Weichsel-ijstijd. Zodra het water de oppervlakte bereikte, bevroor het. Geleidelijk groeide het opwellende water uit tot hoge ijsheuvels, ofwel pingo’s. Ze konden een paar honderd meter in doorsnee worden en enkele tientallen meters hoog. Aanvankelijk was zo’n pingo nog met een laag grond bedekt, maar hoe hoger de heuvel werd, hoe meer aarde naar beneden gleed. Aan de voet van de pingo vormde zich een ringwal. Nadat het ijs gesmolten was, bleef een komvormige laagte achter, de pingoruïne. Waar de ondergrond slecht doorlatend was ontstond zo een meertje, dat in latere tijden volgroeide met veen. Ook in het dal van het Voorste Diep is zo’n pingo gevormd.
Holoceen
Pingo
De Weichsel-ijstijd eindigde ongeveer 10.000 jaar geleden. De periode daarna wordt aangeduid als Holoceen, waar ook onze huidige tijd onder valt. Het werd warmer en de vegetatie herstelde zich. Eerst waren het voornamelijk berkenbossen, toen dennenbossen, waarna de huidige gemengde bossen op de Drentse zandgronden hun intrede deden. De geomorfologische variatie heeft geleid tot de vorming van verschillende bodemtypen. Deze variëren van podzolgronden op het plateau en keileemruggen tot moerige gronden in de depressies. De meeste Drentse veentjes zijn ontstaan door het uitstuiven van de zandbodem in de Weichsel-ijstijd.
Pingoruïne Pingoruïnes komen in het Hondsrug gebied veel op de zandruggen voor. Ongeveer één derde van de veentjes hier is destijds als pingo ontstaan. Niet alle pingo’s zijn overigens meertjes geworden, omdat niet overal de ondergrond slecht doorlatend was en water dus gewoon kon wegzakken. Bij Gieten en Ees liggen droge pingoruïnes, ook wel gletsjerkuilen genoemd.
Veentje Door het smelten van het landijs, steeg het grondwaterpeil en begon zich in de lagere gebieden, zoals in het Hunzedal, laagveen te ontwikkelen. Deze laagvenen groeiden zo hard boven het maaiveld, dat ze niet meer bij het grondwater konden. Onder invloed van regenwater groeide het veen door, wat bekend staat als hoogveen.
Gletsjerkuil Er is nog een ander soort gletsjerkuilen die niets met pingo’s te maken heeft. Deze stammen uit het Saalien, de ijstijd vóór het Weichselien en ontstonden op plaatsen waar grote blokken ijs bleven liggen toen de ijskap zich terugtrok. Tijdens de jaren die het duurde voor dit ijs gesmolten was, heeft zich rond zo’n ijsberg een dikke laag sediment afgezet. Waar het ijs lag, bleef een enorm gat achter, de doodijsgaten. Vermoedelijk is er ligt er zo eentje bij Weerdinge.
Geopark de Hondsrug | 43
Bargerveen Uit de ligging van de zichtbare archeologische monumenten (de hunebedden, de vele grafheuvels en Celtic Fields) is goed op te maken hoe de mens vooral de Hondsrug gebruikte om te wonen.
Schematische weergave hoogveenontwikkeling (Bron Ruimtelijke Waardenkaart Emmen)
De hoge droge zandgronden op de Hondsrug vormden aantrekkelijke vestigingsplaatsen. Met de komst van de landbouw ontstonden ook de nederzettingen die in de loop der eeuwen tot dorpen zijn uitgegroeid. Het zijn de typische Drentsche esdorpen, die veelal op de overgangen van nat (beekdal) naar droog (es/heide/ bos) zijn ontstaan. In het centrum lag de brink, een centrale plek, met daaromheen de boerderijen. Aan de rand van het dorp lagen de goorns, de dorps moestuin, kleinschalig verkaveld met hagen en singels. Op de hogere gronden buiten het dorp lagen de essen voor het graan. Zij waren omzoomd door bosjes, de strubben of soms een ringwal. De madelanden, ofwel de graslanden lagen in het nattere beekdal. En buiten de gecultiveerde wereld lag de grote ‘woestenij’, het veld, de heide. Daar werden de schapen geweid. De wol en de mest werden nuttig gebruikt. De dorpen Eext , Gasteren en Gasselte zijn voorbeelden van goed bewaard gebleven esdorpen.
Vanuit de Hunzelaagte groeide het Bourtangerveen uit tot één van de grootste veencomplexen van Noordwest–Europa. Ook de zuidelijke uitlopers van de Hondsrug waren met veen overgroeid met veenpakketten van wel tien meter dik. Turfwinning, ontwatering en ontginning hebben het hoogveen doen verdwijnen en de onderliggende zandgronden zijn weer zichtbaar geworden. Het Bargerveen bij Emmen, één van de laatste hoogveengebieden in Nederland, is nog over van dit reusachtige hoogveencomplex. In de beekdalen zijn nog laagveengebieden aanwezig. Mens in beeld
Met het milder worden van het klimaat kwam ook de mens weer in beeld. De Neanderthaler maakte plaats voor de moderne mens, de rendierjagers. De jagers gingen landbouw bedrijven en gingen het land bewerken. De mens bepaalde het landschap. 44 | Geopark de Hondsrug
Structuur Esdorp: bebouwing, brinken, woeste grond, hooilanden in beekdal (Bron Cultuurhistorisch Kompas Drenthe)
Het resultaat is een uitzonderlijk gelaagd landschap met elementen en structuren uit verschillende tijdlagen. Vanuit de drogere gronden begon men het enorme veencomplex uit het vroege Holoceen te ontginnen. In eerste instantie om brandstof te verkrijgen, maar later ook om landbouwgrond en woonplaatsen te krijgen. Dit leverde de randveen ontginningen en de veenkoloniën op (zie bijlage 6, Beschrijving van niet-geologische sites). Inmiddels wordt in dit landschap, door oxidatie van de laatste resten organische stof, de oorspronkelijke Laat-Pleistocene / Vroeg Holocene ondergrond weer zichtbaar.
Schema tijdlagen met hun namen / kenmerken (Bron Cultuurhistorisch Kompas Drenthe)
Hunebed Borger
Geopark de Hondsrug | 45
Overzicht en beschrijving van de geosites
Geologisch erfgoed Hierna volgt een kaart en een overzicht van de 51 belangrijkste geosites van het gebied. De selectie van de gepresenteerde geosites is uitgevoerd door fysisch geograaf drs. Anja L.L.M. Verbers, projectleider aardkundig en cultuurhistorisch erfgoed bij Landschapsbeheer Groningen, op basis van de geomorfologische kaart (Alterra, 2010). Deze recent samengestelde kaart bevat veel geomorfologische eenheden en is gebiedsdekkend. Daarnaast is gebruik gemaakt van de database van het document ‘Waardevol Drenthe’ , beleidsadvies Aardkundige waarden, 2010, provincie Drenthe.
37 51
28 28
20
39
in bijlage 3.
Geosites top 51 44
Geosite
46 11
40
9 2
42
Grens Geopark
45
31 32 15 16 33 19 18 34 27
Een uitgebreide beschrijving per geosite aangegeven is te vinden
7
38 29 30 1
26
drs. Enno Bregman, fysisch geograaf, senior beleidsmedewerker aardkundige waarden provincie Drenthe en onderzoeker/promovendus aan de Universiteit van Utrecht, heeft geadviseerd bij de selectie. In de tabel hierna staat per geosite een korte beschrijving met de geologische betekenis ervan in wetenschappelijk en geomorfologisch opzicht, Ook is aangegeven het internationaal, nationaal en regionaal belang.
3
36 48 14
21 6
22
12 4
5 25
13
10 41
24
8
50 17 23
43
49
47 Kaart geosites top 51
35
N
0
46 | Geopark de Hondsrug
1,25 5
2,5
7,5
10
Miles
1 Naam
Beschrijving
Geologische waarde*
Overige waarden
1
De Strubben, Kniphorstbosch
Stuifzandgebied met veel microreliëf, sterke W, M, I, N samenhang met droogdal, tevens grafheuvels; die op de uitlopers van een paraboolduin liggen.
Archeologisch Cultuurhistorisch Ecologisch
2
Gasselterveld
Stuifzandgebied op de westflank van de Hondsrug. W, M, I, N, R Karakteristiek voor dit gebied zijn de Herenkamp met omwalling, het grit van boswegen en de keienwegen, die bestaan uit kleine zwerfsteentjes, afkomstig uit de keileem. Verder een zandafgraving. Peeloformatie zichtbaar, keileem, grote keien, veentjes en aantal pingoruïnes.
Cultuurhistorisch Ecologisch
3
Drouwenerzand
Actief stuifzandgebied met veel microreliëf en hoogteverschil binnen het gebied van 20 meter. Samenhang met flank Hunzedal, o.a. kwel. Eerste Aardkundig Monument van Drenthe.
W, M, I, N, R
Ecologisch Cultuurhistorisch
4
Odoorner Zand en Molenveld
Karakteristieke stuifzandmorfologie. Zeldzaam door morfologie, samenhang met es; aan de rand ligt een pingoruïne.
W, M, I, N, R
Cultuurhistorisch Ecologisch
5
Leewal
Hoge en lange rug, waarschijnlijk een esker NW-ZO oriëntatie, verbindt Molenveld met Hunzebos.
W, M, I, N, R
Ecologisch
6
Stuifduinencomplex Boswachterij Exloo
Bebost stuifzandgebied. Ligt in een diep droogdal (zijtak Voorste Diep). Met grafheuvels.
M, N, R
Ecologisch Archeologisch
7
Zuidlaardermeer
Natuurlijke verbreding van de Hunze, een van de weinige grote natuurlijke meren in het gebied. Relatie met zeespiegelstijgingen in het Holoceen, ontstaan onder invloed van getijdenwerking en oeverafslag. Actuele verlandings- en erosieprocessen.
W, I, N, R
Ecologisch
8
Wegtraject Valthe Weerdinge
Wegtraject over oostelijke flank van de Hondsrug, M doorkruist aantal goed beleefbare droogdalen. Goed zicht op Hunzedal.
Landschappelijk Educatief
9
Droogdal Bonnerveld
Droogdal met twee dwarsdalen en brede vertakking. Overgang Hondsrug-Hunze goed zichtbaar.
W, M, I, N, R
Landschappelijk Archeologisch
10
Droogdal Kamperriet, Zuid van Valthe
Groot droogdal met vertakkingen, nabij hunebed. Overgang Hondsrug-Hunzedal goed zichtbaar.
W, M, I, N, R
Archeologisch Landschappelijk
11
Droogdal Zwarte Hull
Vanaf Bonnerdijk fraai uitzicht op oostelijke steile helling van Hondsrug en droogdal; naar het oosten mooi uitzicht op het Hunzedal.
M, N, R
Landschappelijk
12
Droogdal Hoogeveld
Lang en smal goed zichtbaar droogdal, loodrecht op helling, afzettingen zichtbaar in zandgroeve, veldkeienpad.
M, N, R
Educatief Landschappelijk
13
Droogdal Hunzebos
Heel lang en smal droogdal, watervoerend en goed zichtbaar. Grafheuvel.
W, M, I, N, R
Ecologisch, Archeologisch, Landschappelijk Educatief
14
Voorste Diep
Enige ijssmeltwater doorbraakdal door Hondsrug, duidelijk zichtbaar.
W, M, I, N, R
Ecologisch, Archeologisch, Landschappelijk
15
Noordesch Anloo
Zeer waardevolle es, urnenveld, vondst aardewerk uit de prehistorie en 114 Romeinse munten.
I, N, R
Archeologisch Cultuurhistorisch Landschappelijk
Geopark de Hondsrug | 47
*) W = Wetenschappelijk M = Geomorfologie I = Internationaal belang N = Nationaal belang R = Regionaal belang
Nr.
2 Nr.
Naam
Beschrijving
Geologische waarde*
Overige waarden
16
Zuid Esch en Molen Esch Anloo
Herkenbare, gave, grote essen, omgeven door bos. Zicht op dorp Anloo.
I, N, R
Cultuurhistorisch Landschappelijk Educatief
17
Emmer Esch, Emmen
Hoogste punt Drenthe, 28,3m +NAP. Grote es, aan M, I, N, R rand van stad Emmen. Hunebed (langgraf) van ca. 3000 B.C en grafheuvel. Aan de zuidkant Brinkdorp Westenesch, beschermd dorpsgezicht.
Archeologisch Cultuur historisch Landschappelijk
18
Ballooër Esch, Balloo
Bolle es met vrij dun esdek. Ondergrond van keileem en potklei, met steile overgang van es naar beekdal Loonerdiep. Hunebed aan de rand (type ganggraf).
Archeologisch Cultuur historisch Landschappelijk
19
Zuidesch Gasteren
Es met potklei, overgang naar beekdal Gasterense W, M, I, N, R Diep steil. Goed uitzicht op beekdal. Mooi uitzicht op de es en het beekdal. Samenhang met Gasterensche Holt, boscomplex op potklei met rijke kruidlaag. Poelen met o.a. Alpenwatersalamander.
Archeologisch Cultuur historisch Landschappelijk Ecologisch
20
Noordelijkste deel van Hondsrug in Drenthe
Kleinschalig agrarisch gebied + natuurgebied de Vijftig Bunders op flank Hondsrug-beekdal. Droogdal, pingoruïnes. Verder twee grafheuvels, karrensporen, als onderdeel van de eeuwenoude handelsroute tussen Groningen en Coevorden.
W, M, I, N, R
Ecologisch Landschappelijk Archeologisch Cultuurhistorisch
21
Buinerveld , cluster kleine pingoruïnes
Bosgebied met pingoruïnes en gletsjerkuil , een droge pingoruïne in heide met vliegdennen. Bewoningssporen Trechterbeker cultuur.
W, I, N
Archeologisch Ecologisch
22
Boswachterij Odoorn
Voorbeeld van dekzand op keileem. Goed zichtbaar dekzand/keileemprofiel. Pingoruïne of uitblazingslaagte met stuifduin. Grote zwerfkei (Fins gidsgesteente).
W, M, I, N
Educatief Ecologisch
23
Rug van Sleen, met essen van Sleen en Erm
Keileem rug parallel aan de Hondsrug, maar westelijker. Zuidelijk begrensd door Holslootdiep, mogelijk een doorbraakdal.
W, M, I, N
Ecologisch Educatief Landschappelijk
24
Sleenerzand
Stuifzandgebied op de rug van Sleen. Het W, M, I, N dekzand is over de Rug van Sleen gewaaid en aan de oostzijde gesedimenteerd. Gaaf stuifzandreliëf met heide en vennetjes. Pingo ruïnes. Hunebed De Papeloze Kerk met deksteen van 25.000 kilo. Galgenberg, archeologische vindplaats.
Ecologisch Archeologisch
25
Wegtraject ExlooOdoorn
Goed beleefbare terreinlaagte tussen twee takken van de Hondsrug tussen Exloo en Odoorn.
W, M, I, N, R
Ecologisch Educatief Landschappelijk
26
Rug van Rolde met es en het Taarlose vennetje.
Duidelijk zichtbare keileemrug. Bolle es. Pingoru- W, M, I, N, R ïne. Hunebed. Vuursteenvondsten van waarschijnlijk een prehistorisch jachtkampje.
Archeologisch Cultuurhistorisch Ecologisch Landschappelijk Educatief
27
Kampsheide
Natuurgebied met heide, pingoruïne en jeneverbesstruwelen, strubben, drasse madelanden in een oud beekdal, oude bosbodems en houtwalletjes. Hunebed, vijftig prehistorische grafheuvels en resten van raatakkers of Celtic fields.
Archeologisch Ecologisch Educatief Landschappelijk Cultuurhistorisch
48 | Geopark de Hondsrug
W, I, N, R
W, I, N, R
3 Nr.
Naam
Beschrijving
Geologische waarde*
Overige waarden
28
Rug van Tynaarlo
Parallelle keileem rug. Twee delen, westelijke deel nog enigszins gaaf en zichtbaar vanaf de snelweg. Oostelijk deel vrij sterk bebouwd. Kleinschalig landschap.
W, I, N, R
Ecologisch Cultuurhistorisch Landschappelijk
29
Beekdal Zeegser Loopje
Oostgrens rug van Tynaarlo. Vrij natuurlijk benedenstroomse deel van smal beekdal; Kwel. Reliëf rijk. Op plateauranden bewoning vanaf Neolithicum.
W, M, I, N, R
Ecologisch Archeologisch Landschappelijk
30
Beekdal Westerdiep en Schipborgsediep
Ongeschonden meanderend beekdal met W, M, I, N, R hooiland, houtsingels en wallen. Rivierduinen met eiken. Stuifzandgebied met ven (Siepelveen).
Ecologisch Landschappelijk Cultuurhistorisch Ecologisch
31
Beekdal Oudemolense Diep
Smalle meanderende beek, diepliggend met hoge W, M, I, N, R dalwanden. Beek is bij Oudemolen door de rug van Tynaarlo gebroken.
Ecologisch Landschappelijk
32
Beekdal Anlooër Diepje
Smal en gaaf beekdal. Nooit ontgonnen natte landjes en elzenbosjes
Ecologisch Landschappelijk
33
Gastersche Duinen
Mogelijk paraboolduinen of rivierduinen met W, M, I, N, R aangrenzende veentjes in oud beekdal dat in Weichselien werd afgesnoerd. Natuurgebied met o.a. Gagel, Veenbies, Lavendelhei, Veenbes en Ronde zonnedauw. Vier grafheuvels in het gebied en een hunebed.
Ecologisch Landschappelijk Archeologisch Cultuurhistorisch
34
Beekdal Looner Diep
Sterk meanderende beekloop in potkleiondergrond. Beekdal met paraboolduintjes vormt scheiding tussen de rug van Rolde en de Ballooëresch/ Ballooërveld.
W, M, I, N, R
Ecologisch Landschappelijk
35
Dekzandkopjes Schoonebekerdiep
Dekzandkoppen afgezet op oude rivierzanden van W, M, I, N, R het Schoonebekerdiep en vervolgens verdwenen onder het veen. Hoogteverschillen van een halve meter, met hier en daar een steilrand.
Landschappelijk
36
Pingoruïnes en vennen gebied, Grolloërveld en Drouwenerveld
Groot gebied met vele pingoruïnes, veentjes, heidevelden en stuifzand; dekzanddepressies. Op keileemplateau. Vormt waterscheiding voor een aantal beken.
W, I, N, R
Ecologisch Landschappelijk
37
Oeverlanden Drentsche Aa, westoever, ten westen van Zuidlaren
Stuif- of rivierduincomplex , restant van uitgestrekt en reliëfrijk gebied. Natte graslanden, moerassig gebied met een klein petgat. Okkenveen, een bosje en met water gevulde depressie. Hoge en duidelijke rivierduin met oude eiken.
W, M, I, N, R
Ecologisch Landschappelijk Educatief
38
Oeverlanden Drentsche Aa, oostoever Schipborg-Westlaren
Graslanden en bosschages, pleistocene rivierduinen, waaronder Kymmelsberg (waarschijnlijk een hoog riverduin waarvan de top is verstoven door intensieve betreding).
W, M, I, N, R
Ecologisch Landschappelijk Educatief
W, I, N, R
Geopark de Hondsrug | 49
4 Nr.
Naam
Beschrijving
39
Ballooërveld
Grondmorene welvingen met dekzand en W, M, I, N, R pingoruïne. Een veelheid aan (bijzondere) geomorfologische en cultuurhistorische fenomenen, waaronder stuifzand met bijzondere bodems, pingoruïne met trilveen, Peelozand duidelijk gelamineerd met vorstwig. Grafheuvels uit bronstijd, raatakker complex uit ijzertijd, karrensporenreliëf.
Cultuurhistorisch Archeologisch Ecologisch Landschappelijk
40
Eexterveld
Grondmorenewelvingen met dekzand. Dagzomende potkleiafzettingen in smeltwaterlaagten. Groot gebied met hoge gronden en essen. Pingo ruïnes.
W, M, I, N, R
Ecologisch Landschappelijk Educatief
41
Westflank Rug van Sleen Grondmorenewelvingen al dan niet bedekt met dekzand. Bosgebied met vennen en/of pingoruïnes en veen/heideterreintjes.
W, I, N, R
Ecologisch
42
Rolderveld
Grondmorene welvingen. Heideterrein met pingoruïnes, gave bodemprofielen.
W, I, N, R
Ecologisch
43
Noordbargerbos
Bebost stuifzandgebied met veel reliëf. Grens smeltwaterafzettingen. De grootste steen in Drenthe gevonden, de Steen van Noordbarge.
W, M, I, N, R
Ecologisch
44
Annermoeras
Hunzedal, beek(dal) met veen bij Spijkerboor. natuurontwikkeling/herstel oude lopen.
W, I, N, R
Ecologisch Landschappelijk
45
Duunsche Landen
Rivierduinen complex Duunsche Landen, ook wel W, M, I, N, R De Bulten genoemd; rivierduinen of dekzand parabool uit Weichsel; gecombineerd met de oude loop Hunze.
Ecologisch Landschappelijk
46
Hunzedal, Oude Landen, Achterste Landen
Oud beekdal (met veen) en veenvlakte, met ronde tot ovale laagtes.
W, I, N, R
Ecologisch Landschappelijk
47
Bargerveen
Restant hoogveen op een uitloper van de Hondsrug. Meerstalblok: natuurreservaat met meerstallen en boekweitgreppels. Amsterdamsche veld: grootschalig verveend en Schoonebeeker veld: randveenontginningen en bovenveengraslanden.
W, I, N, R
Ecologisch
48
Keientuin, Hunebedcentrum Borger
Keientuin, een reservaat voor Drentse zwerfstenen en een monument ter nagedachtenis aan de Saale-IJstijd. Bij museum plus grootste hunebed.
W
Educatief
49
Kanaal Erica – Ter Apel
Doorsnijding Hondsrug; geschikt voor informatievoorziening en beleving hoogteverschil. Ontwikkeling IJstijdpad (route met zwerfsteeneilanden) en informatiepaneel.
W, I, N, R
Educatief
50
Zandgat de Boer
Groeve de Boer, keileem, afzettingspatronen mogelijkheden voor educatie met kunstwerken van Smithson, (Broken Circle en Spiral Hill).
W, M, I, N, R
Educatief
51
Steilrand Donderen
Restant zandgroeve, bodemprofiel waarin drie ijstijden en Holoceen zichtbaar zijn. Tweede aardkundig monument van Drenthe.
W, I, N, R
Educatief
50 | Geopark de Hondsrug
Geologische waarde*
Overige waarden
bijlage 4
Brief Unesco
Geopark de Hondsrug | 51
bijlage 5
Beschrijving van de geosites Leeswijzer Het rapport is als volgt ingedeeld:
1. Als eerste volgt een korte algemene beschrijving van de Hondsrug, zodat dit niet bij elke geosite die op de Hondsrug ligt herhaalt hoeft te worden. 2. Daarna volgt een beschrijving per geosite. Aan elke beschrijving zijn enkele figuren toegevoegd, die afkomstig zijn van Google earth, zodat een plaatsbepaling makkelijk is. Indien mogelijk zijn er ook 1 of 2 Google earth streetview afbeeldingen toegevoegd.
37 51
28 28
20 29 30
7
38 1
45
31 32 15 16 33 19 26 18 34 27
39
Geosites top 51
44
Geosite
11
40
9 2
42
The Hondsrug region 46
3
36 48 14
21 6
22
12 4
5 25
13
10 41
24
8
50 17 23
43
49
47 Kaart geosites top 51
35
N
0
52 | Geopark de Hondsrug
1,25 5
2,5
7,5
10
Miles
De Hondsrug De Hondsrug is een heuvelrug in het oosten van Drenthe die loopt van de stad Groningen naar Emmen. De rug is ongeveer 70 km lang en heeft in het oosten een uitermate rechte begrenzing. De Hondsrug vormt de oostelijke rand van het Drents keileemplateau en is ontstaan tijdens de laatste ijsuitbreidingsfase in het Saalien. Het is de meest prominente rug in een complex van meerdere parallel lopende, langgerekte ruggen. De ontstaanswijze van deze ruggen is door meerdere wetenschappers bediscussieerd. Er werd in het verleden wel verondersteld dat tektonische activiteit ten grondslag lag aan het voorkomen van de ruggen in het landschap, mede door de scherpe oostgrens van de Hondsrug. In de diepe ondergrond aanwezige oude breuken zouden recentelijk gereactiveerd zijn, waar dan bij verschuivingen langs deze breukvlakken de ruggen werden gevormd. Uit seismisch onderzoek zijn echter geen resultaten naar voren gekomen die wijzen op de aanwezigheid van breuken in de ondergrond die overeen komen met de ligging van de ruggen aan de oppervlakte. De meeste andere hypotheses gaan uit van vorming door middel van glaciale processen, die gerelateerd zijn aan de ijsbedekking van Noord-Nederland gedurende het Saalien en het Elsterien. Zo is de Hondsrug wel beschouwd als een stuwwal, dat wil zeggen een rug bestaande uit opgestuwd, lokaal sediment. Aanwijzingen voor stuwing zijn echter slechts gevonden in het zuidelijk deel van Hondsrug, bij Emmen. Verondersteld wordt dat tijdens de eindfase van het Saalien, toen het ijsfront zich verder naar het noorden had verplaatst en doodijs was geworden (niet meer gevoed vanuit de poolkap) de Hondsrug-ijsstroom met een relatief grote snelheid tussen het stil liggende (dood)ijs doorstroomde. Dit proces is min of meer te vergelijken met ijsstromen zoals we die in het huidige Antarctica kennen. De aanzet hiervoor bij de Hondsrug is nog steeds niet bekend, in Antarctica is het bekend dat daar zogenaamde ‘hotspots’ onder de brede ijsstromen aanwezig zijn. De Hondsrug ijsstroom vervormde alle eerder afgezette sedimenten en landschapsvormen en gaf hen de oriëntatie die met de ijsstroom mee liep, namelijk een NNW-ZZO richting. Uit recent onderzoek blijkt dat het voorkomen van zoutkoepels in de ondergrond mogelijk een rol heeft gespeeld bij de vorming van de Hondsrug evenals oude breuklocaties in de ondergrond. Gedurende het Weichselien, de laatste ijstijd, heerste er met name in de laatste fase, een zeer koud en droog klimaat. Er was geen landijs aanwezig, maar de ondergrond was permanent bevroren, de zogenaamde permafrost. In die periode veranderde het aanzien van de Hondsrug aanzienlijk: er wordt dekzand afgezet, en weer verplaatst of uitgeblazen tot depressies, er ontstaan pingo’s, die nu als pingo-ruïnes in het landschap liggen en er vinden allerlei hellingsprocessen plaats. Zo ontstaan er op de flanken van de Hondsrug zogenaamde droge dalen.
Het Hondsrugcomplex volgens het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN). Geopark de Hondsrug | 53
Het gebied Stubben-Kniphorstbosch ; beeld hieronder is vanaf locatie met rode pijl genomen.
54 | Geopark de Hondsrug
1. De Strubben, Kniphorstbosch Het gebied van de Strubben en het Kniphorstbosch vormt een onderdeel van de Hondsrug en ligt op een hooggelegen onderdeel van het Hondsrugcomplex. Het is vooral bekend als een stuifzandgebied, maar binnen het gebied zijn veel verschillende kleinere aardkundige elementen aanwezig, zoals pingoruïnes, stuifzanden, karrensporen, vennetjes, veentjes etc. Daarnaast is het bijzonder omdat het grotendeels onbebouwd is. Na de vorming van de Hondsrug als complex in het Saalien1, is er tijdens het Weichselien o.a. een pakket dekzand afgezet en vond er erosie plaats van hellingmateriaal. Zo wordt het gebied doorsneden door een droogdal, dat is ontstaan in het Weichselien. Dit gebeurde als gevolg van hellingprocessen als gelifluctie, waarbij bodemmateriaal, na de zomeropdooi, over een bevroren ondergrond naar beneden zakt (zie element 21). Door de aanwezigheid van dekzand op keileem zijn verschillende typen bodems ontstaan: bij een dun pakket dekzand kon het water niet goed draineren en ontstonden er veldpodzolen; bij een dikker pakket dekzand ontstonden moderpodzolen en bij een dik pakket dekzand konden vormden zich humuspodzolen. Tot in het recente verleden is er nog sprake van landschapsvorming, bijv. door het ontstaan van stuifzand als gevolg van menselijk ingrijpen, maar ook bodemvorming en veenvorming. Het stuifzand is in feite dekzand dat, waarschijnlijk in meerdere fasen, is gaan verstuiven onder invloed van menselijke activiteiten als overbegrazing of te intensieve houtkap. Dit heeft geleid tot een versterking van het microreliëf. Toch zijn er ook vlakkere delen in dit gebied, deze gaan over in het reliëfrijk deel met wallen en strubben. Het gebied raakte in het Holoceen sterk bebost. Door menselijk ingrijpen, als gevolg van bewoning en landbouw veranderde het landschap van een bosgebied naar een gebied met open plekken naar steeds opener gebied met heide of heide-schraalgraslanden. Tijdens de Romeinse tijd nam de bevolkingsdruk weer wat af, waardoor het bos terug keerde. Vanaf de Vroege Middeleeuwen werd het gebied weliswaar niet meer bewoond, maar werd het gebruikt als begrazingsgebied en werd er hout gekapt. Hierdoor ontstond er een heide landschap met kale plekken die steeds groter werden en het oorspronkelijke dekzand begon te verstuiven: het stuifzand ontstond. Door een toenemend belang van het gebied in de route van Coevorden naar Groningen ontstonden de karresporen. Men koos routes met de karren en koetsen, die uitspoelde bij veel neerslag, waardoor men gedwongen werd andere routes te kiezen. Ook de aanwezige veentjes en vennetjes werden vermeden, waardoor de karresporen zich in bepaalde bundels manifesteren. Hierbij werden grafheuvels en hunebedden als markeringspunten gebruikt. Het is in aardkundig opzicht een bijzonder gebied, van internationaal belang, in verband met de relatie tussen de geologische verschijnselen en afzettingen en de prehistorische bewoningsgeschiedenis. Het element is daarmee van (inter)nationaal belang. Doordat het gebied veel relicten uit verschillende archeologische perioden kent, zoals hunebedden (D7 en D8), grafheuvels (neolithicum, bronstijd, ijzertijd), Celtic fields en karresporen, is het ook archeologisch en cultuurhistorisch van belang. Ook in ecologisch opzicht is het een bijzonder gebied, mn het voorkomen van ‘strubben’. Dit zijn eikenbomen met grillige silhouetten die struikachtig zijn uitgegroeid als gevolg van begrazing. Hun ontstaan gaat terug tot de tweede helft van de 15e eeuw, doordat er een toenemende behoefte was aan wol al gevolg van de bevolkingsgroei. Het gebied valt binnen de gemeente Aa en Hunze en is eigendom van Staatsbosbeheer (deel voormalig militair terrein).
1
Over het ontstaan van de Hondsrug wordt verwezen naar het document ‘de Hondsrug, algemeen’ aan het begin
van dit rapport.
Geopark de Hondsrug | 55
Gasselterveld, stuifzandgebied met o.a. zandwinning ’t Nije Hemelriekje.
Gasselterveld, heide en bos (links) en ingang naar zandwinning (rechts).
56 | Geopark de Hondsrug
2. Gasselterveld Het Gasselterveld is een groot stuifzandgebied, op de westflank van de Hondsrug2 dat geheel is vastgelegd door bos. Er komen enkele kleine heideveldjes voor, waaronder het Heide reservaat. Het karakteristieke reliëf, zoals dat hoort bij een stuifzandgebied is nog wel aanwezig, waardoor het in aardkundig opzicht een bijzonder gebied is. Het gebied helt naar het westen en de hoogste delen vormen de waterscheiding tussen het Hunze systeem en het Anderesche Diepje. Er komen in de dalhelling liggen laagten voor, zogenaamde stroeten. Hierin liggen ’t Oude Hemelriek, Dobbendal, Osseveen liggen, evenals een aantal vennen en de Gasselterdennen. Er komen ook een aantal pingoruïnes voor. De ondergrond van de Hondsrug bestaat hier o.a. uit keileem, waarop dekzand ligt. Dit dekzand is verstoven waardoor het stuifzand is gevormd. De afzettingen dateren uit respectievelijk het Saalien, Weichselien en recente tijd. Het Gasselterveld is als stuifzandgebied ontstaan in de 18e en 19e eeuw als gevolg van het afplaggen van de heide. Tot het eind van de 19e eeuw was het een heidegebied en daarna is het bebost, enerzijds om het stuiven tegen te gaan, anderzijds als ‘houtwinning’. De bewoners gebruikten de heide voor de schapen en de mest met plaggen was voor de esgronden. Door het afplaggen van de heide verdween de natuurlijke vegetatie en kregen wind en zand vrij spel. Door bebossing lukt kon het stuiven van het zand weer onder controle worden gekregen. Rond 1899 werd de Herenkamp, als eerste grote bebossing in Drenthe, bebost. Het stramien en de omkadering door een eikenwal zijn nu nog steeds terug te vinden in het Gasselterveld. Nog steeds zijn de rechte paden met gelijke afstand aanwezig in het bos. Het bos is hiermee als boswachterij een jong ontginningsbos. Daarnaast is het gebied een inzijggebied, met in principe diepe grondwaterstanden, hoewel er door de aanwezigheid van keileem hogere schijngrondwaterspiegels aanwezig zijn. Kwel komt alleen in het beekdal van het Andersche Diep omhoog. Door de aanplant van het bos verdampt er relatief veel water. Ook het aanleggen van greppels om bomen te kunnen aanplanten draagt bij aan een verstoring van de waterhuishouding. Dit heeft gevolgen voor de kleine veentjes die voorkomen in de stroeten en voor het ven in de pingoruïnes; deze drogen uit en het veen veraard. Karakteristiek voor dit gebied zijn de Herenkamp met omwalling, het grid van boswegen en de keienwegen, die bestaan uit kleine zwerfsteentjes, afkomstig uit de keileem. De meest recente verandering in het landschap is de aanleg van twee zandwinplassen in het bos. Aanvankelijk betrof het alleen het Nije Hemelriekje, waar zeer wit en fijn zand uit het Elsterien werd gewonnen (Peelo formatie); later is er een enorm grote zandwinplas bijgekomen, van zandwin bedrijf Zeldenrust. Aan de noordkant van de zandwinning zijn de installaties nog in bedrijf, maar aan de zuidkant wordt begonnen met het herinrichten van de oevers, ten behoeve van natuurontwikkeling.
2
Voor ontstaan Hondsrug, zie hoofdstuk ‘De Hondsrug, algemeen’.
Geopark de Hondsrug | 57
B
A
Drouwenerzand, luchtfoto. B
Drouwenerzand (A) Toegang tot bos west zijde gezien vanaf noordoostzijde (B).
58 | Geopark de Hondsrug
B
3. Drouwenerzand, Stuifzandgebied Het Drouwenerzand is een stuifzandgebied met bos en heide, het ligt op de oost flank van de Hondsrug3 en loopt door naar het Hunzedal. Er is een hoogte verschil van 20 meter tussen de top (W) en de voet van het gebied (O). De Hondsrug bestaat hier uit keileem, dekzand en stuifzand, uit respectievelijk het Saalien, Weichselien en de recente tijd. Het Drouwenerzand als stuifzandgebied is ontstaan in de 18e en 19e eeuw als gevolg van het afplaggen van de heide. De bewoners gebruikten de heideplaggen als bemesting voor hun akkers en als strooisel in de stallen (= potstalmestmethode). Door het afplaggen van de heide verdween de natuurlijke vegetatie en kregen wind en zand vrij spel. ‘‘t Is hier zoo bar en ongezellig.... Een dorre en doodsche zandzee’, verzuchtte het drietal heren in 1843. Een boomloze kale vlakte met meters hoge zandduinen. Grote delen van het gebied werden bedreigd door het oprukkende zand en men probeerde van alles om het verstuiven tegen te gaan. Met behulp van aarden wallen en herbebossing lukt het uiteindelijk het zand weer onder controle te krijgen, maar niet voor lang. Rond 1890 begon het verhaal weer opnieuw, een deel van de aangeplante bossen werden voor houtwinning gekapt, een ander deel stierf af door de winning van zwerfkeien. Binnen afzienbare tijd begon het zand weer te stuiven. Opnieuw bouwde men aarden wallen en werden nieuwe bossen aangeplant en rond 1915 had men het zand weer in bedwang. Het is niet voor niets dat het Drouwenerzand het eerste Aardkundige Monument van Drenthe is. Het gebied is aardkundig karakteristiek en vrij gaaf, doordat het niet ernstig vergraven is. Er komen gave overgangen van keileem naar dekzand naar fossiel stuifzand en, zij het een klein deel , actief stuivend zand voor met veel microreliëf. Stuifzandreliëf heeft vaak een ‘onrustig karakter, met opgestoven ruggen en koppen en uitgestoven kommen en laagten. Als deze facetten van stuifzand zijn aanwezig in het Drouwenerzand. Daarnaast is er een sterke samenhang met de flank van het Hunzedal waardoor kwel optreedt. Het stuifzand is nu nauwelijks nog actief, maar het actieve stuifzandgebied was tot voor kort groter. Nu beperkt het zich vooral staperosie door bezoekers en wat verspoeling bij heftige neerslag. Daarnaast vindt bodemvorming plaats in het vastgelegde stuifzand. Het gebied bestaat deels uit een gemengd bos (westelijk deel) en deels uit heide, waarin jeneverbesstruwelen groeien. Dit heideterrein is een van de grootste heideterreinen die over nog over zijn op de Hondsrug. Het is een habitat- en vogelrichtlijngebied. De heide wordt door schapen begraasd. Het gebied valt onder de gemeentes Aa en Hunze en Borger-Odoorn en is in eigendom van Het Drentse Landschap. Het vormt één van de drukste recreatiegebieden van Drenthe.
3
Voor ontstaan Hondsrug, zie hoofdstuk ‘De Hondsrug, algemeen’.
Geopark de Hondsrug | 59
B
A
Odoorner zand (A) en Molenveld (B).
Odoorner zand, gefotografeerd vanaf zuidoost punt (links) en Molenveld vanaf noordoostpunt A (rechts) (zie rode pijlen).
60 | Geopark de Hondsrug
4. Odoorner Zand en Molenveld Zowel Odoorner Zand als het Molenveld zijn van oorsprong stuifzand terreinen. Beide terreinen liggen min of meernaast elkaar op de Hondsrug4. Het Molenveld bestaat geheel uit heide en het Odoorner zand heeft wat meer afwisseling van heide en bos. Het westelijke deel van het Molenveld loopt af naar een laagte een er is waarschijnlijk aan de grens met het ten westen ervan gelegen gebied grond afgegraven. Er is hier namelijk een scherpe overgang in hoogte te zien, tussen het heideveld van het Molenveld en het bosterrein aangrenzend. Aan de noordoost grens wordt het Molenveld begrenst door de Leewal (zie element 5) en aan de zuidoost zijde vormt de laagte tussen de 2 ruggen van het Hondsrugsysteem de grens (zie element 25). Zowel het Molenveld als het Odoorner zand vertonen een onrustig reliëf, zoals dat hoort bij een stuifzandgebied. Door deze karakteristieke stuifzand morfologie is het in aardkundig opzicht een bijzonder gebied. De ondergrond van de Hondsrug bestaat hier uit keileem, waarop dekzand ligt. Dit dekzand is verstoven waardoor het stuifzand is gevormd. De afzettingen dateren uit respectievelijk het Saalien, Weichselien en recente tijd. Het Odoorner zand en het Molenveld zijn als stuifzandgebied ontstaan in de 18e en 19e eeuw als gevolg van het afplaggen van de heide. De bewoners gebruikten de heideplaggen als bemesting voor hun akkers en als strooisel in de stallen (potstalmestmethode). Door het afplaggen van de heide verdween de natuurlijke vegetatie en kregen wind en zand vrij spel. Op de heide van het Molenveld leeft de zandhagedis en er groeien onder anderen planten als wolverlei, zevenster en IJslands mos. Het gebied ligt binnen de grenzen van de gemeente Borger-Odoorn.
4
Voor ontstaan Hondsrug, zie hoofdstuk ‘De Hondsrug, algemeen’.
Geopark de Hondsrug | 61
5. Leewal De langgerekte Leewal ligt tussen het Molenveld (geosite 4) en de akkers van de Westeresch van Exloo. Het westelijk deel heeft een rafelige rand, die over gaat in het stuifzandgebied van het Molenveld en een geleidelijke overgang naar de landbouwgronden . Het oostelijke deel is vrij recht en abrupt. Lang werd gedacht dat De Leewal, met een gemiddelde hoogte van ongeveer vier meter, een dekzandrug is, die aan het eind van de laatste ijstijd ontstaan zou zijn. Geologen dachten dat de grond ten oosten van de rug vochtig moet zijn geweest toen het zand ging verstuiven. Hierdoor zou het fijne stuifzand daar vastgehouden zijn en zo zou zich een langgerekte zandrug hebben gevormd. Nu wordt evenwel op grond van recent onderzoek aangenomen dat de Leewal een zogenaamde esker is. Eskers ontstonden niet in de laatste ijstijd, maar in de Saale-ijstijd, toen de Hondsrug gevormd werd. Tegen het eind van die ijstijd stroomde smeltwater door spleten onder de ijskap. Deze vulden zich met allerlei gletsjerpuin als klei, zand en grind. Na het smelten van het ijs bleven ze in het landschap als langgerekte ruggen achter. Dat de Leewal geen dekzandrug is kan makkelijk worden aangetoond door in de wal te boren. Dan blijkt dat deze opgebouwd is uit zeer grof grindhoudend materiaal met stenen. Als je goed kijkt dan zie je dat ook aan het oppervlak liggen.
Leewal, begrenst het Molenveld.
Leewal, hoge reliëf goed zichtbaar.
62 | Geopark de Hondsrug
6. Stuifduinencomplex Boswachterij Exloo Dit deel van de Hondsrug is een stuifzandgebiedje, maar is voor een groot deel gelegen in een van de diepe droge dalen die in de lengte richting van de Hondsrug ligt. Dit is een van de zijtakken van het Voorste Diep. Het gebied is een van de sterlocaties zoals aangeven door de stuurgroep Aardkundige waarden, namelijk nummer 22 (Boswachterij Exloo). Het gebied vertoond een onrustig reliëf, zoals dat past bij een stuifzandgebied. Mede door deze karakteristieke stuifzand morfologie is het in aardkundig opzicht een bijzonder gebied. De ondergrond van de Hondsrug bestaat hier uit keileem, waarop dekzand ligt. Dit dekzand is verstoven waardoor het stuifzand is gevormd. De afzettingen dateren uit respectievelijk het Saalien, Weichselien en recente tijd. Het stuifzand is ontstaan in de 18e en 19e eeuw als gevolg van het afplaggen van de heide. Het gebied is onderdeel van de gemeente Borger-Odoorn.
B
A
Stuifzand boswachterij Exloo.
Karakteristieke bosvak aanduiding op zwerfstenen (links) en Vijfsprong bij zevenheuveltjes (rechts).
Geopark de Hondsrug | 63
Zuidlaardermeer, op de grens van Groningen en Drenthe.
Zuidlaardermeer gezien vanaf zuiden bij Meerzicht (rode pijl).
64 | Geopark de Hondsrug
7. Het Zuidlaardermeer Het Zuidlaardermeer is een 540 ha groot meer en het heeft ook nog zo’n 120 ha aan oeverlanden, ten noorden van Zuidlaren en ten zuidwesten van Hoogezand. Het meer ligt voor ongeveer een kwart in Drenthe en voor ongeveer driekwart in de provincie Groningen. Grote delen van het meer en de naastliggende polders worden beheerd door de stichting Het Groninger Landschap en door het Drents landschap. Het meer en omliggend gebied is onderdeel van de EHS en is aangemerkt als Natura 2000 natuurgebied. Het Zuidlaardermeergebied is aan het begin van het Holoceen ontstaan, in de natte laagte kon toen veengroei tot ontwikkeling komen. Door de stijgende zeespiegel reikte de zee tot aan deze regio en kwam het zeewater onder invloed van de getijden tot ver in het Hunzedal. De wisselwerking tussen de veengroei en het optreden van eb en vloed in de Hunze zorgde voor erosie van het veen. Eenmaal open water, kon door windwerking en golfslag het veen verder afbrokkelen. Het is weliswaar een natuurlijk meer, ontstaan onder invloed van getijdenwerking en oeverafslag, maar het is sterk antropogeen beïnvloed is. In de bodem van het meer worden hier en daar keien gevonden. Men vermoed dat dit overblijfselen zijn van wegen die door het gebied voerden toen dit nog begaanbaar veengebied was. In het aanvankelijke moerassige gebied kregen de mensen grip op het water en werden de oeverlanden ingepolderd en drooggelegd voor bewoning, beweiding en akkerbouw. Door het meer loopt een vaargeul, op deze vaargeulen na is het meer erg ondiep, vaak niet dieper dan een meter. Het meer wordt gevoed door de Hunze die haar oorsprong heeft in het veengebied ten zuiden van Valthe. Deze stroomt aan de zuidzijde binnen en verlaat het meer aan de noordzijde als het Drentsche Diep. Ook het Kieldiep komt uit in het meer. Samen met het Drentse Landschap probeert het Groninger Landschap het natuurlijke systeem in dit gebied zoveel mogelijk terug te brengen. Bijvoorbeeld door een ander waterbeheer te voeren in de omliggende, droge polders. ‘s Winters wordt gekozen voor een hoger waterpeil, ‘s zomers voor een lagere stand. Planten en dieren hebben daar baat bij. Bij het Zuidlaardermeer is een aantal bevers uitgezet. Het is een aardkundig waardevol element omdat het een van de weinige grote natuurlijke meren is in het gebied. Ook de oeverlanden zijn, behalve ecologisch ook aardkundig waardevol, in verband met actuele verlandings- en erosieprocessen.
Geopark de Hondsrug | 65
Weg Valthe – Weerdinge, met links droge dalen en rechts het Hunzedal.
Weerdingerweg, met rechts het Hunzedal.
66 | Geopark de Hondsrug
8. Droogdalen en uitzicht Hunzedal, wegtraject Valthe-Weerdinge Gedurende het Weichselien, de laatste ijstijd, heerste er met name in de laatste fase, een zeer koud en droog klimaat. Er was geen landijs aanwezig, maar de ondergrond was permanent bevroren, de zogenaamde permafrost. In die periode veranderde het aanzien van de Hondsrug aanzienlijk: er wordt dekzand afgezet, en weer verplaatst of uitgeblazen tot depressies, er ontstaan pingo’s, die nu als pingo-ruïnes in het landschap liggen en er vinden allerlei hellingsprocessen plaats. Zo ontstaan er op de flanken van de Hondsrug zogenaamde droge dalen. De vorming van deze droge dalen kon plaatsvinden, doordat in de zomerperioden de toplaag van de bodem opdooide, terwijl de ondergrond bevroren bleef. De sneeuw smolt en samen met het ontdooide bodemmateriaal gleed het sneeuwsmeltwater naar beneden. Dit proces, gelifluctie genoemd, ging gedurende lange tijd door, waardoor op termijn zich dalen in de helling vormden waarlangs het met grond verzadigde smeltwater werd afgevoerd. In de flanken van de Hondsrug komen ze met een zekere regelmaat voor. Na het Weichselien werd het klimaat milder en verdween de permafrost. De dalen waren weliswaar aanwezig, maar het regenwater kon nu wegzakken in de bodem. Vandaar de naam ‘droge dalen’. Soms met heftige regenbuien functioneren ze nog wel als dalen waardoor afvoer van water plaatsvindt; ook hebben ze een invloed op de afwatering van oppervlakkig grondwater. Soms hebben ze een asymmetrische vorm, doordat er dekzand in de luwte van de helling is afgezet, ook kan de asymmetrie zijn ontstaan doordat de zijde waarop de zon het meeste impact had (noord helling van het dal) tijdens het Weichselien sneller droogde dan de zuidhelling, waardoor er minder gelifluctie optrad. Wanneer je over de weg van Valthe naar Weerdinge rijdt passeer je een aantal van deze droogdalen. Er liggen op dit traject een aantal kleine dalen en een groot droogdal; deze laatste wordt apart besproken, dit is geosite 10. Daarnaast heb je vanaf deze weg een prachtig zicht op het Hunzedal en beleef je met name goed het hoogteverschil tussen de Hondsrug en het Hunzedal.
Geopark de Hondsrug | 67
Droogdal Bonnerveld, de rode pijlen geven de dwarsdalen aan, het weggetje Varik vormt min of meer de centrale as.
Flank van Droogdal, gezien vanaf de weg, Varik.
68 | Geopark de Hondsrug
Het
9. Droogdal Bonnerveld Gedurende het Weichselien, de laatste ijstijd, heerste er, met name in de laatste fase, een zeer koud en droog klimaat. Er was geen landijs aanwezig, maar de ondergrond was permanent bevroren, de zogenaamde permafrost. In die periode veranderd het aanzien van de Hondsrug aanzienlijk: er wordt dekzand afgezet, en elders weer verplaatst of uitgestoven, er ontstaan pingo’s, die nu als –pingo-ruïnes in het landschap liggen. Op de flanken van o.a. de Hondsrug ontstaan de zogenaamde droge dalen. De vorming van deze droge dalen kon plaatsvinden, doordat in de zomerperioden de toplaag van de bodem opdooide, terwijl de onderrond bevroren bleef. De sneeuw smolt en samen met het ontdooide bodemmateriaal gleed het sneeuwsmeltwater naar beneden. Dit proces wordt gelifluctie genoemd. Dit proces ging gedurende lange tijd door en zo vormde zicht dalen in de helling, hierlangs werd het smeltwater afgevoerd. In de loop van de tijd vormde er zich zo dalen. In de flanken van de Hondsrug komen ze met een zekere regelmaat voor. Na het Weichselien werd het klimaat milder en verdween de permafrost. De dalen waren weliswaar aanwezig, maar het regenwater kon nu wegzakken in de bodem. Vandaar de naam ‘droge dalen’. Soms met heftige regenbuien functioneren ze nog wel als dalen waardoor afvoer van water plaatsvindt; ook hebben ze een invloed op de afwatering van oppervlakkig grondwater. Soms hebben ze een asymmetrische vorm, doordat er dekzand in de luwte van de helling is afgezet, ook kan de asymmetrie zijn ontstaan doordat de zijde waarop de zon het meeste impact had (noord helling van het dal) tijdens het Weichselien sneller droogde dan de zuidhelling, waardoor er minder gelifluctie optrad. Dit dal ligt ten zuidoosten van Gieten. Het eindigt bij van Achter ’t Hout, en te hoogte van het Bonnerveld liggen twee dwarsdalen. Het is een droogdal met een brede vertakking. Daarnaast heb je vanaf dit punt een prachtig zicht op het Hunzedal en beleef je met name goed het hoogteverschil tussen de Hondsrug en het Hunzedal.
Geopark de Hondsrug | 69
Droogdal Kamperriet, de rode pijl geeft het brede en centrale deel van het dal aan.
De akker ligt in het droogdal, het bos op de achtergrond, Kampervennen genaamd, ligt op de grens van het dal.
70 | Geopark de Hondsrug
10. Droogdal Kamperriet, zuid van Valthe Gedurende het Weichselien, de laatste ijstijd, heerste er,met name in de laatste fase, een zeer koud en droog klimaat. Er was geen landijs aanwezig, maar de ondergrond was permanent bevroren, e zogenaamde permafrost. In die periode veranderd het aanzien van de Hondsrug aanzienlijk: er wordt dekzand afgezet, en elders weer verplaatst of uitgestoven, er ontstaan pingo’s, die nu als –pingo-ruïnes in het landschap liggen. Op de flanken van o.a. de Hondsrug ontstaan de zogenaamde droge dalen. De vorming van deze droge dalen kon plaatsvinden, doordat in de zomerperioden de toplaag van de bodem opdooide, terwijl de onderrond bevroren bleef. De sneeuw smolt en samen met het ontdooide bodemmateriaal gleed het sneeuwsmeltwater naar beneden. Dit proces wordt gelifluctie genoemd. Dit proces ging gedurende lange tijd door en zo vormde zicht dalen in de helling, hierlangs werd het smeltwater afgevoerd. In de loop van de tijd vormde er zich zo dalen. In de flanken van de Hondsrug komen ze met een zekere regelmaat voor. Na het Weichselien werd het klimaat milder en verdween de permafrost. De dalen waren weliswaar aanwezig, maar het regenwater kon nu wegzakken in de bodem. Vandaar de naam ‘droge dalen’. Soms met heftige regenbuien functioneren ze nog wel als dalen waardoor afvoer van water plaatsvindt; ook hebben ze een invloed op de afwatering van oppervlakkig grondwater. Soms hebben ze een asymmetrische vorm, doordat er dekzand in de luwte van de helling is afgezet, ook kan de asymmetrie zijn ontstaan doordat de zijde waarop de zon het meeste impact had (noord helling van het dal) tijdens het Weichselien sneller droogde dan de zuidhelling, waardoor er minder gelifluctie optrad. Wanneer je over de weg van Valthe naar Weerdinge rijdt passeer je een aantal van deze droogdalen. Dit droge dal vormt er een van, maar is een relatief groot dal, met vertakkingen. De hoofdtak staat min of meer scheef op de helling, en de zijtakken, die voornamelijk naar het zuiden afbuigen, lopen ver door en lopen parallel aan de hoogtelijnen van de helling. Met name de centrale laagte is goed herkenbaar in het veld. Aan de noordwestzijde ligt in en klein bosje een hunebed: De Valther Tweeling. Vanaf de Weerdingerweg is er een prachtig zicht op het Hunzedal en beleef je met name goed het hoogteverschil tussen de Hondsrug en het Hunzedal.
Geopark de Hondsrug | 71
Zicht op droogdal en Hunzedal vanaf de Bonnerdijk bij Gieten (rode pijlen).
Kop droogdal Gieten met rechts de flank die goed zichtbaar is en in het midden de kerktoren van Gieten.
72 | Geopark de Hondsrug
11. Droogdal Zwarte Hull Gedurende het Weichselien, de laatste ijstijd, heerste er,met name in de laatste fase, een zeer koud en droog klimaat. Er was geen landijs aanwezig, maar de ondergrond was permanent bevroren, e zogenaamde permafrost. In die periode veranderd het aanzien van de Hondsrug aanzienlijk: er wordt dekzand afgezet, en elders weer verplaatst of uitgestoven, er ontstaan pingo’s, die nu als –pingo-ruïnes in het landschap liggen. Op de flanken van o.a. de Hondsrug ontstaan de zogenaamde droge dalen. De vorming van deze droge dalen kon plaatsvinden, doordat in de zomerperioden de toplaag van de bodem opdooide, terwijl de onderrond bevroren bleef. De sneeuw smolt en samen met het ontdooide bodemmateriaal gleed het sneeuwsmeltwater naar beneden. Dit proces wordt gelifluctie genoemd. Dit proces ging gedurende lange tijd door en zo vormde zicht dalen in de helling, hierlangs werd het smeltwater afgevoerd. In de loop van de tijd vormde er zich zo dalen. In de flanken van de Hondsrug komen ze met een zekere regelmaat voor. Na het Weichselien werd het klimaat milder en verdween de permafrost. De dalen waren weliswaar aanwezig, maar het regenwater kon nu wegzakken in de bodem. Vandaar de naam ‘droge dalen’. Soms met heftige regenbuien functioneren ze nog wel als dalen waardoor afvoer van water plaatsvindt; ook hebben ze een invloed op de afwatering van oppervlakkig grondwater. Soms hebben ze een asymmetrische vorm, doordat er dekzand in de luwte van de helling is afgezet, ook kan de asymmetrie zijn ontstaan doordat de zijde waarop de zon het meeste impact had (noord helling van het dal) tijdens het Weichselien sneller droogde dan de zuidhelling, waardoor er minder gelifluctie optrad. Dit droge dal is een kleintje en is ook deels aangetast door de bebouwing in Gieten. Echter vanaf de Bonnerdijk is er een fraai uitzicht op enerzijds de steile helling van de Hondsrug en het droogdal en anderzijds richting oost is er een mooi uitzicht op het Hunzedal.
Geopark de Hondsrug | 73
Droogdal Hoogeveld, ingang naast de groeve Kremer, rode pijl geeft noordelijke begrenzing aan.
Weg naar de groeve loopt aan de noordrand van het droogdal.
74 | Geopark de Hondsrug
12. Droogdal Hoogeveld Gedurende het Weichselien, de laatste ijstijd, heerste er,met name in de laatste fase, een zeer koud en droog klimaat. Er was geen landijs aanwezig, maar de ondergrond was permanent bevroren, e zogenaamde permafrost. In die periode veranderd het aanzien van de Hondsrug aanzienlijk: er wordt dekzand afgezet, en elders weer verplaatst of uitgestoven, er ontstaan pingo’s, die nu als –pingo-ruïnes in het landschap liggen. Op de flanken van o.a. de Hondsrug ontstaan de zogenaamde droge dalen. De vorming van deze droge dalen kon plaatsvinden, doordat in de zomerperioden de toplaag van de bodem opdooide, terwijl de onderrond bevroren bleef. De sneeuw smolt en samen met het ontdooide bodemmateriaal gleed het sneeuwsmeltwater naar beneden. Dit proces wordt gelifluctie genoemd. Dit proces ging gedurende lange tijd door en zo vormde zicht dalen in de helling, hierlangs werd het smeltwater afgevoerd. In de loop van de tijd vormde er zich zo dalen. In de flanken van de Hondsrug komen ze met een zekere regelmaat voor. Na het Weichselien werd het klimaat milder en verdween de permafrost. De dalen waren weliswaar aanwezig, maar het regenwater kon nu wegzakken in de bodem. Vandaar de naam ‘droge dalen’. Soms met heftige regenbuien functioneren ze nog wel als dalen waardoor afvoer van water plaatsvindt; ook hebben ze een invloed op de afwatering van oppervlakkig grondwater. Soms hebben ze een asymmetrische vorm, doordat er dekzand in de luwte van de helling is afgezet, ook kan de asymmetrie zijn ontstaan doordat de zijde waarop de zon het meeste impact had (noord helling van het dal) tijdens het Weichselien sneller droogde dan de zuidhelling, waardoor er minder gelifluctie optrad. Dit dal ligt noord van Exloo en is een lang en smal dal, dat loodrecht op de helling staat. De voet van het dal ligt bij de Buinerweg, bij de ingang naar de zandwinning Kremer (geosite 117). Het kruist de es het Hoogeveld en loopt dan verder in het bos. De ijsbaan, die ook in het bos ligt, ligt ook in het droogdal. Er is een duidelijke helling zichtbaar. De combinatie met groeve Kremer maakt deze locatie extra interessant. De noordzijde van het zandgat laat mooie afzettingen zien en er gaat een klein keienpaadje naar toe. Dit element ligt in de gemeente Borger Odoorn.
Geopark de Hondsrug | 75
Droogdal Hunzebos, waarvan de lange zijtak dwars tussen het recreatiecentrum Hunzebergen en het Hunzebos doorloopt. De noordflank is zichtbaar als een hellingknik in het veld (rode pijl).
Begin van het droogdal vanaf de Valtherweg.
76 | Geopark de Hondsrug
13. Droogdal Hunzebos Gedurende het Weichselien, de laatste ijstijd, heerste er,met name in de laatste fase, een zeer koud en droog klimaat. Er was geen landijs aanwezig, maar de ondergrond was permanent bevroren, e zogenaamde permafrost. In die periode veranderd het aanzien van de Hondsrug aanzienlijk: er wordt dekzand afgezet, en elders weer verplaatst of uitgestoven, er ontstaan pingo’s, die nu als –pingo-ruïnes in het landschap liggen. Op de flanken van o.a. de Hondsrug ontstaan de zogenaamde droge dalen. De vorming van deze droge dalen kon plaatsvinden, doordat in de zomerperioden de toplaag van de bodem opdooide, terwijl de ondergrond bevroren bleef. De sneeuw smolt en samen met het ontdooide bodemmateriaal gleed het sneeuwsmeltwater naar beneden. Dit proces wordt gelifluctie genoemd. Dit proces ging gedurende lange tijd door en zo vormde zicht dalen in de helling, hierlangs werd het smeltwater afgevoerd. In de loop van de tijd vormde er zich zo dalen. In de flanken van de Hondsrug komen ze met een zekere regelmaat voor. Na het Weichselien werd het klimaat milder en verdween de permafrost. De dalen waren weliswaar aanwezig, maar het regenwater kon nu wegzakken in de bodem. Vandaar de naam ‘droge dalen’. Soms met heftige regenbuien functioneren ze nog wel als dalen waardoor afvoer van water plaatsvindt; ook hebben ze een invloed op de afwatering van oppervlakkig grondwater. Soms hebben ze een asymmetrische vorm, doordat er dekzand in de luwte van de helling is afgezet, ook kan de asymmetrie zijn ontstaan doordat de zijde waarop de zon het meeste impact had (noord helling van het dal) tijdens het Weichselien sneller droogde dan de zuidhelling, waardoor er minder gelifluctie optrad. Dit droogdal ligt tussen Exloo en Valthe. Het is een smal dal dat water voert, via een kleine sloot, die door het oostelijke bosgebiedje loopt. Verderop maakt het dal een scherpe bocht en loopt vervolgens tussen het Hunzebos en de Hunzebergen door. Er is een zeer lange en smalle zijtak, die overigens goed zichtbaar, is en die pal achter het recreatiepark naar het zuiden loopt. Aan het begin van het dal ligt een grafheuvel. Dit element ligt in de gemeente Borger Odoorn.
Geopark de Hondsrug | 77
Voorste Diep.
Voorste Diep, gekanaliseerdewaterloop (links) en herstel oude meanders (rechts).
78 | Geopark de Hondsrug
14. Voorste Diep Tussen Borger en Buinen ligt het dal van het Voorste Diep. Het Voorste Diep is een unieke geosite; het is namelijk een (ijssmeltwater)doorbraakdal en dateert uit de voorlaatste ijstijd, het Saalien. Dit dal doorsnijdt als enige van de erosiedalen de Hondsrug. Op dit hoofddal komen verscheidene kleinere dalen uit, zoals bv de laagte waardoor de Bronnegerstraat vanuit Buien naar het noorden loopt, of de laagte bij Bloemendellen. De aardkundige waarde van dit element is hoog, vanwege z’n bijzondere ontstaanswijze. Het is het meest duidelijke smeltwater-doorbraakdal (samen met Besloten Veenen in Groningen) binnen het Hondsruggebied. Ondanks de ingrepen, zoals de kanalisatie van de waterloop, is het doorbraakdal toch goed herkenbaar. Deze kanalisatie vond plaats tussen 1925 en 1930. Het Voorste Diep werd hiermee een onderdeel van het Kanaal Buinen-Schoonoord. Ten noorden van Bronneger, net voorbij de brug, splitst de waterloop zich weer, het Voorste Diep gaat verder noordwaarts en komt ten noorden van Drouwenerveen samen met het Achterste Diep en gaat verder als Hunze. In het beekdal van het Voorste Diep heeft, o.a. van Borger bebouwing plaatsgevonden en de landbouwgronden zijn ruilverkaveld. Desondanks is de grootte van het element goed te ervaren, bijvoorbeeld vanuit de Buuner Bult. Vrij recent is het Drents Landschap begonnen met natuurontwikkeling langs het Voorste Diep, waarbij oude meanders hersteld worden. Mogelijk is er een samenhang tussen het ontstaan van dit element op deze locatie en de zouttektoniek in deze regio. Ook in archeologisch opzicht is het een interessante locatie. Het dal bestaat voornamelijk uit landbouwgronden. Er is kwel vanuit de aangrenzende hogere delen, mede hierdoor ligt er een veenpakket dat plaatselijk meer dan 1 m dik is. Het dal ligt binnen de gemeentegrenzen van Borger-Odoorn.
Geopark de Hondsrug | 79
Noordesch Anloo.
Noordesch Anloo met rechts de kerktoren van Anloo.
80 | Geopark de Hondsrug
15. Noordesch Anloo Esgronden staan bekend om hun vruchtbare bodems. Ze hebben zich ontwikkeld doordat mensen eeuwen lang mest en plaggen opbrachten, volgens de zogenaamde potstalmestmethode: er werden heide (of andere) plaggen gestoken om in de stal te dienen als stro. Nadat het vee er een poos op geleefd had en de plaggen verzadigd waren met mest, werden deze plaggen uitgestrooid op de esgronden. Omdat met de plaggen ook altijd wel wat grond mee werd gestoken en dus opgebracht, kwamen de esgronden in de loop van de tijd steeds wat hoger te liggen. Dit schetst het klassieke beeld van de vorming van een es. Maar naar het ontstaan van de essen is vrij recent, onder andere door Theo Spek veel onderzoek gedaan. Het blijkt dat er, in Drenthe, in elk geval 3 perioden zijn te onderscheiden in de vorming van essen: • De eerste duizend jaar van onze jaartelling; toen vormden zich een aantal kleine, vierkante of rechthoekige percelen met een lengte-breedte-verhouding van 80 tot 120 meter en een oppervlakte van 0,75 tot 1,5 hectare. In deze periode was er nog geen sprake van vast vestingplaatsen. Men had eigen kleine, met vlechtwerk omheide essen en teelde hun gewassen op oude bosbodems die ze eerst hadden vrijgekapt of afgebrand. Het parkachtige bos bestond in die periode uit eiken, berken en dennen, met hazelaar en ene ondergroei van varens. Deze locaties zijn daarom niet verbonden aan de huidige esdorpen • Aan het eind van de eerste periode en de er op volgende periode begon men zich te vestigen op vaste locaties. Hier werden essen aangelegd die groter waren, tot twee hectare, en die bij de erven lagen. Vermoedelijk werd het perceel voor speciale teelten gebruikt. • Vanaf het jaar duizend (Volle Middeleeuwen) werden de essen gevormd, zoals we ze nu nog kennen. Men kreeg last van de omheiningen en de percelen werden vergroot. Pas vanaf dan is er sprake van een meer collectief gebruik. Er werden landbouwgewassen verbouwd als rogge, gerst, haver en vlas en na afloop werden de essen beweid. De boekweitteelt dateert pas uit de zeventiende eeuw. Ze werden weliswaar gezamenlijk gebruikt, maar ze waren geen gezamenlijk eigendom. Het ontstaan van essen zoals bovenaan in dit document geschetst doet in Drenthe pas vanaf de 17e eeuw opgeld, in andere provincies, zoals Brabant gebeurde dat al wel veel eerder. Aanvankelijk stak men plaggen in de beekdalen, maar dat was niet langer toegestaan. Pas daarna startte men met het steken van plaggen op de schrale heidevelden. Dit waren ook in die periode de gronden waar men het vee liet grazen. Bijzonder aan de Noordesch van Anloo is het feit dat er nog niet zo lang geleden een bijzondere vondst is gedaan; er zijn 114 zilveren Romeinse munten gevonden. Rond deze vindplaats zijn ook aardewerk resten uit de prehistorie aangetroffen. De VU verrichte het archeologische onderzoek waarbij met tien crematiegraven vond die hoogstwaarschijnlijk deel uit van een groter urnenveld. De bouwvoor is hier zo’n 40 cm dik en de overgang naar het daaronder gelegen zand is zeer scherp Het zand onder de bouwvoor is een bruine B-horizont, die als gevolg van vermenging met humeuze grond enigszins gevlekt is. Onder dit bruine zand ligt geel-beige zand van de C-horizont. Aan de rand van de Noordesch ligt een hunebed (D9), het is een klein hunebed. De es wordt ingesloten door het Kniphorstbosch (geosite 1) en aan de westelijke zijde door het Anlooërdiepje (geosite 32). Het gebied ligt in de gemeente Aa en Hunze.
Geopark de Hondsrug | 81
B A Zuid esch (A) en Molen esch (B), Anloo.
82 | Geopark de Hondsrug
16. Zuid esch en Molen esch Anloo Esgronden staan bekend om hun vruchtbare bodems. Ze hebben zich ontwikkeld doordat mensen eeuwen lang mest en plaggen opbrachten, volgens de zogenaamde potstalmestmethode: er werden heide (of andere) plaggen gestoken om in de stal te dienen als stro. Nadat het vee er een poos op geleefd had en de plaggen verzadigd waren met mest, werden deze plaggen uitgestrooid op de esgronden. Omdat met de plaggen ook altijd wel wat grond mee werd gestoken en dus opgebracht, kwamen de esgronden in de loop van de tijd steeds wat hoger te liggen. Dit schetst het klassieke beeld van de vorming van een es. Maar naar het ontstaan van de essen is vrij recent, onder andere door Theo Spek veel onderzoek gedaan. Het blijkt dat er, in Drenthe, in elk geval 3 perioden zijn te onderscheiden in de vorming van essen: • De eerste duizend jaar van onze jaartelling; toen vormden zich een aantal kleine, vierkante of rechthoekige percelen met een lengte-breedte-verhouding van 80 tot 120 meter en een oppervlakte van 0,75 tot 1,5 hectare. In deze periode was er nog geen sprake van vast vestingplaatsen. Men had eigen kleine, met vlechtwerk omheide essen en teelde hun gewassen op oude bosbodems die ze eerst hadden vrijgekapt of afgebrand. Het parkachtige bos bestond in die periode uit eiken, berken en dennen, met hazelaar en ene ondergroei van varens. Deze locaties zijn daarom niet verbonden aan de huidige esdorpen • Aan het eind van de eerste periode en de er op volgende periode begon men zich te vestigen op vaste locaties. Hier werden essen aangelegd die groter waren, tot twee hectare, en die bij de erven lagen. Vermoedelijk werd het perceel voor speciale teelten gebruikt. • Vanaf het jaar duizend (Volle Middeleeuwen) werden de essen gevormd, zoals we ze nu nog kennen. Men kreeg last van de omheiningen en de percelen werden vergroot. Pas vanaf dan is er sprake van een meer collectief gebruik. Er werden landbouwgewassen verbouwd als rogge, gerst, haver en vlas en na afloop werden de essen beweid. De boekweitteelt dateert pas uit de zeventiende eeuw. Ze werden weliswaar gezamenlijk gebruikt, maar ze waren geen gezamenlijk eigendom.
Het ontstaan van essen zoals bovenaan in dit document geschetst doet in Drenthe pas vanaf de 17e eeuw opgeld, in andere provincies, zoals Brabant gebeurde dat al wel veel eerder. Aanvankelijk stak men plaggen in de beekdalen, maar dat was niet langer toegestaan. Pas daarna starten men met het steken van plaggen op de schrale heidevelden. Dit waren ook in die periode de gronden waar men het veen liet grazen. De Zuidesch en de Molenesch bij Anloo zijn zeer herkenbare, gave en grote essen, maar ze vertonen geen opvallend bol reliëf. Ze hebben een hoge waardering en worden omgeven worden deel door bos. Met name de Molenesch ligt direct aansluitend aan het dorp Anloo, maar ook vanuit de Zuidesch is er een mooi dorpsgezicht op Anloo. Het gebied ligt in de gemeente Aa en Hunze.
Geopark de Hondsrug | 83
Emmer esch.
C
Emmer esch met Emmen op achtergrond en hunebedbosje rechts.
84 | Geopark de Hondsrug
17. Emmer esch, Emmen Esgronden staan bekend om hun vruchtbare bodems. Ze hebben zich ontwikkeld doordat mensen eeuwen lang mest en plaggen opbrachten, volgens de zogenaamde potstalmestmethode: er werden heide (of andere) plaggen gestoken om in de stal te dienen als stro. Nadat het vee er een poos op geleefd had en de plaggen verzadigd waren met mest, werden deze plaggen uitgestrooid op de esgronden. Omdat met de plaggen ook altijd wel wat grond mee werd gestoken en dus opgebracht, kwamen de esgronden in de loop van de tijd steeds wat hoger te liggen. Dit schetst het klassieke beeld van de vorming van een es. Maar naar het ontstaan van de essen is vrij recent, onder andere door Theo Spek veel onderzoek gedaan. Het blijkt dat er, in Drenthe, in elk geval 3 perioden zijn te onderscheiden in de vorming van essen: • De eerste duizend jaar van onze jaartelling; toen vormden zich een aantal kleine, vierkante of rechthoekige percelen met een lengte-breedte-verhouding van 80 tot 120 meter en een oppervlakte van 0,75 tot 1,5 hectare. In deze periode was er nog geen sprake van vast vestingplaatsen. Men had eigen kleine, met vlechtwerk omheide essen en teelde hun gewassen op oude bosbodems die ze eerst hadden vrijgekapt of afgebrand. Het parkachtige bos bestond in die periode uit eiken, berken en dennen, met hazelaar en ene ondergroei van varens. Deze locaties zijn daarom niet verbonden aan de huidige esdorpen • Aan het eind van de eerste periode en de er op volgende periode begon men zich te vestigen op vaste locaties. Hier werden essen aangelegd die groter waren, tot twee hectare, en die bij de erven lagen. Vermoedelijk werd het perceel voor speciale teelten gebruikt. • Vanaf het jaar duizend (Volle Middeleeuwen) werden de essen gevormd, zoals we ze nu nog kennen. Men kreeg last van de omheiningen en de percelen werden vergroot. Pas vanaf dan is er sprake van een meer collectief gebruik. Er werden landbouwgewassen verbouwd als rogge, gerst, haver en vlas en na afloop werden de essen beweid. De boekweitteelt dateert pas uit de zeventiende eeuw. Ze werden weliswaar gezamenlijk gebruikt, maar ze waren geen gezamenlijk eigendom. Het ontstaan van essen zoals bovenaan in dit document geschetst doet in Drenthe pas vanaf de 17e eeuw opgeld, in andere provincies, zoals Brabant gebeurde dat al wel veel eerder. Aanvankelijk stak men plaggen in de beekdalen, maar dat was niet langer toegestaan. Pas daarna starten men met het steken van plaggen op de schrale heidevelden. Dit waren ook in die periode de gronden waar men het veen liet grazen. De Emmer esch is een bijzondere es omdat hier ook het hoogste punt van Drenthe ligt, 28,3m +NAP. Het is een grote es, vlak aan de rand van de stad Emmen. De stad Emmen is een groeistad, en esgronden zouden ideale locaties zijn om stadsuitbreiding te realiseren, are het niet at de stad Emmen al gedurende 50 jaar het motto Open Groene Stad hanteert, wat betekent men wilde dat er grote groene ruimten bleven bestaan met bos en landbouwgebied. Hierdoor zijn de essen rondom Emmen tot voor kort gespaard gebleven. Momenteel wordt de Noordbarge esch wel in gebruik genomen door de uitbreiding van het Noorder Dierenpark. Dat de essen al langere tijd bijzondere locaties zijn, blijkt ook uit de aanwezigheid van een hunebed, D43. Het dateert van ongeveer 3000 voor onze jaartelling, is 40 meter lang en zes meter breed. Dit is een zogenaamd langgraf, ook komt er een grafheuvel voor. Ten zuiden van de Emmer esch ligt het brinkdorp Westenesch, een beschermd dorpsgezicht. Het gebied ligt in de gemeente Emmen.
Geopark de Hondsrug | 85
Ballooër esch.
Ballooër esch met Balloo op achtergrond.
86 | Geopark de Hondsrug
18. Ballooër esch, Balloo Esgronden staan bekend om hun vruchtbare bodems. Ze hebben zich ontwikkeld doordat mensen eeuwen lang mest en plaggen opbrachten, volgens de zogenaamde potstalmestmethode: er werden heide (of andere) plaggen gestoken om in de stal te dienen als stro. Nadat het vee er een poos op geleefd had en de plaggen verzadigd waren met mest, werden deze plaggen uitgestrooid op de esgronden. Omdat met de plaggen ook altijd wel wat grond mee werd gestoken en dus opgebracht, kwamen de esgronden in de loop van de tijd steeds wat hoger te liggen. Dit schetst het klassieke beeld van de vorming van een es. Maar naar het ontstaan van de essen is vrij recent, onder andere door Theo Spek veel onderzoek gedaan. Het blijkt dat er, in Drenthe, in elk geval 3 perioden zijn te onderscheiden in de vorming van essen: • De eerste duizend jaar van onze jaartelling; toen vormden zich een aantal kleine, vierkante of rechthoekige percelen met een lengte-breedte-verhouding van 80 tot 120 meter en een oppervlakte van 0,75 tot 1,5 hectare. In deze periode was er nog geen sprake van vast vestingplaatsen. Men had eigen kleine, met vlechtwerk omheide essen en teelde hun gewassen op oude bosbodems die ze eerst hadden vrijgekapt of afgebrand. Het parkachtige bos bestond in die periode uit eiken, berken en dennen, met hazelaar en ene ondergroei van varens. Deze locaties zijn daarom niet verbonden aan de huidige esdorpen • Aan het eind van de eerste periode en de er op volgende periode begon men zich te vestigen op vaste locaties. Hier werden essen aangelegd die groter waren, tot twee hectare, en die bij de erven lagen. Vermoedelijk werd het perceel voor speciale teelten gebruikt. • Vanaf het jaar duizend (Volle Middeleeuwen) werden de essen gevormd, zoals we ze nu nog kennen. Men kreeg last van de omheiningen en de percelen werden vergroot. Pas vanaf dan is er sprake van een meer collectief gebruik. Er werden landbouwgewassen verbouwd als rogge, gerst, haver en vlas en na afloop werden de essen beweid. De boekweitteelt dateert pas uit de zeventiende eeuw. Ze werden weliswaar gezamenlijk gebruikt, maar ze waren geen gezamenlijk eigendom. Het ontstaan van essen zoals bovenaan in dit document geschetst doet in Drenthe pas vanaf de 17e eeuw opgeld, in andere provincies, zoals Brabant gebeurde dat al wel veel eerder. Aanvankelijk stak men plaggen in de beekdalen, maar dat was niet langer toegestaan. Pas daarna starten men met het steken van plaggen op de schrale heidevelden. Dit waren ook in die periode de gronden waar men het veen liet grazen. De Ballooër esch karakteriseert zich doordat het een mooie bolle es is, hoewel het esdek vrij dun lijkt te zijn. De ondergrond bestaat uit keileem en potklei waardoor de overgang van de es naar het beekdal van het Loonerdiep zeer steil is. Op de rand van de Ballooër esch ligt hunebed D16, dit is een groot hunebed, van het type Ganggraf. Het hunebed is eigendom van de provincie Drenthe, die dit hunebed bij akte van 1871 heeft ontvangen van de markegenoten van Ballo. Het gebied grenst aan de zuidwest zijde aan geosite 27, Kampsheide, met de pingoruïne van Kampsheide. Het gebied ligt in de gemeente Aa en Hunze.
Geopark de Hondsrug | 87
Zuidesch in Gasteren.
Zuidesch Gasteren, gezien vanaf de Gasterense weg en met Gasteren op achtergrond.
88 | Geopark de Hondsrug
19. Zuid esch Gasteren Esgronden staan bekend om hun vruchtbare bodems. Ze hebben zich ontwikkeld doordat mensen eeuwen lang mest en plaggen opbrachten, volgens de zogenaamde potstalmestmethode: er werden heide (of andere) plaggen gestoken om in de stal te dienen als stro. Nadat het vee er een poos op geleefd had en de plaggen verzadigd waren met mest, werden deze plaggen uitgestrooid op de esgronden. Omdat met de plaggen ook altijd wel wat grond mee werd gestoken en dus opgebracht, kwamen de esgronden in de loop van de tijd steeds wat hoger te liggen. Dit schetst het klassieke beeld van de vorming van een es. Maar naar het ontstaan van de essen is vrij recent, onder andere door Theo Spek veel onderzoek gedaan. Het blijkt dat er, in Drenthe, in elk geval 3 perioden zijn te onderscheiden in de vorming van essen: • De eerste duizend jaar van onze jaartelling; toen vormden zich een aantal kleine, vierkante of rechthoekige percelen met een lengte-breedte-verhouding van 80 tot 120 meter en een oppervlakte van 0,75 tot 1,5 hectare. In deze periode was er nog geen sprake van vast vestingplaatsen. Men had eigen kleine, met vlechtwerk omheide essen en teelde hun gewassen op oude bosbodems die ze eerst hadden vrijgekapt of afgebrand. Het parkachtige bos bestond in die periode uit eiken, berken en dennen, met hazelaar en ene ondergroei van varens. Deze locaties zijn daarom niet verbonden aan de huidige esdorpen • Aan het eind van de eerste periode en de er op volgende periode begon men zich te vestigen op vaste locaties. Hier werden essen aangelegd die groter waren, tot twee hectare, en die bij de erven lagen. Vermoedelijk werd het perceel voor speciale teelten gebruikt. • Vanaf het jaar duizend (Volle Middeleeuwen) werden de essen gevormd, zoals we ze nu nog kennen. Men kreeg last van de omheiningen en de percelen werden vergroot. Pas vanaf dan is er sprake van een meer collectief gebruik. Er werden landbouwgewassen verbouwd als rogge, gerst, haver en vlas en na afloop werden de essen beweid. De boekweitteelt dateert pas uit de zeventiende eeuw. Ze werden weliswaar gezamenlijk gebruikt, maar ze waren geen gezamenlijk eigendom. Het ontstaan van essen zoals bovenaan in dit document geschetst doet in Drenthe pas vanaf de 17e eeuw opgeld, in andere provincies, zoals Brabant gebeurde dat al wel veel eerder. Aanvankelijk stak men plaggen in de beekdalen, maar dat was niet langer toegestaan. Pas daarna starten men met het steken van plaggen op de schrale heidevelden. Dit waren ook in die periode de gronden waar men het veen liet grazen. De Zuid esch in Gasteren karakteriseert zich door de aanwezigheid van potklei in de ondergrond, waardoor de overgang van de es naar het beekdal Gasterensche Diep, zeer steil is. De Gasterense weg, die aan de zuidwest zijde van de es loopt biedt mooi uitzicht op de es en het beekdal. Aangrenzend aan de es ligt een oud boscomplex Het Gasterensche Holt. Doordat de bodem deels uit potklei bestaat, is sprake van een zeer goed ontwikkelde en voor Drentse begrippen bijzondere kruidlaag met soorten als Gele dovenetel en massaal voorkomende Bosanemonen. Het aangrenzende wallenlandschap bestaat uit een vochtig weidegebied, dat een klein zijstroompje van de Drentse Aa voedt. Dit stroompje slingert zich dwars door het Gasterse Holt een weg naar de hoofdstroom van de Drentse Aa. In en rond het bos bevinden zich enkele poelen waarin onder meer de Alpenwatersalamander werd gevonden. Het gebied ligt in de gemeente Aa en Hunze.
Geopark de Hondsrug | 89
Noordelijkste deel van de Hondsrug in Drenthe, met linksboven de rechte grens die langs het Noordlaarderbos loopt. De rode pijl geeft het droogdal aan.
Noordelijke deel Hondrug, gezien in oostelijke richting vanaf Westertse weg.
90 | Geopark de Hondsrug
20. Noordelijkste deel van Hondsrug in Drenthe Dit noordelijkste deel van de hondsrug in Drenthe vormt een onderdeel van de ‘megaflute’ die de Hondsrug is; een gestuwde en bewerkte rug (flute) als gevolg van het relatief snelstromende landijs aan het einde van het Saalien5. Het gebied is aan de oostelijke zijde het hoogste en helt langzaam af richting Drentse Aa. In het zuidwestelijke deel van dit gebied ligt een droogdal, waarlangs ook nu nog via een aangelegde sloot, water af wordt gevoerd richting de Drentse Aa. Dit droge dal heet het Wilde Veen. Parallel aan de Schutsweg, op de oostflank van de hoogte rug liggen een drietal pingoruïnes op een rij van noord naar zuid. Ook in het Katerveld en ’t Heiveen hebben mogelijk pingoruines gelegen, of liggen er nog, zij het niet meer zou goed te herkennen. Deze beide terreinen zijn deels afgegraven, waarschijnlijk omdat men het (dek)zand nodig had. Het is met name een agrarisch gebied, maar wel kleinschalig en met een aantal bijzondere elementen. Een uitzondering op het agrarische gebruik is het gebied dat de Vijftig Bunders heet. Dit is een klein heidegebied omzoomd door bosjes en ligt op de flank van de Hondsrug naar het beekdal van de Drentse Aa, ten noorden van het droogdal. Er komt dop- en struikheide voor en gevlekte orchis, valkruid en klokjesgentiaan. Het gebied is van Natuurmonumenten. De heide wordt beheerd door er grote grazers te laten lopen, die grassen en jonge boompjes eten en zo landschap open houden. Het bijzondere aan dit terreintje is dat het al een enorm lange tijd een heidegebied is. Aanvankelijk was het hele gebied bebost, maar zo’n 2500 jaar geleden werd al het bos gekapt t.b.v. de landbouw; het gebied veranderde in een groot heide terrein. Vanaf 1850 werd de heide ontgonnen en veranderde het gebied, op de Vijftig Bunder na, in agrarisch cultuurlandschap, met houtwallen. Ook in cultuurhistorisch opzicht is het een bijzonder gebied: er komen twee grafheuvels voor en een bundel van karresporen die verder noordwaarts en zuidwaarts ook terug te vinden zijn en die onderdeel uitmaken van een eeuwenoude handelsroute tussen Groningen en Coevorden. Het gebied ligt in de gemeente Tynaarlo.
5
Zie hoofdstuk ‘De Hondsrug Algemeen’
Geopark de Hondsrug | 91
Buinerveld met een cluster van pingoruïnes (rode pijl geeft vermeende gletsjerkuil weer).
Zicht op Buinerveld vanaf noordoost punt van het gebied.
92 | Geopark de Hondsrug
21. Cluster kleine pingoruïnes Buinerveld Het Buinerveld is een bosgebied dat op de Hondsrug ligt ten zuidoosten van Borger, en ten oosten van Ees. Het vormt een onderdeel van de ‘megaflute’ die de Hondsrug is; een gestuwde en bewerkte rug (flute) als gevolg van het relatief snelstromende landijs aan het einde van het Saalien6. Er komen een aantal pingoruïnes voor, en een van de pingoruïnes wordt ook wel de Gletsjerkuil genoemd. Indien dit een echte gletsjerkuil zou zijn, zou dit betekenen dat deze depressie dateert uit het Saalien. Zo’n situatie ontstaat wanneer het landijs (in dit geval) langzaam begint te smelten en er grote brokken ‘doodijs’ achterblijven. Het sediment wat vrijkomt uit het smeltende ijs wordt op en om het doodijs afgezet. Als dan in de loop van de tijd ook dat is gesmolten, ontstaat er een gat wat meestal met water gevuld is. In feite is er dan sprake van reliëf inversie: daar waar eerst de hoogte lag (het dode ijs), ligt nu een depressie (de gletsjerkuil of doodijsgat). De gletsjerkuil in het Buinerveld is een droge depressie, en hoogst waarschijnlijk betreft het een pingoruïne. Naast deze pingoruïne komen er nog een aantal andere voor, zij vormen een cluster van pingoruïnes binnen een klein gebied. Wat bijzonder is aan pingoruïnes is dat het goede locaties waren voor de bevolking van de Trechterbekercultuur (3400-2800 voor Chr.). Ze bouwden hun nederzettingen op goed ontwaterde beekdal flanken, oevers van vennen of hellingen van waterrijke smeltwaterdalen. Hunebed locaties betroffen vaak oevers van een ven (uitblazingslaagte) of een pingoruïne, en bij voorkeur aan de erosieranden van keileemplateaus, omdat hier de zwerfstenen voor de hunebedden aanwezig waren. Op dat moment waren dit nog open watertjes en was er nog bijna geen veenvorming op gang gekomen. Dit maakte de vestiging nabij zo’n locatie interessant. Het grootste deel van de veengroei de plaatsvond in pingoruïnes heeft plaatsgevonden na het Atlanticum (vanaf 5000 jaar voor heden), hoewel uit meerdere pingo-onderzoeken blijkt dat de diepste invulling van pingoruïnes, wat vaak uit gyttja of humeus leem bestaat, al zo’n 13.000- 11.000 jaar voor heden is begonnen. Ook blijkt dat monsters van veen in pingoruïnes soms wel al dateren van zo’n 6.000 tot 3.000 jaar voor heden en doorlopen tot aan de recente tijd. In de periode dat de Trechterbekercultuur bevolking deze gebieden bewoonden, kwam de veengroei dus op gang! Het gebied ligt in de gemeente Borger Odoorn.
6
Zie hoofdstuk De Hondsrug, algemeen
Geopark de Hondsrug | 93
Boswachterij Odoorn, vertegenwoordiger van Hondsrug met dekzand op keileem (rode pijl: locatie ontsluiting, bij restaurant Poolshoogte).
94 | Geopark de Hondsrug
22. Boswachterij Odoorn, dekzand op keileem Dit gebied vertegenwoordigt De Hondsrug als ‘megaflute’; een gestuwde en bewerkte rug (flute) als gevolg van het relatief snelstromende landijs aan het einde van het Saalien7. Het ligt echt op de ’hoogvlakte’ van de Hondsrug, er is weinig reliëf aanwezig. Alleen aan de westelijke grens van het gebied komen een aantal kleine pingoruïnes voor, zoals het Katteveen in het noorden en ’s Heerenleegte in het zuidwestelijke deel. Aan de grens met het akkerland ligt de Ballerswal, dit is een lange stuif(?)zandrug, die om een grote depressie ligt. Het is niet duidelijk of deze depressie een pingoruïne is, of dat het om een uitblazingslaagte gaat. Gezien de oriëntatie van de wal zou het om een uitblazingslaagte met een stuifduin kunnen gaan. Het ligt dan, i.v.m. de grootte, wel voor de hand dat het een fenomeen uit het Weichselien zou zijn. Dit ‘dekzand op keileem’ gebied ligt ten noordwesten van Odoorn. Het is een vrij groot gebied , maar bij het restaurant Poolshoogte is dit goed zichtbaar in een profiel in het uitgegraven pad waarin keileem met stenen is bedekt door dekzand. Iets ten noorden ervan ligt een ‘dikke steen’, een hele grote zwerfkei, een gidsgesteente uit zuidwest Finland. Ook is hier een oorlogsmonument aanwezig. Het gebied grotendeels bebost en hoort tot de Boswachterij Odoorn. Het heeft een vrij rechte indeling van bosvakken. Het gebied ligt in de gemeente Borger Odoorn.
7
Zie hoofdstuk De Hondsrug , algemeen
Geopark de Hondsrug | 95
Rug van Sleen, hier het deel ten oosten van het dorp Sleen..
De Rug van Sleen, een zicht van uit de Diphoorn (dwarsweg, zie rode pijl) en de Wienbergsteeg, verder naar het zuiden, van waaruit men zicht heeft over het dal van de Holsloot Diep.
96 | Geopark de Hondsrug
23. Rug van Sleen Dit gebied vertegenwoordigt De Hondsrug als ‘megaflute’; een gestuwde en bewerkte rug (flute) als gevolg van het relatief snelstromende landijs aan het einde van het Saalien8. In dit geval gaat het met name om de Rug van Sleen, in feit de deze rug in een rij van 5, waarbij de Hondsrug de meest oostelijke is, de rug van Eelde-Paterwolde de tweede rug, de Rug van Sleen – Peize de derde, De rug van Noordsche veld- Assen de vierde en de rug van Langelo, weliswaar de kleinste maar ook de meest westelijke. De rug Noordhorn-Zuidhorn in Groningen vormt onderdel van deze en dus derde rug. Deze rug loopt oostelijk van het dorp Sleen en is veel smaller dan de Hondsrug en vormt als het ware de oostgrens van het Drents Plateau. Het zuidelijke deel van de Rug van Sleen, valt samen met de essen 80, 81 en 82 (overzicht alle geosites). De zuidelijke grens wordt bepaald door de Holsloot Diep, een ogenschijnlijk klein beekje. Op de geomorfologische kaart is dit echter een zeer breed beekdal, dat dwars door de Rug van Sleen is heen gebroken. Of dit een doorbraakdal is, zoals de Besloten Veenen en het Voorste Diep, is onduidelijk. Parallel aan de Holsloot Diep loopt de Wienbergsteeg, die een mogelijk interessante excursielocatie vormt, omdat je vandaar zowel zicht hebt op het beekdal als op de Rug van Sleen. Het gebied ligt in de gemeente Coevorden.
8
Zie hoofdstuk De Hondsrug, algemeen
Geopark de Hondsrug | 97
Het Sleenerzand met de Kibbelkoel
Zicht op de bossen van het Sleenerzand vanuit de N381(rode pijl).
98 | Geopark de Hondsrug
24. Het Sleenerzand, een stuifzandgebied op de Rug van Sleen Het Sleenerzand is van oorsprong een stuifzand terrein. Het gebied ligt op de Rug van Sleen. Voor het ontstaan van het Hondsrugcomplex, inclusief de Rug van Sleen, zie het basisdocument De Hondsrug in het algemeen. De Rug van Sleen bestaat hier uit keileem, dekzand en stuifzand, uit respectievelijk het Saalien, Weichselien en recente tijd. Het Sleenerzand als stuifzandgebied is ontstaan in de 18e en 19e eeuw als gevolg van het afplaggen van de heide. De bewoners gebruikten de heideplaggen als bemesting voor hun akkers en als strooisel in de stallen. Door het afplaggen van de heide verdween de natuurlijke vegetatie en kregen wind en zand vrij spel. Het Sleenerzand heeft een karakteristiek reliëf, dat hoort bij stuifzandgebieden: onrustig met vele kopjes/ruggen en laagtes/dalen. Op de hoogtekaart is duidelijk zichtbaar dat het dekzand a.h.w. deels over de Sleenerrug is heen gewaaid en aan de oostzijde van de rug is gesedimenteerd. Een hoge zandrug omgeeft hier een laagte, de Kibbelkoele. Dit is een gegraven meertje; men had zand nodig voor de aanleg van de N381, de Friesland route (van Emmen naar Drachten). Het stuifzandreliëf is in dit gebied gaaf, net ten noorden en ten zuiden ervan zie je nog wel wat reliëf, maar is het door ingrepen afgevlakt en deels geëgaliseerd. In dit gebied komt ook nog een echte bosbodem voor. Het Sleenerzand is onderdeel van een grotere boswachterij met voornamelijk naaldbomen die in de crisistijd van de jaren dertig geplant zijn voor houtproductie. Hier en daar komen grillig gevormde jeneverbessen voor en kleine heideveldjes of vennetjes. Ten zuiden van deze geosite, maar nog wel behorend tot de directe omgeving ligt het hunebed De Papeloze Kerk. Dit is een enorm groot hunebed met een deksteen van 25.000 kilo. Ook is er een Galgenberg, waarin gouden oorsieraden en bronzen pijlen gevonden zijn. Ten noorden van dit gebied komen enkele pingoruïnes voor. Sommige zijn verland. Het gebied ligt in de gemeente Coevorden.
Geopark de Hondsrug | 99
Wegtracé Odoorn-Exloo, (Exloërweg, zie foto hieronder) loopt door een laagte binnen de Hondsrug.
100 | Geopark de Hondsrug
25. Wegtraject Exloo – Odoorn, terreinlaagte tussen twee taken van de Hondsrug In feite zijn er 5 ruggen binnen het Hondsrugcomplex, waarbij de Hondsrug de meest oostelijke is, de rug van Eelde-Paterwolde de tweede rug, de Rug van Sleen–Peize de derde, De rug van Noordsche veld- Assen de vierde en de rug van Langelo, weliswaar de kleinste maar ook de meest westelijke. De rug Noordhorn-Zuidhorn in Groningen vormt onderdel van deze en dus derde rug. Voor het ontstaan van het Hondsrugcomplex, zie het basisdocument De Hondsrug in het algemeen. De Hondsrug is veruit de breedste tak, en kent een aantal laagtes. Deze geosite vertegenwoordigd een van die laagtes. De weg van Odoorn naar Exloo loopt door zo’n laagte, en daarom is deze laagte hier goed beleefbaar. Hoe de laagte precies is ontstaan is niet helemaal duidelijk; of dat al plaatsgevonden heeft bij de vorming van de rug, of dat het pas daarna als gevolg van erosie is ontstaan. Het gebied ligt in de gemeente Borger Odoorn.
Geopark de Hondsrug | 101
Deel van de Rug van Rolde, bij Loon, met toegang naar Taarlose Veentje op foto hieronder (rode pijl).
102 | Geopark de Hondsrug
26. Rug van Rolde met het Taarlose Veentje Deze geosite vertegenwoordigd de Rug van Rolde, een van de 5 ruggen die bij het Hondsrugcomplex horen. Het dorpje Loon ligt op de zuidelijke punt, de rest van de rug bestaat vooral uit akkerland, op esgronden (Looneresch, zie geosite 105). Binnen de rug ligt een pingoruïne, het Taarlose Veentje. De es heeft zich gevormd op een keileemondergrond waarop een laag dekzand is afgezet. Met name in het noordelijk deel van de es is het reliëf bijzonder. Dit is ook de plek waar het Taarlose Veentje ligt en op een kleine verhoging is ook een hunebed aanwezig (geosite 225). De rug is goed in het veld herkenbaar en daarom geschikt als excursielocatie. Het veentje is ook een ecologisch interessante locatie, er komen diverse bijzondere libellen soorten voor. Uit archeologisch booronderzoek op de wal van het Taarlose Veentje bleek dat er een vuursteenconcentratie aanwezig was uit het laat Paleolithicum of het vroeg Mesolithicum. De ‘afslagresten’ van vuurstenen en stukje houtskool geven aan dat het een locatie van een prehistorisch jachtkampje kan zijn. Dit is een reden waarom pingoruïnes niet alleen vanuit aardkundig oogpunt van belang zijn, maar ook archeologisch en ecologisch interessante gebiedjes (kunnen) vormen . Het gebied ligt in de gemeente Tynaarlo.
Geopark de Hondsrug | 103
Rug van Rolde met de Kampsheide.
Bosgebied van Kampsheide op de achtergrond zichtbaar, gezien vanaf de Loonerweg.
104 | Geopark de Hondsrug
27. Kampsheide De Kampsheide is een heide- en natuurgebied en ligt ten westen van Balloo. Het is het oudste terrein van Stichting Het Drentse Landschap, die het in 1948 kocht. Het is een zeer gevarieerd landschap op een relatief kleine oppervlakte, zo komen er heideveldjes voor, zowel droge als natte, een pingoruïne en jeneverbesstruwelen. Maar ook strubben, vijftig grafheuvels, drasse madelanden in een oud beekdal, oude eikenbossen, beukenbossen en houtwalletjes en er staat één van de oudste boerderijen van Drenthe. Van oorsprong vormde het terrein een onderdeel van Landgoed Kamps. Het gebied is rijk aan archeologische bewoningssporen zoals een hunebed, prehistorische grafheuvels en resten van raatakkers of celtic fields. Het terrein ligt op de overgang tussen het beekdal van de Drentsche Aa en de es van Balloo. Om vergrassing en bebossing van de heide tegen te gaan, wordt het terrein het hele jaar begraasd door een kleine kudde Drentse heideschapen. De boscomplexen worden zoveel mogelijk met rust gelaten, waardoor er een natuurlijk aandoend bos ontstaat. In het midden van de Kampsheide ligt een pingoruïne. Door de aanleg van de spoorlijn Assen - Stadskanaal, ontstond er een uniek geïsoleerd natuurgebied, welke afgeschermd werd door de spoorlijn enerzijds en de omliggende akkerbouw anderzijds. Dit unieke natuurgebied. De laatste trein reed in 1978 over deze spoorlijn. Daarna zijn de rails uit de grond verwijderd en is het voormalig tracé gebruikt voor de aanleg van een fietspad, waardoor Kampsheide een goede ontsluiting heeft gekregen en voor vrijwel iedereen toegankelijk is geworden. Het is een relatief klein terrein en ligt in de gemeente Aa en Hunze. N.B. Wandelroute van het Drents Landschap aanwezig
Geopark de Hondsrug | 105
Rug Tynaarlo deel west.
Rug Tynaarlo, deel oost. 106 | Geopark de Hondsrug
28. Rug van Tynaarlo Het gaat bij deze geosite om twee kleine delen van de Rug van Tynaarlo, er is een westelijk deel en een oostelijk deel. De rug is hier met 7,5 m boven NAP veel lager dan de Hondsrug. Hij vervolgt z’n weg naar het noorden via Eelde naar Hoogkerk in Groningen, waar de rug op 0m NAP wegduikt in een zeekleilandschap dat nog net een beetje lager ligt. Ondanks dat beide delen niet helemaal gaaf zijn, vertegenwoordigen zij wel de Rug van Tynaarlo. Het westelijke deel bestaat met namen uit de Westeresch, ten noordwesten van Tynaarlo. Het oostelijke deel is een wat kunstmatiger deel, omdat hier, bij wijze van kunstproject een oude meander is uitgegraven. Met het uitgegraven materiaal is een heuvel opgeworpen, ter markering van de grens van drie landschappen. Oost van de spoorweg ligt een onbebouwd agrarisch terrein, deze vormt de overgang van de Rug van Tynaarlo naar het beekdal van de Drentse Aa (geosite 167). Er komen houtwallen voor en kleine bospercelen, waarin een mogelijke pingoruïne ligt, het Kogelbergs Veen. De geosite behoort tot de Gemeente Tynaarlo.
Geopark de Hondsrug | 107
Beekdal met het sterk meanderende Zeegser Loopje.
Zeegserloopje gezien vanaf brug Hunebedweg (links) en net westelijk van bovenstaande foto is het Zeegser Loopje rechtgetrokken (rechts).
108 | Geopark de Hondsrug
29. Beekdal Zeegser loopje Het Zeegster Loopje vormt een van de vertakkingen van de Drentse Aa en is een onderdeel Drentsche Aa stroomgebied. Het is een opvallend smal beekdal, met een fijne, natuurlijke meander structuur. Voorbij de spoorlijn Assen-Groningen, is in de midden jaren zeventig van de vorige eeuw, de loop grotendeels gekanaliseerd al gevolg van ruilverkavelingen. In dit beekdal is het zeer geprononceerde reliëf goed zichtbaar, bijvoorbeeld ten noorden van de weg TynaarloZeegse. Ook komen er op verschillende locaties kwelsituaties voor. De beekdalen van het Drentse Aa systeem hebben in de loop van de tijd sterke veranderingen ondergaan, onder invloed van menselijk ingrepen in het landschap. En dan wordt niet de kanalisatie bedoeld, maar ingrepen, als ontbossing etc. die de hele waterhuishouding van dit gebied op z’n kop hebben gezet. In het verleden waren de smallere beekdalen waarschijnlijk veel droger dan de brede. Dit is afgeleid uit bodemprofielen. In het veen bij het Zeegser loopje werd veel hout in de (120 cm diepe) profielen aangetroffen. Het stroompje werd in 1853 voornamelijk begrensd door heidevelden, waarvan de stroeten (drassige stukken heide) een onderdeel vormden en langzaam hun water afgaven. De gronden langs de loop waren vóór de tweede helft van de 19e eeuw niet verkaveld. Na verkaveling kon men volstaan met veekerende sloten, zodat houtwallen loodrecht op de stroom hier dan ook ontbreken. De beekdal begeleidende houtwallen werden pas na omstreeks 1850 aangelegd. Langs de stroom kwam voornamelijk elzenbroekbos voor waar de koeien in geweid werden. Ook vanuit archeologisch opzicht is het beekdal van belang, en dan met name de plateauranden. Dit zijn plekken waar al vanaf het Neolithicum mensen woonden. Ook hadden ze zo het water nabij voor drinkwater en vis. De naam Zeegse of Zeegze is waarschijnlijk afgeleid van het Middelnederlandse ‘Sigan’ of ‘Sihan’, dat afvloeien betekent en betrekking heeft op de Zeegser loop. Het Zeegser Loopje vormt oost grens van de Rug van Tynaarlo (geosite 28/134) en de west grens van de gronden en es van Zeegse (geosite 169), waarin o.a. het waardevolle Siepelveen ligt. Het gebied ligt in de gemeente Tynaarlo.
Geopark de Hondsrug | 109
Schipborgse Diep (zuidelijke deel) gaat over in het Westerdiep (noordelijke deel).
Schipborgse diep (links) en Westerdiep (rechts), voor locaties zie rode pijlen op foto hierboven.
110 | Geopark de Hondsrug
30. Beekdal Westerdiep – Schipborgsche Diep Het Oudenmolensche Diep, het Schipborgsche Diep en het Westerdiep vormen, in elkaars verlengde, de hoofdtak van het stroomdal systeem van de Drentse Aa. Pas voorbij de provinciegrens, in Groningen, heet de beekloop daadwerkelijk Drentse Aa. Het beekdal van het Schipborgsche Diep heeft een vrij vlakke en brede beekdalbodem, die begrensd wordt door houtsingels/wallen en bosschages. De hooilanden aan weerszijde van de waterloop kennen een drainage van vrij smalle, parallel aan elkaar lopende greppeltjes. De beek meandert breeduit over de beekdalbodem, met soms erg diepe en scherpe meanderbochten, zoals bij het dorp Schipborg. Hier is in de binnenbocht een poel gegraven. Dit traject van het Drentse Aa systeem is een van de weinig aangetaste beekdalen van Nederland. Daarom heeft dit gebied een wetenschappelijke waarde. Ten zuiden van Schipborg, komen in het beekdal een aantal rivierduinen voor, ook is ten westen hiervan een oude loop aanwezig, die waarschijnlijk door het stuivend and is dicht gestoven. Deze loop ligt nu ten westen van de beekdalbegrenzing. Vanaf de Kymmelsberg (gelegen binnen geosite 38) heb je ene prachtig uitzicht over het beekdal van het Schipborgsche Diep. Aan de andere (west) zijde van het Schipborgsche Diep ligt het Siepelveen, een vrij recent stuifzandgebied met een ven erin (onderdeel van geosite 169). Ook het Westerdiep meandert over een brede beekdalbodem. Dit beekdal wordt echter ingesnoerd tussen een zandwinning en de snelweg N34. De grond langs e beekloop lijkt meer in cultuur gebracht dan bij de Schipborgsche Diep. Het gebied ligt in de gemeente Tynaarlo.
Geopark de Hondsrug | 111
Beekdal Oudemolensche Diep.
Oudemolensche Diep, gezien vanaf de Oudenmolensche weg, vlak bij de werkschuur van Staatsbosbeheer. Tevens startlocatie voor wandelingen..
112 | Geopark de Hondsrug
31. Beekdal Oudemolensche Diep Het beekdal van het Oudemolensche diep vormt onderdeel van het hele Drentse Aa complex. Het beekdal is ingesloten door bosjes, bosschages en houtwallen. De beek meandert minder sterk dan in andere delen van het systeem (bijv. Schipborgsche diep), maar ligt stroomopwaarts wel in het verlengde hiervan. Het beekdal ligt relatief diep ten opzichte van de hoge gronden aan de westzijde, die onderdeel zijn van de rug van Tynaarlo. Hier bij Oudemolen is het Oudemolensche Diep door de Rug van Tynaarloo heen gebroken, bijna haaks op het systeem van ruggen. Het traject is hier daardoor vrij smal en heeft hogere dalwanden. Het gebied ligt in de gemeente Tynaarlo.
Geopark de Hondsrug | 113
Het beekdal van het Anlooër diepje, gekarakteriseerd door de dwars wallen (locatie foto: rode pijl).
114 | Geopark de Hondsrug
32. Beekdal Anlooër diepje Ook het Anlooër diepje maakt onderdel uit van het Drentse Aa systeem. Het is een zeer smal beekloopje met zeer kleinschalige meanders. Het bovenstroomse deel van deze beek wordt gekarakteriseerd door houtwallen. Het beekdal wordt begrensd door houtwallen, maar er zijn tevens tientallen dwarswalletjes in het beekdal aanwezig. Hier lieten de boeren van Anloo hun koeien grazen en haalden ze er hun wintervoorraad hooi binnen. Vlak voordat het Anlooër diepje in het Oudenmolensche Diep uitmond, ligt een bosterreintje, De Brugvallen genaamd. Dit zijn natte landjes en elzenbosjes die nooit ontgonnen zijn. In het voorjaar bloeit hier massaal de bosanemoon. Het element is nauw verbonden met het Eexterveld, zie geosite 40. Het gebied ligt in de gemeente Tynaarlo.
Geopark de Hondsrug | 115
Gasterse Duinen, met het Voorste en het Achterste Veen.
Ingang naar Gasterse Duinen.
116 | Geopark de Hondsrug
33. De Gasterse Duinen De Gasterse Duinen liggen binnen het stroomgebied van de Drentse Aa tussen de dorpen Gasteren en Rolde. Het is een heuvelachtig terrein, en over het ontstaan ervan wordt verschillend gedacht. Enerzijds wordt vermoed dat het zou aan om dekzand afzettingen met paraboolduinen en zelfs rivierduintjes, anderzijds wordt gedacht dat het een vrij recent stuifzandcomplex is, dat is ontstaan door overbegrazing in combinatie met erosie oor karresporen. De aangrenzende laagtes, de waterrijke Voorste en Achterste Venen, zijn hoogstwaarschijnlijk resten van een oud beekdal, dat in het Weichselien is dichtgeschoven door dekzand. De waterafvoer stagneerde hierdoor en zo ontstond een reeks meertjes en moerassen. In het Holoceen heeft zich hier vervolgens veen in ontwikkeld, dat deels ook al weer uitgegraven is. Het betreft een mooi natuurgebiedje en in eigendom van het Drentse Landschap. Er komen hier soorten voor als Gagel Dophei, Veenbies, Lavendelhei, Veenbes en Ronde zonnedauw. De heide wordt begraasd door een twintigtal Schoonebeker heideschapen, en sinds een paar jaar ook door Schotse hooglanders. In het verleden heeft men een poging gedaan om de duinen te ontginnen, maar dit is beperkt gebleven tot één akker grenzend aan het Voorste Veen. Het gebied is naast aardkundig en ecologisch ook in archeologisch opzicht interessant, er liggen vier grafheuvels in het gebied en een hunebed. Er is een wandeling door het gebied beschreven door het Drents Landshap Het gebied ligt in de gemeente Tynaarlo.
Geopark de Hondsrug | 117
Beekdal Looner diepje.
Beekdal gezien vanaf de brug in de Ballooërweg, over het Looner diep, in beide richtingen.
118 | Geopark de Hondsrug
34. Beekdal Looner diep Het beekdal van het Looner diep is een onderdeel van het Drentsche Aa systeem. De naam Drentsche Aa is eigenlijk de verzamelnaam voor een aantal beeklopen of diepjes. Soms heeft een zijtak van de beek meerdere namen. Zo gaat het Deurzerdiep over in het Looner diep om vervolgens weer over te gaan in het Taarlosche, Oudemolensche en Schipborgsche Diep. De diepjes en loopjes zijn vernoemd naar de aanliggende dorpen. Pas in provincie Groningen heet een deel van de beek ‘Drentsche Aa’. Ter hoogte van het Ballooërveld (geosite 39) mondt het Smalbroekerloopje uit in het Looner diep; hier staat het monument voor Harry de Vroome, een voorvechter van het Nationaal Park Drentse Aa. Het Beekdal van het Looner diep ligt in het bovenstroomse verlengde van het Taarlosche Diep, maar het beekdal in dit deel is veel smaller. Het is een sterk meandert beekloopje. Het dal is zo smal omdat de ondergrond uit potklei bestaat, wat veel minder erosiegevoelig is dan bv zandgrond. Het beekdal scheidt als het ware de rug van Rolde (geosite 26) bij Loon en de Ballooër esch (geosite18) en Ballooërveld (geosite 39). In het beekdal komen kleine paraboolduintjes voor. In het Looner diep is een vispassage aangebracht door het Waterschap Hunze en Aa’s. Er is ook een voorde aangelegd. Het gebied vormt de grens tussen de gemeente Assen en Aa en Hunze.
Geopark de Hondsrug | 119
Dekzandkopjes in Schoonebeker beekdal
Zicht op dekzandkopjes gebied vanaf de Europaweg, noordwaards (rode pijl). 120 | Geopark de Hondsrug
35. Dekzandkopjes op rivierafzettingen Schoonebekerdiep Het gaat om een vrij groot gebied waar lage dekzandkopjes voorkomen in het brede beekdal van het Schoonebekerdiep. Ze zijn afgezet op oude rivierzanden en vervolgens verdwenen onder het veen. Het gebied is nu als bouwland in gebruik, half akkergrond en half grasland, en is goeddeels helemaal gedraineerd door kleine sloten. Het veen is vrijwel geheel verdwenen als gevolg van oxidatie. Dit is een zichzelf versterkend proces dat onomkeerbaar is, alleen als het land weer vernat zou worden kan er zich opnieuw veen vormen. Het huidige grondwaterpeil is circa -1,5 m NAP, dit is voor veen veel te diep. Het ‘voordeel’ van het verdwijnen van het veen is, dat de kopjes langzaam weer zichtbaar worden in het landschap. De reliëfverschillen zijn echter klein, en door landbewerking als egalisatie verdwijnen ze helemaal. Ze zijn nog flauw zichtbaar in slootwanden. Het gaat om hoogteverschillen van een halve meter, en hier en daar zie je een klein steilrandje. Toch behoort het element tot de top 50, omdat het binnen dit gebied een geheel eigen morfologie en geologische ontstaanswijze heeft. Het element behoort tot de gemeente Coevorden.
Geopark de Hondsrug | 121
De N857 scheidt het Grolloërveld (ZW) van het Drouwenerveld (NO).
Zicht op de toegang tot het Drouwenerveld aan het Oostereind.
122 | Geopark de Hondsrug
36. Pingoruïnes en vennen gebied, Grolloërveld en Drouwenerveld Dit gebied is een van de grootste gave bosgebieden met vennen en pingoruïnes van Drenthe. Het ligt op een keileemplateau, die de waterscheiding vormt voor een aantal beken. Volgens bureau G&L zou het met name gaan om vennen, maar het gebied staat als pingo-restanten/ pingoruïne gebied in de beleidsaanbeveling ‘Waardevol’. Niet alle locaties zijn onderzocht en het is heel goed mogelijk dat beide fenomenen naast elkaar voorkomen, zoals bij andere locaties ook het geval is, bijv. het Ballooërveld (geosite 39). Met name in het Grolloërveld liggen een aantal vennen en/of pingoruïnes vlak bij elkaar, zoals Meindersveen, Rondeplas, Vossenveen, Wulpenveen etc. Een schaapskudde zorgt hier voor het heidebeer. Het Drouwenerveld kent ook een groot heideterrein/reservaat. En een aantal vennen al Lunsveen, Meeuwenveen en Watermolenveen. Het Drouwenerveld is vooral bekend vanwege het Boomkroonpad. Wat in beide situaties het geval is, is dat er veen in de laagtes voorkomt, dat geven de namen al aan of op z’n minst dat deze depressies met veen gevuld zijn geweest. Er komen ook uitgebaggerde depressies voor, die nu als waterplassen in het veld liggen. Behalve depressies komen er ook stuifzand duintjes voor in het bos. Het gebied ligt deels in de gemeente Borger Odoorn en deels in de gemeente Aa en Hunze.
Geopark de Hondsrug | 123
De westelijke oeverlanden van de Drentsche Aa, met als hoogtepunt het Okkenveen (rode pijl).
Drentsche Aa bij Okkenveen (foto Anja Verbers).
124 | Geopark de Hondsrug
37. Oeverlanden Drentsche Aa, westoever Noordwest van Zuidlaren Deze geosite betreft de directe oeverlanden van de Drentse Aa die westelijk van de Drentse Aa liggen en worden begrensd door een lage kade, maar ook het gebied tussen de kade en de snelweg vormen onderdel van dit element. Het gebied wordt doorkruist door de spoorlijn. Met name het gebied tussen de kade en de Aa zelf bestaat uit natte graslanden die deels begreppeld zijn. In het noordelijke deel vormt de Drentse Aa de grens met de provincie Groningen. Aan de Groningse zijde komen hier kleine rivierduinen voor. Het noordelijke deel is binnen de kade is een moerassig gebied met een klein petgat. Bij De Punt komt de Drentse Aa uit in de Glimmer made, achter Huis te Glimmen. Het gebied tussen het spoor en de snelweg, de Ydermade is een graslandgebied met enkele boerderijen . Iets verder naar et zuiden ligt het Okkenveen, een bosje met een met water gevulde depressie, te midden van het open grasland. Hier ligt een duidelijke en vrij hoge rivierduin. Het is een mooie plek met oude eiken op het duin. Het gebied is een rest van wat eerder een uitgestrekter en reliëfrijk was, maar dit is deels geëgaliseerd. Op deze plek loopt een fietspad en kun je de Drentse Aa oversteken, waarbij je de prachtige meanders goed kunt zien. Dit is een mooie excursiepunt omdat hier zowel meanders al rivierduinen in een oogopslag te beleven zijn. Het gebied ligt in de gemeente Tynaarlo.
Geopark de Hondsrug | 125
De oostelijke oeverlanden van de Drentse Aa, met als hoogtepunt de Kymmelsberg (rode pijl).
Kymmelsberg. 126 | Geopark de Hondsrug
De
38. Oeverlanden Drentsche Aa, oostoever Schipborg-Westlaren Deze geosite betreft de directe oeverlanden van de Drentse Aa die oostelijk van de Drentse Aa liggen en worden begrensd door de bosgebieden van het Groot en Klein veen en het natuurbad en voorbij Schipborg door het bosje rond de Kymmelsberg. In het noordelijke deel vormt de snelweg N34 de grens. Het gebied bestaat uit graslanden met hier en daar een kleine bosschage. Op oude foto’s, gemaakt vanaf de Kymmelsberg is te zien dat het beekdal, maar ook het directe gebied er om heen veel minder bosrijk was dan nu. Alleen de eiken op de lage rivierduintjes, aan de overzijde van de Drentse Aa (geosite 169) waren al aanwezig. De oevergronden zijn hier minder drassig dan je bij een beekdal zou verwachten, dit komt omdat er stuifzand in is afgezet. Dit gebeurde in vrij recente tijden (rond de zeventiende eeuw), in de periode dat men met paard en wagen van Coevorden naar Groningen reed en het aanwezige dekzand open reed tot karresporen. De wind kreeg grip op het openliggende fijne zand en begon te verstuiven. Er bestaan verschillende ideeën over de Kymmelsberg. Enerzijds wordt gesteld dat het verstuiven zulke grote vormen aannam hier, dat zo de Kymmelsberg kon ontstaan. Anderzijds wordt gesteld dat de Kymmelsberg een hoog rivierduin is. De top zou zijn verstoven als gevolg van het feit dat het al lange tijd een druk recreatief bezocht punt. Men vertrapt de beplanting en het zand komt bloot te liggen waarna het verstuift. Voor deze laatste optie pleit een bodemonderzoek dat aantoont dat dekzand cq. rivierduinzand vrij dicht onder de oppervlakte ligt en een stuifzanddek heeft. Dit blijkt uit het bodemprofiel waarbij een vaaggrond ligt op een vertreden podzolbodem. Dit sluit aan bij het voorkomen van rivierduinen bij het Okkenveen (geosite 37) en de Gasterse Duinen (geosite 144). De naam Kymmelsberg is vermoedelijk afkomstig van de familie Kymmell die in de 19e eeuw veel landerijen in de buurt van Schipborg in bezit had. Ook de namen Kymelsberg of Kiemelsberg (zoals het wordt uitgesproken) worden gebruikt. Aanvankelijk, zo blijkt ook uit oud beeldmateriaal, was de Kymmelsberg een kale heuvel, in de jaren zeventig is hij beplant om hem te beschermen tegen erosie. is in de jaren 70 begroeiing aangebracht. De heuvel werd hierdoor aan het zicht onttrokken en was daardoor minder beleefbaar, evenals het uitzicht over de Drentse Aa. Staatsbosbeheer heeft daarom in 2002 de begroeiing weer weggehaald, waardoor het uitzicht op het stroomdal van de Drentsche Aa weer was hersteld. Het gebied ligt in de gemeente Tynaarlo.
Geopark de Hondsrug | 127
Het Ballooërveld; (dwars door het gebied loopt een andere kleurverdeling).
Ingang naar het Ballooërveld, aan de noordzijde gezien vanaf Visvliet.
128 | Geopark de Hondsrug
39. Ballooërveld Het Ballooërveld is in feite een grondmorene welvingen waarop dekzand ligt, al dan niet in welvingen. Ook komen binnen dit gebied een aantal pingoruïnes voor. Het is een vrij gaaf gebied en dat is mede te danken aan het feit dat het tot voor kort een militairoefenterrein is geweest, waardoor er geen grote ingrepen hebben plaatsgevonden. Het is daarom naast een aardkundig waardevol gebied, ook een archeologisch waardevol gebied. Binnen het terrein komen de volgende elementen voor: • Stuifzand met bodemvorming en elders met een keienvloertje. • Dekzand met uitblazingskuilen of wel dekzanddepressies en dekzandruggen en –koppen. • Keizand , geelkleurig, wat een residu is van keileem met granietjes, vuursteen etc. • Fijn zand uit het Elsterien, het zogenaamde Peelozand , dit komt met name in het zuidelijke deel van het Balloöerveld voor e is herkenbaar aan de aanwezigheid van glimmers. Maar ook in het middendeel ligt Peelo zand, mooi gelamineerd en met een vorstwig! • Grafheuvels (30-40) en urnenvelden, uit de Bronstijd; onderzocht door prof. A.E. Van Giffen • Celtic fields, uit IJzertijd, mn in het zuidelijke deel van het gebied. De naam Celtic fields klopt eigenlijk niet; de Nederlandse en beter passende naam is Raatakkers. Het zijn kleine, min of meer vierkante of rechthoekige aaneensluitende akkers, omgeven door walletjes. Ze waren gangbaar vanaf de Late Bronstijd tot in de Romeinse tijd en werden als landbouwsysteem gebruikt voor de verbouw van primitieve graansoorten als emmertarwe en spelt. Vaak is het wallenstelsel nu alleen nog aan de verkleuring van de grond te zien. • Karresporen in bundels in de lengterichting liggen aan oostelijke zijde van het gebied. Dit zijn de sporen van de belangrijke verbindingsroute tussen Coevorden - Groningen die vanaf de Middeleeuwen en waarschijnlijk eerder functioneerde • Verspreid over het gebied komen pingoruïnes en dekzanddepressies voor, beide vormen ronde depressies, vaak gevuld met veen. Ze komen naast elkaar voor, maar pingoruines zijn veel dieper (bv 5m) dan dekzanddepressies (bv 1-2m). Een van de pingoruïnes is een open water, waar trilveen in voorkomt. Et wateroppervlak ligt veel lager dan van het er vlak naast liggend ven. Het gebied is het grootste droge heidegebied van Drenthe, waarin jeneverbessen voorkomen. brede bundel oude wegsporen van belangrijke verbindingsroute Coevorden - Groningen die vanaf de Middeleeuwen en waarschijnlijk eerder functioneerde; tankgracht uit de Tweede Wereldoorlog. Het Ballooërveld is een stergebied (1) en hoort bij de gemeente Aa en Hunze. Het gebied ligt in de gemeente Aa en Hunze.
Geopark de Hondsrug | 129
Het Eexterveld.
Het Eexterveld ter hoogte van Scheebroek (rode pijl).
130 | Geopark de Hondsrug
40. Eexterveld Het Eexterveld is in dit rapport een enorm groot gebied dat bestaat uit een aantal subgebieden. Het is nu een kleinschalig agrarisch cultuurlandschap met afwisselend akkerland en grasland, houtwallen en bosschages. Tot voor een paar honderd jaar geleden was het een areaal van ‘woeste grond’ dat een natuurlijke overgang vormde naar de natte madelanden van de Drentsche Aa. Aan de westzijde wordt het begrensd door het Gasterensche Diep, wat zuidwaarts over gaat in het Rolder Diep. Aan de noordzijde reikt het Anderense Diepje tot diep in het landschap van het Eexterveld. Aan de oostzijde bestaat de begrenzing min of meer uit de hoge gronden van de Hondsrug. Aan de noordoostzijde ligt Landgoed Terborgh. Het is een onderdeel van het gebied dat bestaat uit potklei en grondmorene welvingen waarop dekzand ligt, al dan niet in welvingen. In die globale welving die het gebied vormt liggen een aantal diepe geulen, die tot op de potklei zijn geërodeerd. Twee daarvan zijn het dal met de Scheebroeken Loop die aanvangt in het Scheebroek en noordelijke ervan het Gastersche Holt. Beide dalen worden gekarakteriseerd door dwars door hat dal liggende houtwallen. In het gebied komen ook een aantal pingoruïnes voor, zoals het Kienveen, Gagelveen en de Schaopvolte, en liggen er enkele bosjes en heideterreintjes zoals het Westerholt. Het Westerholt lijkt het brongebied te vormen van de Scheebroeker Loop. Er is overlap met een aantal essen (geosite 65, 66 en 69). Met name in de beekdalen zijn mooie gradiënten zichtbaar door het dagzomen van potkleiafzettingen. Het is een aardkundig waardevol gebied, en ook een archeologisch waardevol gebied. Het gebied ligt in de gemeente Aa en Hunze.
Geopark de Hondsrug | 131
De Westflank van de Rug van Sleen, met in rood de oostgrens.
Foto Westflank rug van Sleen met rechts het bos van het Manderveld (rode pijl).
132 | Geopark de Hondsrug
41. Westflank Rug van Sleen Deze geosite is een langwerpig gebied en vormt de westflank van de Rug van Sleen. Het bestaat uit grondmorene welvingen, die al dan niet bedekt zijn met dekzandwelvingen. Het is een groot bosgebied met vennetjes, pingoruïnes en heideterreintjes. Een klein onderdeel wordt gevormd door de hooggelegen akkerlanden ten noorden van Zweelo, langs de Broekstukkenweg. Het Manderveld vormt het zuidelijke deel, het Zweelooërveld het noordelijke deel. Het grenst aan het Sleenerzand (geosite 24) en aan de Rug van Sleen. Deze geosite ligt in de gemeente Coevorden
Geopark de Hondsrug | 133
Roldeveld met enkele onderzochte pingoruïnes, afbeeldingen hieronder: links zicht op terrein vanaf Roderveldweg, en rechts: schema ontstaan pingoruïnes.
134 | Geopark de Hondsrug
42. Grondmorene welvingen van het Rolderveld Het Rolderveld vormt een klein gebied dat onderdeel uitmaakt van het grote gebied met grondmorene welvingen waarop dekzand ligt, al dan niet in welvingen. Ook komt binnen dit gebied een aantal pingoruïnes voor. Het zijn met name de pingoruïnes die dit gebied tot de Top 50 doen behoren. Ze zijn namelijk uitgebreid onderzocht en beschreven door Wim de Gans, geoloog van destijds de Geologische Dienst. Het gaat om het gebied dat ligt tussen de N857, de Borgerderstraat, als vanaf de N376, de Rolderstraat. Het is een geschikte excursielocatie, omdat het zichtbaar en bereikbaar is zowel vanaf beide wegen. De heideterreintjes hebben een gaaf bodemprofiel. Het is een aardkundig waardevol gebied. Het element ligt in de gemeente Aa en Hunze.
Geopark de Hondsrug | 135
Het Noordbargerbos, de rode pijl geeft de locatie van de Steen van Noordbarge aan..
Ingang naar de Steen van Noordbarge.
136 | Geopark de Hondsrug
43. Noordbargerbos Het Noordbargerbos, West van Noordbarge, vormt onderdeel van de boswachterij Emmen. Het is een houtproductiebos dat is aangelegd in 1930. Sinds de jaren zeventig worden veel van deze bossen omgevormd tot multifunctioneel bos. In dit gevarieerde bos wordt hout geoogst, zijn er mogelijkheden om te recreëren en kan de natuur haar gang gaan. De oorspronkelijk strakke aanplantlijnen in het Noordbargerbos veranderen geleidelijk door gerichte kap. Daarnaast heeft een storm in 1972 het bosbeeld eveneens veranderd, doordat er veel bomen zijn omgewaaid. De ‘gaten’ in het bos worden door de natuur ingevuld met nieuwe begroeiing. Het is een erg gevarieerde stuifzand gebied met veel reliëf en er komt een grote variatie aan boomsoorten voor. In de boswachterij Emmen liggen verschillende hunebedden en karresporen en meer dan 70 grafheuvels. Aan de rand van het Noordbargerbos ligt een enorm grote steen, ook wel de Steen van Noordbarge genoemd. Deze steen is door van Giffen omschreven als een hunebed, D48. Deze steen, zou de grootste megaliet van Nederland zijn. Hunebed D48 is ten onrechte aangemerkt als een hunebed omdat het slechts één steen betreft. Nadat bleek dat het hier om slechts één enkele kei ging werd D48 weer verwijderd uit de lijst met hunebedden. Omdat inmiddels ook D33 is verdwenen telt Drenthe nog 52 hunebedden, genummerd van D1 tot en met D54. Noordbargerbos is aangewezen als EHS gebied. Staatsbosbeheer heeft in dit gebied een aantal wandelroutes uitgezet. Het gebied ligt in de gemeente Emmen.
Geopark de Hondsrug | 137
De herstelde beekloop van de Hunze bij Spijkerboor.
Zicht op de herstelde Hunze gezien vanaf de Spijkerboors dijk (rode pijl).
138 | Geopark de Hondsrug
44. Hunzedal, beek(dal) met veen bij Spijkerboor Deze geosite vormt een onderdeel van het grotere Hunzedal gebied, waardoor de Hunze stroomt, ook Oostermoersche Vaart genoemd. Het is een natuurreservaat waar Het Drents Landschap heeft gewerkt aan natuurontwikkeling en het herstel van oude meanders. Het Hunzedal is echter een veel breder dal dan alleen het gebied direct rond de huidige rivier de Hunze. Het grote en oorspronkelijke Hunzedal is een breed dal, dat oostelijk van de Hondsrug ligt. Het is ontstaan als oerstroomdal, door het vrijkomen van heel veel smeltwater in de tijd dat het landijs, in het Saalien, begon af te smelten. Het smeltwater vormde een zeer breed en diep dal, dat zichzelf later als het ware met eigen sedimenten weer opvulde, tot de brede dalvlakte van de huidige Hunze ontstond. Ook wordt er wel gedacht aan dat dit hele brede diepe dal wellicht een glaciaal bekken is, dat samenhangt met het ontstaan van de Hondsrug. In het Weichselien is dekzand afgezet in het dal en later, in het Holoceen vormde zich hier een veenpakket. De mens had, vanaf de middeleeuwen, invloed op het gebied, en gebruikt het vooral als hooiland. Halverwege de 18e eeuw kwam de grootschalige vervening op gang, waarbij het veenpakket als turf werd opgebrand in onder meer de kachels van de stad Groningen. In de 20e eeuw werd het dal omgevormd tot een optimaal ingericht agrarisch landschap. Deze geosite wordt ook het Annermoeras genoemd. Hier is in 2003 ingegrepen in het landschap en zijn de oorspronkelijke meanders weer blootgelegd. Het gebied ligt erg laag waardoor grote delen regelmatig onder water staan. Er komen inmiddels verschillende moerasvogels voor. Het nieuwe natuurgebied is niet alleen wandelend en op de fiets, maar vooral goed per kano te verkennen. Bij de brug van Spijkerboor ligt een kanosteiger. Kanovaren over de hoofdstroom van de Hunze van Spijkerboor naar het Zuidlaardermeer is het hele jaar door mogelijk. Peddelen door de aangekoppelde meanders is mogelijk buiten het broedseizoen, dat loopt van 15 maart tot 15 juni. De geosite ligt in de gemeente Aa en Hunze.
Geopark de Hondsrug | 139
Het Hunzedal bij de Duunsche Landen.
De Kievitslanden gezien vanaf de Krommedijk.
140 | Geopark de Hondsrug
45. Hunzedal, de Duunsche Landen Deze geosite heet de Duunsche Landen of de Bulten. Deze naam spreekt in feite voor zicht, de bulten zijn rivierduinen. Sinds kort liggen deze rivierduinen weer in een nat beekdallandschap. Het gebied maakt deel uit van een waterwingebied en is al sinds 1998 een natuur- en wandelgebied. In 2002 heeft Het Drentse Landschap hier weer een oude meander hersteld, waardoor een bijzonder landschap is ontstaan. De rivierduinen zijn ontstaan aan het eind van het Weichselien, toen het Hunzedal grotendeels droog lag. Hierdoor kon de wind grip krijgen op het zand en blies het zand uit de beddingen op de oevers. Er zijn van oorsprong veel meer rivierduinen langs de Hunze geweest. Deze zijn echter afgegraven om de venige percelen te bezanden. De slappe veenbodem kreeg door bezanding een betere structuur en meer draagkracht waardoor ze beter geschikt werd voor de landbouw. Het Hunzedal is echter een veel breder dal dan alleen het gebied direct rond de huidige rivier de Hunze. Het grote en oorspronkelijke Hunzedal is een breed dal, dat oostelijk van de Hondsrug ligt. Het beekdal is ontstaan als oerstroomdal, door het vrijkomen van heel veel smeltwater in de tijd dat het landijs, in het Saalien, begon af te smelten. Het smeltwater vormde een zeer breed en diep dal, dat zichzelf later als het ware met eigen sedimenten weer opvulde, tot de brede dalvlakte van de huidige Hunze ontstond. Ook wordt er wel gedacht aan dat dit hele brede diepe dal wellicht een glaciaal bekken is, dat samenhangt met het ontstaan van de Hondsrug. In het Weichselien is dekzand afgezet in het dal en later, in het Holoceen vormde zich hier een veenpakket. De mens had, vanaf de middeleeuwen, invloed op het gebied, en gebruikt het vooral als hooiland. Halverwege de 18e eeuw kwam de grootschalige vervening op gang, waarbij het veenpakket als turf werd opgebrand in onder meer de kachels van de stad Groningen. In de 20e eeuw werd het dal omgevormd tot een optimaal ingericht agrarisch landschap. Het gebied ligt in de gemeente Aa en Hunze
Geopark de Hondsrug | 141
De Hunze tussen Eexterveen en Gieterveen, met het herstelde deel De Elzenmaat.
Zicht op het beekdal van de Hunze, ter hoogte van de Elzenmaat. Op de achtergrond het bosje van de Oude Landen.
142 | Geopark de Hondsrug
46. Hunzedal, Oude Landen, Achterste Landen Deze geosite heet de Oude Landen, de Achterste landen en voor een deel ook de Bulten, als bij geosite 45. Het noordwestelijke deel, met herstelde meanders word ook de Elzemaat genoemd en het zuidelijk deel de Bonnerklap. De beek stroomt hier door relatief hooggelegen gronden en heeft zich dieper ingesneden. Hierdoor zijn de gronden aangrenzend aan de beek zelf relatief droog. Bij hoge waterstanden treedt hij wel buiten z’n oevers. Het Hunzedal is echter een veel breder dal dan alleen het gebied direct rond de huidige rivier de Hunze. Het grote en oorspronkelijke Hunzedal is een breed dal, dat oostelijk van de Hondsrug ligt. Het beekdal is ontstaan als oerstroomdal, door het vrijkomen van heel veel smeltwater in de tijd dat het landijs, in het Saalien, begon af te smelten. Het smeltwater vormde een zeer breed en diep dal, dat zichzelf later als het ware met eigen sedimenten weer opvulde, tot de brede dalvlakte van de huidige Hunze ontstond. Ook wordt er wel gedacht aan dat dit hele brede diepe dal wellicht een glaciaal bekken is, dat samenhangt met het ontstaan van de Hondsrug. In het Weichselien is dekzand afgezet in het dal en later, in het Holoceen vormde zich hier een veenpakket. De mens had, vanaf de middeleeuwen, invloed op het gebied, en gebruikt het vooral als hooiland. Halverwege de 18e eeuw kwam de grootschalige vervening op gang, waarbij het veenpakket als turf werd opgebrand in onder meer de kachels van de stad-Groningers. In de 20e eeuw werd het dal omgevormd tot een optimaal ingericht agrarisch landschap. Zodra het broedseizoen (15 maart tot 15 juni) voorbij is, mogen bezoekers overal vrij door dit terrein rondzwerven In 2008 zijn er bevers uitgezet in de Hunze. Een voormalig pompgemaaltje in het gebied is omgevormd tot uitkijkpost en informatieruimte. Het gebied ligt in de gemeente Aa en Hunze.
Geopark de Hondsrug | 143
B
A
A B
B C
Het Bargerveen, met (A) het Meestelblok (B) het Amsterdamsche Veld en (C) het Schoonebekerveld.
Ingang Bargerveen bij Zuidersloot. 144 | Geopark de Hondsrug
47. Bargerveen, restant hoogveen Het gebied wat hier bedoeld en beschreven wordt beslaat het hele natuurreservaat Bargerveen, met de volgende 3 deelgebieden: • het Meerstalblok (natuurreservaat); dit is deels verveend, maar er komen meerstallen en boekweitgreppels voor; • het Amsterdamsche veld dit is grootschalig verveend; en; • het Schoonebeeker veld dit is deels ook grootschalig verveend, maar in het westelijk deel is niet het geval. er komen randveenontginning en bovenveengraslanden voor. In het gebied van het Bargerveen komen intacte hoogveenkernen voor, die door de uitgestrekheid van het gebied tot een van de meest bijzondere hoogveengebieden van Nederland mag worden gerekend. Het aanliggende Amsterdamse Veld bestaat vooral uit een vochtige vergraste heidegebied, met verspreid wat berkenbosjes. Dit deel is recreatief ontsloten , vanaf de Zuidersloot (weg) kan een route gelopen worden. Het Schoonebeekerveld is deels een veengebied en deels in cultuur als gras en bos. De langgerekte percelen laten goed zien dat het gebied ontgonnen is. ook bij Het dekzand zit hier dicht onder het oppervlak en geeft zelfs enig reliëf aan. De relatie tussen de zandopduikingen en bewoning is hier goed zichtbaar. Het gebied is behalve een aardkundig ook in cultuurhistorisch opzicht waardevol. Er komen oude huisplaatsen voor. Het veen dateert uit het Holoceen, en grote delen van Drenthe raakte begroeid met veen. Veen heeft een grote archiefwaarde; het bovenste deel van het veen is echter ingedroogd en veraard. Om verdere veraarding te voorkomen probeert men middels het verhogen van de grondwaterstand het veen te bewaren en nieuw veen te laten vormen. In het vergraven hoogveen heeft zich een proces van vertering ingezet en het is daardoor veel voedselrijker geworden. Deze voedselrijkdom leidt tot de opslag van allerlei houtige gewassen zoals berken. Door het Amsterdamsche Veld loopt een uitloper van de Hondsrug die het scheidt in een westelijk deel en een oostelijk deel, waarvan het laatste verreweg het natst is. Ook in ecologisch opzicht is het een waardevol gebied, met voorkomens van zeldzame amfibieën en reptielen, vogels als velduil, blauwe kiekendief, grauwe klauwier en de dodaars. Maar ook groeien er bijzondere planten als gewone addertong, welriekende nachtorchis en rietorchis. Het is zowel een Habitatrichtlijn als Vogelrichtlijn gebied en het gebied maakt deel uit van het Internationaler Naturpark Bourtanger Moor-Bargerveen. Over de grens in Duitsland liggen er ook veenrestanten, daar wordt nog actief veen afgegraven. Het gebied valt geheel onder de gemeente Emmen.
Geopark de Hondsrug | 145
Hunebedcentrum, nog voor de inrichting van de Keientuin; locatie keientuin: rode ovaal.
De keientuin.
146 | Geopark de Hondsrug
48. Keientuin, Hunebedcentrum Borger Bij Hunebedcentrum in Borger, ligt de grootste keientuin van Nederland. In deze tuin liggen duizenden Drentse zwerfkeien. Zwerfstenen zijn afgezet door het landijs, dat in de voorlaatste ijstijd, het Saalien, zo’n 150.000 jaar geleden, dit gebied bedekte en vorm gaf. Na het afsmelten van het ijs bleven de keien achter. In de keientuin is een bijzonder grote variatie aan van verschillende gesteentetypen, die zijn benoemd naar soort en land van afkomst door middel van bordjes. De stenen zijn verzameld door Jannes van Echten de ‘kei-o-loog’ van het Hunebedcentrum, die twee jaar lang door Drenthe heeft gereisd en alle stenen bij elkaar heeft gebracht. De keien zijn door mensen en bedrijven uit Drenthe geschonken; het is een tuin gemaakt door de Drentse bevolking. De determinatie van de zwerfstenen wordt gedaan door Harry Huisman, een expert op het gebied van zwerfstenen. De reden dat de tuin bij het Hunebedcentrum is aangelegd, is dat de grote zwerfstenen steeds vaker uit Drenthe verdwenen. Ze werden en worden nog steeds verkocht aan tuincentra, gemeenten, particulieren en anderen elders in het land. Het Hunebedcentrum met de keientuin ligt in de gemeente Borger-Odoorn.
Geopark de Hondsrug | 147
Het gebied waar het kanaal wordt hersteld en gegraven, met hieronder het Scholtens kanaal.
148 | Geopark de Hondsrug
49. Kanaal Erica – Ter Apel Dit kanaal wordt heel toepasselijk ook wel het ‘Hondsrugkanaal’ genoemd. Deze geosite is nog niet helemaal ‘beleefbaar’, maar daar komt op korte termijn verandering is. Het doel van het aan te leggen kanaal is dat er een nieuwe vaarverbinding wordt gerealiseerd die toegang over water tot Overijssel, Friesland, Groningen en Noord-Duitsland tot gevolg zal hebben. Een deel wordt hersteld en een deel moet worden gegraven. Door de aanleg zal niet alleen het kanaal mooier en leefbaarder worden, maar krijgt de leefbaarheid van de kernen langs de route ook een stimulans. De eerste fase van Ter Apel tot aan het Veenpark is al bevaarbaar. Het kanaal gaat qua aanleg de laatste fase in. Dit betekent o.a. het aanleggen van een koppelsluis en ecobrug in het Oosterbos, bruggen, het graven van bijna 3 kilometer kanaal met aanleg schouwpaden en oeverconstructies, het verwerken van de vrijkomende gronden tot ‘hoogveenkaden’ in het Oosterbos en het aanleggen van recreatievoorzieningen, waaronder een betonfietspad langs het nieuwe kanaal en in het Oosterbos. Met name dit laatste onderdeel is interessant, omdat het fietspad zal worden ‘versierd’ met de uit de uitgegraven grond vrijkomende zwerfstenen. Er wordt een educatieve route gemaakt lag dit pad, met rust- en informatie locaties. Maar ook bij de graafwerkzaamheden krijg je een mooi inkijkje in de ondergrond!
Geopark de Hondsrug | 149
B
A
Groeve de Boer.
Ingang groeve de Boer (A) en de kunstwerken van Smithson zoals ze aan de noordzijde liggen (B).
150 | Geopark de Hondsrug
50. Zandgat de Boer Zandgat of wel Groeve de Boer is en zandwinlocatie bij Emmen. In feite is het geen groeve, maar een zandzuigerij; waarbij een diep met water gevuld gat ontstaat. Het zand wordt voor diverse doeleinden gebruikt, als ophoogzand, metselzand en betonzand. Het is fijn tot zeer fijn zand met heldere afgeronde en door ijzeroxide geel-bruin gekleurde kwartskorrels. De afzettingen in de groeve vertonen sterke stuwingverschijnselen, door stuwing door het landijs in het Saalien. In deze groeve wordt behalve zand ook grind en keileem gewonnen. Dit keileem is recent onderzocht door de heer E. Bregman van de provincie Drenthe, in het kader van zijn promotieonderzoek. Het blijkt dat er kleimineralen voorkomen in de onderste laag van het keileem, die alleen gevormd kunnen zijn door de aanwezigheid van zout grondwater. De druk van de ijskap die de Hondsrug vormde, was tot op grote diepte van invloed op het grondwater. Zo kon zout uit de diepere ondergrond oplossen in het grondwater en kwam het voor de ijskap omhoog. Op zo’n 80m onder het huidige oppervlak is nu zout grondwater aanwezig. De volgend afzettingen (van oud naar jong) komen in de groeve voor: • Pliocene, fijne mariene zanden, waarin het mineraal glauconiet voorkomt en waardoor het zand een groene kleur heeft. • Pliocene, fijne tot grove kustnabije zanden,wit van kleur • Grove Vroeg Pleistocene rivierzand en grind afzettingen, afkomstig uit het oosten • Midden Pleistocene afzettingen • Peelozanden uit het Elsterien: fijne, witte zanden uit een lacustrien (meer) milieu. • Keileem, dit ligt boven in de groeve, discordant op alle andere gestuwde afzettingen. In de groeve zijn twee landart objecten aanwezig, Broken Circle en Spiral Hill, gemaakt door de inmiddels overleden internationaal bekende landart (landschapskunst) kunstenaar Robert Smithson. Smithson had een grote interesse in geologie, de prehistorie en entropie. Hij werd gefascineerd door de hunebedden van enorme zwerfkeien, die in de ijstijd van Scandinavië vooral naar Drenthe waren getransporteerd. In het midden van Broken Circle ligt een enorme zwerfkei die het kunstwerk verbindt met de ijstijd; het betreft een van d e grootste keien van Drenthe, een Loftahammergneis graniet afkomstig van een gebied ten zuiden van Stockholm. The Broken Circle and Spiral Hill zijn de enig overgebleven land-art projecten van de Amerikaanse kunstenaar. Voor de ‘Broken Circle’ trok Smithson een cirkel op de grens van water en land. Van de aan het water grenzende helft maakte hij de rand voor driekwart tot een landtong, door afgraving van zand, waardoor water de rest vulde. Van de andere cirkelhelft groef hij driekwart van de rand weg tot een kanaaltje. Op het resterende zandsegment bleef de klei liggen als onderdeel van het kunstwerk. Naast de vlakliggende cirkel ontstond als een soort tegenbeweging de Spiral Hill; een opgeworpen kegelvormige lemen heuvel. Een met wit zand bedekt, spiraalvormig oplopend pad naar de top, stelt de bezoeker in staat vanuit een steeds wisselend gezichtspunt het kunstwerk te beleven. Deze geosite ligt in de gemeente Emmen. De groeve en de landart-objecten zijn alleen op afspraak te bezichtigen.
Geopark de Hondsrug | 151
Donderen, humuspodzol.
152 | Geopark de Hondsrug
51. Steilrand Donderend, 2e aardkundige monument Drenthe Bij Donderen ligt, aan de rand van de Zuides en in de oostelijke flank van de Rolderrug, het restant van een oude zandgroeve. Hier is een verticale gronddoorsnede van twee meter hoogte bewaard gebleven, waarin de afzettingen uit drie ijstijden zichtbaar zijn. Dit unieke bodemprofiel is in 2012 onthuld als tweede aardkundig monument van Drenthe. Het kan gezien worden als een rijk geïllustreerd aardkundig geschiedenisboek, waarin de ontwikkelingsgeschiedenis van de provincie Drenthe gedurende meer dan 100.000 jaar in de bodem is te lezen. Het onderste gedeelte van het bodemprofiel bevat een forse hoeveelheid fijn, wit en glimmerrijk zand uit de eerste van de drie ijstijden, het Elsterien. Daarboven heeft het landijs in het Saalien een mengsel van stenen en leem achtergelaten. Op deze dunne laag van keileem tot aan de oppervlakte ligt een pakket grillig gelaagd dekzand uit de laatste ijstijd, het Weichselien. Verschillende windsnelheden veroorzaakten de afwisseling van donkere, fijnere laagjes en lichter gekleurde, grovere laagjes. De steilrand onthult meer bijzonderheden, zoals vorstwiggen uit de laatste ijstijd. In het geelbruine dekzand is een grijs gekleurde laag met houtskoolspikkels zichtbaar. Deze Allerødlaag bevat een verhoogd gehalte iridium, een metaal dat voorkomt in meteorieten.
Boven in het profiel is een fraai humuspodzol zichtbaar. Profiel Donderen. Geopark de Hondsrug | 153
Bronnen Literatuur • Balen, R.T. van, Houtgast, R.F. & Cloetingh, S.A.P.L.; 2005: Neotectonics of The Netherlands:a review. Quaternary Science Reviews ,24: 439–454 • Beemt, M.J.B. van den , Aardkundig landschapsbeheer, 1997; Uitgave Landschapsbeheer Nederland • Belvedere project, Project Van Esdorp naar Esstad, 2005. • Benn, D.I. & Evans, D.J.A.; 2005: Glaciers & Glaciations, Arnold. • Berendsen, H . J . A . , 2005: Landschappelijk Nederland, Inleiding in de geologie en de geomorfologie, Koninklijke Van Gorcum, Assen. • Berendsen, H . J . A . , 2005: De vorming van het land, Inleiding in de geologie en de geomorfologie, Koninklijke Van Gorcum, Assen. Beusekom E. van; 2007. Bewogen aarde, Aardkundig Erfgoed van Nederland. Ministerie van LNV. • Booij, A.H. , GEA-objecten, een globale inventarisatie, 1970; Stiboka. • Bregman, E. De Drentse bodem anders bekeken; in: Het Drentse Landschap, 2009, nr 63. • Bregman, E. en A. Koomen, Opzet inhoudsopgave toelichting nieuwe geomorfologische kaart Drenthe, 2010. • Bureau G&L, 2005. Inventarisatie aardkundige gebieden Drenthe • Dienst Water en Milieuhygiëne, Provincie Drenthe, Selectie waardevolle gebieden, Onderzoeksrapportage ten behoeve van het Intentieprogramma bodembeschermingsgebieden Drenthe, 1990. • Helmig, F. (et al.) Van Rottum tot Reest: natuurgebieden in Groningen en Drenthe (1999). Staatsbosbeheer, Regio Groningen-Drenthe. • Houting, E., Het Zeegser Loopje, 1988. In: Noorderbreedte, 88 73 • Koopman, G., Van eigen Bodem. Sporen van de tijd in de bodem van Noord-Nederland, 2008
• Koopman, G. De bodem als geheugen van het landschap, 2010; in: RUG, Cursus Cultuurlandschappen van Noord-Nederland , opbouw en ontstaansgeschiedenis van de cultuurlandschappen van Groningen, Friesland en Drenthe. • Mars, A. De archeologische waarden van pingoruïnes, dobben en veentjes, 2000; Vakblad Natuurbeheer, nr. 7 • Mulder, F.J. de (et al); 2003. De Ondergrond van Nederland; NITG-TNO. • Rappol, M., (red.), In de bodem van Drenthe, geologische gids met excursies, 1992.
154 | Geopark de Hondsrug
• Stuurgroep Aardkundig Waarden, Waardevol Beleidsadvies aan Gedeputeerde Staten van Drenthe, 2010. • Paris, P., De Gasterse Duinen, in vogelvlucht, 1993, In: Noorderbreedte, nr. 3 • Parklaan, Landschapsarchitecten, Gasselterveld; Ruimtelijke ontwikkelingsvisie, 2010; In opdracht van Provincie Drenthe, Waterschap Hunze en Aa’s en Staatsbosbeheer • Spek, T. De schatkamer van de Westeres van Valthe,2003; in: Noorderbreedte, 27 - Nr. 5 • Spek, T. , Het Drentse esdorpenlandschap, 2004. Een historisch-geografische studie. Matrijs, Utrecht • Spek, T. , Drenthe in de Prehistorie: Landschapsontwikkeling en locatiekeuze, 2010; in: RUG, Cursus Cultuurlandschappen van Noord-Nederland , opbouw en ontstaansgeschiedenis van de cultuurlandschappen van Groningen, Friesland en Drenthe. • Strootman, B., Landschapsarchitecten i.s.m. Novio Consult Van Spaendonk, Strubben Kniphorstboch, Inrichtings- en Beheerplan, 2008. Staatsbosbeheer. • Verbers, A.L.L.M.; 2010. Actualisatie Aardkundige waarden, provincie Groningen
Websites
Atlassen
• http://www.ahn.nl • http://www.aardkunde.nl • http://www.acvu-hbs.nl/Website%20ZANaanvulling/zan208_Anloo-Noordesch_proefsleuven.pdf • http://www.archined.nl/recensies/2011/november/ veertig-jaar-broken-circlespiral-hill-in-emmen/ • http://www.beeldschoonwater.nl/WaterkaartDrenthe/Wonderlijkeplekken/Wandeling_Oudemolensche_Diep.aspx • http://www.dehondsruginbeeld.nl/ • http://www.drentslandschap.nl • http://www.gea-drenthe.nl/hondsrug.html • http://www.geologievannederland.nl/ondergrond/ afzettingen-en-delfstoffen • http://www.geoparkdehondsrug.eu/ • http://www.geosites.nl/publicaties • http://www.groningerlandschap.nl/files/ pdfs/94693_Gebiedsvisie_Zuidlaardermeer.pdf • http://www.grunn.nl/historie/uitgebreid/ • http://www.historisch-emmen.nl/historie/his02. htm#Hunebed%20D48 • http://www.hetveenland.nl/bargerveen.html • http://ivem.eldoc.ub.rug.nl/FILES/ivempubs/ dvrapp/EES-2009/EES-2009-85M/EES-2009-85M_ ArneLanting.pdf • http://www.kijkeensomlaag.nl • http://www.natuurkaart.nl • http://www.natuurinformatie.nl/ndb.mcp/natuurdatabase.nl/i000308.html • http://www.plaatsengids.nl/natuur-en-recreatie/ noordbarge/noordbargerbos • http://www.staatsbosbeheer.nl/Natuurgebieden/ Hondsrug • http://www.staatsbosbeheer.nl/Activiteiten/ Hondsrug/Wandelroutes%201-5%20km%20 Emmen.aspx • http://www.vriendenvandekeientuin.nl/cms/ • http://nl.wikipedia.org/wiki/Hondsrug • http://nl.wikipedia.org/wiki/Kampsheide • http://nl.wikipedia.org/wiki/D43_(hunebed) • http://nl.wikipedia.org/wiki/Bargerveen
• De Bosatlas van ondergronds Nederland, 2009; Noordhoff Uitgevers Groningen • ANWB Topografische atlas Drenthe, 2006; 1: 25.000
Databestanden • • • •
Aardkundige locaties Drenthe; Bureau G&L Hunebedden; Provincie Drenthe Essen; Provincie Drenthe Aardkundig waardevolle gebieden; Provincie Drenthe • Geomorfologie van Drenthe
Mondelinge /schriftelijke mededelingen van: • • • • • • •
Enno Bregman Hans Elerie Harry Huisman Gerrie Koopman Willem Markenstein Theo Spek Harrie Wolters
Geopark de Hondsrug | 155
bijlage 6
Beschrijving van niet geologische sites
D
e Hondsrug vormt door zijn hoogte en ondergrond de basis voor een langdurige en intensieve bewoningsgeschiedenis van ruim 100.000 jaar. Men vestigde zich aanvankelijk vooral op de overgang van hoge, droge gronden naar de beekdalen, waar voldoende water, vruchtbare bodems, hout en voedsel te vinden was. Dit zijn dan ook de vindplaatsen van resten van (pre) historische nederzettingen, begraafplaatsen en urnenvelden, zoals hunebedden, grafheuvelvelden en Celtic fields.
Niet alleen voor de mens, maar ook voor de natuur kent De Hondsrug een veelheid aan mogelijkheden. Dit heeft geleid tot een gevarieerde natuur met vele en soms zeldzame soorten planten en dieren. Het gebied van Geopark de Hondsrug herbergt dan ook een enorme variatie aan niet geologische sites met archeologische, cultuurhistorische en ecologische waarden.
den. Middeleeuwse karrensporen over de hele Hondsrug laten zien dat deze route ook later de verbinding vormde tussen de steden Coevorden en Groningen. De goed zichtbare, parallelle en vaak zeer brede bundels karrensporen op het open Ballooërveld (zie ook site 35) en in de Gasterse Duinen dateren waarschijnlijk vanaf de middeleeuwen. In hoofdlijnen bleef de route in gebruik tot in de 19de eeuw. De huidige N34, de provinciale weg GroningenEmmen-Coevorden is de 20ste-eeuwse opvolger van de prehistorische route. De historische betekenis van de Hondsrug weg is te vergelijken met de Limes, de weg langs de noordgrens van het Romeinse rijk, waarlangs wachttorens, legerplaatsen en verdedigingswerken liggen.
Hierna volgt een overzicht hiervan. Deze zijn per thema gerangschikt, zoveel mogelijk aansluitend bij de verhaallijnen van het Geopark de Hondsrug i.o. De nummers verwijzen naar de tabel in hoofdstuk C4. De kaart (pagina 153) laat de verschillende objecten en gebieden zien.
Thema Prehistorie Prehistorische landroute over de Hondsrug (1)
De neerslag van de bewoningsgeschiedenis wordt (onder meer) gevormd door een eeuwenoude route, die in aanzet al aanwezig is ten tijde van de hunebedbouwers. De historische weg, die de esdorpen na hun ontstaan verbindt, loopt via Odoorn, Borger, Drouwen, Gasselte, Gieten, Eext, Annen en Zuidlaren in de richting van Groningen en ontwikkelde zich geleidelijk van zand- tot klinkerweg en later grotendeels tot asfaltweg. Het tracé is ook nu nog op veel plaatsen herkenbaar en veelal in functie als doorgaande weg. De weg zelf is nooit aangetroffen, maar haar bestaan blijkt uit een snoer van prehistorische begravingen zoals grafheuvels en hunebedden. Aan de ligging van de hunebedden is te zien dat deze route al in gebruik was ten tijde van de Trechterbekercultuur, zo’n 5500 jaar gele156 | Geopark de Hondsrug
Karrensporen Ballooërveld Hunebedden (2)
De hunebedden zijn de oudste, zichtbare archeologische monumenten van Nederland. Het zijn de collectieve grafmonumenten van een prehistorische boerencultuur. Deze dankt haar naam, ‘Trechterbekercultuur,’ (3800 jaar-2800 jaar voor Chr.) aan de karakteristieke vorm van het aardewerk dat in grote hoeveelheden in de hunebedden is aangetroffen. Het stenen skelet is oorspronkelijk afgedekt geweest door een aarden heuvel. Bij sommige hunebedden is de aanzet van die heuvel nog te zien. Ooit was de Trechterbekercultuur over een groot deel van Noordwest-Europa verspreid. Ook in deze gebieden, zoals bijvoorbeeld vlak over de grens in de Duitse Hümmling, zijn vergelijkbare grafmonumenten opgericht. De hunebedden zijn dé iconen en beeldbepalers van
Cultural-historical landscape Barrows
¨
Dolmen Entrenchement
Y X
Bridge_Ford
À " À "
De Groeve
Yde
$ Z Zuidlaarderveen
Sacrefice fen Probable Sacrefice fen Burial site
Zuidlaren
Donderen
Church Vries Tynaarlo
Conservation area
Spijkerboor
Schipborg
Brook Border of brookmeadow Annen
Historical routes
Eexterveen
Canal Develoment axis
Eexterzandvoort
Prehistoric route
Gieterveen
Semslinie Border of parcellation Peat canal
Assen
Gebied met karresporen
Gieten
Historische kern Coevorden
Gasselternijveen
Prehistoric settlement
Rolde
Peasant market Mail-route 1810
Drouwenerveen
Train Former tramway
Drouwen
Dike Ribbon building
Nieuw-Buinen
Grolloo
Buinerveen
Buinen
Ribbon building Celtic Field
Borger
Valuable "esdorp", village 18th century wood !!!!!!!!!! !!!!!!!!!! !!!!!!!!!! !!!!!!!!!! !!!!!!!!!!
Area with archaeologic stacking Valuable "es", medieval field
Exloo
"Es" District
De Kiel
Estate
Valthermond
Date: 18-10-2012
Westdorp
Schoonloo
Probable Celtic Field Ees
Moor forest Odoorn Schoonoord
Forest cultivation
Odoornerveen
Forest cultivation Heath Peating (dry)
Weerdinge
Peating (wet)
't Haantje
Brookmeadow Ridge Zweeloo
Sleen
Oosterhesselen
Emmen Barger-Compascuum
Erm Nieuw-Dordrecht Oranjedorp Klazienaveen
Zwartemeer
Veenoord Nieuw-Amsterdam Erica Dalen
Dalerveen
Barger-Oosterveen
Zandpol Amsterdamscheveld Weiteveen
Stieltjeskanaal Coevorden
Schoonebeek Nieuw-Schoonebeek
0
5
10 km
Geopark de Hondsrug | 157
Path: M:\Data\Productgroep RW\GIS_Cartografie\JeroenDP\Hondsrugroutes_prjnr_092049\Geopark_Engels_culthis.mxd
Aalden
het Drentse cultuurlandschap. Er zijn 53 zichtbare hunebedden in Nederland, waarvan er 46 in het Geopark liggen. Ook het grootste hunebed staat in het Geopark, D27 bij het Hunebedcentrum in Borger.
Hunebed Borger Er is een twintigtal locaties in het gebied waarvan bekend is dat er hunebedden/steenkisten hebben gestaan. Ongeveer de helft van de 46 hunebedden is eigendom van de provincie en worden beheerd door het Drents Landschap. De andere helft is in eigendom en beheer van Staatsbosbeheer en een hunebed is (nog) particulier eigendom. De meeste hunebedden zijn aangewezen als archeologisch rijksmonument. Grafheuvels (3)
Het gebied van Geopark de Hondsrug kent vele grafheuvelgroepen uit de tijd van ca. 2800-1900 voor Chr., zoals Adderhorst, het Oudenmolense Diep, Wester Esch-Oost, het tumulibos bij Rolde, Kampsheide bij Balloo en het Ballooërveld (site 35). Er zijn steeds meer aanwijzingen dat grafheuvels en hun omgeving belangrijke rituele plaatsen voor de prehistorische gemeenschappen waren. Grafvelden kunnen honderden jaren in gebruik zijn gebleven, waardoor de ‘grafheuvel- en urnenveldlandschappen’ ontstonden.
om stenen of bronzen bijlen, houten bakken, potten met voedsel, runderhoorns, eergetouwscharen en mantelspelden. En zelfs mensen, zoals het meisje van Yde dat te zien is in het Drents Museum en geldt als het meest bekende veenlijk van Drenthe.
Meisje van Yde Celtic fields (5)
Celtic fields zijn akkercomplexen die zijn ontstaan aan het eind van de Bronstijd en in de IJzertijd. We kunnen ze vooral vinden op de overgang van vochtige naar drogere terreinen: op de oostflanken van de Hondsrug en aan de randen van de beekdalen, maar ook op de Rug van Rolde. In de celtic fields is het akkerland opgedeeld in vierkante en rechthoekige perceeltjes, met zijden van 20 tot 40 meter. In de loop der tijd groeien deze akkercomplexen op veel plaatsen uit tot aaneengesloten systemen van percelen die omgeven zijn door lage wallen. Waarschijnlijk zijn die wallen ontstaan doordat allerlei overtollig afval van de perceeltjes (na een periode van braakligging) langs de randen wordt gedeponeerd en in de loop der tijd uitgroeien tot wallen. Goede voorbeelden vormen het Ballooërveld (site 35) en het Sleenerzand (site 8).
Offerveentjes (4)
In het gebied van de Hondsrug zijn er verschillende offerveentjes: het Siepelveentien bij Zeegse, het Bolleveen bij Taarloo, de Legelpoele en het Boekweitenveen bij Eext en het Kreushaarveentje bij Anderen, het Gietsenveentje en het Rommeltje, beide bij Gieten, en het Kooikerveentje bij Klijndijk. Offerveentjes zijn buitengewoon zeldzaam in Nederland. De kleine veentjes speelden een belangrijke rol in het religieuze leven van de pre- en protohistorische Drenten. Het waren de plaatsen waar men contact zocht met de bovennatuurlijke wereld en tastbare offers achterliet voor diezelfde machten. Het kon gaan 158 | Geopark de Hondsrug
Tekening Celtic field (Bron: Ruimtelijke Waardenkaart gemeente Emmen)
Vuursteenvindplaatsen(6)
Op verschillende plaatsen in het gebied zijn vuursteenvindplaatsen. Bijvoorbeeld in het beekdal van de Hunze, waar in de oude en midden-steentijd nomadische jagers-verzamelaars hun kampementen opsloegen op de zandruggen en –koppen, maar ook in het Bargerveen (site 45) en op de ringwal van een pingoruïnerestant bij hunebed D15 in Loon zijn sporen van mesolithische jachtkampjes aangetroffen. Strubben-Kniphorstbosch (7)
Het grootste archeologische rijksmonument van Nederland is het ruim 300 ha grote Strubben-Kniphorstbosch. Het gebied heeft een rijk verleden. In het gebied vinden we hunebedden en grafheuvels, maar ook eeuwenoude karrensporen, markengrenzen en bomkraters uit de Tweede Wereldoorlog.
Kleed Prinses van Zweeloo Prehistorische nederzettingen (10, 11)
Bij Nieuw-Annerveen in het Hunzedal ligt een gave en daardoor zeldzame laat-paleolithische nederzetting van de zogenaamde Federmessercultuur (10). Booronderzoek heeft uitgewezen dat op de vindplaats de zogenaamde E-horizont nog aanwezig is. Dit is het authentieke loopvlak waar de jagers-verzamelaars van de Federmessercultuur overheen hebben gelopen. Dat dit nog bewaard is gebleven, is te danken aan het terplekke nog aanwezige, afdekkende veenlaagje.
Grafheuvels Kniphorstbosch Sleenerzand (8)
Ook in het Sleenerzand zijn sporen uit diverse tijden te vinden zijn, waaronder een hunebed, een Celtic field, tientallen grafheuvels. Eén van de grafheuvels is de Galgenberg, waarin bijzondere grafgiften zijn gevonden uit ca. 1400 voor Chr. van de ‘stamhoofd van Sleen’.
Bij Drouwenerveen ligt een nederzettingsterrein dat in gebruik is geweest vanaf het laat-paleolithicum tot het mesolithicum (11). Het terrein ligt precies op de plek waar het Voorste en Achterste Diep bij elkaar komen. Uit vergelijkbare landschappelijke situaties is bekend dat brongebieden of samenkomstplekken van beken of riviertjes voor de prehistorische mens een speciale betekenis hadden. Dit blijkt ook uit de ter plekke gevonden offerdepots.
Vindplaats ‘Prinses’ van Zweeloo (9)
Op de Hooge Esch bij Zweeloo werd in 1952 een grafveld gevonden uit de Romeinse tijd en Vroege Middeleeuwen. Blijkens de bijgaven was één van de graven het graf van een bijzondere vrouw die hier rond 450 na Chr. leefde, de tijd van de Grote Volksverhuizing die het begin van de Middeleeuwen in luidde. Ze wordt nu de ‘prinses van Zweeloo’ genoemd. Omdat er ook textielresten teruggevonden zijn, was het mogelijk een reconstructie van haar kleding te maken, die nu te zien is in het Drents Museum.
Thema Veen
Veenlijken
Bij de negentiende- en vroeg twintigste-eeuwse vervening kwamen verschillende veenlijken tevoorschijn. Zij dragen de naam van hun vindplaatsen: het Paar van Weerdinge, de Man van Emmer-Erfscheidenveen, het Meisje van Yde (zie ook site 4). De meeste veenlijken zijn inmiddels met moderne technieken wetenschappelijk onderzocht en daaruit bleek dat ze vrijwel allemaal onnatuurlijk aan hun einde zijn gekomen. Een aantal vertoont daarnaast ook aangeboren afwijkingen die hen waarschijnlijk tot een opvallende verschijGeopark de Hondsrug | 159
ning maakte in de tijd waarin ze leefden. De gangbare gedachtegang is dat ze opzettelijk om het leven zijn gebracht om als offer in het veenmoeras te worden gedeponeerd. Veenlijken en andere vondsten van organisch materiaal uit het Bourtangerveen, zals houten wagenwielen, leren buidels en wolkluwen, zijn tegenwoordig topstukken in de collectie van het Drents Museum. Door hun ligging in het natte veen zijn ze eeuwenlang afgesloten geweest van de lucht (zuurstof) en daardoor goed bewaard gebleven. Ook sierraden zijn door de tijd heen als offer in het veen gedeponeerd. Twee mooie voorbeelden daarvan zijn de kralensnoeren van Emmer-Compascuum en Exloo (Exloërmond) die dateren uit de bronstijd. De kralen zijn gemaakt van barnsteen, tin, brons en faience. Tempeltje Barger Oosterveld(12)
In het Drents Museum bevinden zich ook de originele resten van een in 1957 in het veen bij Barger-Oosterveld opgegraven tempeltje uit de midden-bronstijd, ca.1470 v.Chr. Het kleine houten gebouwtje van ca. 2 bij 2 m bestond uit acht eikenhouten palen die op brede planken stonden waaromheen een cirkel van veldkeien lag. Bijzonder zijn de hoornvormige uiteinden van de bovenliggers.
Tempeltje Barger Oosterveld Veenwegen (13)
Een speciale categorie van veenvondsten zijn de soms kilometerslange houten veenwegen en voetpaden die ooit het Bourtangerveen doorkruisten. Veel van hen zijn tijdens de vervening verdwenen maar op enkele plaatsen waar in de ondergrond nog veenrestanten aanwezig zijn, zijn delen ervan nog bewaard gebleven. De oudste wegen dateerden uit de midden-nieuwe steentijd, de jongste uit de Romeinse ijzertijd. Voor zo’n veenweg werden boomstammetjes, planken en vlechtwerk gebruikt. Het gaat daarbij om de veenweg van Nieuw-Dordrecht (site 13) uit de late nieuwe steentijd, het zuidelijk planken voetpad (uit de bronstijd) en het noordelijk planken voetpad (uit de ijzertijd) in het Oosterbos bij Barger-Oosterveld. De veenwegen zijn 160 | Geopark de Hondsrug
van bovenregionale betekenis voor de geschiedenis van de Drentse venen en een logische aanvulling op de prehistorische route van de Hondsrug. Uit de middeleeuwen zijn bij Buinen en Bronneger veenwegen van veldkeien bekend. Hoewel de meeste veenwegen zullen zijn aangelegd om het moeras te overbruggen naar hogere en drogere gronden, wordt van de veenweg van Nieuw-Dordrecht vermoed dat deze een rituele functie heeft gehad. Vervening
Randveenontginning (14, 17 ), zie ook thema Boeren Vanaf de middeleeuwen heeft de mens ook de veengebieden in cultuur gebracht. De veenontginning startte aan de randen, vaak vanaf de hogere zandgronden op de Hondsrug. Al met al leverde dit proces een kleinschalig, onregelmatig landschapstype op, met dorpen als langgerekte bebouwingslinten met daar dwars op een smalle onregelmatig opstrekkende verkaveling. Dit noemt men de randveenontginning. Bijzonder in het randveenontginningsgebied is de13e eeuwse Kerk van Zuidlaren (site 17). De kloostermoppen onderin de muren zijn gebakken in veldovens aan de oever van de Hunze. De ovens werden gestookt met turf uit het Zuidlaarderveen Boekweitbrandcultuur (45) In het Bargerveen (site 45) zijn plaatselijk sporen aanwezig van de zeer vroege boekweitbrandcultuur. Hierbij werd het veen plaatselijk gedraineerd, losgemaakt en in brand gestoken, waarna er ongeveer 5 jaar boekweit kon worden geteeld. Daarna moest het veen zo’n 25 jaar met rust worden gelaten. Bij iedere cyclus werden enkele decimeters veen verbrand. Dit systeem werd toegepast in de 18e en 19e eeuw. Grootschalige veenontginning (18), zie ook thema Boeren In het beekdal van de Hunze is een andere vereveningsgeschiedenis te zien. Van het reusachtige smeltwaterdal is een kilometers breed dal overgebleven, dat vol groeide met veen. De vervening daarvan is vanaf de Middeleeuwen systematisch aangepakt. Grote maatschappijen, compagnieën genoemd, hebben het veen ontgonnen. De turf werd via de speciaal daarvoor aangelegde wijken en kanalen afgevoerd en dit ‘zwarte goud’ werd via de stad Groningen verkocht. Een groot deel van de rijkdom van de stad Groningen is hier op terug te voeren. Het ontgonnen veen werd omgezet in landbouwgronden, de Veenkoloniën. De wijken en kanalen, de rechte kavels herinneren aan deze tijd. Industriële hoogveenontginning (19)
Het Amsterdamse Veld is een voorbeeld van de jongste meer industriële hoogveenontginning met smalspoor en zonder wijken. Inmiddels is de vervening gestopt. Diverse gebouwen en infrastructuur vertellen het verhaal van de vervening.
vaak het centrum van het dorp. De brinken waren (zijn) beplant met opgaande bomen, veelal eiken. Rond de brink werden de boerderijen gegroepeerd, deze lagen van oorsprong aan de rand van het dorp. Direct aan de rand van het dorp lagen de goorns, een kleinschalig verkaveld gebied met hagen en singels waar groenten etc. voor menselijke consumptie werd verbouwd. Op de hoger gelegen gronden ontwikkelde zich door de eeuwen heen de essen omzoomd door bosjes, de strubben, of soms een ringwal. In het lager gelegen beekdal lagen de graslanden, tot aan het begin van de vorige eeuw onverdeeld, de zogenaamde madelanden. Later zijn de beekdalen sterk verkaveld en hebben ze door de aanleg van houtwallen een kleinschalig besloten karakter gekregen. En buiten de gecultiveerde wereld lag de grote ‘woestenij’, het veld, de heide. Dit is een vaak enorme grote ruimte die werd gebruikt om de schapen te weiden. Door ontginning en bebossing tot ver in onze eeuw zijn de meeste van deze heidevelden verdwenen. Goede voorbeelden van esdorpen zijn Gasselte, Eext, Zeegse en Oud Aalden.
Structuur randveenontginning Thema Boeren op de Hondsrug Eeuwenlang hebben de agrarische gemeenschappen de omgeving gevormd. Dit heeft in het geoparkgebied geleid tot 3 typische landschapstypen, namelijk het esorpenlandschap, het wegdorpenlandschap van de randvenen en het grootschalige veenontginningslandschap. Esdorpenlandschap (20)
Wie de Hondsrug in lengterichting van zuid naar noord volgt, ervaart van Emmen tot Groningen een aantal keer de herhaling van het landschap: dorp, es, veld en bos, vervolgens weer een es en dan het volgende dorp. Ook in dwarsrichting zien we dit patroon. Dit is het esdorpenlandschap. Het esdorpenlandschap is een agrarisch cultuurlandschap ten voeten uit. Elk onderdeel van het landschap komt voort uit het agrarisch gebruik en is gerelateerd aan het functioneren van de lokale agrarische dorpsgemeenschap, met de boermarken als het oorspronkelijke gezag. De esdorpen vormen vanouds de ontginningsbasis van het landschap. Ze liggen veelal op landschappelijke overgangen van nat (beekdal) naar droog (es/heide/ bos). Rond de dorpen liggen de verschillende landschapsonderdelen die vanouds in het landbouwsysteem elk hun eigen functie hadden. De brink vormt nu
Structuur Esdorp (bebouwing, brinken woeste grond, hooilanden in beekdal) Boerderijen De oudste boerderijen in de esdorpen worden ‘Saksische boerderijen’ genoemd. Ze behoren tot het ‘Hallehuis-type’, Dit type boerderij is aan het eind van de middeleeuwen ontstaan uit het z.g. ‘Los Hoes’. Het ‘Los Hoes’ was een rechthoekig gebouw en bestond uit één ruimte waarin mens en dier samen leefden. Door het plaatsen van een scheidingswand (brandmuur) ontstonden er twee afzonderlijke ruimtes, namelijk het Geopark de Hondsrug | 161
‘voorhuis’ waarin de mensen woonden en het ‘achterhuis’ waar plaats was voor het vee, werktuigen, opslag, enz. Vanaf dat moment spreekt men van ‘Hallehuis-type boerderij’. Bij de eenvoudigste hallehuizen was de middenbeuk van het achterhuis open en ingericht als deel, waar bijvoorbeeld dorswerk werd verricht. Brede inrijdeuren (baanders) in de achtergevel gaven toegang tot de deel. De stallen voor het vee lagen in de smalle zijbeuken. Een goed voorbeeld is museumboerderij De Nabershof (site 21), aan de rand van het centrum van Emmen, op de Schimmeres. Het is een volledig gerestaureerde Saksische boerderij uit 1681 en helemaal ingericht in de stijl van de jaren 20.
(site 15) zijn prachtige groene eilandjes met oude eiken en monumentale boerderijen en opgetrokken in een eigen steil met Duitse en Twentse invloeden.
Boerderij Oostersebos
Nabershof Wegdorpenlandschap (randveenontginningen), ( 14, 15, 16)
Tussen de Hondsrug en de Hunze liggen de randveenontginningen (zie ook 14). Zij zijn ontstaan door de ontginning van de randen van het toenmalige immense hoogveenpakket vanuit het nabijgelegen oude zandlandschap. De dorpen die hier ontstaan zijn dochternederzettingen van de esdorpen op de Hondsrug. De naamgeving toont nog steeds de relatie, bijvoorbeeld Annen-Annerveen. Het lint loopt van Zuidlaarderveen tot Exloërveen. De turfwinning in dit gebied begon in de 13e eeuw na Christus. Op de hogere ruggen langs de Hunze ontstonden kleinschalige bebouwingslinten langs kronkelige wegen. Omdat gebruikt werd gemaakt van het natuurlijke reliëf liggen deze wegen op de hogere en dus drogere delen. Daarom is de hoofdstructuur van deze randveenontginning grillig. Een ander kenmerk is de optrekkende strokenverkaveling die haaks op de wegenstructuur ligt. Van oudsher is het verkavelingspatroon smal, ten behoeve van een goede ontwatering. Ook de bijzondere kleine nederzettingen op de zandrug bij Schoonebeek behoren tot de randveenontginningen. Westerse Bos, Middendorp en Oosterse Bos 162 | Geopark de Hondsrug
Boo: Een boo is een stal waar de herder en zijn vee, voornamelijk jonge ossen, konden overnachten. Het weidegebied langs het Schoonebekerdiep leende zich uitstekend voor de opfok van jonge ossen en de export daarvan naar de traditionele ossenmarkten. De dorpen in de randveenontginningen bij Schoonebeek hebben hun historische groei voor een belangrijk deel te danken aan deze levendige ossenhandel met Duitsland. In de 17e eeuw vond de ossenhouderij plaats door middel van een stelsel van booën. Dit waren veeschuren, die voor een deel van het jaar werden bewoond door ‘booheren’ (veehoeders) en waarin ’s avonds de ossen werden gestald. Destijds waren er zo’n dertig van deze booën in het beekdal van het Schoonebekerdiep. Hiervan is nu nog een replica over, de Wilmsboo (site 16).
Wilmsboo Grootschalig veenontginningslandschap (18, 22)
De vervening van het grote Bourtangermoor is vanaf de Middeleeuwen systematisch aangepakt. Grote maatschappijen, compagnieën genoemd, hebben het veen ontgonnen. De turf werd via de speciaal daarvoor aangelegde wijken en kanalen afgevoerd. Het ontgon-
nen veen werd omgezet in landbouwgronden, de Veenkoloniën. Het is een grootschalig open landschap met rechte kavels en op vele plaatsen wijken en kanalen. Een mooi voorbeeld van een vroeg-veenkoloniale boerderij is Egberts Lent (Site 22).
de doorgangen in het veen, de zandruggen en kleistroken, afgesloten door schansen. Dit wordt ook wel de 1e Eemslinie genoemd, die dus bestond uit een moerasgebied met daartussen een stelsel van vestingsteden (Bourtange, Coevorden) en schansen. Hiervan resten in het geoparkgebied nog de Emmerschans (site 24) en de Katshaarsschans (site 25). Maar ook bij Erica en Valthe waren schansen, de Bargerschans, resp. de Valtherschans Eind 17e eeuw is een stelsel van leidijken aangelegd. De dijken moesten ervoor zorgen dat het moeras nat bleef en daardoor onbegaanbaar. Dit heet ook wel de 2e Eemslinie. Op een paar plekken zijn de resten van leidijken te zien in het landschap (de Heerendijk in Emmen bijvoorbeeld) Bij de Emmerschans zijn gereedschappen van 35.000 tot 50.000 jaar oud gevonden.
Egberts Lent
De Katshaarsschans en de Emmerschans zijn aangemerkt als rijksmonument De Valtherschans lag op de grens van de Hondsrug met het voormalige Bourtangerveen, ten noordoosten van Valthe. Oorspronkelijk ging het om een eenvoudige redoute die de Valtherdijk, de verbindingsweg tussen Drenthe en Westerwolde moest beschermen. In 1628 is hij uitgebouwd tot een volwaardige schans die deel uitmaakte van de zogenaamde veenlinie De Bargerschans werd in de 17e eeuw gebouwd en lag vlak bij de weg van Emmen over Zuidbarge naar Schoonebeek, op de meest zuidelijke uitloper van de Hondsrug. Ook net buiten het Geoparkgebied ligt nog een schans, nabij Ane, waar de beroemde slag bij Ane werd geleverd (op 27 juli 1227).
Thema Oorlog en Vrede
Vestingstad Coevorden (23)
In het zuidwesten van het Geoparkgebied ligt de vestingstad Coevorden. Coevorden heeft van oudsher een strategische ligging. Het lag op de route vanuit Bentheim en Twente over de Hondsrug naar Groningen. Niemand kon buiten Coevorden om, omdat de vesting de doorgang door het moeras beheerste. De grachten en het kasteel Coevorden herinneren nog aan deze rol als vestingstad.
Vesting Coevorden Veenlinie of Eemslinie (24, 25)
Tijdens de tachtigjarige oorlog (1568-1648) werden ook Geopark de Hondsrug | 163
Emmerschans Vanaf het midden van de 11e eeuw kregen de bisschoppen van Utrecht het land van Groningen, Drenthe en Overijssel in leen van de Duitse keizer. Vooral de vrijheidslievende Drenten waren er niet gelukkig mee dat al hun rechten en vrijheden in handen van de bisschop kwamen. De kasteelheren van de Drentse stad Coevorden (aanvankelijk vazallen van de bisschop) werden steeds meer tegenstander van hun Utrechtse ‘baas’. In 1227 was de toestand voor bisschop Otto de Tweede van der Lippe zo verslechterd, dat hij met een leger naar het noorden trok om Rudolf van Coevorden een lesje te leren. Om zeker te zijn van de overwinning bracht Otto een groot leger op de been, waaronder verscheidene beroemde kruisridders zoals Bernhard van Horstmar. De graven van Holland, Kleef en Bentheim stuurden soldaten, evenals de bisschop van Munster en de aartsbisschop van Keulen. Niets kon een roemrijke overwinning meer in de weg staan. Halverwege de Overijsselse plaats Hardenberg en het Drentse Coevorden, in het dorp Ane, werd een kamp opgeslagen. Ook Rudolf ging naar Ane. Niet met een groot soldatenleger, maar met een ongeregelde bende boeren, knechten en meiden. Hij legerde zich niet ver van het kamp van de bisschop. Tussen de beide strijdgroepen bevond zich een groene strook
164 | Geopark de Hondsrug
grond. Maar alleen Rudolf wist dat het een verraderlijk terrein was: in feite was het niet meer dan een verborgen moeras, genaamd ‘De Mommeriete’. Op de ochtend van de 27e juli 1227 begon het leger van de bisschop zich gereed te maken voor de strijd. Een kleurrijke, indrukwekkende groep zette zich in beweging om de Drenten aan te vallen. Echter niet voor lang, want al snel zakten de eerste ruiters weg in het moeras. Terug konden ze niet, omdat de achtersten van niets wisten en hun voorgangers als het ware het moeras in dreven. Op dat moment kwam Rudolf met zijn manschappen te voorschijn en stortte zich op het door paniek uit elkaar geslagen leger van Otto. Binnen een dag was van het bisschoppelijk leger weinig meer over.
Thema Geloof en Ongeloof
In de hunebedden, grafheuvels en offerveentjes zijn aanwijzingen van de Germaanse religie te vinden (zie onder het thema ‘prehistorie’). In de kerken vinden we de geschiedenis van het christendom terug. De kerken van Anloo en Rolde werden tevens gebruikt voor de rechtspraak van geheel Drenthe. De kerk van Vries (26) De eerste kerk van Drenthe stond in Vries, waar al rond 800 een houten kerkje gebouwd werd, later vervangen door de in een mix van stijlen opgebouwde huidige kerk. Er gaan veel verhalen over deze kerk en vaak zijn zij negatief van grondtoon. Hier zou een negatieve sfeer heersen (zie de schildering van de weerwolf in de kerk!) en in Vries zouden in de Middeleeuwen honderden kinderen ter dood zijn gebracht. Dat zou allemaal te maken hebben met de strijd op leven en dood tussen de laatste heidenen in Drenthe en het opkomende christendom. De laatste godsdienst overwon, maar zou nog vele elementen van het vroegere natuurgeloof hebben overgenomen of in ieder geval toegestaan. De kerk van Anloo (27)
In Anloo staat de oudste kerk van Drenthe. Hij is gebouwd rond 1100 en is deels van tufsteen. Een zachte steensoort die vanuit de Eifel werd aangevoerd. De Romaanse kerk is te herkennen aan de ronde, vrij kleine ramen en zware bouw. Er zijn voor Drenthe zeer zeldzame muurschilderingen uit de tijd rond het jaar 1300 bewaard gebleven. Ze zijn uniek omdat ze in 28 scènes het leven van Maria, de moeder van Jezus, laten zien. Mooi ook, omdat diverse malen sterrenhemels worden afgebeeld, als teken van verbondenheid met een eerbied voor de ruimte, de hemel.
De Reformatie ging echter uiterst moeizaam, omdat de bevolking van de Hondsrug zich niet liet dwingen de oude zeden en gewoonten zomaar op te geven. Uiteindelijk werd de bevolking dan toch unaniem protestants. De kerk wordt nu gebruikt door zowel een protestantse als een katholieke gemeente. De Papeloze Kerk bij Schoonoord (29) Dit is geen kerk, maar een hunebed, nl. hunebed D49, deze heeft daarmee als enige hunebed ook een eigennaam. De reformator Menso Alting predikte hier in de 16e eeuw tevergeefs het calvinisme, vandaar de naam Papeloze Kerk. Daarna werden delen van het hunebed illegaal geroofd, zodat restauratie en reconstructie noodzakelijk was. Momenteel wordt het graf incidenteel gebruikt voor religieuze en artistieke festiviteiten. De kerk van Odoorn (30) De oude Margarethakerk stamt uit de 12e eeuw. Van die oude kerk resteert nu alleen nog het koor, die tot ongeveer 3.75 meter hoogte is opgebouwd uit gespleten en behakte zwerfstenen. Vooral granieten, maar ook enkele porfieren, zandstenen en gneissblokken. De kerk van Coevorden (31) De protestanten namen de katholieke kerken over en verwijderden ‘paapse’ elementen als muurschilderingen en heiligenbeelden. Soms moesten er compleet nieuwe kerken worden gesticht. Dat gebeurde ondermeer in Coevorden. Deze kerk werd gebouwd in de zogenaamde protestantse centraalbouw. Dat was een Grieks kruis met opgevulde hoeken, zodat een achthoek ontstond. Anders dan gebruikelijk kreeg het geen hoge toren, maar een dakruiter. In 1645 werd de bouw voltooid De Hondsrug werd de volgende honderd jaar vrijwel 100% protestant, dat wil zeggen hervormd.
De kerk van Rolde (28)
De kerk van Rolde is een 15e eeuws kerkje in Gotische stijl. Te herkennen aan de hoge ramen met spitse bogen. De kerk is gebouwd op korte afstand van twee hunebedden. Meestal hadden de Middeleeuwers een zekere vrees voor de steenhopen uit de Oertijd, waarbij Witte Wieven werden gesignaleerd. In Rolde was die angst kennelijk niet al te groot. Het was in die tijd de officieuze hoofdplaats van Drenthe en hier werden net als in Anloo zittingen van de Etstoel gehouden. In 1594 werd Drenthe veroverd op de Spaans-katholieke bezettingsmacht en werd van hogerhand verordineerd dat het Olde Lantschap protestant moest worden. Dat werd in 1598 officieel in de Rolder kerk afgekondigd.
Kerk Anloo
Geopark de Hondsrug | 165
Dennenoord in Zuidlaren (32) In 1834 proclameerde Hendrik de Cock de Afscheiding, de eerste van een serie uittredingen uit de Nederlands-Hervormde Kerk die in 1892 leidde tot het ontstaan van de Gereformeerde Kerken van Nederland. Op de Hondsrug bleef het overgrote deel van de bevolking hervormd. De meeste gereformeerde kerken werden dan ook in West-Drenthe en in de Veenkoloniën gesticht. De gereformeerden streefden ernaar het eigen kerkvolk zoveel mogelijk in eigen verenigingen en stichtingen onder te brengen, zodat eigen scholen, partijen, vakbonden, kranten, omroepen, woningbouwverenigingen en dergelijke werden opgericht. Op de hervormd gebleven Hondsrug lukte dat nauwelijks, behalve in een uiterst noordelijk puntje, in Zuidlaren. Daar werd eind 19e eeuw een gereformeerd krankzinnigengesticht gebouwd, Dennenoord, later uitgebreid met het prachtige Noorder Sanatorium. De rooms-katholieke kerk met zusterhuis te Weiteveen (33) De Hondsrug was overwegend hervormd, maar in de oostelijke venen kwamen diverse kerkgenootschappen voor. Het was een echt immigratiegebied, waar katholieke boekweittelers, veenarbeiders, schippers en middenstanders uit andere delen van Nederland en zeker ook uit de aangrenzende Duitse gebieden naar toe kwamen. Zeker in Zuidoost-Drenthe, in de gemeenten Schoonebeek en Emmen, kwamen al vanaf begin 19e eeuw veel Duitsers naar het Drentse veengebied. In Schoonebeek, Erica en Barger-Compascuum stichtten zij al in de 19e eeuw eigen kerken. In het grensgebied (bok Zwartemeer) en op het Amsterdamscheveld (Weiteveen) waren de laatste verveningsgebieden en hier werden begin 20ste eeuw ook de twee laatste katholieke kerken gebouwd. In Weiteveen werd naast de kerk ook een Zusterhuis gebouwd, want net als bij de gereformeerden wilden ook de katholieken zoveel mogelijk eigen organisaties. De witte zusters zaten in een missiegebied, verzorgden onderwijs en deden ook aan ziekenzorg. Tot de ontkerkelijking ook hier toesloeg…
Het landschap op de Hondsrug is op de meeste plekken kleinschalig en gevarieerd. Er liggen verspreid enige natuurgebieden. Vier hiervan zijn Natura 2000 gebied: De Drentsche Aa, de Elperstroom, het Zuidlaardermeer, het Drouwenerzand en het Bargerveen. De bijzondere ondergrond en ligging leidt tot unieke leefomstandigheden. Zo ligt de Hondsrug relatief hoog. Het regenwater zakt in de grond weg naar het grondwater. Op sommige plekken wordt dat door keileem in de ondergrond verhinderd. Op die plekken is het nat. Ook is er toestroming van water aan de voet van de Hondsrug wat een kans geeft aan bijzondere plantensoorten Binnen het gebied komen levensgemeenschappen voor van bossen, essen, hoogvenen, beken, beekdalen, heide- en stuifzandgebieden, vennen, houtwallen en singels. Typische soorten van de Hondsrug
Dankzij de plaatselijke aanwezigheid van keileem ondiep in de bodem groeit in bermen op de Hondsrug Kleine bevernel. Vooral in de bermen van de N34 tussen Zuidlaren en Borger kan deze soort plotseling in grote aantallen opduiken. Langs (zand) wegen groeit veel driekleurig viooltje. Op de essen komen hier en daar akkerkruiden voor zoals korenbloem en roggelelie. Lange tijd werd de Roggelelie, een karakteristieke soort van essen op de Hondsrug, als verdwenen beschouwd. Vrij recent is deze plant echter op één oude groeiplaats teruggevonden. Nader onderzoek leerde bovendien dat de Roggelelie in het gebied waar zij oorspronkelijk groeide, vanwege haar sierwaarde ook naar tuinen was overgeplant.
Kerktorens
Tussen de dorpen zijn allerlei paden en wegen ontstaan, waarbij de Middeleeuwse kerktorens voor reizigers fungeerden als oriëntatie op hun route. Zo zijn de kerken van Rolde, Anloo, Vries, Haren en de Martinikerk in Groningen destijds bakens geweest in de tocht over de kale heidevelden. De kerktoren van Rolde is later, bij de markescheiding in 1849, als uitgangspunt genomen voor de verdeling van de gronden aan de oost- en zuidzijde van het dorp. Van de toen ontstane raaipercelering zijn enkele lijnen nog steeds in het landschap herkenbaar. 166 | Geopark de Hondsrug
Thema Natuur
Roggelelie
Bijzonder is ook het voorkomen van de zeldzame Bosgeelster in dorpen op de Hondsrug en in enkele veenkoloniale dorpen ten oosten hiervan. De toestroming van water aan de voet van de Hondsrug geeft een kans aan bijzondere waterplanten, zoals Klimopwaterranonkel. De Kamsalamander, een Rode Lijstsoort en opgenomen in de Europese Habitatrichtlijn, komt voor op een aantal plaatsen op de Hondsrug in de omgeving van Odoorn en in de buurt van het Ballooërveld.
eend, de tapuit en de holenduif, de boomleeuwerik en de roodborsttapuit. Ook betrekkelijke weinig in Nederland voorkomende vogels als de grauwe klauwier en de klapekster worden er regelmatig gesignaleerd. Voorts valt het grote aantal heivlinders op. Van deze dieren behoren de tapuit, de grauwe klauwier en de klapekster tot de bedreigde vogelsoorten en de heivlinder tot de bedreigde dagvlinders. De jeneverbes, de wilde tijm en de stekelbrem staan op de Nederlandse rode lijst van bedreigde plantensoorten.
Kamsalamander
Grauwe Klauwier
Heidevelden (34, 35, 36)
Ballooërveld (onderdeel van het Natura 200 gebied en Nationaal Park Drentsche Aa) (site 35) Het natuurgebied Ballooërveld staat bekend om zijn weidse heidevelden, stuifzandvlaktes en historische sporen, nagelaten door de voormalige bewoners. Binnen het Drentsche Aa-gebied is het Ballooërveld vrijwel de enige locatie waar de open heide nog beleefbaar is. Die open heide was een essentieel onderdeel van het historische esdorpenlandschap. Bijzondere dieren en planten worden in het Baolloërveld goed vertegenwoordigd. In het gebied zijn er grote aantallen vlinders, verschillende soorten vogels en 200 plantensoorten aanwezig. De heidevelden worden doorgaans begraasd door een grote kudde Drentse heideschapen. De landschapsecologische relatie tussen het Ballooërveld en de beekdalen is zeer waardevol. Her Ballooërveld fungeert als voedselarm inzijggebied voor een groot deel van de middenloop van de Drentsche Aa. Behalve vanwege de natuur is het Ballooërveld ook bekend om zijn archeologische waarden (waaronder een celticfield, grafheuvels en karrensporen).
De grootste heidevelden zijn Ballooërveld, Drouwenerzand en Molenveld. In het Molenveld groeien jeneverbesstruwelen. In het Drouwenerzand treedt in beperkt mate nog zandverstuiving op; hier komen kenmerkende pioniervegetaties voor. Het Ballooërveld is rijk aan cultuurhistorie. Daarnaast komen er ook kleinere heideterreinen voor die, vooral in relatie tot aangrenzende levensgemeenschappen, vaak veel zeldzame planten- en diersoorten herbergen. Drouwenerzand (Natura 2000 gebied) (site 34) Het Drouwenerzand is een relatief hooggelegen heideen stuifzandgebied op de flank van de Hondsrug. Opvallend zijn de prachtige jeneverbesstruwelen. Het overgrote deel van de begroeiing bestaat tegenwoordig uit droge struikheidevegetaties met hier en daar heischraal grasland. Vooral in het westelijk deel is nog stuifzand aanwezig. In het midden en oosten zijn kleinere stuifzandkernen te vinden, maar ook pionierbegroeiingen met heidespurrie, dwergviltkruid en korstmossen. De gevarieerde heide is een belangrijk biotoop voor tal van vogels en vlinders. Voorbeelden zijn tapuit, roodborsttapuit, boomvalk, nachtzwaluw en heivlinder. De driehoornmestkever komt vanwege de schapenmest veelvuldig in het gebied voor. Daarnaast is het gebied aantrekkelijk voor vogels als de berg-
Molenveld (site 36) Molenveld is een droog, lichtelijk geaccindenteerd heideveld. In het gebied liggen enkele vennetjes. Tevens ligt er nog een grafheuvel. Aan de zuidzijde vormt de Lheewal (vermoedelijk een esker) een verbinding met het Hunzebos. Aan de oostzijde grenst het aan het Odoornerzand, een dekzandGeopark de Hondsrug | 167
gebied dat in de 19e eeuw door overbegrazing in verstuiving is geraakt en aan het eind van de 19e eeuw is bebost. Landschappelijk fraai is de overgang van het heideterrein, het Molenveld, via heischraal grasland (oude veldontginning en inmiddels ook natuurreservaat) naar de zuides van het dorp Exloo. Het Molenveld wordt begraasd met een gescheperde schaapskudde vanuit de schaapskooi in Exloo, waar ook een informatiecentrum over de schapenteelt naast is gelegen. Het bijzondere van het Molenveld is dat een van de weinige heideterreinen in Drenthe is dat onafgebroken is beweid met een trekkende schaapskudde. Het Molenveld is een belangrijk biotoop voor vogels als veldleeuwerik, roodborsttapuit, nachtzwaluw en wielewaal, voor vlinders (kommavlinder, groentje) en bijzondere planten als jeneverbes, vleugeltjesbloem, wilde tijm, kleine schorseneer. Ook is het een belangrijk gebied voor reptielen (zandhagedis, levendbarende hagedis).
Schaapskudde Exloo Bossen (37, 38, 39, 40 en 41)
Op het hoogst gelegen gedeelte van de hogere zandgronden, die het centrum van de regio vormen, treffen we op grote schaal bosbouw aan in de vorm van de boswachterijen Gieten, Borger, Exloo en Odoorn. De grote bossen zijn nog tamelijk jong en aangelegd met een betrekkelijk gering aantal boomsoorten, vaak uitheemse, die snel groeien. De bebossing had deels tot doel om zandverstuivingen vast te leggen, maar de belangrijkste reden was de houtwinning ten behoeve van de mijnbouw. Ze kenden een strakke aanplant met rechte paden erdoorheen. Na 1950 ontwikkelen de boswachterijen steeds meer een toeristische functie, waarbij recreatieterreinen zijn ingepast en wandelpaden zijn uitgezet. Deze bossen hebben een positieve invloed gehad op de ontwikkeling van de roofvogelstand. De ecologische waarde van deze bossen neemt toe naarmate het bos ouder wordt. 168 | Geopark de Hondsrug
Van de natuurlijke bosgemeenschappen zijn nog maar enkele kleine relicten aanwezig. Van internationaal belang zijn het Berkenbroek (site 37), De Burgvollen (site 38), Het Gasterse Holt (site 39) en het bosje Bloemendaal bij Geelbroek (site 40). In de omgeving van de dorpen liggen verspreid houtwallen, kleine doorgeschoten hakhoutcomplexen (strubben) of opgaande bosjes (holten). Het is vaak oud bos, met bijvoorbeeld bosanemoon, dalkruid en bosgeelster. Bij Anloo ligt een esbosje met nationale status (A-locatie uit Bosbeleidsplan, site 41) omdat het representatief wordt geacht voor de natuurlijke bosgemeenschap gierstgras-beukenbos. Beekdalen (42, 43, 44)
Drentsche Aa-gebied (Natura 2000 gebied en Nationaal Park) (site 42) Het Drentsche Aa-gebied is een van de laatste gave beekdalen van ons land. Het bestaat uit oud karakteristiek Drents cultuurlandschap met graslanden, bosjes, houtwallen, akkers op de essen, heide, jeneverbesstruwelen, esdorpen, hunebedden en landgoederen. De beek de Drentsche Aa is het resultaat van twee beken, die bij elkaar komen ter hoogte van Oudemolen. Deze twee takken worden gevoed door vele zijbeken. Het Natura 2000 gebied bestaat uit meerdere natuurgebieden waaronder het Ballooërveld, de Gasterse Duinen, het Gasterse Holt (site 39), Kampsheide, het Eexterveld, de Strubben, de Vijtig Bunder en de Zeegserduinen. Ten zuiden van dit gebied liggen nog de afzonderlijke bijbehorende terreinen Geelbroek, het Amerdiep en het Anderse Diep. Samen vormen deze gebieden een palet aan natuurrijke landschappen met een opzienbarende flora en fauna. Kenmerkend voor het Drentsche Aa-gebied is de nauwe ecologische samenhang tussen deze levensgemeenschappen. De afwisseling in levensgemeenschappen, door de grote abiotische variatie, zorgt ervoor dat het gebied een grote soortenrijkdom kent. Veel van deze soorten worden echter in hun voortbestaan bedreigd. Van de natuurlijke beeklevensgemeenschappen zijn nog enkele relicten aanwezig. Er zijn 74 vissoorten aangetroffen, die kenmerkend zijn voor verschillende stroomzones (ingedeeld naar diepte,stroomsnelheid en temperatuur). Voorbeelden zijn Grote en Kleine modderkruiper, Bermpje, Beekprik en Kwabaal. Van grote nationale en internationale betekenis zijn de beekdalgemeenschappen. Er liggen waardevolle (restanten van) blauwgraslandvegetaties, schraalgraslanden, natuurlijke beekbegeleidende bosgemeenschappen en oude structuurrijke houtwallen.
Aansluitend op de beekdalen komen stroeten (slenkensystemen) voor. Waardevolle voorbeelden zijn de stroeten in het Scheebroek en aan de noordzijde van het Ballooërveld. Deze stroeten ontlenen hun waarde aan de gradiëntrijke overgangen tussen droge heide, via natte heide naar schraalgrasland, Karakteristieke soorten zijn hier ondermeer Beenbreek, Heideorchis, Klokjesgentiaan, Heidekartelblad en Spaanse ruiter.
weidevogels. Sloten met schoon kwelwater en waterplanten zijn leefgebied van de waterspitsmuis.
Hunzedal Hoogveenrestanten
Drentsche Aa Elperstroom (Natura 2000 gebied) (site 43) De Elperstroom vormt het hooi- en weilandgebied binnen een esdorpenlandschap op de Rolderrug. Het gebied heeft een complexe bodemstructuur met leem, veen en zand. De kwel wordt deels beïnvloed door opstuwing door een zoutkoepel. Het kwelwater is relatief kalkrijk, waardoor zich hier kalkmoerassen en blauwgraslanden hebben ontwikkeld met veel bijzondere planten, zoals tweehuizige zeggen, blonde zegge en vleeskleurige orchis. Langs de beek liggen voornamelijk graslanden, van elkaar gescheiden door greppels, houtwallen en kleine bosjes. In het deelgebied de Reitma komen zeer oude onbemeste graslanden voor. Op de flanken van het dal liggen enkele heischrale graslanden en heidevelden. Hunzedal (site 44) In het Hunzedal waren aan het eind van de vorige eeuw de afgesneden meanders benedenstrooms en enkele bosjes en schrale graslandjes de enige bos- en natuurgebieden. De laatste jaren zijn bij deze natuurkernen een aantal nieuwe ontwikkelingen voor natuur in gang gezet door onder andere Het Drents Landschap. Zo is een aaneensluitende reeks natuurterreinen in ontwikkeling zoals beekherstel bij Torenveen, Duunsche Landen, Annermoeras, Elzemaat en Zoersche landen. De introductie van de bever is daardoor een succes. In de winter is het Hunzedal belangrijk voor onder andere kolgans, goudplevier en blauwe kiekendief. De graslanden in het Hunzedal zijn het domein voor
Bargerveen (Natura 2000 gebied) (site 45) Het Bargerveen is het enige restant van formaat van het oorspronkelijke Boertangermoor. Van die 170.000 hectare is in het Bargerveen ongeveer 2000 hectare overgebleven, daarmee het grootste hoogveengebied van ons land. In het reservaat komen verlandde veenmeertjes (meerstallen) voor, waar hoogveenvorming duidelijk zichtbaar is. Grote oppervlakte zijn niet afgegraven, maar wel in gebruik geweest voor de boekweitbrandcultuur (zie thema veen). Waar het veen tot dicht aan de minerale ondergrond is afgeveend zijn na vernatting grote plassen ontstaan. Op deze wijze is na vervening en vernatting een water en vogelrijk landschap ontstaan. Voor het herstel van hoogveen is gebruik gemaakt van compartimentering met veendammen. Langs de Laardijk en de Duitse grens zijn door vroegere boerenactiviteiten schrale grasland ontstaan, de zogenaamde bovenveengraslanden. Dit zijn unieke graslanden, de enige in Nederland, waar veel zeldzame planten en insecten voorkomen. Het grasland op ontwaterd maar niet sterk verdroogd hoogveen, heeft lichte bemesting ondergaan. De vegetatie toont overeenkomsten met de heischrale graslanden op minerale grond, maar ook met kalkarme duinvalleien en vooral met legakkers in laagveengebieden. De soortencombinatie als geheel is echter specifiek voor grasland op hoogveen. De bovenveengraslanden herbergen onder meer addertong en diverse soorten orchideeën. Voor de welriekende nachtorchis zijn ze van nationaal belang. In het midden van de negentiende eeuw werd Bokjessteenbreek in een dergelijk grasland aangetroffen. Deze als ijstijdrelict beschouwde plantensoort werd omstreeks 1600 in Noord-Drenthe als nieuwe soort voor de wetenschap ontdekt, maar is sindsdien maar één keer opnieuw in Geopark de Hondsrug | 169
Nederland gevonden en wel in 1859 aan de Oldendijk bij Weerdinge. Door de grote variatie aan biotopen en door de gradiënt naar de Hondsrug is het Bargerveen sowieso rijk aan zeer zeldzame planten en dieren. Het halfopen veenlandschap heeft een grote aantrekkingskracht op vogels, zoals geoorde fuut, porseleinhoen, nachtzwaluw, blauwborst, paapje, roodborsttapuit en grauwe klauwier. Meer dan de helft van de Nederlandse grauwe klauwieren broedt jaarlijks in het Bargerveen en het is één van de weinige gebieden buiten de waddeneilanden waar blauwe kiekendief en velduil af en toe broeden. Het gebied is tevens van grote betekenis als slaapplaats voor taigarietganzen. Voor deze soort is het Bargerveen het belangrijkste gebied in Nederland. Het Bargerveen is als belangrijk hoogveengebied aangewezen als Natura2000 gebied.
Het reservaat De Witten ten oosten van Dalerpeel (site 47) herbergt een veenplateau met een waardevolle, veenmosrijke heidevegetatie met onder meer nog veel witte snavelbies. Andere veenresten zijn vooral van betekenis als natuurlijke elementen in een overigens grootschalig cultuurlandschap. Ze zijn gekenmerkt door veel pijpenstrootje en een spontane bosontwikkeling met vooral berk. Ze zijn van betekenis voor de fauna, zoals vlinders, libellen, loopkevers en vogels. Zo valt het verspreidingspatroon van de roodborsttapuit voor een groot deel samen met de ligging van hoogveenrestanten (Van de Brink en anderen, 1997).
Veenbodem Vennen en veentjes
Bargerveen Nog meer hoogveenrestanten (46, 47) Behalve het Bargerveen (zie hiervoor) zijn er nog verschillende andere hoogveenreservaten in Zuidoost Drenthe. Vanwege hun beperkte omvang hebben al deze gebieden te maken met verdroging. Van levend hoogveen is geen sprake meer, wel zijn er nog restanten van hoogveenvegetaties, vooral in veenputten. Daarnaast zijn vochtige heidevegetaties aanwezig, lokaal met opslag van bomen en struiken (vooral berken). Het Oosterbos (site 46) is een veenrestant op de flank van de Hondsrug bii Barger-Oosterveld en NieuwDordrecht. In 1968 is dit gebied grotendeels bebost. Daarbij werden enkele diepliggende wegen aangelegd op de zandondergrond. Enkele hoogveenrestanten in het gebied zijn als natuurreservaat ingericht, voorzien van dammen en inmiddels ook weer uitgebreid door het kappen van slecht groeiende bosgedeelten. De ligging langs de Hondsrug biedt op zich goede potenties voor hoogveenvorming. Het wegzijgen van water naar de landbouwgronden aan de oostkant is een belangrijk knelpunt. 170 | Geopark de Hondsrug
In het Hondsruggebied vinden we honderden vennen en veentjes. De grootste concentraties zijn te vinden in de grote vochtige heidevelden, de zandverstuivingen en de boswachterijen. Van een aantal plantensoorten vormt Drenthe het zwaartepunt van de landelijke verspreiding. Vooral de vennen en veentjes met goed ontwikkelde hoogveenvegetaties met soorten als Kleine Veenbes, Tengere Heideorchis en Lavendelhei zijn internationaal van grote betekenis. Uiterst zeldzame vennen met een matig voedselrijk (mesotroof) karakter die gevoed worden door grondwater komen voor in boswachterij Gieten. Zuidlaardermeer (Natura 2000 gebied) (48)
Het Zuidlaardermeer is een natuurlijk meer op de grens van Drenthe en Groningen, ontstaan in een meander van de Hunze. Het werd oorspronkelijk gevoed met grondwater van het Drents plateau. Het is een Natura 2000-gebied. In de oeverlanden van het Zuidlaardermeer staan bijzondere planten (varenrijke rietlanden) en er broeden veel riet- en moerasvogels (roerdomp en bruine kiekendief). In de winter zitten er grote groepen ganzen en eenden op het meer. Tot in de zestiger jaren kwam
de otter hier nog voor, de laatste jaren worden ook weer jonge dieren gesignaleerd die uitzwermen vanuit de geïntroduceerde otterpopulatie in de weerribben of vanuit Duitsland naar nieuw leefgebied op zoek zijn. Uit archeologische vondsten blijkt dat de bever vanaf de midden-bronstijd tot in de vroege middeleeuwen in het gebied geleefd heeft. De bever is in 2009 met succes geherintroduceerd.
Thema Kunst
Broken Circle/Spiral Hill (49)
Een landart kunstwerk in Groeve de Boer (zie ook geosite 50, bijlage 12) van de Amerikaanse kunstenaar Robert Smithson (1938-1973). Het kunstwerk bestaat uit twee delen. In het ene wordt aan de oever van het zandgat een cirkel gesuggereerd in zand en water. Een uitstekende, gebogen landtong herhaalt zich in een gelijkvormig kanaal in de oever. In het midden van Broken Circle ligt een enorme zwerfkei van 30.000 kilo die het kunstwerk verbindt met de ijstijd. Tegen de naastliggende helling maakte Smithson een heuvel met een pad dat omhoog voert, de Spiral Hill, vanwaar het publiek uitzicht heeft over de Broken Circle.
Broken Circle/Spiral Hill Bescherming niet geologische sites In Hoofdstuk 2 is aangegeven op welke wijze de geologische sites worden beschermd. Hetzelfde beschermingsregime geldt ook voor de niet-geologische sites. Waarbij zij opgemerkt dat zij voor het merendeel vallen onder: De Wet op de Archeologische Monumentenzorg, de Monumentenwet, de Natuurbeschermingswet, Natura 2000 of de Ecologische Hoofdstructuur.
Geopark de Hondsrug | 171
bijlage 7
De ontwikkeling van het Geopark de Hondsrug tot en met 2016 Met de start van het project Geopark de Hondsrug is een belangrijke stap gezet om dit unieke gebied tot een Europees Geopark te maken. Zowel bij bestuurders als bij ondernemers en bewoners is dit initiatief in goede aarde gevallen. Het ontstaan van de ruggen in de laatste ijstijden en de cultuurhistorische ontwikkeling van het gebied daarna wordt in de vorm van expedities met een veelzijdig palet van communicatiemiddelen ontvouwd. Daarnaast wordt ook onderwijs materiaal ontwikkeld en heeft de Hondsrugacademie zijn eerst seizoen gedraaid. De stuurgroep wil de uitvoering van de verdere plannen voor de komende jaren baseren op een door alle partners gedragen visie en uitvoeringsstrategie gekoppeld aan een toekomstgerichte organisatiestructuur en financieringsmodel. De notitie vormt tevens een basis stuk voor de applicatie die ingediend gaat worden bij het Europees Geopark Netwerk.
De kracht van de Hondsrug Het Hondsruggebied kenmerkt zich doordat het hoog en droog in het landschap ligt en in een rechte streep van Groningen tot voorbij Emmen loopt. In tegenstelling tot de diep uitgesneden en natte Hunzevallei. Hoe beide gebieden in de ijstijden tot stand zijn gekomen is nog altijd niet bekend, maar waarschijnlijk heeft het te maken met diepe breuken in de aardkorst in combinatie met ijsmassa’s uit de één na laatste ijstijd. Dit unieke geologische gebied met fascinerende geomorfologische en bodemkundige verschijnselen en de daaraan gekoppelde archeologische, cultuurhistorische en ecologische waarden, maken van de Hondsrug een bijzonder waardevol landschap. Het kenmerkt zich door een lichte accidentering, veel bos- en natuurgebieden, een rijke cultuurhistorie met mooie dorpen in een coulisselandschap. Voor deze kenmerkende aspecten komen er sinds jaar en dag veel toeristen naar het gebied. Het geheel wordt voor de bezoeker ontsloten door veel fietspaden, wandelpaden, ruiterroutes en de overige infrastructuur. Het is dan ook één van de oudste toeristische gebieden van Drenthe en zelfs van Nederland. Maar het gebied is méér dan alleen toeristisch interessant, het heeft ook een speciale betekenis voor de inwoners van het gebied.
Ambitie Tegenwoordig is een goede toeristische infrastructuur niet genoeg om zich op een sterk competitieve 172 | Geopark de Hondsrug
markt staande te houden. Het is ook belangrijk om het gebied te profileren op basis van haar unieke kwaliteiten. Verbetering van de toeristische ontsluiting en het beleefbaar maken van het landschap, moeten de Hondsrug onderscheiden van andere gebieden. De sleutelwoorden daarbij zijn ‘authenticiteit’ en ‘duurzaamheid’. Het gebied heeft de potentie om zich te ontwikkelen tot een (inter)nationale trekpleister van formaat. Daarom willen de partners de Hondsrug op een vernieuwende wijze op de kaart zetten. De Hondsrug heeft een grote naamsbekendheid, echter het merk ‘Hondsrug’ moet meer lading krijgen. Productontwikkeling, waarbij een relatie wordt gelegd tussen de identiteit van het gebied en de bestaande voorzieningen, worden gekoppeld aan gebiedsbranding en een goede promotie. Dit zijn elementen die van vitaal belang zijn om het toeristisch recreatief marktaandeel te behouden en te vergroten. Het lidmaatschap van het Europees netwerk van Geoparken zal naar verwachting een grote bijdrage leveren aan de ontwikkeling van het gebied. Het gaat immers bij het Geopark om de ontsluiting van het verhaal van het landschap waarbij producten tot stand komen die de identiteit van het gebied benadrukken. De inzet van Geopark de Hondsrug beperkt zich niet tot de bescherming van het erfgoed en de ontwikkeling van een toeristisch concept. Er wordt breder ingezet op een duurzame economische ontwikkeling van het gebied. Duurzaamheid moet in dit verband verstaan worden als het zodanig gebruiken van hulpbronnen, voorzieningen en middelen dat deze door de exploitatie niet verloren gaan voor toekomstig gebruik en toepassingen. Door initiatieven in de sector te steunen die goede voorbeelden zijn van duurzame economische ontwikkeling wil het project innovatie stimuleren. Dit soort duurzame initiatieven kunnen zich manifesteren op diverse terreinen. Samen met andere Geopark projecten willen we initiatieven die bijdragen tot duurzame ontwikkeling stimuleren. Daarnaast willen we de bewustwording van toekomstige generaties van het belang van het gebied bevorderen. Daarvoor wordt educatief materiaal ontwikkeld en voortgaand onderzoek op geologisch en hydrologisch gebied, alsmede naar de landschapshistorie van het Hondsrug gebied uitgevoerd.
Visie Het Geopark de Hondsrug stelt de identiteit van het Hondsruggebied gebied centraal. Het Hondsruggebied wordt neergezet als een sterk onderscheidend gebied met een eigen dynamiek en met internationale aantrekkingskracht. Geopark de Hondsrug wil dit doen door middel van het behalen van de status van Europees Geopark. Hieraan gerelateerd is het aantrekkelijk maken van het Hondsruggebied voor zowel bewoners als toeristen, met thema’s op het terrein van geologie, cultuur en natuur. Hiermee houdt de ambitie van het Geopark niet op. Het Geopark de Hondsrug i.o. wil ook stimuleren dat er in het Hondsruggebied een duurzame economische ontwikkeling op gang komt op basis van de gebiedskwaliteiten. Erfgoed, geologie, toerisme, landschap, natuur, duurzame energie, water en landbouw zijn hierbij de speerpunten. Daarbij willen we de robuustheid van het gebied behouden door het beschermen van en investeren in de gebiedskwaliteiten en tegelijkertijd dynamiek ontwikkelen met ruimte voor innovatie, participatie van ondernemers en het bevorderen van werkgelegenheid en leefbaarheid.
Hoe doen we het en voor wie? De kwaliteiten van de Hondsrug worden ingezet voor een duurzame ontwikkeling van het gebied, met name door de verdere ontwikkeling van een sterk concept dat zowel toeristen als bewoners aanspreekt. De opdracht is om verbeelding te creëren rond de geologische geschiedenis en met de vele cultuurhistorische en authentieke verhalen die op de Hondsrug voor het oprapen liggen. Naast de bewustwording van de eigen bevolking, de ontwikkeling van educatief materiaal en het stimuleren van onderzoek is de toeristische ontsluiting van het gebied een belangrijk speerpunt. In de toeristische sector gaat het steeds meer om het ontsluiten van interessevelden en lifestyle kenmerken (zoals de Recron deze toepast). Het gaat daarbij niet alleen om het leveren van kwalitatief goede dienstverlening, maar ook om de vraag met welk verhaal je je als ondernemer of als gebied wilt onderscheiden van anderen. Hoe meer een gebied zich onderscheidt en aansluiting kan vinden bij de wensen van de consument, hoe aantrekkelijker het gebied zal worden en hoe meer de concurrentie positie van de toeristische sector versterkt wordt. Het Geopark de Hondsrug kiest er voor om de productontwikkeling, promotie en marketing te richten op interessegroepen. Daarbij bieden we ervaringen en belevenissen aan, waarbij wordt geluisterd naar wat de markt vraagt. Behalve op de eigen bevolking richten we ons op de volgende doelgroepen: • cultuurhistorisch geïnteresseerden; • geïnteresseerden in geologie/IJstijden;
• mensen met interesse voor natuur en landschap; • de eigen bevolking, die geïnteresseerd is in zijn/ haar woongebied. Dit worden tevens de ambassadeurs van het Geopark de Hondsrug; • mensen die graag actief bezig zijn in een bijzonder landschap (wandelen en fietsen met een thema); • mensen die een keer het bijzondere van Drenthe (het andere Drenthe) willen ervaren (herhalingsbezoek – dus mensen die al eerder in Drenthe zijn geweest en de standaard activiteiten al kennen).
Gebiedsmarketing Geopark de Hondsrug heeft gekozen voor de slagzin (pay off) ‘ Van alle tijden…’. Dit verwijst naar de thema’s ‘verleden, heden en toekomst’, naar wat eens was, er nu is en wat ooit zal zijn: een oeroud gebied, dat anno nu op een duurzame wijze wordt ontsloten voor de toekomst. De usp’s (unique selling points) zijn : • uniek geologisch gebied met bijzondere cultuurhistorie; • innovatieve communicatie o.a. middels augmented reality en social media; • ontsluiting gebied middels Expedities. Om het ‘merk’ Geopark de Hondsrug te laden is een creatief marketingconcept ontwikkeld. Het aanbod van Geopark de Hondsrug wordt ontwikkeld vanuit het gegeven: avontuurlijke ervaringen in een interessant landschap.
Behoorlijk spannend! De hoofdstrategie in het concept voor het Geopark de Hondsrug is om het bestaande beeld van Drenthe (rust en ruimte) als uitgangspunt te nemen voor een onderscheidend imago. Door de bestaande beelden van rust en ruimte te koppelen met spannende, aan het Geopark gelieerde beelden, ontstaat een opvallend nieuw beeld dat wordt onderbouwd door alle spannende activiteiten die in de Expedities van het Geopark worden aangeboden.
Drenthe ontspannend? Ik vind het hier behoorlijk spannend! Dit concept wordt toegepast in communicatiemiddelen en in de social media-strategie. Het wordt vooral ingezet om potentiële bezoekers aan te trekken én om het algemene beeld over Geopark de Hondsrug in Drenthe neer te zetten: dynamisch, enerverend, een belevenis: te midden van de rust en ruimte van Drenthe. Twee aanvullende strategieën die worden ingezet om belevenissen te creëren voor bezoekers en die tegelijkertijd een sterke werking heeft op de identiteitsbeleGeopark de Hondsrug | 173
ving van inwoners zijn ‘storytelling’ en de verpakking van iets als een geheim. Deze drie strategieën versterken elkaar.
Overnachtingen
In 2009 telden de vijf gemeenten op de Hondsrug maar liefst 4.9 miljoen overnachtingen (Ecorys, 2010). Meer dan de helft van de ruim 8,3 miljoen overnachtingen in Drenthe vindt dus op de Hondsrug plaats. Drenthe als geheel draagt voor circa 10% bij in het totale aantal Nederlandse overnachtingen. De verwachting is dat het Geopark de Hondsrug in 2016 5% meer groei in de overnachtingen zal hebben gerealiseerd. Dit komt neer op 250.000 meer overnachtingen per jaar.
Effecten op de lange termijn In het gebied van de Hondsrug levert de vrijetijdssector een belangrijke bijdrage aan de economie. Dit blijkt uit het aantal overnachtingen, de bestedingen en de werkgelegenheid in de vrijetijdssector. De verwachting is dat de ontwikkeling van het Geopark de Hondsrug in de vrijetijdssector in 2016 vijf procent groei ten opzichte van 2010 zal hebben gegenereerd, en daarmee dus ook in het aantal overnachtingen, de werkgelegenheid en de bestedingen in de sector. De situatie in 2010 wordt hier aan de hand van de gegevens uit het rapport ‘Toerisme in Drenthe, in roerige tijden’. (Ecorys 2010) en van de provincie Drenthe (gegevens 2011). De gegevens over 2011 zijn (nog) niet op gemeenteniveau beschikbaar. x milj.euro
Toeristische bestedingen
In de onderstaande tabel is te zien dat toeristen in 2009 in de Hondsrug gemeenten meer dan 500 miljoen euro hebben besteed. Daarvan komt 280 miljoen euro uit dagtochten en 120 miljoen uit vakantie bestedingen (niet alle vakantie bestedingen worden in de Hondsrug gemeenten uitgegeven).
dagtochten
vakantiebestedingen
2000
2004
2007
2009
2000
2004
2007
2009
Tynaarlo
25
30
29
34
11
13
14
19
Aa & Hunze
26
29
31
30
28
32
34
46
Borger-Odoorn
29
33
36
36
38
34
39
64
Emmen
98
121
131
141
6
15
19
26
Coevorden
24
37
39
39
47
49
59
72
totaal
202
250
266
280
130
143
165
227
Werkgelegenheid
In 2011 was het aandeel van de vrijetijdssector in de werkgelegenheid voor Drenthe gemiddeld 6,5%. Voor de Hondsrug gemeenten ligt deze echter hoger, namelijk tussen de 8 en de 15%. (bron Prov. Drenthe, 2011). Wanneer deze cijfers gecorrigeerd worden op specifiek de toeristisch-recreatieve sector en de spin-off daarvan op andere economische sectoren zoals de midden-
stand, kan een groter aandeel van de werkgelegenheid aan de toeristisch-recreatieve sector worden toegeschreven. Verwacht mag worden dat met een stijging van het aantal overnachtingen en de bestedingen ook de werkgelegenheid in de vrijetijdssector met ongeveer 5% zal toenemen.
Aandeel toeristisch-recreative werkgelegenheid in totale werkgelegenheid per gemeente Gemeente Tynaarlo
10%
Gemeente Aa & HunzeG
20%
Gemeente Borger-Odoorn
25%
Gemeente Emmen
7%
Gemeente Coevoorden
17%
Bron: Ecorys 2010
Partners in een netwerk
Het Geopark De Hondsrug is een netwerkorganisatie. Vooral bij de toeristische en educatieve productontwikkeling, het beheer van natuur en landschap, onderzoek en bij de promotie, is dit van groot belang. De 174 | Geopark de Hondsrug
producten komen tot stand in een samenspel tussen bestuurlijke kaders, musea en andere instellingen, terreinbeheerders, ondernemers, opleidingen en de Geopark organisatie. Partijen verbinden zich aan het Geo-
park door partner te worden. Zij maken gezamenlijk gebruik van- en dragen bij tot de gebiedskenmerken en zijn betrokken bij de ontwikkeling van de expedities en de ontwikkeling van arrangementen. Ondernemers die hetzelfde doel nastreven worden gestimuleerd om hun producten te laten passen bij de karakteristieken van het gebied. Een netwerk organisatie gaat verder dan samenwerking met het Geopark. In een netwerk organisatie maken partijen met hun activiteiten integraal deel uit van de Geopark organisatie. Een excursie van Staatsbosbeheer of een activiteit van een expeditiepoort is tevens een activiteit van het Geopark en zal ook als zodanig gecommuniceerd worden. Uiteindelijk zullen de partners gezamenlijk het Geopark moeten zijn, waarbij het bureau van de Geopark organisatie als ondersteuning van het netwerk dienst doet. Zie bijlage b en c.
• bewoners hebben een grotere waardering voor hun gebied en dragen dit uit naar bezoekers. Via de social media bereikt het Geopark 10.000 mensen. De Organisatie
Tot eind 2013 zal in een hoog tempo doorgewerkt worden aan de uitwerking van de verhaallijnen. De basis structuur van het Geopark de Hondsrug i.o. heeft dan gestalte gekregen. Dat betekent niet dat het werk dan klaar is. Vanaf 2014 zal het Geopark zich richten op de doorontwikkeling van het concept. De producten moeten voortdurend aan de eisen van de tijd worden aangepast en verbeterd. Meer bedrijven moeten bij de uitwerking van het concept worden betrokken en zowel bezoekers als bewoners moeten zich geïnspireerd voelen door dit unieke gebied. Meer en meer zal het Geopark uitgroeien tot het geïntegreerde netwerk waarin het openbaar bestuur, het bedrijfsleven, musea, instellingen en terreinbeheerders nauw samenwerken.
Waar willen we staan in 2016
Afhankelijk van de mogelijkheid om extra financiële bronnen aan te boren hopen wij dat onze inzet in 2016 tot de volgende resultaten heeft geleid: • een actief lid zijn van het Europees Geopark netwerk. Deelnemen aan de netwerk bijeenkomsten en participeren in gezamenlijke projecten. Proberen een leidende rol te spelen in de groep Geoparken waar de ijstijden een belangrijke rol spelen. Een Nederlands netwerk van geologisch kenmerkende gebieden is gestart; • de netwerk organisatie van de Hondsrug heeft een stevig fundament. De partners van het Geopark werken mee aan de producten en activiteiten en dragen bij aan de uitstraling van het gebied. wij streven naar 100 partners uit het bedrijfsleven in 2014; • er zijn 10 expedities gerealiseerd en zij beschikken over een expeditie poort. Elke expeditie heeft minimaal een fietst en een wandelroute in de App van Annodrenthe.nu; • er is een voortdurend inzet om de bestaande producten te verbeteren; • er is een structurele samenwerking met het bedrijfsleven. Zij dragen voor 50% bij aan het activiteiten budget; • Er is een database met onderwijs materiaal over het gebied die gevuld wordt door de partners; • de Hondsrug academie heeft een divers aanbod van cursussen en lezingen waar veel mensen gebruik van maken en wat bijdraagt aan het creëren van ambassadeurs. Minimaal 15 avonden per jaar worden georganiseerd; • de Branding van de Hondsrug leidt tot een betere naamsbekendheid. Het aantal bezoekers stijgt met 5%;
De nieuwe organisatie opzet
Na 2013 is de 1e fase van het project Geopark de Hondsrug afgerond. De tijdelijke organisatie zal dan vervangen worden door een nieuwe organisatie. De meest voor de hand liggende keuze is een nieuwe zelfstandige rechtspersoon met een heldere besluitvormingsstructuur en een eigen budget. De stichtingsvorm vergroot ook de mogelijkheid om bijdragen uit fondsen te verwerven. Uitgangspunt is dat het projectbureau Geopark de Hondsrug een kleine flexibele organisatie moet zijn die functioneert als de coördinerende vaste kern van een netwerkorganisatie, die voor de deelopdrachten inzet van de projectpartners vraagt of medewerkers op ad hoc basis inhuurt. Voorgesteld wordt om de nieuwe rechtspersoon middels het ‘Raad van Toezicht Model’ te verbinden met het Recreatieschap Drenthe en daarmee tevens overheadkosten te beperken, zorg te dragen voor een goede organisatorische inbedding en de coördinatie met de toeristische ontwikkelingen in Drenthe te borgen. In dit model in de directeur van het Recreatieschap Drenthe tevens directeur-bestuurder van projectbureau van het Geopark de Hondsrug Netwerk. In het onderstaande schema is deze structuur en de aansturing van het Geopark de Hondsrug Netwerk aangegeven.
Geopark de Hondsrug | 175
Toekomstige organisatiestructuur Raad van Toezicht Stichting Geopark de Hondsrug
Wetenschappelijk Comité
Agenda Commissie Adviesteam van betrokken partijen/werkvelden
Projectbureau Coördinatie, marketing en communicatie
Geopark Netwerk Partnerberaad Overleg met alle partners
Partners Uitvoeringsactiviteiten partners
Werkgroepen
Projecten
Organisatie-onderdeel
Taken
Raad van Toezicht Twee bestuurders op voordracht van de provincie Drenthe en de deelnemende gemeenten Directeur Recreatieschap Drenthe, tevens secretaris RvT Twee bestuurders namens het Geopark Netwerk Partnerberaad Agenda Commissie Geopark Provincie Drenthe Deelnemende gemeenten Staatsbosbeheer/ Drents Landschap Recreatieschap Drenthe Vertegenwoordiger ondernemers organisaties Geopark Netwerk Partnerberaad Naast de hierboven bij ‘Agenda Commissie’ genoemde organisaties en instanties: - Toeristische ondernemers organisaties in het gebied van het Geopark - Organisaties die expeditiepoorten en ‘hot spots’ exploiteren of beheren - ANWB - Drents Archief - IVN - Marketing Drenthe - Tourist Info Drenthe - Waterschappen - Secretariaat overleg orgaan Drentsche Aa Projectbureau (uitvoeringsorganisatie) Projectleiding
Stelt de kaders vast waarbinnen de uitvoeringsorganisatie opereert. Stelt het jaarplan, de begroting en de jaarrekening van het Geopark vast. Draagt zorg voor bestuurlijk draagvlak van het Geopark. Stuurt de organisatie aan op hoofdlijnen.
176 | Geopark de Hondsrug
Komt ca. 4x per jaar bijeen. Adviseert Raad van Toezicht . Coördinerende en informatieve functie Signaleren en zonodig stroomlijnen van ontwikkelingen bij de partners. Zorgt voor bestuurlijk draagvlak en draagt bij tot de maatschappelijke inbedding van het Geopark de Hondsrug. Komt ca. 2x per jaar bijeen. Onderlinge informatie uitwisseling. Connecties en samenwerking tussen partners bevorderen. Zorgt voor het ambtelijke en maatschappelijk draagvlak. Functioneert als klankbordgroep voor nieuwe ontwikkelingen en kansen.
Inhoudelijke voorbereiding en secretariaat van de vergaderingen van de Agenda Commissie. Organiseert het Geopark Netwerk Partnerberaad. Doorontwikkeling van het Geopark-concept. Marketing en promotie. De identiteit versterken via onderwijsactiviteiten en activiteiten van de Hondsrug Academie. Participatie in het Europees Geopark Netwerk etc.
Wetenschappelijk comité Voorzitter Prof. Dr. Ir. Theo Spek (landschapsgeschiedenis) Dr. Michiel Gerding (historicus) Dr. Wijnand van der Sanden (archeoloog) Dr. Erik Meijles (fysisch geograaf) Dr. Peter Groote (cultureel geograaf) Drs. Enno Bregman (fysisch geograaf/geoloog) De uit te voeren taken en de structurele financiering
Voor het ontwerp van de structurele organisatie van het Geopark na 2013 is enerzijds gekeken naar de doelstellingen van het Geopark de Hondsrug, anderzijds naar de taken van andere Europese Geoparken en de minimum eisen die het European Geopark Network (EGN) stelt. Daarnaast zijn de huidige taken van het projectbureau en de resultaten van de diepte-interviews met meerdere leden van de projectgroep daarbij betrokken. Voorgesteld wordt dat de Geopark organisatie zich vooral zal richten op het aansturen van de netwerkorganisatie en daarbij op het doorontwikkelen van het concept Geopark, de coördinatie van de op het gebied gerichte marketing en promotie activiteiten, alsmede stimuleren van de verdere uitbouw van onderwijsactiviteiten en de activiteiten van de Hondsrug Academie en de participatie in het Europees Geopark Netwerk. De basis van de financiering bestaat voornamelijk uit subsidies van de betrokken overheden in het kader van het handhaven van een adequate toeristische infrastructuur. Daarnaast zullen geleidelijk meer marktpartijen (bedrijfsleven en andere partners) bij de financiering van de activiteiten van het Geopark
Adviseert de Raad van toezicht en het projectbureau over de wetenschappelijke bewaking van het proces. Stimuleert wetenschappelijk onderzoek in het gebied.
betrokken worden. De reikwijdte van de activiteiten in het Geopark zijn evenredig aan de bereidheid van alle partijen om bij te dragen. Voor deelname van marktpartijen is een sterk toeristisch-recreatieve profilering van het Geopark noodzakelijk. Hetzelfde geld voor de mogelijkheden ten aanzien van de ontwikkeling van een gebiedsfonds. Voor nadere specificatie van de taken van het project bureau en de inbreng van partner organisaties wordt verwezen naar de bijlagen a en b. Organisatorische inbedding
Op dit moment is het project onderdeel van het Recreatieschap Drenthe. Twee medewerkers hebben een tijdelijk aanstelling bij het Recreatieschap. Voor anderen wordt gebruikt gemaakt van een detacheringconstructie. In de voorgestelde organisatiestructuur als stichting met een RvT-model blijft de verbinding met het Recreatieschap Drenthe in stand. De rechtspositie van het Recreatieschap zal dan ook betrekking hebben op het personeel in dienst van de stichting. Financiën
In onderstaande tabel is een raming van de jaarlijkse kosten gegeven vanaf 2014. (Zonder de financiën van het project Geopark de Hondsrug)
Jaarlijkse kosten
Totaal (€)
Personeelskosten - 1 projectleider (0,9) schaal 12 - secretariële ondersteuning (0,2) schaal 7 - communicatiemedewerker +website beheer (1) schaal 8 - financiële administratie Door Recreatieschap Reiskosten incl. representatie Europees Geopark Netwerk Huisvesting (incl. bureaukosten) Kosten vrijwilligers Activiteiten en productontwikkeling Communicatie en marketing Totaal
80.000 9.500 45.000 5.000 13.000 20.000 7.500 100.000 40.000 320.000
Toelichting Op het moment dat de Geopark status is verleend zal het project zelfstandig moeten kunnen voortbestaan (gelieerd aan een bestaande organisatie maar met een aparte rechtsvorm). Behalve een compacte en slag-
vaardige managementstructuur moet ook de financiering en fondsenwerving zijn geregeld om de continuïteit van het Geopark te verzekeren. De begroting is samengesteld op basis van het toekomstige takenpakGeopark de Hondsrug | 177
ket, de huidige financiering, afspraken met provincie Drenthe en gemeenten, de resultaten uit de diepteinterviews en onderzoek naar de financiering van Europese Geoparken. De personeelskosten en de daar bijhorende reiskosten zijn berekend op basis van de toekomstige taken en aan de hand van overheidsschalen. Daarbij wordt uitgegaan dat er voor de medewerkers van de projectorganisatie een dienstverband is met of namens de rechtspersoon van het Geopark. De vaste kern zijn de medewerkers die permanent betrokken zijn bij het Geopark en ondersteuning. De huisvesting- en vrijwilligerskosten zijn gebaseerd op de huidige kosten. De kosten voor activiteiten- en productontwikkeling, marketing en communicatie en het
Budget / Inkomen (jaarlijks) Subsidie Provincie Subsidie Gemeenten (5 x 22.000) Bijdrage private sector (ondernemers en fondsen 50% van het budget voor activiteiten Donaties en sponsors (bijv. stichtingen, bank, etc.) Totaal
Voor de meerjaren begroting zie bijlage d.
Bijlage a Taken Geopark Bureau vanaf 2014 Na het verkrijgen van de Geopark status zal het concept doorontwikkeld moeten worden. Er zullen in de toekomst nieuwe expedities en verhaallijnen ontstaan en er zullen nieuwe initiatieven komen door bijvoorbeeld ondernemers die aanbod van activiteiten kop-
budget van netwerkbijeenkomsten zijn berekend op basis van onderzoek bij Europese Geoparken en op de resultaten van diepte-interviews. De inkomsten voor het project komen vooralsnog grotendeels uit subsidies. In de 2e fase van het Geopark (na 31-12 -2013) zullen ook via het bedrijfsleven en fondsen middelen verworven worden voor activiteiten en productontwikkeling. Eind 2015 zal het budget voor activiteiten en productontwikkeling voor 50% gefinancierd moeten worden door het bedrijfsleven. De beschikbare structurele financiering zal zo effectief mogelijk ingezet worden als cofinancieringkapitaal om extra middelen voor het gebied te genereren.
Totaal (€) 150.000 110.000 50.000 10.000 320.000
pelen met het Geopark. Alle werkzaamheden die nodig zijn om de status Geopark te behouden worden gecoördineerd door het projectbureau. Omdat er vanaf 2014 minder middelen beschikbaar zijn, zullen de uitvoeringstaken van het projectbureau getemporiseerd moeten worden.
Taken Doorontwikkeling van het concept Geopark In samenwerking met ondernemers het concept Geopark de Hondsrug versterken Doorontwikkeling van toeristische producten informatie voorziening over geologische en cultuurhistorische objecten Bewaken onderhoud routes Het regisseren van de expedities en aanjaagfunctie voor de expeditiepoorten Stimuleren van evenementen Ontwikkelen van extra projecten en activiteiten in samenwerking met de EGN Marketing en promotie Promotie: folders, magazine, park activiteiten, toeristische kaart Organiseren Geoweek (promotieweek) De communicatie naar bevolking en ondernemers om draagvlak te creëren: Bijeenkomsten, cursussen en nieuwsbrief met informatie over ontwikkelingen van projecten, maar ook informatie van exposities, arrangementen, evenementen.
178 | Geopark de Hondsrug
Inzet in FTE’s 0,5
0,4
De identiteit van het gebied versterken voor bewoners, onderwijs en ondernemers Onderhoud website en App. Branding van het merk Hondsrug Het coördineren van de Hondsrug Academie en organiseren van activiteiten het ‘vermarkten’ van de onderwijsfunctie (lesmateriaal verhaallijnen) Sturen van onderwijsactiviteiten Aanbieden van onderwijsactiviteiten op verschillende niveaus (van basisschool tot universiteit) Aanbieden verschillende thema’s De Hondsrug een plek geven in het Europese Geopark Netwerk Bijwonen van conferenties en evenementen Projectwikkeling samen met partijen uit het netwerk Randvoorwaarden en communicatie (extern, intern, draagvlak, financiën en ICT aspecten) Het zorgen van draagvlak bij de partners voor de deelprojecten Contacten onderhouden met derden Het adviseren en informeren van stakeholders over inhoud, strategie en stand van zaken Fondswerving
0,6
0,2
0,4
2,1 fte
Bijlage b. Rol partners Omdat het Geopark een netwerkorganisatie is zal naast de inzet van het projectbureau ook veel inzet van partners nodig zijn om de Geopark activiteiten uit te voeren. Dit zijn vaak ook de reguliere taken en verant-
Bescherming van natuur en landschap
woordelijkheden van de partners. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de inzet van de grootste partijen in het gebied .
Omschrijving activiteiten
FTE’s
Staatsbosbeheer en het Drentse Landschap zijn verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud van natuurterreinen en boswachterijen, waaronder de Natura-2000 gebieden Drentsche Aa en het Bargerveen, alsmede voor het beheer van het cultuurlandschap en cultuurhistorische objecten Zij ontwikkelen en beheren dag-recreatieve voorzieningen, waaronder gemarkeerde wandelroutes, ruiterroutes, ATB-routes, vogelkijkhutten, uitzichtheuvels, uitkijktorens, een boomkroonpad, speelbossen, speelweiden en zwemplassen. De secretaris van het overlegorgaan Nationaal park Drentsche Aa coördineert ontwikkelingen in het Drentsche Aa- gebied. De overheden dragen zorg voor beleidsmatige bescherming via het provinciaal natuurbeleid, provinciaal omgevingsbeleid en gemeentelijke bestemmingsplannen.
31
Doorontwikkeling van het Verschillende partners zetten zich in voor de doorontwikkeling van het concept, concept Geopark vooral de expeditiepoorten. Het Hunebedcentrum heeft zich volledig gecommitteerd aan het Geopark de Hondsrug. Het is in het belang van het Hunebedcentrum om de thema’s ijstijden en prehistorie verder uit te werken en mee te denken in nieuwe activiteiten en productontwikkeling. De secretaris van het overlegorgaan Nationaal beek- en esdorpenlandschap Drentsche Aa coördineert activiteiten in het Nationaal Park en Landschap Drentsche Aa .
1,2
Het stimuleren van samenwerking met andere Geoparken
1
Daarin spelen Staatsbosbeheer en het Hunebedcentrum al een actieve rol. Het Hunebedcentrum wil graag aansluiten vanuit de thematiek ijstijden en prehistorie. Staatsbosbeheer heeft Europese Geopark conferenties bijgewoond en meegewerkt aan presentaties en aan het promoten van het Geopark de Hondsrug bij het jubileum van het Geopark Terra Vita.
Geopark de Hondsrug | 179
Ontwikkeling en exploita- Dat is een belangrijke functie van o.a. het Hunebedcentrum. Zij willen graag een tie van geotoerisme en spin in het web zijn als het gaat om deze activiteiten. Ook de kerntaken van cultuurtoerisme Staatbosbeheer en Stichting Het Drentse Landschap sluiten goed aan bij de doelstellingen van het Geopark. Zij participeren in de projectorganisatie van het Geopark en exploiteren informatiecentra als het Homanshof in Anloo en het Houtvester Kuhn huis in Schoonloo. Zij ontwikkelen/verzorgen excursie programma’s en arrangementen. Ook de expeditiepoorten en andere partnerorganisatie spelen in op deze rol. Marketing en promotie De promotie van Staatsbosbeheer en het Drentse Landschap is gericht op eigen activiteiten activiteiten en die van partnerorganisaties en worden deels in samenwerkingsverband uitgevoerd zoals bij het internationale natuurpark Veenland en het Nationaal park Drentsche Aa. Het Hunebedcentrum promoot naast de eigen activiteiten ook het Geopark in zijn volledigheid Marketing Drenthe promoot de provincie Drenthe en neemt daarin ook de producten van het Geopark de Hondsrug mee. Ook wordt op het gebied van promotie samengewerkt met ondernemers netwerken als de Hunze vallei, stichting bestemming Borger-Odoorn, Toreco en de Stichting Veenland Onderwijsactiviteiten en Het Hunebedcentrum speelt hierin een belangrijke rol. Jaarlijks komen meer dan educatieve activiteiten 100 scholen naar het Hunebedcentrum. Naast het onderwijs voor kinderen worden er activiteiten in het kader van volwasseneneducatie opgezet. Dit sluit aan op de Hondsrug academie. De boswachters van Staatsbosbeheer en Drents Landschap werken samen met scholen en diverse organisaties als het IVN. IVN en Kunst en Cultuur Drenthe dragen bij aan de ontwikkeling van lesprogramma’s en excursies. Jaarlijks wordt de boomfeestdag georganiseerd, waarbij de basisscholen worden betrokken. Het Nationaal Park Drentsche Aa ontwikkelt diverse voorlichtings- en educatie activiteiten. Onderzoek Provincie en waterschappen hebben meetnetten om de kwaliteit van de leefomgeving te monitoren. De universiteiten dragen bij aan het onderzoek over het ontstaan van de Hondsrug en de historie van het landschap. Diverse partners leveren een bijdrage aan wetenschappelijk onderzoek t.b.v. universiteiten en expertteams. Staatsbosbeheer werkt samen met provincie en waterschappen bij het opzetten van hydrologische meetnetten en met diverse instanties in het kader van flora- en fauna onderzoek, deel uitmakend van landelijke of provinciale programma’s.
5
4
2
2
Binnen de begrenzing van het Geopark de Hondsrug ligt nagenoeg het gehele Drentsche Aa-gebied, zowel Nationaal Park als Nationaal Landschap. Hiervoor is het Overlegorgaan het bestuurlijke gremium voor aansturing van het gebiedsproces met inwoners, gebruikers en bezoekers van het Drentsche Aa-gebied. Ontwikkelingen en communicatie vanuit het Geopark in het Drentsche Aa-gebied zullen via het Overlegorgaan worden afgestemd.
werkingsrelaties binnen de regio. Partners kunnen zijn onderwijsinstellingen, bedrijven, recreatieve attracties, musea etc. Onderstaand is een overzicht omgekomenen van bedrijven en organisaties die zich inmiddels als partner bij het Geopark hebben aangesloten. Vanuit het Geopark wordt een muurschildje beschikbaar gesteld zodat de organisatie/ het bedrijf actief uitdraagt partner te zijn.
Bijlage c Overzicht van ondernemers en organisaties
Partners op dit moment zijn:
Geopark De Hondsrug hecht grote waarde aan de samenwerking met vele partijen. Alleen dan kan het Geopark concept een succes worden Organisaties die partner worden van het Geopark de Hondsrug geven aan dat zij intensief willen aansluiten bij de ontwikkeling van het Geopark. Dit kan een positief effect hebben op hun imago, de bedrijfsvoering en de samen180 | Geopark de Hondsrug
• • • • • • • •
Stichting het Drentsche Landschap Camping Gezond Boeren Verstand De ANWB Stichting Drents Archief Het Hunebedcentrum Molen museum de Wachter Het land van Bartje Schaapskudde Exloo
• • • • • • • • •
Atelier Geke Hoogstins Het VeenPark Parc Sandur Collectie Brands Het Van Goghhuis Breeland Groepsaccommodatie Hotel/restaurant de Oringer Marke Stedelijk museum Coevorden Het Kasteel Coevorden
• • • • • • • • •
Ingenieursbureau Arcadis De Rabo bank Het Veenloop Centrum Openlucht Museum Ellert en Brammert Het Smalspoor museum Boomkroonpad De Bloemert Villa Van Streek Staatsbosbeheer
Bijlage D. Meerjarenbegroting In verband met de applicatie voor Het Europees Geoparknetwerk is het nodig een meerjaren begroting te schetsen tot en met 2016. Tot en met 31-12 2013 zijn er middelen beschikbaar via het project Geopark de
Hondsrug. (De uitvoering van dit project, voor wat betreft de activiteiten verlegd tot 1-7-2014) Deze meerjaren begroting is een combinatie van het project en de financiering van de stichting Geopark de Hondsrug.
Begroting organisatie
2013
2014
2015
2016
Projectbureau
200.000
180.000
180.000
180.000
Appl. Geopark
10.000
8.239
Verhaallijn geologie en overige
313.729
164.846
100.000
100.000
Database/website
30.000
31.696
Gidsen project
Routeontwikkeling
40.000
61.245
Onderwijs project
4.000
3.376
Communicatie
80.000
61.903
40.000
40.000
Hondsrug academie
20.900
33.276
Overig
20000 718.629
24.500 569.081
320.000
320.000
Dekking
2013
2014
2015
2016
Koers noord transitie
328.746
194.081
Diverse fondsen *
76.652
30.000
OP-EFRO
30.000
20.000
Gemeenten/Recreatieschap
115.459
115.000
110.000
110.000
Provincie Drenthe
151.745
150.000
150.000
150.000
Deelnemers Hondsrug academie
6.029
5.000
5.000
5.000
Bijdrage private sector **
10.000
55.000
55.000
55.000
Totaal
718.629
569.081
320.000
320.000
* Fondsen: ANWB-fonds, Mondriaanfonds, VSB-fonds, Je Maintiendrai-fonds ** Private sector is inclusief Rabobank
Geopark de Hondsrug | 181
bijlage 8
Communicatieplan Geopark De Hondsrug 1. Inleiding In juli 2010 is het projectplan Geopark De Hondsrug goedgekeurd door de grootste financiers. De beschikkingen zijn in november 2010 ontvangen. De organisatie die ervoor moet zorgen dat de status van een Geopark wordt verworven, dat de expedities/verhaallijnen en hun ankerpunten worden ontwikkeld en dat de Hondsrug als toeristisch gebied, als vrijetijdslands0rscheid gemaakt tussen vier clusters: • De communicatie met mogelijke partners, waaronder ondernemers, verenigingen, raadsleden, organisaties, politici, onderwijs, ambtenaren, onderzoeksinstituten en geïnteresseerde inwoners. • De promotie van de Hondsrug als toeristisch gebied • Verkrijgen van draagvlak voor de status Geopark • Interne communicatie over de voortgang van het project. Ieder cluster kent zijn eigen communicatiestrategie. Het Projectbureau is belast met de coördinatie en uitvoering van het project geopark de Hondsrug. Communicatie en promotie maken een belangrijk onderdeel uit van deze taken. Een professioneel bureau, Het Noorden communiceert, is ingehuurd voor de ontwikkeling van een creatief concept om het Geopark de Hondsrug onder de aandacht te brengen bij een groot publiek.
2. Achtergronden van het project Doel van het project is het Hondsruggebied neer te zetten als een sterk onderscheidend gebied met een eigen dynamiek en met internationale aantrekkingskracht. De inzet op toeristische productontwikkeling en promotie vanuit de unieke geologie en cultuurhistorie van het gebied, op het verkrijgen van de status European Geopark en op samenwerking tussen overheden, ondernemers en andere organisaties moet leiden tot verbetering van de economische ontwikkeling en leefbaarheid van het gebied. De Hondsrug heeft een grote naamsbekendheid. Echter, slechts weinigen kennen het verhaal van de Hondsrug. Dat is dan ook precies het probleem van het Hondsruggebied: het is een sterk merk zonder lading. Zonder Hondsrugverhaal is er geen Hondsruggevoel en is er geen Hondsrugidentiteit. Om de doelen van het project te bereiken moet juist de Hondsrugidentiteit worden versterkt, door het gebiedsverhaal te ontsluiten. 182 | Geopark de Hondsrug
In een Geopark gaat het om de ontsluiting van het integrale verhaal. Een Geopark wordt geconcretiseerd door integrale productontwikkeling, die de identiteit van het gebied benadrukt. Culturele activiteiten, beleving van de geologie, historie, natuur, toeristische ontwikkelingen en overige economische activiteiten spelen hierbij een rol. Om dit voor elkaar te krijgen is de juiste communicatie van essentieel belang. In het project zitten vele mogelijkheden om het verhaal te ontsluiten en zichtbaar te maken. Daarbij kan gedacht worden aan nieuwe mediamiddelen zoals Google Earth, Layar-technieken en dergelijke, films, boeken, folders, routes, infopanelen, activiteiten, exposities, onderwijsprogramma’s, tijdschriften en dergelijke. Voor de ontwikkeling van het geopark is draagvlak bij de inwoners, ondernemers en organisaties noodzakelijk. Het project bureau verzorgt presentaties en bezoeken in het gebied. In dialoog / bottom up worden partijen betrokken bij het verhaal van de Hondsrug en bij de productontwikkeling.
3. Het verhaal van de Hondsrug Het Geoparkconcept gaat uit van een gelaagde aanpak. De basis is daarbij de ondergrond, de geologie van het gebied. Immers, de ondergrond bepaalt door reliëf, grondsoorten, waterhuishouding en dergelijke, hoe alles daarbovenop is ontstaan. Het begrijpen van de ondergrond, de geologie, is een van de belangrijkste dragers van het totaalplaatje. In het Hondsrugverhaal is dat voornamelijk het ontsluiten van het IJstijdenverhaal. Bovenop de geologische ondergrond heeft de mens zijn eerste stappen gezet: de cultuurhistorische laag. In het geval van de Hondsrug zijn dat de activiteiten van de jagers en verzamelaars, maar vooral van de eerste boeren geweest. Deze hebben het landschap voor het eerst ingericht. De oudste wegen over de Hondsrug zijn dan ook door deze eerste boeren aangelegd, wij noemen deze mensen nu de hunebedbouwers. Na de hunebedbouwers is de cultuurhistorische ontwikkeling doorgegaan tot aan de hedendaagse cultuur met zijn economie. De Hondsrug kent een menselijke geschiedenis van 5500 jaar. Hunebedbouwers, IJzertijdboeren, Bronstijdmensen, Middeleeuwse handelaren, Bommen Berend, Soldaten
van Napoleon, beroemde schilders en vele meer hebben de Hondsrug gemaakt tot wat hij is. Het is echter niet alleen historisch: nog altijd wordt de cultuur voor een groot deel door de geologische ondergrond bepaald. Denk maar eens aan de landbouw (bodems), toerisme (reliëfrijk gebied), natuur (bodem, waterhuishouding), waterwinning (schoon water door insijpelen van water in de Hondsrug, dat in het Hunzedal gewonnen wordt), zandwinning en dergelijke. We kunnen dus de ondergrond, de cultuurhistorie, de natuur en de hedendaagse cultuur en economie niet los van elkaar zien.
4. Communicatie 4.1. Algemeen
Logo en huisstijl Voordat met de verschillende doelgroepen wordt gecommuniceerd moet een duidelijke huisstijl worden ontworpen. Alle communicatie moet duidelijk aan elkaar gelinked en herkenbaar zijn. Een kleur en een logo, gekoppeld aan een huisstijl, zijn van wezenlijk belang. Dat is dan ook het eerste wat zal gebeuren in het project. De opdracht voor een logo-ontwerp is inmiddels verstrekt. Voor de huisstijl wordt gebruikgemaakt van de stijl van de imagocampagne van marketing Drenthe, waarbij de Hondsrug een eigen kleur krijgt. Omdat het project gedeeltelijk gefinancierd wordt met Europees geld, is het verplicht om op alle communicatie–uitingen, naast het logo van het Geopark De Hondsrug, de logo’s van de EU en SNN te vermelden. Beeldmateriaal Gedurende het project is veel beeldmateriaal nodig. Sinds augustus 2010 wordt door een vrijwillige fotograaf gewerkt aan een database met foto’s van het hele Hondsruggebied. Het is de bedoeling om uiteindelijk een database van vele tienduizenden foto’s te hebben waarin ieder element van de Hondsrug is vastgelegd. Deze foto’s kunnen worden gebruikt voor de vele producten en activiteiten die in het project gerealiseerd worden. Tevens is een vrijwilliger gestart met het maken van filmpjes. Deze kunnen o.a. gebruikt worden bij de uitwerking van de expedities, onderwijsdoeleinden en Google Earth. Optimale digitale ontsluiting Er wordt een onderzoek uitgevoerd waarin duidelijk wordt hoe de verhalen op digitale wijze het best ontsloten kunnen worden. Dit wordt gedaan in samenwerking met www.drenthe.nl en het Drents Archief.
Partners in het project Vele organisaties, die een rol spelen in het Hondsruggebied, hebben samenwerking toegezegd in het project. Dit zijn onder andere de gemeenten, de Provincie Drenthe, Recreatieschap Drenthe, Stichting Het Drentse Landschap, Staatsbosbeheer, Drents Plateau, Drents Archief, Marketing Drenthe, Hunebedcentrum, Waterschap Velt en Vecht, Waterschap Hunze en Aa’s, OV bureau, NAM, NOM, Stenden en Alpha College, Samenwerkingsverband Het Veenland en velen meer. De rol van de partners in de communicatie is afhankelijk van hun rol in het project en afhankelijk van het cluster. We bekijken daarbij per organisatie of er gebruik kan worden gemaakt van hun communicatiekanalen. 4.2. De communicatieclusters
A/ De communicatie met (mogelijke) partners, waaronder ondernemers, verenigingen, overigen • Doel: draagvlak creëren voor het Geoparkconcept, vertaling van het verhaal naar producten en activiteiten. • Doelgroep: Ondernemers, gemeenten, raads- en statenleden, organisaties, verenigingen, vrijwilligers, geïnteresseerde bewoners, onderwijsinstituten, onderzoeksinstituten en overige geïnteresseerden • Kernboodschap: Het project Geopark De Hondsrug is een unieke kans om het gebied duurzaam te ontwikkelen. Het projectbureau Geopark is een actieve organisatie die veel ontwikkelingen in gang zet. Meedoen en als organisatie of bedrijf inspelen op de mogelijkheden van het concept geeft winst in de vorm van imagoverbetering en klanten. Er zijn vele ondernemers, organisaties en overheden actief in het gebied. Het is nodig om iedereen die werkzaam is binnen deze partijen actief op de hoogte te houden van ontwikkelingen. Immers, hun medewerking is belangrijk voor de realisering van het Geopark De Hondsrug. Met name de participatie van ondernemers en overheden is van wezenlijk belang om het project te doen slagen. Zij geven sturing aan de economische toekomst, waaronder het toerisme. De ondernemers zullen soms in groepen worden benaderd of één op één. Vaak is maatwerk per ondernemer nodig om tot een product of activiteit te komen die bij hem of haar past. Naast de hiervoor genoemde doelgroepen wordt met meerdere partijen een samenwerking aangegaan. Daarbij moet worden gedacht aan bijvoorbeeld het onderwijs (Stenden, Alpha College en de HanzehogeGeopark de Hondsrug | 183
school), onderzoeksinstellingen als TNO en de RUG, uitgevers (voor boeken, atlassen en dergelijke). Deze kennen allemaal een één op één benadering.
tor worden. De mensen die je naar je gebied haalt zijn precies de mensen die je er ook graag wilt hebben. Het product sluit aan bij de wens van de gast.
Communicatiemiddelen: • Roadshow: lezingen en presentaties. • Nieuwsbrief. • Excursies/ workshops • Brochure over het Geopark. • Extra uitgave Drenthe Magazine. • Persberichten. • Website van het project. • Lokale kleine exposities in gemeentehuizen en bibliotheken. • Cursus over de Hondsrug per gemeente. • Twee maal per jaar een Hondsrug Geopark Café • Nieuwe media: LinkedIn, Facebook en Twitter. • Maatwerk per ondernemer (bijv. in het kader van arrangementontwikkeling). • Inzet communicatiemiddelen van partnerorganisaties. • Eén-op-één contacten.
In de promotie-uitingen zal steeds aandacht worden besteed aan de kernwaarden van de Hondsrug, het DNA van het gebied. Er is een extern bureau ingeschakeld om te adviseren over een creatief concept dat gebaseerd is op het gebieds-DNA. Het concept wordt ontwikkeld in dialoog met o.a. de projectgroep, marketing Drenthe en andere partijen uit het gebied. De Hondsrug als product voor de vrijetijdsbeleving voor de toerist en de bewoner.
B/ De promotie van de Hondsrug als toeristisch gebied • Doel: De identiteit van het gebied versterken. Verhalen laten beleven door de bezoekers van de Hondsrug en nieuwe bezoekers genereren. Een toename van het toerisme met minimaal 5%. • Doelgroep: Toeristen en bewoners, betrokkenen, onderwijs • Kernboodschap: Het gebied Geopark De Hondsrug is een uniek gebied. Dit heeft te maken met het ontstaan, de cultuurhistorie en natuur en landschap. In dit gebied kun je het verhaal van het landschap beleven. Toerisme (het zogenaamde Geotoerisme) is een belangrijk onderdeel van een Geopark. Toeristische productontwikkeling en promotie is een goed middel om de boodschap van het Geopark te verkondigen. Per jaar komen er miljoenen toeristen naar de Hondsrug en er wonen 300.000 inwoners in het gebied: als we de stad Groningen meetellen zelfs bijna 500.000 inwoners. Deze bezoekers en inwoners moeten met het verhaal van de Hondsrug (en de betekenis van een Geopark) in aanraking komen. Daarbij staan beleving en verbeelding centraal. Een gebied dat zich toeristisch wil ontsluiten moet zich onderscheiden van andere gebieden. Daarbij staat authenticiteit voorop. Uiteindelijk is het zo dat des te onderscheidender het gebied is, en aansluit bij wat de consument wil, des te meer aantrekkingskracht zal het gebied krijgen en des te sterker zal de toeristische sec184 | Geopark de Hondsrug
Interessegroepen Bij het communiceren van een gedachtegoed gaan we niet meer uit van nauw omschreven demografische en economische doelgroepen, maar van het raken aan interesses bij een (zo groot mogelijk) deel van het publiek. In dit project wordt dan ook uitgegaan van interessegroepen en niet van doelgroepen oude stijl (op basis van leeftijd of gezinssamenstelling). De interessegroepn zijn: • Cultuurhistorisch geïnteresseerden • Geïnteresseerden in geologie/IJstijden • Mensen met interesse voor natuur en landschap • De eigen bevolking, die geïnteresseerd is in zijn/ haar woongebied. • Mensen die graag actief bezig zijn in een bijzonder landschap (wandelen en fietsen met een thema) • Mensen die een keer het bijzondere van Drenthe(het andere Drenthe) willen ervaren (herhalingsbezoek). Communicatiemiddelen • Toeristische website. • Speciale uitgaven Drenthe Magazine. • Brochures over het Geopark. • Brochures van de expedities. • Redactionele artikelen in toeristische uitgaves (bijv. de vele krantjes die worden gemaakt voor toeristen). • Informatie via de TIP’s. • De informatiebus (de mobiele Geopark-TIP). • Excursies. • Lokale kleine exposities bij toeristische bedrijven. • Acties in samenwerking met Marketing Drenthe. • Fysiek herkenbaarheid vergroten door plaatsing logo op infoborden en bij aangesloten organisaties en ondernemers. • Banieren en vlaggen. • Lesmateriaal ontwikkelen voor basis en voortgezet onderwijs.
• PABO’s/Hogescholen laten meedenken, onderdeel van reguliere lessen, Hondsrug in de praktijk. • Nieuwe media: Facebook, YouTube, , eigen YouTubekanaal, Google Earth, Wikipedia. • Informatie verstrekken via bestaande kanalen van de partners, zoals op hun website, in de informatiemagazines van organisaties, via gemeenten/h-a-h-bladen etc. in bezoekerscentra etc. • Actief de pers benaderen met infobijeenkomsten als er wat te melden is. • Partners zoeken in de media: items op RTV Drenthe (radio, tv), artikelenreeks in het DvhN. C/ Verkrijgen van draagvlak voor de status Geopark • Doel: het verkrijgen van draagvlak voor de status Geopark • Doelgroep: Ondernemers, bewoners, gemeenten, leden project- en stuurgroep en het EGN (European Geopark Network) • Kernboodschap: De Hondsrug is ons gebied. Wij willen met elkaar bijdragen aan een versterking van de identiteit en het imago van het gebied. Deze moet zodanig zijn, dat het behulpzaam is bij het verkrijgen van de status van geopark. Om de status van Geopark te behalen moet aan de normen van het European Geopark Network worden voldaan. Het zwaartepunt van de eisen ligt op een beschrijving van de kwaliteiten van het gebied als Geopark en de bescherming daarvan via bestaand beleid. Er wordt geen nieuwe integrale toekomstvisie voor het gebied gevraagd. Wel is draagvlak nodig voor de versterking van de identiteit en het imago van het gebied en voor de status geopark. Het gaat hierbij om een interactief proces tussen overheden, organisaties, ondernemers en bewoners. Hier is een rol weggelegd voor de projecten stuurgroep. Het proces met betrekking tot de applicatie is uitgewerkt in een aparte notitie. Daarbij wordt nog een planning van activiteiten gemaakt en zal worden aangegeven wie wanneer welke communicatiemiddelen in zet. Daarnaast is een goed contact met het Geoparknetwerk, de EGN, van wezenlijk belang. Zij moet immers de goedkeuring verlenen voor het behalen van de Geoparkstatus. Communicatiemiddelen • Bouwsteenavonden in het gebied (gericht op voorlichting en ideeën genereren). • Brochure met een samenvatting van het concept en een oproep voor reacties.
• • • • •
Discussiepunten via LinkedIn. (Samenvatting van) de toekomstvisie. Persberichten. Informatie op de website. Netwerken via de jaarlijkse EGN-conferentie, inclusief geven van presentaties. • Op individuele basis relaties opbouwen met mensen uit het EGN. • In 2011 vertegenwoordigers van het Geopark Terra Vita uit Osnabrück uitnodigen om met ons te praten over een juiste aanpak. D/ Interne communicatie over de voortgang van het project • Doel: Draagvlak creëren voor het Geoparkconcept. Bevorderen dat de ontwikkelingsmogelijkheden van het Geopark De Hondsrug onderdeel gaan uitmaken van het beleid van de partners. • Doelgroepen: Eigen organisatie, subsidiegevers • Kernboodschap: Het project Geopark De Hondsrug is inzichtelijk en resultaatgericht. Het is ons project. Het projectbureau Geopark is een actieve organisatie die veel ontwikkelingen in gang zet. • Het informeren van de stuurgroep en de projectgroep van het Geoparkproject is essentieel omdat hier de richting van het project wordt bepaald. Hier worden de inhoudelijke keuzes gemaakt. De subsidiegevers maken voor het merendeel deel uit van deze organisatie. Met de UO SNN zijn één-op-één contacten. Communicatiemiddelen • De stuurgroep en de projectgroep worden door het projectbureau op de hoogte gehouden van ontwikkelingen. Dit gebeurt door presentaties op de vergaderingen. De provinciale secretaris is de verbindingsofficier en speelt een cruciale rol in dit kader. • Nieuwe media: LinkedIn. • Voortgangsrapportage per halfjaar. • Nieuwsbrief. • Toezending van alles wat wordt geproduceerd in het project. • Eén-op-één-gesprekken. • Eindverslag.
5. Ten slotte Dit communicatieplan vormt een leidraad voor de uitvoering van het communicatietraject. Op basis van ervaringen die opgedaan worden gedurende de looptijd van het project kan het worden bijgesteld.
Geopark de Hondsrug | 185
bijlage 9
Being a running Geopark 1. Hoe het allemaal begon Vier jaar geleden kwam voor het eerst de gedachte op om van het Hondsruggebied een Geopark te maken. Dat werd nog eens extra duidelijk doordat uit recent onderzoek bleek dat het Hondsruggebied een uniek geologisch fenomeen is, uniek in Europa en in de wereld. Nergens anders is een verschijnsel uit het einde van de Saale ijstijd zo zichtbaar aanwezig. Het gebied kenmerkt zich door een unieke geologische geschiedenis gecombineerd met een rijke cultuurhistorie. Tot op de dag van vandaag is er een sterke relatie tussen de ondergrond en de bebouwde wereld van de mens. De geschiedenislessen in Nederland beginnen met de eerste landbouwers, de hunebedbouwers, deze mensen leefden in het Hondsruggebied. Het waren niet alleen de eerste landbouwers maar ook de eersten die gebruik maakten van de grote zwerfstenen die door de ijstijd naar Nederland zijn gebracht. Sindsdien heeft de inwoner van het gebied altijd iets gehad met de grote stenen. Overal zie je ze terug, niet alleen in de vorm van hunebedden maar ook als kunstwerk, wegen, oorlogsmonumenten, in tuinen, straatmeubilair, fundament van kerken enz. enz. Het gebied is verknocht aan deze ijstijdrelicten. Ze zijn een icoon van het gebied geworden. Toch is er iets vreemds aan het de hand en dat is een groot gebrek aan een gezamenlijke identiteit. De 200.000 inwoners kennen hun geschiedenis niet meer. Dit is precies de basis geweest voor de gedachte om een geopark te worden. De geschiedenis en daarmee de identiteit versterken en dit te vertalen naar een duurzame economie voor de lange termijn. Het begint echter allemaal met het verhaal. Dit moet opnieuw geschreven worden en worden vertaald naar onderwijs, toerisme, economie en vele activiteiten en producten. Het laatste boek geschreven over het Hondsruggebied is van 1970. Het is nu tijd om het verhaal opnieuw te schrijven, maar niet alleen als boek maar gebruikmaken van het hele landschap. Het landschap is ons boek. De hoofdstukken van het boek spelen zich af in het landschap en zijn te bezoeken. Al vele jaren vinden in het gebied activiteiten plaats 186 | Geopark de Hondsrug
die aansluiten bij het Geoparkconcept. Vanaf 1 januari 2011 zijn daar nieuwe elementen bijgekomen. Voor de komende jaren gaan we verder en willen we een volwaardig geopark worden dat volledig aansluit bij de filosofie van het internationale netwerk van Geoparken.
2. Wat vooraf ging Het gebied bestaat uit meerdere deelgebieden: de eigenlijke ruggen (Hondsrug en Sleenerrug/Rolderrug), het Bargerveengebied (uniek hoogveengebied), het Hunzegebied (beekdal aan de flanken van de Hondsrug) en het Drentsche Aa gebied (uniek beekdalsysteem en tevens Nationaal Park). Ieder deelgebied heeft elementen die passen in de filosofie van het Geoparknetwerk. Enkele voorbeelden van activiteiten vanuit de deelgebieden en van anderen die we omarmen in het proces om een officieel Geopark de Hondsrug te worden. 1/ In het Nationaal Park de Drentsche Aa is een systeem voor bezoekers ingericht met als titel ‘Levend Bezoekers Netwerk’. Door cursussen, excursies en het opleiden van lokale gidsen worden eigen inwoners en toeristen van de juiste informatie voorzien. Er is gekozen om de eigen inwoners als ambassadeur in te zetten. Dit in plaats van een groot bezoekerscentrum. Het is een mooi voorbeeld van de inzet van de eigen inwoners in combinatie met onderwijs om bewustwording van het unieke gebied bij te brengen en ook de toerist van de juiste informatie te voorzien. Vele schoolklassen, groepen toeristen en eigen inwoners worden jaarlijks rondgeleid door de mensen van het Levend Bezoekers Netwerk
centra, fietspaden, wandelwegen en kunstobjecten die goed te gebruiken zijn in het Geopark. Alle musea hebben hun medewerking toegezegd. Sommige musea zullen een belangrijke rol gaan vervullen in het Geopark, andere worden steunpunten. Allen vertellen een deelverhaal van het grote Hondsrugverhaal. De musea zijn: • Veenpark (verhaal over het veenverleden van het Hondsruggebied) • Hunebedcentrum (verhaal van de hunebedbouwers) • Van Gogh huis (verhaal over de jaren dan de schilder Van Gogh in Drenthe was) • Boomkroonpad (Verhaal over de bosbouw) • Ellert en Brammert (verhaal over het geschiedenis van het gebied) • Molen de Wachter (verhaal over de agrarische geschiedenis) • Nabershof (verhaal over de landbouwgeschiedenis) • Brandscollectie (archief van het Hondsruggebied/ rariteitenkabinet) • Smalspoormuseum (verhaal over de treintjes die het veen afvoerden) • Veenloopcentrum (van hieruit zijn wandelingen met een gids in het veengebied te maken) • Homanshof (verhaal over de natuur en cultuurhistorie in het Drentsche Aa gebied) • Stedelijk Museum Coevorden (het verhaal over de Vesting Coevorden als toeganspoort naar het Hondsruggebied) Wandelen en fietsen In het gebied is een wandel en fietsnetwerk aanwezig dat beroemd is in Nederland. Dit netwerk wordt ingezet voor de Geoparkwandelingen en fietstochten. Toerisme Er zijn meer dan 100 toeristische bedrijven in het gebied. Velen hebben aangegeven actief mee te willen doen aan de Geoparkontwikkelingen. Toeristische producten en activiteiten worden mede door de ondernemers ontwikkeld.
Nationaal Park Drentsche Aa 2/ Het Hondsruggebied kent een jarenlange toeristische geschiedenis.
Sinds de jaren vijftig wordt dit gebied bezocht door toeristen uit voornamelijk Nederland. Mensen komen hier om te wandelen, te fietsen of om de vele kleinschalige musea en bezoekerscentra te bekijken. De cultuurhistorie en de natuur in het gebied zijn bijzonder in trek bij de toerist. Vanwege deze toeristen is een infrastructuur gebouwd van diverse musea en bezoekers-
Kunst Er zijn enkele tientallen voorbeelden van kunstwerken in het gebied gemaakt van grote zwerfstenen. Ze staan meestal op prachtige plekken in het gebied en hebben altijd als basis – de relatie ijstijd en kunst.
Geopark de Hondsrug | 187
3/ Hoogveengebied Bargerveen
5/ Geologische monumenten
Rond het Bargerveengebied in het Zuidoosten van het gebied is reeds lang een netwerk van veengerelateerde ondernemers en organisaties. Ze zijn vertegenwoordigd in het Veenland en organiseren vele activiteiten en maken allerlei producten. Het Veenland wordt integraal onderdeel van het Geopark.
De provincie Drenthe heeft in 2009 het eerste geologische monument van Drenthe onthuld. Dat is het Drouwenerzand bij Drouwen. Dit is een uniek stuifzandgebied. De tweede in het Geopark wordt eind 2012 onthult, namelijk het bodemprofiel van Donderen. Hier zijn drie ijstijden in een enkel bodemprofiel te bewonderen.
Hoogveenreservaat Bargerveengebied 4/ Het Hunzegebied
Sinds een flink aantal jaren hebben de ondernemers en organisaties in het Hunzegebied zich verenigd om het gebied een sterkere identiteit te krijgen. Dit gebeurt voor een groot deel voor de eigen inwoners en voor een belangrijk deel ook voor de toerist. De afgelopen jaren heeft een unieke samenwerking plaatsgevonden tussen de inwoners, de ondernemers en de natuurorganisaties. De Hunze is voor een deel weer in de oude staat teruggebracht. Het grootste succes is is dat de bever er weer leeft en onlangs is ook de otter weer gesignaleerd. Voor Nederland zeer uniek dat de bever en de otter weer terug zijn.
Hunzegebied
188 | Geopark de Hondsrug
Bodemprofiel van geologisch monument Donderen 6/ Onderzoek naar het ontstaan van het Hondsruggebied
Enno Bregman, verbonden aan de provincie Drenthe, promoveert op een aantal thema’s die te maken hebben met de geologie van Drenthe. De ontstaanswijze van het Hondsruggebied is daarbij een van de belangrijkste pijlers. Door dit onderzoek blijkt nog maar eens hoe uniek het gebied is en tegelijkertijd beseffen we dat we nog lang niet alles weten. Dit onderzoek is een belangrijk uitgangspunt voor de onderbouwing van het geologische verhaal van het Hondsruggebied. Naast dit onderzoek wordt er op diverse locaties cultuurhistorisch landschapsonderzoek gedaan door de Universiteit Groningen, door professor dr. ing. Theo Spek. Hij heeft zich verbonden aan het project Geopark. De komende jaren worden studenten ingezet om nieuwe deelonderzoeken op te pakken. Deze informatie wordt gebruikt voor de informatie die gebruikt wordt in cursussen, websites, boeken enz.
37 51
28 28
20 29 30
7
Geosites top 51 38 1
44
26 18 34 27
39
Geosite 46
11
40
9 2
42
Grens Geopark
45
31 32 15 16 33 19
3
36 48 14
21 6
22
12 4
5 25
13
10 41
24
8
50 17 23
43
49
47 Kaart geosites top 51
35
N
0
1,25 5
2,5
7,5
10
Miles
Geopark de Hondsrug | 189
3. Start van het project
Partners
Op 1 januari 2011 is het project Geopark de Hondsrug van start gegaan. Vanaf dit moment zijn we aan de slag gegaan met de volgende aandachtspunten: • meer samenwerking tussen de organisaties die werkzaam zijn in het gebied • versterking identiteit door het opnieuw schrijven en vertellen van het verhaal van het gebied • duurzame vertaling van het verhaal naar de eigen bevolking, het onderwijs en de toeristische sector • communiceren en promotie
In het project wordt een stevige samenwerking gezocht met het bedrijfsleven. In 2011 hebben we 22 partners. Dit zijn ondernemers en organisaties die actief mee gaan doen in het uitdragen van de Geoparkfilosofie. Ze hebben allemaal een bordje gekregen die aan de muur van het bedrijf kan worden bevestigd.
Meer samenwerking
Vanaf het eerste moment zijn we in gesprek gegaan met organisaties die een belang hebben in het gebied. Dat zijn: • Provincie Drenthe • Gemeente Coevorden • Gemeente Emmen • Gemeente Borger Odoorn • Gemeente Aa en Hunze • Gemeente Tynaarlo • Recreatieschap Drenthe • Staatsbosbeheer • Stichting het Drentse Landschap • Waterleidingsbedrijf Drenthe (WMD) • Waterschap Hunze en Aa • Waterschap Velt en Vecht • Hanzehogeschool • Stenden University • Rijksuniversiteit Groningen (RUG) • Drents Archief • Diverse museum • Diverse ondernemers in de toeristische sector • Veenpark • Nationaal Park Drentsche Aa • Hunzevallei • ANWB • Drents Plateau Allen hebben gezegd dat ze graag mee willen werken aan het behalen van de Geopark status en de daarmee samenhangende voorwaarden voor het bouwen van een duurzame economie op basis van het unieke gebiedsverhaal. Samen met de bovenstaande partijen is een organisatie gebouwd bestaande uit een Stuurgroep (politiek verantwoordelijken), een Projectgroep (klankbordgroep en tevens de voorbereidingen treffen voor de Stuurgroep die de uiteindelijke beslissingen neemt) en een Uitvoeringsbureau. Daarnaast zijn er diverse bilaterale overleggen met onderwijsinstellingen. Samen met de partners is de gebiedskaart met de begrenzingen van het Geopark tot stand gekomen. 190 | Geopark de Hondsrug
Internationale samenwerking
Sinds 4 jaar bezoekt een delegatie vanuit Drenthe het internationale Geoparkcongres. Daar hebben we veel geleerd en gehoord. We hebben daar ook meerdere goede contacten aan over gehouden. Voor ons is het contact met Geopark Terra Vita van groot belang. Hartmut Escher van het Geopark Terra VIta helpt ons geregeld door informatie te geven maar ook om delegaties vanuit ons gebied te ontvangen. Er zijn twee excursies vanuit de politiek en organisaties naar het gebied geweest. Daarnaast heeft Hartmut Escher op ons eerste Geoparkcongres gesproken en hebben we vanuit het Geopark de Hondsrug deelgenomen aan een evenement in Geopark Terra Vita.
Excursie naar Terra Vita
Eerste Geopark de Hondsrug congres Website project Hint 4. Terugbrengen van het gebiedsverhaal en versterking identiteit Het laatste boek over het gebied is geschreven in 1970. Sindsdien zijn er wel vele onderzoeken en artikelen en boekjes verschenen over thema’s of deelgebiedjes maar niet over het grote geheel.
Deelname evenement Terra Vita Naast deze samenwerking is een Leader project gestart met meerdere Geoparken (Geopark Shetland, North Pennines AONB Geopark, Chalblais Geopark en Geopark de Hondsrug). Dit project heeft nieuwe communicatiemiddelen als doel. Wij zijn onderdeel van dit project.
Laatste boek over het Hondsruggebied uit 1970 Besloten is om samen met experts de hoofdstukken te benoemen van het ‘symbolische’ nieuwe boek. We willen ook graag een echt boek maken maar wat we vooral willen is een boek waarbij de hoofdstukken en bladzijdes onderdelen zijn van het landschap. Het landschap moet gelezen worden als een boek, waarbij ieder laagje in het landschap een bladzijde is.
Geopark de Hondsrug | 191
Samen met de experts is een elftal hoofdstukken benoemd: • ijstijden • prehistorie • veen • natuur • kunst • oorlog en vrede • water • bosbouw • boeren • volkscultuur • geloof en ongeloof Ieder hoofdstuk noemen wij een expeditie. Dit om het iets spannender te maken (vooral richting de toeristische ondernemers die daarmee moeten worden geprikkeld om interessante arrangementen, activiteiten en producten te ontwikkelen). Iedere expeditie begint in een expeditiepoort. Een expeditiepoort is een bestaand museum of bezoekerscentrum waar een expositie komt over een hoofdstuk uit het ‘Hondsrugboek’. Dat zijn er intussen twee – Hunebedcentrum voor ijstijden en prehistorie en het Veenpark voor het veen. De komende jaren volgen nog; juni 2013 Stedelijk Museum Coevorden voor de expeditie Oorlog en Vrede, Natuur in Homanshof, Bosbouw in het Boomkroonpad en anderen in 2013/2014. Vanuit een expeditiepoort worden bezoekers nieuwsgierig gemaakt om het gebied in te trekken en het landschap te verkennen.
Eerste boekje met als thema ‘Veen’ Iedere expeditie is te volgen op www.geoparkdehondsrug.nl. Mensen kunnen hier hun eigen expeditie op samenstellen. Als laatste is ook nog een iedere expeditie te volgen via een special app voor de smartphones. Deze is te downloaden via annodrenthe.nu. Voor toeristische ondernemers in het gebied wordt op deze wijze een infrastructuur ontwikkeld waarmee ze zelf arrangementen kunnen samenstellen. Op deze wijze krijgt de toeristische sector een eigen gezicht. Iets wat nu niet het geval is. Nu wordt in de promotie en in de arrangementen het gebied verkocht als ‘gewoon’ een stukje Drenthe. Het Hunebedcentrum is eerste Expeditiepoort
Iedere expeditie krijgt een tiental hotspots. Dat zijn plekken in het landschap die mensen moeten zien om het verhaal goed te begrijpen. Dat zijn bijv. voor de expeditie ijstijden de mooiste pingoruine, een typerend droogdal, het Hunzedal, een paraboolduin enz. Bij iedere plek kunnen bezoekers iets doen of beleven, meestal in de vorm van een wandeling. Iedere wandeling combineert het belangrijkste object met andere interessante plekken, zogenaamde spots. Zo bestaat een hotspot uit het hoofdobject gecombineerd met meerdere spots. Dat betekent dat er in het gebied 11 expedities worden ontwikkeld met 11 expeditiepoorten, 110 hotspots en meer dan duizend spots.
Het Hunebedcentrum is een organisatie waar het verhaal van de Hunebedbouwers wordt verteld. De doelstelling van de organisatie is - door middel van educatie en communicatie het verhaal van de hunebedden en het landschap vertellen zodat mensen met meer respect omgaan met de hunebedden en het landschap.
Iedere expeditie krijgt een expeditiegids. Dat is een boekje waarmee mensen op pad kunnen gaan om de hotspots te bezoeken. In totaal komen er de komende jaren 11 expeditiegidsjes.
Hunebedcentrum 192 | Geopark de Hondsrug
Wisselexposities met betrekking tot het Geopark
In 2011 is een speciale expositie over vuursteen tot stand gekomen. Het verhaal was een combinatie tussen geologie en cultuurhistorie.
Grootste hunebed van Nederland In het verlengde van het onderwerp hunebedden wordt in het Hunebedcentrum sinds lange tijd ook al aandacht besteed aan het geologisch erfgoed van Drenthe. Dit is voor het eerst echt zichtbaar geworden door de aanleg van de grootste keientuin van Nederland. Duizenden zwerfstenen zijn gered van verkoop aan partijen van buiten het gebied. Dat is helaas vaak het geval. Veel zwerfstenen die tevoorschijn komen bij werkzaamheden aan woonwijken, wegen en dergelijke worden verkocht aan tuinbedrijven of andere bedrijven buiten de provincie Drenthe. De keientuin is een voorbeeld van hoe het ook anders kan. Duizenden keien zijn door vrijwilligers naar het Hunebedcentrum gebracht en hebben daar nu een educatieve functie.
Expeditiepoort Hunebedcentrum
Voor het Hunebedcentrum was het een logische stap om de expeditiepoort voor ijstijden en prehistorie te worden. De expositie is in juni 2012 geopend voor het publiek. Mensen kunnen het verhaal zien door middel van informatiepanelen, vitrines met objecten, computersimulaties en een Microsoft surface table. In het Museumcafe staat intussen een mammoet op ware grootte.
Grootste keientuin van Nederland
Geopark de Hondsrug | 193
Collectie Brands in Nieuw Dordrecht: een van de hotspots Het Veenpark - tweede Expeditiepoort
De verhaallijn over het veen is de derde expeditie die in juni 2012 open is gegaan in het Veenpark te Barger-Compascuum. Al vele jaren is hier te zien hoe de mensen in de vorige eeuw in het veen leefden. Tevens is hier nog een natuurlijk veengebied te zien. De expeditiepoort gaat verder, onder andere door een nieuwe vaste expositie over het ontstaan van het veen en wat er door de loop van de tijd allemaal in is gevonden en wat er mee is gedaan. Bijv. de vondst van veenlijken en veenwegen en een tempeltje uit de prehistorie. De geologie en de natuur hebben een belangrijke plaats in de expositie.
Smalspoormuseum in Erica: een van de hotspots
De expeditiepoort gaat vergezeld met een achttal hotspots (plekken in het landschap waar interessante verhalen zijn te vertellen). Er is tevens een netwerk van andere musea en bezoekerscentra die ook een deelaspect van het veenverhaal vertellen. Dat zijn: Collectie Jans Brands met allerlei curiosa en bijzondere objecten uit het veengebied, het Smalspoormuseum met allerlei treintjes die gebruikt werden in het veen en het Veenloopcentrum van waaruit mensen onder begeleiding van een gids spannende wandelingen kunnen maken in het veen.
Veenloopcentrum Weiteveen: een van de hotspots Van Gogh huis als derde Expeditiepoort
Impressie van de nieuwe expeditiepoort 194 | Geopark de Hondsrug
Van Gogh heeft een tijdje in Drenthe gewoond en heeft hier meerdere schilderijen gemaakt. Hij vond Drenthe een bijzonder gebied omdat het landschap hier nog ruig was en in originele staat. De locatie waar Van Gogh tijdelijk gewoond heeft is nu een klein museum. De expeditie kunst krijgt dit centrum als basis. Van hieruit kunnen bezoekers de hotspots in het hele Hondsruggebied gaan bezoeken. In het gebied zijn vele schilderijen gemaakt maar ook vele kunstwerken gemaakt van zwerfstenen. De expeditiepoort gaat open in het voorjaar van 2013.
5. Duurzame vertaling van het verhaal naar eigen inwoners, onderwijs en toeristen De meeste verhalen zijn intussen geschreven. De expedities worden ontwikkeld, maar er is meer. Het is voor ons van groot belang om de eigen bevolking te betrekken in het proces. Dat gebeurd op diverse wijzen, door onderwijs maar ook door voorbeeldprojecten te ontwikkelen. Onderwijs
Enerzijds richten we ons op volwasseneducatie, anderzijds richten we ons op jongereneducatie (onderwijs).
Impressie van het Van Gogh huis Stedelijk Museum Coevorden als vierde Expeditiepoort
Oorlog en Vrede is een van de expedities die door bezoekers zijn te maken in het Geopark. Op diverse plekken zijn restanten te vinden van oude oorlogen en veldslagen of plekken met verdedigingswerken. Het Stedelijk Museum Coevorden opent op 21 juni 2013 zijn deuren. Hier wordt niet alleen het verhaal verteld van de vestingstad Coevorden maar vooral ook dat Coevorden heel lang de toegangspoort is geweest naar het Hondsruggebied. De stad Groningen is hiervan het resultaat.
Volwasseneducatie
In januari 2011 is de Hondsrugacademie gestart. Dat is de optelsom van alle cursussen, lezingen, workshops en excursies die we aanbieden aan de eigen bevolking. De volgende cursussen zijn in 2011 en 2012 gegeven. Cursussen: • Zwerfsteenherkenning en ijstijden voor beginners (8 avonden met excursie) • Zwerfsteenherkenning en ijstijden voor gevorderden (8 avonden met excursie) • Gidsgesteenten voor beginners (8 avonden met excursie) • Gidsgesteenten voor gevorderden (8 avonden met excursie) • 4 x een algemene cursus Hondsrug (5 avonden met excursie) • veen (4 avonden met excursie) • archeologie (5 avonden met excursie) • ijstijden (5 avonden) Daarnaast zijn er al tientallen presentaties gegeven aan verenigingen en organisaties in dorpen. Opleiding tot Geoparkgids
Impressie van de expositie in het nieuwe Stedelijk Museum Coevorden Aan de andere expedities wordt nog volop gewerkt. In 2013 en 2014 zullen in de gemeente Aa en Hunze en de gemeente Tynaarlo expeditiepoorten worden geopend. In de gemeente Aa en Hunze gaat het om het thema natuur en in de gemeente Tynaarlo gaat het over water.
In 2012 is gestart met de opleiding tot Geoparkgids. Een dertigtal mensen hebben zich hiervoor opgegeven. De cursus wordt in 2012 gegeven. In 2013 worden de eerste excursies aangeboden aan de eigen bevolking en de toerist. Onderwijsprogramma’s
Samen met opleidingsinstituten voor leraren zijn twee lessen ontwikkeld. Eentje met als thema prehistorie en eentje met als thema ijstijden. Deze zullen de komende tijd worden aangeboden aan de scholen in het Geoparkgebied. Daarnaast wordt in 2012 een website met database ontwikkeld. Hier komt het totale aanbod te staan van producten en activiteiten die docenten kunnen gebruiken voor hun eigen lessen. Dat kan variëren van comGeopark de Hondsrug | 195
plete lespakketten tot computersimulaties, van opdrachten tot foto’s en filmpjes, van de beschrijving van hotspots tot hulp bij het maken van een lokale excursie in het landschap. Met deze database kunnen docenten gemakkelijk hun eigen lokale les samenstellen en het laten zien via een smartbord.
Geologische excursie in het Drentsche Aa gebied
Voorbeeldprojecten
Sinds 2011 zijn een aantal voorbeeldprojecten gestart die allen tot doel hebben – het ijstijdenverhaal en aanverwante verhalen dichter bij de inwoners brengen. • Kanaal Erica – Ter Apel en het ijstijdpad met Geoparkinformatiepanelen • Grote zwerfstenen op een plek leggen in het centrum van dorpen • Kunstproject van Adri Verhoeven • Schapentrektocht • Oertijdkamp • Evenement rondom de vestingstad Coevorden/ herauten over de Hondsrug • Benoemen Geopark landschapkunstenaar Nieuw kanaal In het Zuidoosten van het Geoparkgebied in de omgeving van Emmen wordt een nieuw kanaal gegraven. Dit kanaal gaat dwars door de Hondsrug heen. Bij het graven komen veel zwerfstenen tevoorschijn. De provincie Drenthe heeft besloten dat alle zwerfstenen in eigendom blijven van de provincie en dat ze een plek krijgen langs het kanaal. Vanuit het Geopark is meegedacht aan de plaatsing van de zwerfstenen langs het kanaal. Er komt een fietspad langs het kanaal, deze heeft als naam ‘het IJstijdpad’. Langs dit fietspad komen een vijftal ‘eilanden’ van zwerfstenen met informatie over de stenen en waar ze oorspronkelijk vandaan komen. In 2013 wordt dit project afgerond. Er komt ook nog een kunstwerk met als inspiratiebron de ijstijden en zwerfstenen.
Geologische excursie op het Ballooërveld Onderwijsprojecten
• Samen met Stenden University wordt een Geopark promotiebus gemaakt. Deze zal in 2013 gereed zijn. • Samen met de Hanzehogeschool, Instituut voor Communicatie en Media, zijn 25 studenten aan de slag gegaan met onderzoeken voor het Geopark • Samen met de onderwijsopleiding (PABO) zijn diverse studenten aan de slag gegaan om onderwijsprogramma’s te maken voor het thema ijstijden en prehistorie • Samen met studenten van Stenden University is een evenement georganiseerd in Coevorden – de vestingstad en de oude route over de Hondsrug stond daarbij centraal • Diverse stagiaires hebben deelonderzoeken gedaan 196 | Geopark de Hondsrug
Graven nieuw kanaal
Zwerfstenen wachten op nieuwe bestemming
Grote zwerfstenen in het Hondsruggebied Soms komen hele grote zwerfstenen tevoorschijn. Op twee locaties heeft het projectbureau van het Geopark grote stenen als een monument in het centrum van een dorp geplaatst. Deze locaties zijn Sleen en Vries.
Steen in Sleen wordt officieel neergelegd door de wethouder van Coevorden
Schapentrektocht Van 28 maart t/m 6 april 2012 heeft de tiendaagse schapentrektocht plaatsgevonden. 400 schapen zijn van hun overwinteringsplaats in het zuiden van het Geopark naar de stad Groningen gelopen waar ze een half jaar lang worden ingezet voor ecologisch bermbeheer. De schapen zijn over de oude route over het hoogste gedeelte van de Hondsrug gelopen. Langs de route zijn veel interessante plekken te zien. Via de lokale tv en de regionale krant is er iedere dag aandacht geschonken aan de tocht. Telkens met interviews over geologische en cultuurhistorische elementen in het landschap. Het is een mooie manier om de verhalen van het landschap dichtbij de inwoners te krijgen.
Steen in Vries Kunstproject van Adri Verhoeven Samen met zwerfsteenkunstenaar Adri Verhoeven zijn we een project van een jaar gestart. Op 11 locaties in het Hondsruggebied staan de kunstwerken. Via een fietsroute zijn ze met elkaar verbonden.
Geopark de Hondsrug | 197
Oertijdkamp Vanuit het project Geopark de Hondsrug is een nieuwe organisatie in het leven geroepen die zich bezig houdt met Living History. Vanuit het Geopark worden opdrachten bij hun weggezet. Het gaat altijd om het uitbeelden van een expeditie waar de relatie tussen ondergrond en cultuurhistorie centraal staat. Het eerste evenement was het Oertijdkamp in Borger bij het Hunebedcentrum. Living history in Coevorden De tweede opdracht die is verleend aan de Stichting Levende Geschiedenis Drenthe is die van Bommen Berend. Het dagelijks leven van 1672 toen Coevorden nog een echte vestingstad was en het beleg van Coevorden en Groningen staat centraal. Coevorden is heel lang de poort naar het Hondsruggebied geweest, dat komt in dit evenement naar voren. Het festival vindt plaats op 26 augustus 2012. Tevens gaat een tweetal herauten een tocht maken te paard van Coevorden naar Groningen. Dit in voetsporen van Bommen Berend.
Geopark landschapskunstenaar In het Geopark gebied woont Geke Hoogstins. Zij is al heel lang een schilderes die schilderijen maakt van het Hondsruglandschap. Naast haar schilderijen maakt ze theatervoorstellingen waar de verhalen van het Hondsruggebied centraal staan. Ze is nu gestart met een project, om de prehistorische route die door het gebied loopt in schilderijen vast te leggen. Dit project moet over twee jaar klaar zijn en eindigt in een expositie en een boek. In 2011 zijn haar schilderijen onderdeel geworden van een nieuw gedeelte van een groot bungalowpark voor toeristen. Daarmee heeft dit bungalowpark aangegeven actief het regionale verhaal uit te willen dragen.
Landschapskunstenaar Geke Hoogstins 198 | Geopark de Hondsrug
6. Communicatie en promotie van het Geoparkgebied In het Geoparkgebied wonen ongeveer 300.000 mensen. Het proces om een Geopark te worden gaat gepaard met de communicatie naar de eigen inwoners. Vanaf dag 1 zijn we begonnen met social media. Halverwege 2012 volgen ongeveer 5000 mensen ons via Twitter, Facebook, Youtube en LInkedin. Naast wekelijks meerdere berichten en foto’s te versturen via de social media worden op regelmatige basis email nieuwsbrieven verstuurd. Er zijn meerdere websites. De twee belangrijkste zijn www.geoparkdehondsrug.nl voor de bezoeker in het gebied en www.geoparkdehondsrug.eu voor de mensen die meer willen weten over het geopark, voor ondernemers, organisaties en onderwijs. Daarnaast is er nog een website waar honderden filmpjes en duizenden foto’s op staan (www.dehondsruginbeeld.nl). Als laatste is er een inhoudelijke website over de geologie van het Hondsruggebied (www.kijkeensomlaag.nl).
Microsoft Surface Tables
Samen met het Geopark Shetland, Chablais Geopark en North Pennines AONB Geopark is een project opgestart waar nieuwe communicatiemiddelen centraal staan. Voor Nederland is gekozen voor de Microsoft Surface Table. Het is een soort ‘i-pad’ maar dan op tafelgrootte. Meerdere mensen kunnen tegelijkertijd gebruik maken van het touch-screen systeem. Alle expedities zijn terug te vinden op het apparaat. Ze komen te staan in alle expeditiepoorten. Zo worden mensen verwezen van de ene expeditie naar de volgende. Informatiemiddelen
Vanuit het project zijn diverse communicatiemiddelen ontwikkeld. Voorbeelden zijn naast de eerder genoemde websites een projectbrochure, een algemene folder, banieren, gadgets, t-shirts, ansichtkaarten enz.
Publieksbrochure App via Annodrenthe.nu
Samen met het Drents Archief is een app ontwikkeld voor op de smartphones. Via deze app is het mogelijk om overal in het gebied hotspots te bezoeken inclusief de bijbehorende wandelingen en fietstochten. Het geheel is doorspekt met korte filmpjes en veel foto’s. Deze app is te downloaden via www.annodrenthe.nu.
Nieuwe informatiepanelen Geopark de Hondsrug | 199
Informatie delen
Op regelmatige basis worden presentaties gegeven aan geïnteresseerde partijen. Zo hebben we door de loop van de tijd al duizenden mensen ons verhaal kunnen vertellen. Een speciale actie was de deelname aan het 10jarig feest van Geopark Terra Vita. We hebben daar twee dagen lang met een eigen stand gestaan om het verhaal van Geopark de Hondsrug te vertellen aan de Duitse gasten. Verder hebben we samen met Geoheritage NL een stand verzorgd op de Gea beurs (voor amateur geologen) in maart 2012. Geoweken
In mei/juni 2012 is voor het eerst een Geoweek georganiseerd. Via diverse activiteiten hebben we bij een breed publiek typische Geoparkactiviteiten onder de aandacht van een groot publiek kunnen vertellen.
Eerste geoparkcongres op 23 maart 2012 7. De nabije toekomst Wetenschappelijk comité Geopark de Hondsrug
Vanaf eind 2012 is het wetenschappelijk comite van Geopark de Hondsrug een feit. Onder leiding van prof. dr. ir. Theo Spek worden nieuwe wetenschappelijke onderzoeken gestart en worden studenten ingezet om deelonderzoeken uit te voeren. Dit leidt onder andere tot een jaarlijks wetenschappelijk congres waar de nieuwste wetenschappelijke inzichten van het desbetreffende jaar worden gepresenteerd. Nieuwe activiteiten en producten
Programma eerste Geoweek van het Geopark de Hondsrug Eerste Geoparkcongres
Op 23 maart 2012 hebben we het eerste Geopark de Hondsrug congres georganiseerd. 80 mensen hebben deelgenomen aan het congres. Gastsprekers waren onder andere Hartmut Escher van Geopark Terra Vita en Jan van den Akker van UNESCO Nederland. Op dit congres zijn onder andere de eerste 22 partners van het Geopark benoemd.
200 | Geopark de Hondsrug
Bovenstaande activiteiten en producten zijn zo goed als gerealiseerd. In 2013 worden nieuwe activiteiten en producten ontwikkeld. Voorbeelden zijn: • opening 3 expeditiepoorten rondom de thema’s water en natuur • expeditieboekjes rondom diverse thema’s • een promotiebus die samen met Stenden University wordt ontwikkeld • diverse evenementen • een speciaal evenement in samenwerking met Geopark Terra Vita (family challenge) • activiteiten in het kader van Jaar van de Duurzaamheid in de gemeente Aa en Hunze • excursiegebied Gasselterveld verder ontwikkelen met routes en onderwijsactiviteiten • nieuwe onderwijsprogramma’s • nieuwe cursussen in het kader van de Hondsrugacademie • wetenschappelijk congres • nieuwe routes • ontwikkelen programma Geoweek • belevingspad bij Hunebedcentrum • nieuwe infopanelen • ontwikkelen junior Hondsrugacademie • en nog vele meer
bijlage 10
Voorbeeld opbouw bescherming bijzondere waarden via gemeentelijke bestemmingsplannen Agrarisch met waarden – Esdorpenlandschap
Doeleindenomschrijving • Agrarisch gebruik; • Water; • Landschappelijke en natuurlijke waarde.
Bouwregels • Geen gebouwen toegestaan; • Andere bouwwerken maximaal 3 meter, m.u.v. sleufsilo’s.
Ontheffing bouwregels • Aanleg vrijliggende mestopslagplaatsen; • Aanleg vrijliggende sleufsilo’s; • Oprichten vrijliggende stallen en schuilgelegenheden t.b.v. hobbymatig houden dieren; • Bebouwing tbv kleinschalig kamperen.
Gebruiksregels • Teeltondersteunende voorzieningen niet toegestaan; • Houtteelt niet toegestaan; • Bollenteelt niet toegestaan; • Paardenbakken niet toegestaan.
Ontheffing gebruiksregels • Realisatie nieuw terrein voor kleinschalig kamperen; • Vergroten terrein voor kleinschalig kamperen; • Realisatie paardenbak; • Realisatie terrein voor bomenteelt.
Aanlegvergunning Wanneer: • Het ophogen, ontgronden, egaliseren, ontginnen en diepploegen van de bodem; • Aanleggen, verbreden of verharden van wegen, paden, banen of parkeergelegenheid; • Aanbrengen van andere oppervlakteverhardingen (> 100 m2); • Aanleggen, verbreden en dempen van sloten, vijvers en andere wateren; • Verlagen of het verhogen van het waterpeil; • Aanbrengen of verwijderen van leidingen en daarmee verband houdende constructies;
• Bebossen van gronden; • Rooien van bos, boomgaard, houtwal of singel, waarbij de stobben worden verwijderd; • Aanleggen van bos of een boomgaard; • Uitvoeren van grondbewerkingen op een grotere diepte dan 30 cm. Verbod geldt niet: • Bij normaal onderhoud en beheer; • Bij al in uitvoering zijnde activiteiten op het tijdstip van het van kracht worden van het plan; • Voor activiteiten waarvoor al een vergunning verleend is. Wijzigingsbevoegdheid • Uitbreiden bestemming & bouwvlak tot een bouwvlak van max. 1,5 ha; • Wijzigen bestemming Agrarisch met waarden naar bestemming Bos, Natuur en Water; • Nieuwvestiging locaties bestemming Mijnbouwdoeleinden 2; • Vergroting locaties bestemming Mijnbouwdoeleinden 2 met 25%; • Dubbelbestemming Waarde – Archeologie 1 of 2 toe te kennen.
Opmerkingen / gemaakte keuzes • Nieuwvestiging grondgebonden bedrijven uitgesloten; • Nieuwvestiging niet-grondgebonden (intensieve) bedrijven uitgesloten; • Nieuwvestiging stoeterij uitgesloten (postzegelplan); • Bouw antennemasten telefoon uitgesloten (postzegelplan).
Geopark de Hondsrug | 201
202 | Geopark de Hondsrug
