Bezoek aan Leeuwarden door medewerkers van de Darde Klokke De binnenstad van Leeuwarden was zaterdag 6 september 2014 het doel van het reisje voor de medewerkers van De Darde Klokke. Met als gids Harry Woertink werd een historische stadswandeling gemaakt langs de vele bezienswaardigheden in Leeuwarden (Ljouwert). Een wandeling door de tijd, van de middeleeuwen tot en met de 20ste eeuw, langs kerken, paleizen, herenhuizen, gasthuizen en weeshuizen. De deelnemers waren erg onder de indruk over het mooie dat Leeuwarden te bieden heeft. Hoogtepunten van de wandeling waren onder andere een bezoek aan de Grote kerk met de graven van de Nassau’s, de hofjes en ook de museale grutterswinkel waar koffie werd gedronken met Oranje koek. Met uitzicht over de oude Waag was er s middags een lunch. Op het terras van het Stads café werd als afsluiting van de indrukwekkende stadswandeling nog even nagenoten. Leeuwarden is de hoofdstad van de provincie Friesland en telt ongeveer 108.000 inwoners. Leeuwarden mag in 2018 samen met de Maltese hoofdstad Valletta de titel ‘Culturele Hoofdstad van Europa’ dragen. De jury met vertegenwoordigers uit het Europese en Nederlandse culturele veld, verkoos Leeuwarden boven Eindhoven en Maastricht. Met 617 rijksmonumenteninschrijvingen staat Leeuwarden in de top-15 van Nederlandse monumentengemeenten. Ook heeft de stad beschermde stadsgezichten zoals de binnenstad met singels. Naast de rijksmonumenten zijn er 375 beeldbepalende panden. Leeuwarden kent een rijke geschiedenis van de Nassau’s, voorvaderen van onze koninklijke familie. Bekende Leeuwarders worden in ere gehouden met (stand)beelden. Een keur van Nederlandse en Friese dichters vertellen hun poëzie op bijna 40 stenen die verspreid over de stad in het plaveisel zijn gelegd. Lang niet alles kon in een dag bekijken worden; zeker niet als we daar ook nog eens alle musea aan zouden doen. De bezienswaardigheden van deze dag op rij: 1.Oldenhove. Een onafgebouwde scheve kerktoren. Aan de Oldehoofdsterkerkhof staat de scheve 40 meter hoge, gotische toren uit 1529-1532, de Oldehove. In 1529 werd bouwmeester Jacob van Aaken door kerk- en stadsbestuur aangesteld om een nieuwe kerktoren te bouwen. Toen de toren tien meter hoog was, begon hij aan de kant van de traptreden te verzakken. Er werd geprobeerd loodrecht door te bouwen, waardoor de toren behalve scheef, ook krom werd. De fundering van lagen kalk en klei was blijkbaar niet berekend op het gewicht, want de toren verzakte steeds meer. Na drie jaar was de Oldehove veertig meter hoog en hing hij anderhalve meter uit het lood. De bouw werd gestopt en ook de nieuwe kerk, die bouwvallige Sint Vituskerk moest vervangen, kwam er niet. Later zijn de hoge spitsboogramen en de portalen in de onderste geleding dichtgemetseld voor de soliditeit van de toren. Een klomp baksteen die ooit hét statussymbool van Leeuwarden had moeten worden, is desondanks de trots van elke Leeuwarder. De toren is in de zomermaanden te beklimmen en geeft prachtige vergezichten over Leeuwarden en wijde omgeving. Naast de Oldehove een standbeeld van Fries dichter en Nederlands staatsman Pieter Jelles Troelstra 1860-1930). 2.Kleine Kerkstraat. Zowel in 2010 als in 2012 werd de Kleine Kerkstraat uitgeroepen tot Leukste Winkelstraat van Nederland door de nlstreet-awards. Er zijn in deze straat meer dan 30 speciaalzaken te vinden. 3.Leeuwarden heeft een uitgebreid winkelaanbod, de belangrijkste winkelstraten zijn de Nieuwestad (in de volksmond Nieuwstad genoemd), Wirdumerdijk, het Wilhelminaplein en de Voorstreek. Het Wilhelminaplein, ook wel bekend als het Zaailand, en de omgeving is flink op de schop gegaan. Hierdoor is sinds medio 2012 een deel van de binnenstad van Leeuwarden compleet veranderd. Op de Nieuwestad een standbeeld van politicus Anne Vondeling.
4.Grutterswinkel annex Distilleerderij Boomsma. Museale grutterswarenwinkel uit grootmoederstijd aan de Nieuwesteeg 5. Thee- en koffieproeverij, originele wijnkelder. Wat vroeger zo gewoon was is nu zo bijzonder. Sinds 1901 zat hier de familie Veenstra met als laatsten de dochters Veenstra die tot 1973 als grossier in koloniale- en grutterswaren de winkel in bedrijf hielden. De winkel is in 1992 weer nieuw leven ingeblazen door een groep vrijwilligers onder de naam stichting Nieuwesteeg vijf. 5. Paleis van Justitie. Bij de reorganisatie van de rechterlijke macht in 1838 werd aan Leeuwarden een provinciaal gerechtshof en een arrondissementsrechtbank toegewezen. Stadsbouwmeester Thomas Romein kreeg opdracht een Paleis van Justitie te ontwerpen voor de huisvesting van de beide instellingen. Om een geschikte plek te creëren voor dit monumentale neo-classicistische gebouw, werd een deel van de stadsgracht gedempt, waardoor het Wilhelminaplein ontstond. Mede dankzij Russisch geld kon Romein in 1846 met de bouw beginnen, die tot 1851 duurde. Hij gaf het Paleis van Justitie een tempelfront, met zes Korinthische zuilen op een hoog bordes. Thans zetel Gerechtshof. 6.Fries Museum. Eerder gevestigd op meerdere locaties. De bekende Friese architect Abe Bonnema, onder andere architect van de Achmeatoren in Leeuwarden, liet bij zijn overlijden in 2001 maar liefst 18 miljoen euro na aan het Fries Museum. Wel met twee voorwaarden: 1. nieuwbouw op of aan het Zaailand/Wilhelminaplein in Leeuwarden en 2. architect Hubert-Jan Henket moet de architect worden van de nieuwbouw. Het Fries Museum heeft die kans met beide handen aangegrepen en is nu inclusief het “Verzetsmuseum op een plek gevestigd. Op 13 september 2013 opende Koningin Máxima het nieuwe Fries Museum op het Wilhelminaplein in Leeuwarden. Op het Wilhelminaplein is iedere vrijdag een markt. 7.Friesland Bank (met transparante koepel) en daarnaast de oude Beurs, Wirdumerdijk 34. Het Beursgebouw dateert uit circa 1880 volgens ontwerp van stadsarchitect Th. Romein, gebouwd als beurs voor de boter- en graanhandel. Thans Openbare Bibliotheek. 8.De Mercuriusfontein tegenover het Beursgebouw werd in 1923 door de VVV geschonken aan Leeuwarden. Ze staat symbool voor de bronnen van welvaart van Leeuwarden en omgeving en werd ontworpen door de Duitse beeldhouwer Gustaf Adolf Bredow. Mercurius is de god van de handel. 9.Sint Jacobsstraat 1 t/m 15. Rijksmonumenten; nrs. 11 en 13 uit 1625-1635; overige panden uit 1800. 10.Stadhuis aan het Raadhuisplein in classicistische barokstijl, in 1715 gebouwd op een voormalige kelder van een stins naar een ontwerp van stadstimmerman Claes Bockes Balck. De eerste steen werd gelegd door de driejarige Willem Carel Hendrik Friso, zoon van de in 1711 overleden stadhouder Johan Willem Friso en prinses Maria Louise. In 1760 werd het stadhuis uitgebreid met een ruime raadszaal met een pronkgevel in rococostijl. De gemeenteraad vergadert hier nog steeds en B&W hebben hier hun werkkamers. Boven de ingang van de zijvleugel hangt het stadswapen. De pluim van de staart van de leeuw is merkwaardig genoeg naar binnen gekruld. Op middenpartij een klokkenkoepel met origineel Fremy-Carillon anno 1668, met 39 klokken. 11.Op het midden van het plein de Wilhelmina boom, een linde geplant in het kroningsjaar 1898. Het Oranje Bierhuis is een authentiek praatcafé. Het is het oudste café van Leeuwarden en rond 1770 opgezet als het: ‘Oranje Koffiehuis’. Het Oranje Bierhuis verkeert nog in de originele staat en het pand valt onder monumentenzorg. 12.Op het Hofplein een standbeeld dat in de volksmond ‘Us Heit’ (Onze Vader) wordt genoemd. Het verbeeldt de Friese stadhouder Willem Lodewijk van Nassau-Dillenburg (1560-1620). Hij werd begraven in de Grafkelder van de Friesche Nassau's in de Grote of Jacobijnerkerk in Leeuwarden.
Willem Lodewijk overleed kinderloos, de koninklijke familie stamt af van zijn jongere broer Ernst Casimir. 13. Het Stadhouderlijk Hof. Hofplein 29. De zestiende en zeventiende eeuw vormden een gouden tijd voor Leeuwarden. Leeuwarden kreeg aanzien doordat het eeuwenlang de residentie werd van de Nassaus die stadhouder werden van de noordelijke provincies. Zij woonden in het Stadhouderlijk Hof met hun hofhouding, nu functioneert het gebouw als hotel met diverse hotelkamers en appartementen. Het paleis herbergt een aantal portretten van de Friese Nassau. Voordat het hotel werd was het ook nog de ambtwoning van de Commissaris van de K. en later trouwzaal. In 1747 verdween de residentie van de Nassau’s. 14.Eewal/Wortelhaven. Let op de mooie gevels van de monumentale panden, de meesten mooie overblijfselen uit de Gouden Eeuw. De Gouden Eeuw (1602 oprichting VOC) was ook een tijd waarin de adel op kwam in Leeuwarden. De Eewal, Grote Kerkstraat, Nieuwestad, Tweebaksmarkt en de Weaze waren destijds de deftigste straten van Leeuwarden. Hier woonden de rijke adellijke families zoals Van Martena, Van Aylva, Van Camstra en Burmania. Leeuwarden behoorde toen tot de tien aanzienlijkste steden van Nederland. Aan de Eekwal is de winkelpui op nummer 67 (De Barbier) ook een pronkje. Op nrs 86 en 88 nog overblijfselen van de vele pakhuizen die Leeuwarden rijk was. De Ee (water) is een gedempte gracht. 15.Hoek Koningsstraat. De Choco Kathedraal van Daskalides is het smalste winkeltje van Nederland. 1 meter 20 breed en 11 meter lang is deze etalage vol brownies, muffins, macarons en truffels. De eigenaresse kan het winkeltje stofzuigen met een kruimeldief. 16.Mata Hari beeld aan Over de Kelders bij haar geboortehuis. Op 19 oktober 2013 werd door een verwoestende brand hier een zwart gat in de stad geslagen. Het kostte een 24-jarige inwoner het leven. Het geboortehuis van Marta Hari ging hierbij ook verloren. 17.Bierkelders. De ‘Bierhaven’ was vanouds het centrum van de bierhandel. Begin 15de eeuw verplaatste het handelscentrum van Leeuwarden zich van zijn oudste kern naar de Voorstreek en de Kelders. 18.De Waag. Op de brede kade van de Nieuwestadsgracht stond in de 15e eeuw al een waag. Hier werden partijen boter, kaas en vlees gewogen, voordat ze op de markt verhandeld mochten worden. Dit bracht de stad inkomsten aan waaggelden op. In 1595 verrees het tegenwoordige waaggebouw in renaissance-stijl. Tussen de twee bouwlagen een klassiek fries van natuursteen, versierd met rozetten en engelkopjes. Op de hoeken boven de luifel zitten gebeeldhouwde wapendragende leeuwen. Balansmaker Peter Hendricksz van de Ghere leverde de grote evenaars van 325 en 400 pond, waar de weegschalen aan hingen. De Waag is in 1890 gerestaureerd door architect J. Noordendorp. 19. Via Herenwaltje en Hofplein naar Kleine Hoogstraat/Grote Kerkstraat. Waalse Kerk. In de Waalse kerk hielden de Frans sprekende leden van de hofhouding en het garnizoen hun Hervormde diensten. Vóór de reformatie in 1580 maakte de kerk deel uit van het Dominicaner kloostercomplex van de Witte Nonnen, dat in 1507 gesticht was. In de kerk bevindt zich een orgel uit 1735 van orgelbouwer J.M. Schwartsburg. Dit was een geschenk van Anna van Hannover, de gemalin van stadhouder Willem Carel Hendrik Friso. Bij de restauratie in 1986 kreeg de kerk de okergele kleur die door Thomas Romein vaak toegepast werd. 20. Grote of Jacobijnerkerk. De oudste en bouwkundig belangrijkste kerk van Leeuwarden. Merendeels 15e eeuws. Laatste rustplaats van de Friese Nassaus. In het tweede kwart van de 13e
eeuw stichtten de Dominicaner of Jacobijner monniken een klooster en een kerk in Leeuwarden. De kerk werd in de 15e eeuw vergroot met vier dwarskapellen en een sacristie. Na de reformatie namen de Hervormden bezit van de kerk en werd het klooster opgeheven. In de huidige kosterij zitten nog resten van een oude kloostergang met kruisgewelven. Het koor bood plaats aan een grafkelder voor de Nassau's. Het "Oranjepoortje" was hun privé ingang. De Jacobijnerkerk is in de jaren 1972-'78 gerestaureerd. Hierbij is de 19e eeuwse pleisterlaag verwijderd, waardoor de rode en gele kloostermoppen weer tevoorschijn kwamen. 21. Hofje Het Luilekkerland, gebouwd in de vroegere Appelhof van het Jakobijnerklooster. Luilekkerland is omstreeks 1700 gesticht door de diakenen van de hervormde kerk. De eerste vermelding van de naam is uit 1749: "het Luy Leckerlandt". Deze naam is vermoedelijk uit ironie ontstaat, want de bewoners leefden niet in een situatie van overvloed en weelde. Ze behoorden tot de armsten van de stad en kregen allemaal alimentatie van de diakonie. In de 19-de eeuw moesten kandidaten voor een woning "een verzoek tot onderhoud" indienen. Nadat ze het "Billet van onderzoek" naar waarheid ingevuld hadden, werden ze in één van de twaalf klassen van bedeling ondergebracht. De armsten konden dan voor een klein bedrag een woning van de diaconie huren. Zo woonde in januari 1880 in een woning in het Luilekkerland Antje Schuurhof. Zij kreeg van diaconie de volgende steun: -vaste trek f 0,80 per week, -wintertrek f 0,30 per week en een half brood in de week. Van de vaste steun werd voor huur van de woning f 0,55 afgetrokken Zo werd voor haar het "totaal ontvang" in de winter f 0,55 plus een half brood en in de zomer f 0,30 minder. Uit de bedelingsboeken blijkt, dat het in de 19-de eeuw al gewoonte was, dat de woningen van het Luilekkerland uitsluitend bewoond werden door vrouwen. Omstreeks 1950 raakte het Luilekkerland in verval. De kamertjes van vier bij vier meter, waarin gewoond, geslapen en gekookt moest worden en waarvan de bewoonsters gebruik moesten maken van een "massaal secreet", voldeden niet meer aan eisen van die tijd. De bewoonsters verdwenen en het Luilekkerland kwam leeg te staan. In 1961 kocht de gemeente het Luilekkerland, nadat het op de monumentenlijst geplaatst was, voor f 6.800,van de diaconie. Pas in 1968 werd met de restauratie begonnen. Van de oorspronkelijke veertien woningen en de portierswoning werden zes kleine woningen gemaakt. 22. Boshuisengasthuis - Jacobijnerkerkhof 7. Destijds een hofje voor arme, oude, alleenstaande vrouwen, zoals de spreuk op de buitenmuur laat weten. De stichteres was Anna van Eijsinga, weduwe van grietman Philip van Boshuisen. Haar initialen en het bouwjaar 1652 staan op het fronton van de binnenpoort. De woningen omsluiten een bleek, waar een houten pomp staat en een antieke lantaarn. Bij de restauratie in 1972 werd het oorspronkelijke aanzien van de gevels gehandhaafd. Twee poortjes geven toegang tot het gasthuis. Aan beide is in de loop van de jaren wel wat veranderd, maar de twee stenen met het opschrift uit het bouwjaar zitten nog op hun plaats. Ze dragen de tekst: "Het geen hiet staet, uyt nijt oft haet, doch niet beschout". "Tot armoedts hulp en weduws troost in het begoudt". 23. Joods monument/Vroegere Joodse school. 24. Nieuwe Stads Weeshuis/Fries Natuurhistorisch Museum - Jacobijnerkerkhof 1. Toen in het rampjaar 1672 het aantal wezen enorm toenam, besloot het stadsbestuur van Leeuwarden een definitief eigen weeshuis te stichten. Het Nieuwe Stads Weeshuis werd gebouwd op de plaats van het pesthuis en zou tot 1953 dienst doen. De classicistische hoofdpoort en de voogdenkamer zijn nog origineel. De neo-maniëristische westvleugel is "nieuwbouw" uit 1888. Hier werd in 1987 de hoofdingang voor het Fries Natuurhistorisch Museum gemaakt. 25.Pijlsteeg. Rechts in de muur van het pand de gevelstenen uit verdwenen gebouwen, onder andere Molen De Jonge Fenix. Op nummer 8: binnen tuintje met zicht op oude bebouwing.
26.Mata Hari’s Huis. Hoek Beijerstraat-Grote Kerkstraat. In deze vroegere stins (Een stins of state is een voormalige burcht of landhuis) woonde in haar meisjesjaren Mata Hari, die in de WO I op 15 oktober 1917 door de Fransen werd gefusilleerd, op verdenking van spionage. Zij werd op 7 augustus 1876 als Margaretha Geertruida Zelle in Leeuwarden geboren. 27.Nieuw St. Anthony Gasthuis. Het Nieuw St. Anthony-Gasthuis werd op 1 mei 1864 geopend en bestaat uit vijf gebouwen. De vier vleugels zijn genoemd naar de geldschieters en weldoeners van het gasthuis, te weten de Burmania-, Minnema-, Auckema- en Wiarda-vleugel. Het bestuur van het Sint Anthony Gasthuis verwierf in 1857 het herenhuis Grote kerkstraat 39, waar een tuin bijhoorde die zich tot de Groeneweg uitstrekte. Op dit terrein bouwde architect F. Stoett een nieuw gasthuis. Rondom de vier vleugels met de koppaviljoens ervoor werd een tuin aangelegd in modieuze landschapsstijl. De drie beuken stonden er al. Rond 1900 kreeg de tuin een strakkere inrichting. De mooie tuin heeft twee prieeltjes. De houten tuinkoepel achter bij de Wijde Gasthuissteeg was voor de arme bewoners. De welgestelden hadden hun eigen prieel bij de Minnemavleugel. In het gebouw was ook sprake van een soort rangorde; de rijken voorin en de mindergestelden achterin. Alle panden met een vergulde klok in de gevel behoren tot dit gasthuis. 28.Museum Princessehof. Grote Kerkstraat 9-15. Voormalig stadspaleis van prinses Maria van Hessen-Kassel vooral bekend als Marijke Meu (7-2-1688 – 9-4-1765); door haar huwelijk prinses van Oranje, weduwe van Johan Willem Friso prins van Oranje (1687-1711), uit dit huwelijk werden 1 dochter en 1 zoon geboren. Nu wereldberoemd keramiekmuseum. 29.Coulonhûs. Doelestraat 8. Frieske Akademy. Het huis is vernoemd naar de eerste bewoner Anthonius Coulon, die het huis in de 18de eeuw liet bouwen. Anthonius Coulon werd in 1682 geboren in Frankrijk. Hij vluchtte met zijn familie eind 17de eeuw als hugenoot naar Amsterdam. Aan het begin van de 18de eeuw vestigde hij zich in Leeuwarden als bouwmeester van de Friese stadhouders. In de muur een rij wapenstenen van Friese gemeenten, van de provincie Fryslân, de Duitse Frieslanden en de Ottema-Kingma Stichting. Deze hebben allemaal financieel veel bijgedragen aan de verbouwing van het hoekpand in de jaren vijftig van de vorige eeuw. Het grote bronzen wapen van de Fryske Akademy wordt beschermd door een zwaan die de provincie Fryslân voorstelt. 30.Prinsentuin. Nadat de verdedigingswallen rondom Leeuwarden hun functie verloren, liet Willem Frederik in 1648 op de noordelijke dwinger een ‘Lusthof’ aanleggen voor de stadhouderlijke familie: de Prinsentuin. Op het uiteinde van het bastion verrees een zomerhuis in de stijl van een adellijk buiten. De Prinsentuin werd in het begin van de 19e eeuw heringericht door tuinarchitect Roodbaard en opengesteld voor de burgerij. In 1954 werd het zomerhuis vergroot en kwam een theeschenkerij, sinds 1992 café-salon "De Koperen Tuin", zo genoemd naar de roman van Simon Vestdijk. Het water erachter, de Noorder Stadsgracht, was vroeger de finishplaats van de Elfstedentocht op de schaats. 31.Het Historisch Centrum Leeuwarden (HCL) aan de Groeneweg 1 is een historisch documentatie-, kennis- en activiteitencentrum gericht op de geschiedenis van Leeuwarden en omgeving. De ‘schatten’ van Leeuwarden worden bewaard in de depots onder de grond. Sinds 2007 is het HCL gevestigd in en rond een van de oudste scholen van Leeuwarden, de zogenaamde Tweede Stadstussenschool, die in 1841 werd gesticht. De vaste en wisselende exposities over de lokale geschiedenis in de geklimatiseerde ruimten zijn gratis toegankelijk. 6 september 2014, Harry Woertink.
