Betreft vergadering Commissie Economie en Mobiliteit van 13 mei Rapport "Verkenning Breedband Zeeland", digitalisering in Zeeuws perspectief

Griffier van de Staten Geleidebrief informatief

Naam voorstel 13007670

Rapport "Verkenning Breedband Zeeland", digitalisering in Zeeuws perspectief

Betreft vergadering

Commissie Economie en Mobiliteit van 13 mei 2013

Te verzenden aan

Cie. E&M groep 1 t/m 7

Verzenddatum

2 april 2013

Commissiegriffier

Annemieke Lobik, 0118 631888

Inhoudelijk ambtenaar

Peter Michielsen, 0118 631950

Verantwoordelijk bestuurder

B. de Reu

Inhoudelijk Naam voorstel

Rapport "Verkenning Breedband Zeeland", digitalisering in Zeeuws perspectief

Aanleiding

Bij de behandeling van de Voorjaarsnota op 22 juni 2012 werd toegezegd dat dit rapport zou worden toegezonden zodra het gereed was. Toezegging nr. 79 aan PS.

Bevoegdheid Voorstel

Toezegging afvoeren

Toelichting Kosten en dekking Overige informatie

Het onderzoek is uitgebracht in opdracht van N.V. Economische Impuls Zeeland, en uitgevoerd door Delnoy & Partners

Digitalisering in Zeeuws perspectief

Maart 2013

VERKENNING BREEDBAND ZEELAND

Inhoudsopgave

1. Management Review 1.1. Aanleiding en onderzoeksvragen 1.2. Aanpak onderzoek 1.3. Waarnemingen en aanbevelingen 1.4. Leeswijzer 2. Wat is breedband? 3. Trends en ontwikkelingen 3.1. Algemene trends in techniek 3.2. Sterke groei in online business en digitale telecomactiviteiten 4. Innovatie door een robuuste infrastructuur 4.1. Connectiviteit 4.2. Datacenters 4.3. Infrastructure as a Service (IAAS) 4.4. Software as a Service (SAAS) 4.5. Ontwikkelingen en keuzes 5. Sectoren en ontwikkelingen in Zeeuws perspectief 6. Aanwezige infrastructuur als basis voor verdere ontwikkelingen 6.1. Delta 6.2. Eurofiber 7. Toepassingsgebieden en kansrijke projecten 7.1. Het proces 7.2. Project 1. Educatief Zeeland 7.3. Project 2. Zorgnet 7.4. Project 3. Glasvezel infrastructuur Zeeland Seaports 7.5. Project 4. Zeeuws Recreatie netwerk 8. Financieringsvormen 8.1. Communication Infrastructure Fund (CIF) 8.2. Subsidies 8.3. Steun door overige publieke partijen 9. Conclusies en aanbevelingen 9.1. Visie ontwikkeling digitaal Zeeland 9.2. Stimulering diversiteit in lokale/regionale initiatieven en sectorgerichte oplossingen 9.3. Regie rol: Brede communicatie over ontwikkelingen en stimulering van participatie. 9.4. Intensivering digitaliseringsimpuls Zeeland op basis van regionale initiatieven en coördinatie. 9.5. Datacenters en breedband als impuls voor digitalisering en economie 9.6. Samenvattend: De weg naar een robuuste Zeeuwse infrastructuur. Bijlagen: Bijlage 1 Begrippenlijst (bron: goed op weg met breedband, handreiking voor gemeenten en provincies ministerie van. EZL&I) Bijlage 2 Uitvoering en organisatie Bijlage 3 Breedband netwerk Delta Zeeland

Verkenning breedband Zeeland

2


1 Management Review 1.1

Aanleiding en onderzoeksvragen

Aanleiding De eerste concrete aanleiding voor het onderzoek naar de breedband infrastructuur in Zeeland was het manifest “Zeeland Ontwaak!!!”, dat in 2010 door enkele Zeeuws-Vlaamse ondernemers is opgesteld. Uit dit manifest, wat steun kreeg van verschillende Zeeuws Vlaamse ondernemers, overheden en onderwijsinstellingen, spreekt een overtuiging dat de huidige beschikbare bandbreedte niet toereikend is voor de nabije toekomst. Verschillende ontwikkelingen lijken er namelijk op te wijzen dat de vraag naar internetcapaciteit in Zeeuws-Vlaanderen in de nabije toekomst verder zal toenemen. Er is bezorgdheid ontstaan over dit verwachte tekort aan bandbreedte, met name omdat het een remmende werking kan hebben op ontwikkelingen in vooral het bedrijfsleven, het onderwijs en de zorgsector. In Zeeuws-Vlaanderen vroeg ‘Uw nieuwe Toekomst’ aandacht voor de invloed van breedband als vestigingsfactor en stimulans voor bedrijven alsmede als dragende infrastructuur voor toekomstige economische ontwikkeling van ZeeuwsVlaanderen. Parallel aan de geschetste ontwikkeling in Zeeuws-Vlaanderen is er op provinciaal niveau ook interesse in breedband internet, en in het digitaal ontsluiten van de provincie Zeeland. In het Collegeprogramma 20112015 ‘Stuwende Krachten’ wordt gesteld: “Het college wil een haalbaarheidsonderzoek naar de realisatie van glasvezelnet voor het bedrijfsleven, bij voorkeur via Delta NV. In dit onderzoek zal in ieder geval moeten worden onderzocht welke subsidiebudgetten vanuit het Rijk en Europa hiervoor beschikbaar zijn”. In deze vraag van het college ligt de tweede concrete aanleiding voor het onderzoek. Onderzoeksvragen Na overleg tussen de betrokken partijen in Zeeuws-Vlaanderen en de Provincie Zeeland is besloten om gezamenlijk het onderzoek te organiseren en onderzoeksvragen te formuleren. Op verzoek is dit onderzoek gecoördineerd door N.V. Economische Impuls Zeeland. Het onderzoek dient zowel de vraag van het provinciale bestuur te beantwoorden als ook de vraag van de Zeeuws-Vlaamse ondernemers, overheden en onderwijsinstellingen. De onderzoeksvraag is daarom als volgt opgesplitst: 1. Wat is de haalbaarheid van een Zeeland dekkend glasvezelnetwerk voor het bedrijfsleven? 2. Wat is de haalbaarheid van een of meerdere ‘pilot projecten’ in Zeeuws-Vlaanderen, waarin de beschikbaarheid van bandbreedte wordt vergroot?

Het onderzoek naar de haalbaarheid van pilot projecten richt zich uitsluitend op Zeeuws-Vlaanderen, en zou aanleiding moeten zijn voor partijen om daadwerkelijk te investeren in bandbreedte. De scope van het onderzoek is dus niet het daadwerkelijk uitvoeren van pilot projecten. Voor de pilots in Zeeuws-Vlaanderen wordt mede om de financierbaarheid te vergroten, een scope gehanteerd van 10 jaar, met daarin een 5 jaar variant. Eveneens zal in dit verband een subsidiescan worden uitgevoerd naar zowel nationale als Europese subsidies.


3


1.2

Aanpak onderzoek

Aanpak onderzoek De aanpak van het onderzoek is tot stand gekomen in nauw overleg met de klankbordgroep (zie bijlage 2). De aanpak is in twee fasen opgedeeld: 1. Onderzoek naar algemene trends in Zeeuwse scope, bestaande uit: a. inventarisatie van trends en ontwikkelingen die vraag naar bandbreedte beïnvloeden, geplaatst in Zeeuwse context; b. Inventarisatie van het huidige aanbod aan bandbreedte in Zeeland; c. Indien huidige aanbod niet toereikend is voor toekomstige vraag: hoe zou door vraagclustering het netwerk ontwikkeld kunnen worden? 2. Onderzoek met Zeeuws-Vlaamse scope, bestaande uit: a. Interview 15-20 stakeholders in Zeeuws-Vlaanderen die een rol hebben in de ontwikkelende vraag naar bandbreedte; b. Identificatie en uitwerking van concrete behoefte aan bandbreedte en/of potentie tot vraagbundeling.


4


1.3

Waarnemingen en aanbevelingen

Is een Zeeland dekkend glasvezelnetwerk haalbaar? • Deze onderzoeksvraag is moeilijk met een simpel ja of nee te beantwoorden. Alles hangt af van de termijn waarop, wat men verstaat onder het begrip dekkend, of glasvezeltechnologie noodzakelijk is voor de gevraagde bandbreedte, welke rol de overheden (lokaal tot Europees) hebben, of het huidige netwerk open of gesloten is, etc. •

Het huidige breedband netwerk is van een vergelijkbaar niveau als in de rest van Nederland ontwikkeld. Hierbij rekent men naast glasvezel ook coax netwerken. (bron: Delta) Gezien technologische ontwikkelingen is het te verwachten dat de capaciteit van het huidige netwerk nog zal toenemen.

•

Het huidige netwerk wordt gedomineerd door Delta. Delta stelt haar netwerk niet volledig open, wat beperkende consequenties heeft voor de mogelijkheden die gebruikers ervaren.

•

Er zijn momenteel geen grote knelpunten gesignaleerd, wel loopt men op tal van plaatsen tegen de grenzen aan van de mogelijkheden van de huidige infrastructuur. Deze werken groei belemmerend.

•

De ontwikkelingen in vraag naar bandbreedte in de komende 5 jaar zijn dusdanig dat er op meerdere locaties knelpunten kunnen ontstaan. De exacte locaties van deze knelpunten zijn alleen in te schatten als de betreffende business case wordt verdiept

•

Op een termijn van 5 tot 10 jaar lijken er een aantal specifieke sociaaleconomische ontwikkelingen tot gevolg te hebben dat de vraag naar bandbreedte sterk zal toenemen. Dit zijn deels algemene trends en ontwikkelingen, terwijl sommige zich nadrukkelijk in Zeeland manifesteren. Deze ontwikkelingen zijn:

•

o

Nieuwe werken

o

Pieken en dalen in toeristische activiteit

o

Cloudwerken

o

Tekort aan gekwalificeerd personeel

o

E-learning

o

Digital Health

o

Demografische ontwikkelingen / vergrijzing

Op een termijn van 5 tot 10 jaar zijn er grotere knelpunten te verwachten, die in verschillende sectoren zullen liggen: o

Industrie; ten gevolge van verdergaande automatisering van machines ontstaan er mogelijkheden om middels digitale netwerken monitoring, management en beheer en onderhoud deels remote uit te voeren.


5


o

Zorg; ten gevolge van de trends in de zorg, politieke keuzes en de vergrijzing neemt de vraag naar breedband oplossingen ‘aan huis’ exponentieel toe. Domotica; door slimme systemen rondom de woning krijgt ook de ‘gewone’ consument toegang tot digitale functies die om breedband vragen.

o

Energie; de energiemarkt ontwikkelt zich in een richting die zich kenmerken zal door Smart Grids met integrale oplossingen voor dynamische energie voorziening, metering en remote managing van energie voorziening.

o

Onderwijs; de ingezette ontwikkeling naar meer samenwerking in het onderwijs zal ertoe leiden dat kostenreductie en samenwerking door slimme ‘cloud’ oplossingen sterk zullen groeien.

•

In het onderzoek zijn alle Zeeuwse gemeentes gevraagd naar hun plannen / ambities met betrekking tot de ontwikkeling van digitale infrastructuur in hun gemeente. Hieruit bleek dat een groot deel van de gemeenten (nog) geen scherp beeld heeft van de mogelijkheden die een hoogwaardige glasvezel infrastructuur voor de toekomstige economische positie kan betekenen. De invulling van de gemeentelijke rol loopt uiteen van ‘dat is een taak van de markt’ tot ‘we willen als gemeente breedband faciliteren, maar niet in investeren’. Dit geldt zowel voor het beschikbaar hebben van breedband binnen de gemeente als ook voor de integratie van gemeentelijke ICT infrastructuur en dienstverlening met andere (buur)gemeenten. Wel hebben een aantal gemeenten ervoor gekozen om standaard nieuwe industrieterreinen van glasvezel te laten voorzien wat door vele ondernemers als een vestigingsvoorwaarde wordt gezien.

•

Uit verschillende bronnen blijkt dat een sterk ontwikkelde digitale infrastructuur een belangrijke vestigingsvoorwaarde is voor bedrijven.

Zijn Zeeuws-Vlaamse pilotprojecten haalbaar? In het onderzoek is het merendeel van de bij “Zeeland Ontwaak!!!” en Uw Nieuwe Toekomst betrokken partijen gevraagd naar hun plannen / ambities met betrekking tot digitalisering in hun organisatie, naar hun verwachte toename aan bandbreedte. Het aantal reacties was (tegen de verwachtingen in) relatief beperkt. •

•

Er zijn desondanks 4 potentiele pilotprojecten gedefinieerd: o

Educatief Zeeland; een initiatief van Het Reynaert College in Hulst en het Zwin College in Oostburg.

o

Zorgnet; een initiatief van Emergis en Force Fusion.

o

Glasvezel infrastructuur Zeeland Seaports

Deze projecten zijn als kansrijke pilotprojecten opgenomen omdat ze alle drie laten zien dat lokale initiatieven uitgevoerd in de markt, mits ondersteund door goede breedband oplossingen, nieuwe


6


mogelijkheden van samenwerking, productontwikkeling en kostenreductie mogelijk maken. Het betreft projecten in de branches onderwijs, zorg en industrie / dienstverlening die de potentie hebben om een stimulans te zijn voor glasvezel ontwikkeling en voor stimulering van delen van de Zeeuwse economie / samenleving. •

Het is belangrijk deze pilots te ondersteunen / onder de aandacht te brengen omdat ze voorbeelden zijn van projecten zoals ze de komende jaren actief gestimuleerd moeten worden binnen de kaders van een digitale kalender voor Zeeland.

•

Deze projecten zouden ondersteuning kunnen gebruiken op de volgende manieren: o

Financiering, subsidiering

o

Faciliteiten zoals support bij subsidie aanvraag en verschaffing,

o

Communicatie en aandacht als beeldbepalende ontwikkeling voor een sector / werkveld of een regio.

Additionele resultaten, conclusies en aanbevelingen: • Uit gesprekken met verschillende overheden, instellingen en bedrijven bleek dat het ontbreekt aan een overkoepelende visie op de Zeeuwse digitale infrastructuur. o •

Zeeuwse gemeenten hebben, enkele uitzonderingen daargelaten, een weinig ontwikkelde visie op gebied van hun digitale infrastructuur. o

•

Omdat dit geen doel op zich moet zijn wordt aanbevolen met Delta te onderzoeken op welk moment het mogelijk is om het netwerk meer open te stellen.

Connectiviteit is waar het om draait. o

•

Aanbevolen wordt de gemeenten die daar belangstelling voor hebben te betrekken in het maken van een digitale agenda en hen uit te nodigen mee te denken over hun rol in het faciliteren en stimuleren van de Zeeuwse economie door breedband ontwikkeling in hun gemeente.

Zoals aangegeven is het Delta netwerk niet open voor alle dienstenaanbieders. o

•

Aanbevolen wordt deze visie te ontwikkelen, een middel hierin zou een Zeeuwse digitale agenda kunnen zijn.

Aanbevolen wordt om door middel van een connectivity platform versterkt te werken aan een integrale visie maar vooral ook implementatie van regionaal breedband ontwikkeling.

Bedrijven blijken niet goed in staat om hun toekomstige bedrijfssituatie om te zetten in een bandbreedte behoefte, en dit te relateren aan de beschikbare infrastructuur.


7


o

•

In het algemeen is bekend dat een integrale hoogwaardige digitale infrastructuur naast een hoogwaardig breedband netwerk ook de component open datacenter in zich draagt. In het kader van het onderzoek is de potentiele ontwikkeling en de rol van een open datacenter in Zeeland mee onderzocht. o

•

Aanbevolen wordt om, ter versterking van de digitale infrastructuur, een open Zeeuws datacentrum te ontwikkelen en hiermee een impuls te geven aan een snellere ontwikkeling van de digitale Zeeuwse infrastructuur. Hiermee wordt het Zeeuwse bedrijfsleven en de dienstensectoren een extra impuls gegeven om te groeien en nieuwe markten te betreden.

Zonder gebruikers geen succesvolle glasvezelinfrastructuur: o

1.4

Aanbevolen wordt om, binnen de kaders van de digitale agenda, sector specifieke stimuleringen inspiratie projecten te identificeren en marktpartijen te stimuleren hierover met elkaar te communiceren en kennis te delen.

Aanbevolen wordt om een klimaat te creeeren waarbij Zeeuwse marktpartijen gestimuleerd worden om toepassingen / functionaliteiten te ontwikkelen en aan te bieden via het digitale media, danwel waarbij partijen gestimuleerd worden zich te vestigen in Zeeland vanwege de goede digitale infrastructuur, bereikbaarheid én de woon- en leefomgeving. Deze partijen moeten in de markt gaan zorgen voor een levendig gebruik van de digitale infrastructuur.

leeswijzer

In de inleiding wordt ingegaan op het onstaan van dit verkennend onderzoek en worden de waarnemingen en conclusies samengevat aan de hand van de vragen uit de opdracht (hoofdstuk 1). In hoofdstuk 2 staat een korte uitleg van het begrip breedband zoals het in dit rapport ordt gebruikt en in hoofdstuk 3 wordt ingegaan op de algemene en technische trends in verschillende sectoren en markten met consequenties voor toekomstige ontwikkelingen in digitale netwerkoplossingen. Hoofdstuk 4 gaat in op de elemeneten die deel uit maken van een robuuste en toekomstvaste digitale infrastructuur. Trends en ontwikkelingen in de diverse sectoren in Zeeuws perspectief worden beschreven in hoofdstuk 5 waarna in de hoofdstukken 6 en 7 inzicht wordt gegeven in de aanbod en vraagkant van breedband infrastructuur in respectievelijk Zeeland en Zeeuws-Vlaanderen. Hierin worden ook enkele projecten beschreven als voorbeeld van kansrijke initiatieven uit de sectoren onderwijs, zorg, toerisme en industrie / dienstverlening. Ten slotte wordt in 8 ingegaan op mogelijke financieringsvormen en wordt in hoofstuk 9 de conclusies en aanbevelingen van dit verkennend onderzoek samengevat aangeboden.


8


2 Wat is breedband? Bij de discussies over de noodzakelijke ontwikkelingen op het gebied van digitale infrastructuur worden verschillende termen gebruikt om de technologie van breedband te definiëren. Breedband is een verzamelbegrip voor verschillende aansluitingsvormen die ieder hun kenmerkende eigenschappen hebben. Eigenlijk zijn we als gebruiker slechts geïnteresseerd in de snelheid waarmee de gegevens (documenten, presentaties, films, ed.) op mijn computer verschijnen of de snelheid waarmee ik antwoord krijg op mijn vragen. De onderliggende infrastructuur is daarvoor van wezenlijk belang. Indien veel mensen gebruik maken van de infrastructuur dan ontstaan er net als op de autoweg files die voor vertragingen zorgen. In Nederland kennen we drie typen aansluitingen te weten: 1. Koperen telefoonkabel (xDSL) 2. Coax of TV kabel (HFC Docsis 3.0) 3. Glasvezel of FttH (Fiber to the Home) Bandbreedte: Dit gaat over de snelheid waarmee data over een infrastructuur gaan aangeduid in megabits per seconde (Mbps). De vraag naar bandbreedte stijgt exponentieel. Het hoofdnetwerk is in Nederland al voor het grootste deel voorzien in glasvezel. In de last mile zitten vaak de verschillen. Coax en glasvezel worden gezien als meer toekomst vaste aansluitingen en daarin zijn nog diverse technische ontwikkelingen in volle gang. Symmetrie: Dit gaat over het verschil in snelheid waarmee men data kan binnenhalen (downloaden) en kan verzenden (uploaden). Niet gelijke snelheden zijn relevant maar in de praktijk is de uploadsnelheid de uitdaging. Glasvezel is volledig symmetrisch dus kent hierin geen beperkingen. Dit geldt niet voor kabel (Coax) Coax netwerken kunnen alleen toekomst vast zijn als de upload snelheid voldoende en gegarandeerd aanwezig is. Op dit moment is dat voor veel toepassingen voldoende, echter de ontwikkelingen gaan razend snel en de vraag naar upload capaciteit stijgt de komende jaren extreem. Naast vaste infrastructuur is er ook nog draadloze infrastructuur te weten: 1. Mobiel (3G en 4G) met een groeiende capaciteit van 14 Mbps naar 100Mbps (bron: cisco 2011) 2. satelliet (10 en groeiend naar 20 Mbps) relatief beperkt vanwege de snelheid In Nederland zijn mobiele breedband verbindingen slechts beperkt interessant maar voor afgelegen locaties kunnen ze een uitkomst bieden.


9


3 Trends en ontwikkelingen 3.1

Algemene Trends in Techniek

Vooruit kijkend is er een derde industriële revolutie ( Third Industrial Revolution) op komst. (Jeremy Rifkin) Op de vooravond van deze revolutie zal internettechnologie en hernieuwbare energie samensmelten tot een nieuwe infrastructuur die door deze derde industriële revolutie (TIR) zal zorgen dat de manier waarop de energie gedistribueerd wordt fundamenteel zal veranderen. Aan deze revolutie gaat de huidige digitalisering en verandering van de markten vooraf. De komende jaren zal de Cloud Computing markt behoorlijk groeien. Dit zal leiden tot een groei van de verkoop van servers zoals IDC aangeeft. Daarnaast wordt verwacht dat dit tot een verdergaande groei van het aantal datacenter zal leiden.

De top 50 bedrijven die IT- en telecominfrastructuur hardware, software en diensten verlenen, worden geconfronteerd met dramatische verandering en convergentie. Hun antwoord op deze veranderingen zal de markt en onze manier van leven in de basis transformeren. Gedreven door een combinatie van de vraag van de consument en de ontwikkeling van nieuwe informatie- en communicatietechnologie (ICT), verandert de wereld snel. Dit proces, digitalisering genoemd, is gebeurd sinds de komst van de computer 60 jaar geleden. In de afgelopen jaren is het proces exponentieel versneld, en is daardoor ons dagelijks leven op een niet te vermijden manier binnen gedrongen. Technologische ontwikkelingen zoals mobiele apparaten, penetrerende sensoren, "grote data" analyses, digitale supply chains, zoekmachines, sociale netwerken, satelliet-gebaseerde geografische tracking, onderling verbonden real-time digitale infrastructuren en grote server-farms hebben onze samenleving ingrijpend gewijzigd. 2012 is misschien wel net zo verschillend van de jaren tachtig, als 1950, met de alomtegenwoordige elektriciteit, auto's, en radio, dat was in vergelijking met 1850.

Digitalisering wordt enerzijds gedreven door de bedrijven die gebruik maken van de digitale infrastructuur en anderzijds door de consumenten over de hele wereld. Dit gaat veel verder dan de vraag: “kunnen we via breedband de bedrijven en consumenten beter laten werken met hun computers”. Hier gaat het om integratie van een gedigitaliseerde omgeving die ons leven, werken, wonen, vervoeren, communiceren sterk beïnvloeden zal. Voor een groot gedeelte onttrekt zich deze Derde industriële revolutie aan het gezichtsveld van de consument omdat ze te maken heeft met geïntegreerde systemen die we gebruiken zonder dat we ons bewust zijn van hun aanwezigheid.


10


3.2

Sterke groei in online business en digitale telecomactiviteiten

De ondernemingsmarkt voor online business en digitale telecom is booming — corporate sales wereldwijd groeide 6 procent per jaar in 2010 en 2011 — terwijl de markt voor de consument-georiënteerde apparaten en diensten (inclusief cloud-gebaseerde online IT services) zelfs sneller groeide.

In de voorhoede van verandering staat generatie C, mensen die geboren zijn na 1990. Zij verwachten verbonden te worden met iedereen, altijd, overal; thuis en op het werk. Als leden van deze groep volwassen worden en terecht komen op leidinggevende posities in het bedrijfsleven of hun eigen bedrijf beginnen, zullen ze de tools en gewoonten van de digitalisering als vanzelfsprekend ervaren.


11


Begin 2012 beoordeelde Booz & Company de 50 grootste beursgenoteerde leveranciers van informatie en communicatie technologieproducten en diensten aan ondernemingen: de "globale ICT 50." In dit onderzoek werd beoordeeld hoe goed deze bedrijven het in de markt deden en hoe voorbereid ze waren voor de veranderingen die voor ons liggen.

Door de bovengenoemde veranderingen worden bedrijven gedwongen zich te heroriënteren op hun positie. Zo zullen ze marktsegmenten verlaten en nieuwe markten betreden.

Kijkend naar de verschillende markten, zal deze trend zich, ondanks een economische crisis, hoe dan ook doorzetten. Veel organisaties gaan daardoor de komende jaren niet meer investeren in eigen hardware of datacenterruimte. Daardoor wordt de behoefte aan een flexibele, schaalbare en overal toegankelijke omgeving van een steeds groter belang voor de continuïteit in business. Deze trend heeft twee drivers, te weten kostenbesparing gepaard met liquiditeit verbetering alsmede vergroting van de innovatieve flexibiliteit ter ondersteuning van core business. Gartners hype cycli laat al een aantal jaren op rij een duidelijke trend zien ten aanzien van Cloud Computing die zich in de komende 3 tot 5 jaar zal doorzetten, waarbij Big Data sinds 2011 prominenter op de lijst is gekomen. In combinatie met connectiviteitsontwikkelingen zoals verglazing van Europa, 4G en toekomstige mobiele netwerken en 3D printing ondersteunen deze wederom de opkomst van de derde revolutie. Verkenning breedband Zeeland

12


Andere onderzoeken van onder andere de ABN AMRO geven aan dat na de introductie/initiatiefase, deze ontwikkeling nu de fase van structurele marktgroei heeft bereikt. Veel leveranciers en adviesorganisaties beschouwen het als een nieuw producten dienstengebied en bieden producten aan die hierbij aansluiten. Toch worden ICT-middelen als een service via internet al enige tijd aangeboden. Denk aan oplossingen als IaaS, PaaS, SaaS, ‘X’aaS. In 2012 en volgende jaren zet deze trend zich voort. Eindgebruikers en organisaties zullen zich steeds meer gaan oriënteren op de cloud als alternatieve vorm om ICT-middelen toegankelijk te maken. De acceptatie van Cloud Computing verloopt vaak via deze volgorde: 1. van on premise; 2. naar (out)sourced; 3. via hosted cloud; en 4. naar private cloud. PaaS en IaaS kennen al een redelijke marktpenetratie, meer infrastructurele voorzieningen, zoals PaaS (Platform as a Service) en IaaS (Infrastructure as a Service) zijn breder in gebruik binnen de zakelijke markt. Ook kennen deze oplossingen inmiddels over het geheel genomen een behoorlijke marktpenetratie: van 7% (IaaS) tot 12% (PaaS). De vraag naar servercapaciteit zal in 2013 aanzienlijk zijn. Gezien deze verwachting, zal het aandeel voor IaaS behoorlijk toenemen. Uit het onderzoek blijkt dat dit percentage in 2012 verdubbeld is naar 40%. Dit is opvallend, omdat het gebruik van dergelijke oplossingen blijkbaar snel toeneemt. Dit ondanks de terughoudende instelling waarmee de zakelijke markt nieuwe technologieën adopteert. Zowel de gebruiker als de aanbieder van ICToplossingen worden snel en in meerdere opzichten met Cloud Computing geconfronteerd. Het blijkt dat onbekendheid met Cloud Computing een belangrijke barrière vormt voor een nog snellere adoptie door bedrijven in Nederland.

Toch is een meerderheid van de bedrijven en instellingen in Nederland bezig met de implementatie van of onderzoek naar de mogelijkheden van Cloud Computing. Zij oriënteren zich, maken plannen of gebruiken zelfs al Cloud gebaseerde oplossingen.


13


Zakelijke eindgebruikers hebben voornamelijk twijfels op de volgende punten: databescherming en – beveiliging, continuïteit van de leverancier van de oplossing, het risico simpelweg afgesloten te kunnen worden van de dienst vanuit ICT leverancier In hun verwachting voor de komende twee jaar zijn de ICT-aanbieders nog heel positief. Bijna 80% geeft aan dat de omzet zal stijgen. 30% voorziet zelfs een toename van meer dan 10%. Er is nauwelijks een organisatie te vinden die op een omzetdaling rekent. Een verklaring voor dit positivisme is er niet. Het economisch klimaat in 2012 en de voorspellingen van onder andere het CPB wijzen op een economische crisis. Ook winst nam toe, de winstontwikkeling laat een vergelijkbaar beeld zien. Ruim de helft van de organisaties heeft de winst zien stijgen, waarvan 20% zelfs met 10% of meer.


14


4 Innovatie door een robuuste infrastructuur Breedband telecommunicatievoorzieningen vormen zoals aangegeven de basis voor een sterke innovatieve toekomstige ontwikkeling op een breed aantal terreinen. Echter alleen een combinatie met andere elementen uit de ICT stack zal een robuuste en alles omvattende infrastructuur tot gevolg hebben. Alle elementen van deze robuuste infrastructuur zijn achtereenvolgens: • De connectiviteitslaag • De datacenters • De “Infrastructure As A Service” (IAAS) elementen • De “Software As A Service” (SAAS) laag

4.1

Connectiviteit

Gartner (toonaangevend technology research en markt bureau (www.gartner.com/technology/home.jsp) voorspelt dat de komende jaren in het licht zullen staan van trends als Big Data, Cloud Computing en internet of things. Maar ook trends die dichterbij gelegen zijn, zoals smart grids, smart metering, Business intelligence in the cloud en dergelijke zullen een vlucht nemen. In dit kader zal de behoefte aan hoogwaardige breedband verbindingen alleen maar verder toenemen. Connectivity is één van de enablers voor al deze trends. Alles gaat met elkaar communiceren In de verschillende technologische sectoren zal door vraag en aanbod een connectiviteitsplatform gecreëerd worden waarmee we alle assets kunnen verbinden. Cisco en Intel voorspellen dat in 2020 50 miljard! apparaten via het internet met elkaar zijn verbonden. Denk hierbij aan de eerder genoemde smartgrids, maar ook aan M2M (machine naar machine) communication. Op deze wijze ontstaat een eigen internet of things (IoT), waarmee ook Zeeland een unieke concurrentiepositie voor haar nieuwe en bestaande business kan claimen. Connectiviteit platform De backbone (ruggengraat) van het connectivity platform voorziet in een hoogwaardig netwerk dat de basis vormt voor het gehele platform. Deze backbone voldoet aan de hoogste beschikbaarheidseisen om zodoende te kunnen voldoen aan de toenemende vraag aan up-time, bandbreedte, snelheid en continuïteit vanuit de markt. Dit netwerk moet zeer transparant kunnen worden gekoppeld met andere hoogwaardige carriers/ providers. Hierdoor kunnen carrier neutrale interconnecties worden gerealiseerd met Europese dekking, waarmee Zeeland maximaal in staat is de automatiseringsmarkt te faciliteren en gelijktijdig (letterlijk) als verbindende factor tussen bijvoorbeeld energie- en automatiseringsconcepten te acteren. In deze backbone worden points of presence (POP’s) opgenomen waarmee de belangrijkste componenten, zoals datacenters, smartgrids en dergelijke kunnen worden ontsloten. Complementair aan deze backbone zullen zogenaamde “last mile access” verbindingen worden gerealiseerd. De last mile access verbindingen koppelen assets zoals (onderdelen van) fabriekslocaties, die geen hoge beschikbaarheid vereisen. Vanwege het verschil in beschikbaarheidsgaranties zullen deze verbindingen separaat in de markt gezet worden. Deze ontsluitingen zijn primair bedoeld ter ondersteuning van de in de markt beschikbare SAAS oplossingen.

Connectivity beyond the Meet-Me-Room


15


Volgens de Cisco Global Cloud index vindt 76% van alle Global datacenter traffic plaats binnen het datacenter. Hiervoor dient een hoge beschikbaarheid gegarandeerd te worden. Een wezenlijk onderdeel van deze internal datacentertraffic vindt plaats tussen Meet-Me-Rooms (MMR), waar de carriers ontsluiten, en de end-users. Vanuit de MMR’s worden vaak passieve bekabelingsoplossingen geboden voor de connectiviteit naar de racks (devices).

Rekening houdend met de in de inleiding genoemde, explosieve toename aan dataverkeer in combinatie met de toenemende behoefte aan beschikbaarheid, betrouwbaarheid en flexibiliteit zal er een full-service concept moeten worden ontwikkeld waarmee de Service Levels kunnen worden gegarandeerd tot aan het end-device (iedere machine of connector die gebruik maakt of bestuurd wordt door middel van deze gegevens). Dit stelt hoge eisen aan de kwaliteit van de aanbieders van connectivity en aan hun organisatie en dienstverleningsconcepten.

Het invullen van een belangrijke voorwaarde voor de beschreven toekomstige groei is de uitdaging voor aanbieders van datacenter en connectiviteitsdiensten aangezien ze op dit moment hieraan nog niet kunnen voldoen. Indien de aanbieders in staat zijn mee te groeien met de snel ontwikkelende markten dan zal door implementatie van dit integrale dienstverleningsconcept de betrouwbaarheid en beschikbaarheid van het internal (binnen) datacentertraffic toenemen maar dit heeft ook zijn gevolgen voor de snelheid waarmee verschillende aanbieders kunnen inspelen op de ontstane kansen die de toekomstige connectivity dienstverlening met zich meebrengt.


16


4.2

Datacenters

Alle onderzoeken tonen aan dat de vraag naar data center capaciteit de komende jaren nog steeds zal blijven toenemen. Dit wordt voornamelijk veroorzaakt door: • • •

Voortdurende digitalisering van bedrijven, overheden en huishoudens; Belang van beschikbaarheid data ( anywhere anytime ); Toename behoefte Cloud-achtige initiatieven.

Vanaf 2010, met een datacentercapaciteit van 135.500 m2 op de Nederlandse markt, was de verwachting dat een tekort van 20% zou ontstaan. Er wordt op dit moment rekening gehouden met een jaarlijkse groei van 10% in benodigde datacentercapaciteit (op Europees niveau met 12%). Nederland blijft een aantrekkelijke vestigingsplaats voor datacenters vanwege: • Het stabiele elektriciteitsnet; • De aanwezigheid van voldoende fiber (glasvezel); • Stabiel vestiging(investering)klimaat; • Amsterdam is een van de grootste internetexchanges in de wereld. De komende 5 jaar zullen er op de datacentermarkt ook belangrijke veranderingen optreden. De vraag naar capaciteit blijft zoals gezegd groeien maar de concurrentie zal verscherpen. Er worden mergers en acquisities voorspeld. Er wordt verwacht dat binnen 5 jaar deze markt zal worden gedomineerd door een beperkt aantal aanbieders. Kleinere datacenters zullen worden overgenomen door de grotere. Op basis van de al eerder gevoerde argumentatie kan Zeeland een rol op deze markt gaan spelen. Verkenning breedband Zeeland

17


Rechtstreeks gekoppeld aan de groei van datacenters is de groei van storage-processor en computing capaciteit. De explosie van cloudachtige toepassingen zal dit effect verder versterken. Aanbieders van datacenterdiensten worden gedwongen om op deze ontwikkeling in te spelen willen ze een rol van betekenis blijven spelen. Met andere woorden het is niet meer voldoende om m2 aan te bieden. Gebruikers van datacenterdiensten willen ook op een flexibele manier gebruik kunnen maken van de resources die binnen de cloud (gevirtualiseerd) worden aangeboden en verwachten dat de exploitant van een datacenter met haar eigen faciliteiten (de genoemde storage, processor en computing capaciteit) “gekoppeld” is aan de cloud. Dit zogenaamde IAAS platform kan door klanten worden gehuurd waardoor deze enerzijds geen investeringen in eigen, dedicated hardware platforms hoeven te doen en anderzijds zeker zijn van een flexibel platform dat in staat is te groeien en te krimpen op het moment dat hun behoefte wijzigt. Aanbieders van hardware spelen hierop in door hun producten op een flexibele, op bruikleen, gebaseerde wijze aan te bieden en flexibele contracten te sluiten waardoor de trend zich in de volle breedte naar flexibilisering en inzet op basis van behoefte beweegt. De komende jaren is er zeker nog sprake van een onbalans tussen vraag en aanbod. Op een gegeven moment zal de groei in ICT capaciteit afvlakken en zullen vraag en aanbod zich op een zelfde manier ontwikkelen. Deze onbalans wordt, naast het generieke capaciteitsvraagstuk, ook veroorzaakt door het feit dat door de afnemers van datacenterdiensten nog geen eenduidige keuze is gemaakt. Enerzijds kiezen klanten voor de inzet van een eigen klassieke dedicated serveromgeving, anderzijds neemt de acceptatie van het Cloud model toe.

Zoals beschreven is de datacentermarkt met name in het afgelopen jaar in een stroomversnelling terecht gekomen. Dit wordt veroorzaakt door de snelle introductie en acceptatie van fenomenen als CLOUD, VIRTUALISATIE, SaaS, Paas, IaaS enzovoort. In feite komt deze ontwikkeling erop neer dat hardware die momenteel voor een individuele gebruiker wordt ingericht straks wordt vervangen door processor en geheugencapaciteit die op basis van behoefte uit een “resource pool” wordt geleverd. In eerste instantie (naar verwachting zeker de komende 5 jaar) zullen grotere gebruikers primair overschakelen op het gebruik van een zogenaamde “private-Cloud”. Deze private Cloud is dan onderdeel van een fysieke omgeving die zich gecentraliseerd in een specifiek datacenter bevindt. Daarna zal pas een deel van deze gebruikers kiezen voor de echte Cloud waardoor het niet meer bekend is van waaruit de benodigde Verkenning breedband Zeeland

18


capaciteit wordt geleverd. Overheden, ziekenhuizen enzovoort zullen deze laatste stap waarschijnlijk nooit maken omdat het voor hen (wettelijk) van belang is dat hun data binnen de landsgrenzen worden bewaard.

Deze ontwikkelingen hebben ook grote gevolgen voor de aanbieders van datacenterdiensten. De drie belangrijke gevolgen voor het business-model zoals ze dit nu hanteren, zijn: 1. De verkoop van energie en m2 zal op termijn worden vervangen door de verkoop van CPU-capaciteit en opslagcapaciteit; 2. Het aantal m2 per datacenter zal krimpen (op 1 fysieke server kunnen op dit moment al honderden virtuele servers worden gemaakt) wel wordt meer flexibiliteit in energievoorziening en connectiviteit een onderscheidend vermogen; 3. Een aanbieder van datacenterdiensten zal in de dienstenstack (naar volwassenheid van de dienstverlening) moeten “opschuiven”.

Zoals gezegd zijn op termijn niet meer de m2 interessant maar verwacht een klant van een datacenter dat deze vanuit de “Cloud” zijn CPU en opslag behoefte invult. Het platform dat hiervoor nodig is zal door de datacenter aanbieder (of via partners) moeten worden ingericht.


19


4.3

Infrastructure as a Service (IAAS)

Algemeen Na uitbesteding of outsourcing is de volgende stap in de evolutie Cloud Computing. Voorlopers zijn Google en Salesforce maar SAP, Microsoft 365 en vele anderen zijn gevolgd. Wat is een “Cloud” nu eigenlijk? Het is één grote resource pool, waarvan de locatie onbekend, maar wel managed of beheerd is. De resource kan zijn alleen hardware (IAAS), eventueel met een platform zoals een besturingssysteem (PAAS), dan wel een volledige functionele applicatie (SAAS). De eigenschappen van een Cloud zijn: • • • • •

het is locatie ongebonden; altijd beschikbaar; flexibiliteit van resources; afrekening afhankelijk van gebruik per maand; gebruiker is geen eigenaar van hard- of software.

Er zijn twee type “Cloud” te onderscheiden, public en private. Public is vaak een commercieel bedrijf zoals Google of Microsoft, dat zijn toepassingen of applicaties per maand verhuurt aan gebruikers. Zo gebruiken 4.000 KPMG medewerkers al enkele jaren Google Enterprise wereldwijd in plaats van Office en Outlook. Zorginstelling Meander heeft met 2.500 medewerkers op Office 365 haar eigen omgeving gecreëerd. Een private Cloud, is een traditioneel privé bedrijfsnetwerk in een heel nieuw jasje met een andere filosofie. De basis ligt bij consumerization van IT, de gebruiker bepaalt. Apple heeft hier enkele deuren sneller geopend. Het volume van deze markt blijft groeien, zowel tijdens economische groei als tijdens recessies. Gebruikers van applicaties in de Cloud hebben behoefte aan een professioneel platform, dat in staat is flexibel en innovatief te functioneren en dat kan voldoen aan industriële sla’s. 24/7 met 100% up time. Ze zoeken daarvoor een hoogwaardige flexibele en stabiele partner die continuïteit kan bieden op diverse vlakken. Buiten een stabiele ruimte vragen zij een stabiel platform beheerd met een vaak industriële kwaliteitsvisie. Deze dienstverlening loopt parallel met connectiviteit en zal de aanbieder in staat stellen ook andere diensten te leveren. Voor de markt wordt het afnemen van capaciteit als commodity steeds meer een feit. Het niet meer zelf willen en kunnen investeren in hardware en kennis is een trend die zich steeds verder doorzet, mede gedreven door kostenbesparing. Veel partijen bieden nu al deze optie inclusief beheer van de daarop draaiende omgeving. Ook hier is de trend om deze twee elementen te splitsen. De “vaste activa” ruimte en hardware bij een stabiele partner, een langdurig huurcontract. Het beheer bij een andere organisatie, waarbij het platform of IAAS het mogelijk maakt zonder grote gevolgen de beheerpartij te wisselen indien deze niet voldoet. Door het bieden van IAAS vindt er een evolutie plaats van het traditionele housing concept of het datacenter. Er zijn verschillende factoren die bepalen welke Cloud voor de organisatie van belang is. De trend is dat de combinatie leidt tot een hybride Cloud. Belangrijk hierbij zijn de elementen beveiliging, interactie met overige bedrijfsapplicaties, flexibiliteit van platform en Service Level Agreement.


20


De technologische bouwstenen kunnen op verschillende manieren worden geleverd. De bouwstenen bestaan uit: 1. Datacenters inclusief de benodigde connectiviteit 2. Hardware 3. Besturingssysteem 4. Applicaties 5. Beheer methoden Dit resulteert als het ware in het leveren van een Managed Services dienst (Beheerdiensten) aan de klant. Milieu Volgens Pike Research zal Cloud Computing kunnen leiden tot een reductie van 38% van het energieverbruik in 2020, in vergelijking met het verbruik zonder Cloud Computing. Een andere studie van Microsoft, Accenture en WSP Environment and Energy beweert dat het verplaatsen van business applicaties naar de Cloud ervoor kan zorgen dat de daaraan gekoppelde CO2 footprint per gebruiker met 30% wordt gereduceerd voor grote en efficiënt ingerichte bedrijven. Voor kleine en minder efficiënte bedrijven kan dit percentage oplopen tot 90. Ander onderzoek van C. Belady en Gartner laat een prognose van datacenters groei per Tier classificatie zien. Deze groei zal mede plaatsvinden door Cloud Computing, waarbij Gartner inzicht geeft in de verschillende typen Cloud Computing. De private Cloud en de ontwikkelingen rondom bijvoorbeeld Gouvernement Cloud zijn voor lokale markten interessant. Politiek In het coalitieakkoord komt duurzaamheid meerdere malen terug. De minister van Economische zaken, Landbouw en Innovatie heeft bijvoorbeeld aangegeven een Green Deal op te willen stellen, om met bedrijven afspraken te maken op het gebied van duurzaamheid. Het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie heeft TNO opdracht geven voor een rapport ten aanzien van Cloud Computing en aangaande acties om deze “groen” geleverd te krijgen. Vanuit wetgeving en overheid is er steeds meer aandacht voor en vraag naar groene IT en carbon footprint per server, user of datacenter. Normen zoals BREEAM worden in samenwerking met de Dutch Green Building Council ontwikkeld naar een BREEAM-NL voor datacenter. In de US is er LEED. In Europa is er de EU Code of Conduct for datacenter en wordt de PUE methode van the Green Grid als standaard genomen. The evolutie PUE is PUEx om greenwashing (zich voordoen als groen datacenter) te voorkomen. Wetgeving rondom privacy van gegevens en opslaglocatie van data stimuleert de private Cloud filosofie en legt het gebruik door overheden van publieke Cloud, zoals Google of dropbox aan banden. De toekomst zal uitwijzen waar de grenzen van deze ontwikkelingen liggen en hoe daarop in het licht van datacenter en breedband ontwikkeling optimaal ingespeeld kan worden

4.4

Software as a Service (SAAS)

Algemeen

De inzet van alleen infrastructuur is niet meer voldoende ook op de applicatie laag wordt gevraagd naar oplossingen en integratie. Dit betekent dat slim gebruik wordt gemaakt van standaard applicatiesoftware en deze voor de gebruiker wordt geïntegreerd in een webportaal. Verdere trends zijn de mobiliteit van mensen en de diversiteit aan devices die ze bij zich dragen. De smartphone en daarmee het gebruik van Apps is niet meer weg te denken uit de huidige samenleving en wordt gezien als een hele grote groeimarkt. De expansie van technologie en de wijzigende behoefte veroorzaakt ook ander softwaregebruik en de daarbij behorende verdienmodellen. Flexibiliteit, schaalbaarheid, device onafhankelijkheid en pay-as-you-use Verkenning breedband Zeeland

21


overeenkomsten zijn standaard eisen. Het is evident dat deze ontwikkelingen sterk bijdragen aan de eisen die gesteld worden aan (toekomstige) netwerken vanuit connectiviteit en performance. De eisen die dit stelt aan de aanbieders vanuit flexibiliteit en groeipotentieel zijn al eerder genoemd. De basis connectiviteitseisen en het voorzieningenniveau van netwerken zullen in de toekomst hierdoor exponentieel groeien. De aandachtsgebieden waar automatisering in de toekomst een nog grotere rol gaat spelen zijn de energiemarkt, de Healthcare (Zorg) markt en het beheer van de steeds complexer wordende geïntegreerde installaties. Om voorbereid te zijn op al deze aandachtsgebieden zullen de aanbieders in belangrijke mate uitgedaagd worden om een versnelde ontwikkeling naar solution seller en business partner te realiseren. Het combineren van de markten segmentkennis met technologische innovaties zal leiden tot een sterke product-markt combinatie en daarmee de positie in de markt versterken. Veel van deze producten zullen als technology push in de markt worden gedrukt.

4.5

Ontwikkelingen en keuzes

Alle trends geven aan dat IT technologie een belangrijke driver is voor oplossingen in bijna alle markten. Een belangrijke component hierin is de connectiviteit die bedrijfszeker moet zijn om deze nieuwe ontwikkelingen toe te laten. De wijze waarop dit wordt ingericht is cruciaal voor de continuïteit van ondernemingen. Belangrijk is dat alle oplossingen die bedacht worden gebruik kunnen gaan maken van dezelfde basis IT infrastructuur, in feite dus van dezelfde breedband connectiviteitsvoorzieningen. Enerzijds om toekomstige integratie van oplossingen te bewerkstelligen, anderzijds uit efficiency en financieel oogpunt. De value chain van elke oplossing voor de toekomst voor vrijwel elk marktsegment is weergegeven in het navolgende figuur en dient als basis om de Cloud diensten in de markt te kunnen aanbieden. De centralisatie van de basis IT technologie overziet de beheersbaarheid, minimaliseert de operationele kosten en draagt bij aan een verhoging van de winstgevendheid van ondernemingen. Daarnaast zal door de centralisatie van de basis IT technologie de kwaliteit en professionalisering worden verhoogd door een optimale inrichting van dit basis platform in relatie tot beschikbaarheid, betrouwbaarheid, continuïteit en security van data en informatie. Ook hierbij geldt: dit kan alleen met een bedrijfszekere gegarandeerde connectiviteit.

Figuur 1 Supply chain IT solutions

Value Chain

De verwachting is dat er de komende jaren meer apparaten aan internet gekoppeld worden dan er gebruikers zijn (internet of things). Deze apparaten worden steeds intelligenter en bevatten meer informatie. Het is daardoor belangrijk om aansluiting te vinden, of te behouden, bij de denkbeelden van de belangrijkste leveranciers van deze apparaten. Verkenning breedband Zeeland

22


Het benodigde breedband netwerk voor het ontsluiten van de devices is anders dan een regulier datanetwerk, namelijk een M2M communicatie netwerk. M2M staat voor machine-to-machine communication en wordt veelal draadloos opgelost met minimale bandbreedte en hoge beschikbaarheid. ICT Platform

De ontwikkeling van de Cloud services, met de value chain als basis, behoeft ook een technologisch platform. Onderstaande figuur geeft dit schematisch weer. De installaties worden via een M2M netwerk ontsloten. Dit netwerk onderscheidt zich als een draadloos, beschikbaar, laag bandbreedte netwerk. Apparaten worden privaat verbonden met één of meerdere databases. De ‘big data’ applicatiestructuur onderscheidt drie lagen, de opslag van data wordt gescheiden van de processing laag. Dit is de laag waar de data wordt vertaald naar toegevoegde waarde voor de markt. Als laatste is de toegang tot deze informatie (dat is de visualisatie van de producten) losgekoppeld van de processing laag.

Solutions Technology

BIG DATA

Voor de benodigde rekenkracht en opslagmedia wordt vanuit het datacenter gebruik gemaakt van het IaaS platform. Binnen deze architectuur is een duidelijke scheidingslijn tussen oplossingen en technologie. De oplossingen worden geïnitieerd vanuit de marktbehoefte waar vooral de toegevoegde waarde van het product moet worden aangetoond. Terwijl de technologie de ontwikkeling blijft volgen en deze steeds efficiënter en betrouwbaarder kan aanbieden.


CLOUD

M2M Communication

23


5 Sectoren en ontwikkelingen in Zeeuws perspectief Breedband wordt gezien als een randvoorwaardelijke faciliteit voor het optimaal laten functioneren van de economische bedrijvigheid en de maatschappelijke cohesie in bredere zin. Juist ook voor afgelegen gebieden waar grotere afstanden moeten worden afgelegd om bijvoorbeeld naar het werk te gaan of gebruik te kunnen maken van zorg-, onderwijs- en/of gemeentelijke diensten is breedband van groot belang. Voortschrijdende technologische ontwikkelingen zorgen voor een digitaliseringsimpuls binnen een groot aantal sectoren zoals: Arbeidsmarkt en innovatie

Gegarandeerde toegang tot personeel met de juiste competenties is nu en in de toekomst van essentieel belang voor Zeeland. Daarom wordt steeds meer ingezet op remote services, zowel monitoring als besturing op afstand. Dit leidt tot efficiency verbetering, kosten reductie, grotere flexibiliteit en mogelijk een betere dienstverlening naar de klant. Jonge technici zijn opgegroeid met deze technieken en passen ze graag flexibel toe. ‘Remote monitoring’ zorgt ervoor dat deze diensten vanaf andere locaties (zelfs van huis uit) te leveren zijn. Onderwijs

Zeeuws onderwijs is in beweging. Om bedrijfseconomisch het hoofd boven water te houden ontstaan grotere entiteiten (gefuseerde ROC’s) die naast een sterke eigen identiteit voor hun succes steeds meer afhankelijk worden van hun netwerken buiten de regio en in het buitenland. Simulatieprogramma’s, veelvuldig gebruik van beeldmateriaal en digitale documenten zijn kenmerkende ontwikkelingen. Breedbandige netwerkoplossingen zijn onontbeerlijke componenten die de datacenters van deze instellingen beter en efficiënter met elkaar laten functioneren. Ook middelbaar en lager onderwijs zijn op zoek naar communicatie oplossingen via breedband die kosten reduceren en risico’s verkleinen. Samenwerking is het toverwoord waarbij veel geld bespaard kan worden mits de connectiviteit voldoende is om de bedrijfszekerheid te garanderen. Energie

Energie zal zoals eerder aangegeven, de komende jaren veranderen. Er zullen lokale energie grids ontstaan en duurzame energie wordt belangrijker. Energielevering zal flexibeler worden en gegarandeerde afname wordt duurder. Data en data-infrastructuur wordt de vierde standaard faciliteit (naast GWL) waarmee onder andere het gebruik van slimme energiemeters (smart metering) ondersteund kan gaan worden. Vanuit de smart grids gedachte en vooral lokale smart grids is het gebruik en het leveren van energie van groot belang. Hierbij is de aanwezigheid van een sterk vertakt glasvezelnet een voorwaarde. Ook monitoring en besturing van energie voorziening op locaties (tot in de woning) wordt hierdoor een reële optie. Industrie en markt

De ICT in industriële omgevingen neemt steeds grotere vormen aan, machine to machine communicatie en volledig geautomatiseerde productie met adaptief vermogen vragen om andere technische basisvoorzieningen. Besparing van energiekosten en creëren van vervangende markten zijn van belang om de groeiende concurrentie en dalende markttrends om te buigen naar kansen door gebruik van ICT. Hernieuwbare (duurzame) materialen, integrale bouwsystemen en kennis van energiegedrag zijn sleutelcomponenten hierin. Onderhoud en beheer

De demografische ontwikkeling van Nederland, samen met de economische crisis, vragen een gewijzigde aanpak van onderhoud en beheer van technische installaties en gebouwen. Bedrijven richten al hun energie Verkenning breedband Zeeland

24


op primaire processen en van de technische dienstverleners wordt verwacht dat zij alle secundaire installaties optimaal onderhouden en beheren, tegen minimale kosten. Dit geldt op een vergelijkbare wijze voor de aanbieders van connectiviteit. Ontzorgen door performance garanties en hoge mate van klantgerichtheid en dienstverlening zijn aandachtspunten voor hen die in dit decennium willen overleven. De IT heeft hierin een belangrijke rol. Steeds intelligenter wordende assets maken het mogelijk de serviceprocessen efficiënter in te vullen. De vertaling van techniek naar functionaliteit is noodzakelijk om duidelijke prestaties over de installaties af te spreken. In plaats van maandelijkse rapportages willen de bedrijven transparantie van de contracten door onder andere online inzicht te krijgen in de overeengekomen prestaties (KPI’s) en de inspanningen die daarvoor geleverd worden. Online inzichten en online ingrijpen door gebruikers in IT oplossingen en afspraken / contracten zullen de serviceverlening kenmerken. De techniek kan deze wensen ondersteunen als de noodzakelijke openheid in systeem, organisatie en communicatie wordt gerealiseerd. Healthcare

Het zorgstelsel in Nederland zal de komende jaren alleen maar duurder worden, de bestuurders van ons land staan op dit moment al voor grote uitdagingen. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen cure en care. De dienstverlener van de toekomst voldoet aan flexibiliteit en voorspelt kosten. Dit kan alleen met een gedegen fundament, namelijk een flexibele, schaalbare en betrouwbare ICT infrastructuur. Naast de strategische IT outsourcing biedt deze infrastructuur ook de mogelijkheid om assets en processen aan elkaar te koppelen. Dit laatste moet ertoe leiden dat er een koppeling kan worden gemaakt tussen alle IT systemen en de vertaling hiervan naar de dienstverlening van bijvoorbeeld een zorginstelling. Zorg aan huis met remote monitoring en remote support alsmede zorg op maat zijn belangrijke trends die grote impact hebben op onder andere de fijnmazigheid van het netwerk en de bandbreedte die gewenst is. Deze markt is vol in ontwikkeling en stelt hoge eisen aan de kwaliteit van de netwerken en de performance van applicaties. Hier kunnen geen risico’s worden gelopen aangezien daarbij gelijk het welzijn en soms levens van mensen in het geding zijn. Lokale en regionale initiatieven en ontwikkelingen zullen binnen landelijke wettelijke en inhoudelijke kaders worden gerealiseerd aangezien landelijke initiatieven (te) complex en daardoor te langzaam of niet tot bloei komen. De regio is aan zet en slaat hiervoor de handen in elkaar. De uitdaging hierbij is niet naar volledigheid te streven maar in staat te zijn individuele identiteiten te verbinden (synergie) en niet tot bottlenecks in processen te laten uitgroeien. (not invented here syndroom). In Zeeland worden diverse initiatieven in dit kader actueel onderzocht. De ontwikkelingen van decentrale zorgaccommodaties, langer thuis wonen, zal mogelijk gemaakt worden door domotica (inclusief ‘remote monitoring’ en besturing). De ouderen kwaliteit-, zorgen behoeftebewust én comfortabel laten leven is een te ontwikkelen standaard. Zij worden een interessante doelgroep (‘silver economy’). Vrijetijdseconomie en ‘het nieuwe werken’

Voor de dienstverlener komen nieuwe uitdagingen. De vergrijzing van het personeel en de afnemende locatiegebondenheid van werknemers vraagt voor een nieuwe aanpak. Samenwerking wordt virtueler en de kennis wordt in samenwerkingsnetwerken gebundeld. Oude modellen gebaseerd op monopolie positie of op behoud van bezit hebben hun langste tijd gehad. Alleen flexibele en kwalitatief hoogwaardige onderscheidende kennis is duurzaam en toekomst vast. Ook de medewerker of business partner zal zich steeds meer gaan gedragen als een klant en zal zijn keuzes maken op basis van andere dan de traditionele modellen van behoud van pijn. Het ‘nieuwe werken’ wordt de standaard. Vrijwel alle medewerkers die op grond van hun functie van thuis (of een locatie dichtbij huis) kunnen werken doen dat ook regelmatig. Dit stimuleert de economie, voorkomt fysieke bewegingen met alle milieueffecten van dien en stelt het wonen in Zeeland, dicht bij zee en in een Verkenning breedband Zeeland

25


mooie natuur in een heel ander licht. Woningen worden als gevolg van deze werk en zorg gerelateerde functies knooppunten van technologie. De informatie met betrekking tot het consumptiegedrag van consumenten wordt steeds belangrijker. Toerisme

Glasvezel is in Zeeland een asset voor toerisme en recreatie en biedt de ondernemer de kans om een voorsprong te pakken, Het aanbieden van draadloos internet in havens, op campings en zelfs op de meren biedt toegevoegde waarde voor een brede doelgroep. Van jong tot oud: iedereen wil tegenwoordig ook op vakantie zijn e-mail kunnen checken of op een onverhoopt regenachtige dag kijken welke mogelijkheden er zijn voor uitstapjes in de buurt. Om voor iedereen een goede draadloze verbinding te kunnen garanderen, moeten deze verbindingen en de zenders rechtstreeks op de glasvezel zijn aangesloten. Het gebruik groeit exponentieel. Websites en digitale boekingssystemen vragen bandbreedte. Toerisme en recreatie zijn dé sector waar beelden het verschil maken tussen wel of niet boeken. Webcams maken het mogelijk om al vooraf rond te kijken en dat levert een enorme datastroom op. De toeristische sector investeert in belangrijke mate in deze ontwikkelingen waarbij de grote parken en hotels voorop lopen. Door vraagbundeling kan hierdoor de mogelijkheid om van glasvezel gebruik te maken door de kleinere ondernemers langs de kust dichterbij komen. Duurzaamheid en Milieu

Ook op Zeeuws niveau heeft duurzaamheid in al haar varianten de aandacht. De bijdrage die hoogwaardige breedband netwerken en hoogwaardige open datacenters aan de ontwikkeling van duurzame toepassingsplatforms voor het Zeeuwse bedrijfsleven kunnen leveren zijn legio. Naast het feit dat met Cloud Computing core processen en toekomstige ontwikkeling van Zeeuwse onderneming worden ondersteund kunnen hiermee ook duurzaamheidsambities zoals energie efficiëntie, reductie van carbon footprint en reductie van kosten, van individuele ondernemingen, instellingen en overheden binnen de provincie Zeeland worden gerealiseerd. Grensoverschrijdende verbindingen

Door haar strategische ligging tussen de 2 conglomeraten van Rotterdam en Antwerpen heeft Zeeland een bijzondere positie vanuit grensoverschrijdende connectivity. Gegeven hierbij is dat beide conglomeraten vol raken en zoeken naar expansie mogelijkheden, wat Zeeland een sleutelpositie kan geven. Nu al raken datacenters in de Randstad uit de gratie door de slechte bereikbaarheid of het gebrek aan groeimogelijkheden op het netwerk. Daardoor stijgen ook de kosten de pan uit. Zeeland kan, binnen een uniform beleid voor een (Europees) connectivity platform, inzetten op een sleutelpositie vanuit bereikbaarheidsperspectief en strategische ligging. Hiermee wordt een fundament gelegd voor huidige en toekomstige business- en groeiproposities. Zo kan ook over de grenzen heen optimaal gebruik gemaakt worden van alle lokale dan wel nationale interconnecties. .


26


6 Aanwezige infrastructuur als basis voor verdere ontwikkelingen Het inrichten van een optimale basis glasvezelinfrastructuur ten behoeve van een optimale inrichting van diensten en producten door en voor de Zeeuwse markt staat niet op zichzelf. Bij de aanpak wordt steeds uitgegaan van het al bestaande landschap aan internet breedband functionaliteiten binnen de Zeeuwse grenzen en de bijbehorende aanbieders in dit kader. In het onderzoek is de (vaste) netwerk providers binnen Zeeland door middel van interviews gevraagd inzicht te geven in hun infrastructuur en hun visie te delen over de huidige en toekomstige oplossingen ten aanzien van breedbandontwikkeling binnen Zeeland. De 3 aanbieders van vaste netwerk infrastructuur zijn: 1. Delta 2. Eurofiber 3. KPN Van deze 3 aanbieders hebben Delta en Eurofiber proactief deelgenomen aan het onderzoek en de hen beschikbare informatie aangereikt. KPN heeft aangegeven de bedrijfsvertrouwelijke informatie niet te willen delen en heeft verwezen naar de openbare informatie die op websites en in publicaties beschikbaar is. Een helder beeld van hun huidige areaal en de visie op toekomstige ontwikkelingen en de rol in Zeeland is daardoor voor deze aanbieder niet te geven. In het kader van dit verkennende onderzoek is niet voorzien om hierop verdiepend in te gaan. In de praktijk komt het er veelal op neer dat de verschillende aanbieders voor hun diensten samenwerken waar dat toegevoegde waarde heeft en van elkaars netwerk gebruik maken indien zich daartoe een mogelijkheid voordoet. Zo kan het voorkomen dat diensten of services via de ene aanbieder worden afgenomen terwijl dit gebeurt over het netwerk van een andere aanbieder.

6.1

Delta

In Zeeland is Delta van huis uit dé Multi Utility leverancier voor onder andere telefonie, kabel tv en internet toepassingen. Historisch gezien heeft Delta (via Zeelandnet) >90% van de Zeeuwse markt in handen en heeft een breed Zeeuws dekkend netwerk met glasvezel en coax verbindingen van 3.800 km met verbindingen naar onder andere de Amsterdam Internet Exchange. Andere aanbieders hebben een beperkt dekkend fysiek glasvezelnetwerk of maken gebruik van het netwerk van Delta voor hun internetdiensten.

Volgens Delta biedt ze in Zeeland een goede fysieke dekking wat glasvezel betreft waarbij een aansluiting van Delta gemiddeld 800 meter van enige glasvezel verbinding ligt. Delta heeft daarnaast haar coax netwerk waarop wordt ingezet door verbetering van rendementen en grotere performance. (bron: DELTA presentatie 2012)

Tevens biedt Delta voor specifieke doelgroepen dedicated netwerken aan zoals: 1. Glasvezelnetwerk en ICT diensten voor scholen 2. Glasvezelnetwerk tussen overheden 3. Veilig netwerk tussen zorginstellingen 4. Glasvezelnetwerk op bedrijfsterreinen Verkenning breedband Zeeland

27


5. 6. 7. 8.

Kabelnetwerk Colocatie van datacenters Groepsaansluitingen in zorg en onderwijs Wi-Fi netwerken voor ondernemers en recreatie

Hoofd glasvezel netwerk DELTA status 2012 (zie bijlage 3)


28


Coax als alternatief voor glasvezel?

Zo is het mogelijk om door toepassing van nieuwe technologieën, efficiency verbetering en upgrades op COAX kabel snelheden te behalen van 800-900 Mbps download. Volgens Delta zit hier een oplossing voor een groot deel van de markt waar het de vraag om breedband betreft. Of zich dit daadwerkelijk in de praktijk verhoudt met de gewenste zakelijke toepassingen voor breedband glasvezel functionaliteiten zal de toekomst uitwijzen. De meningen in de markt zijn daarover verdeeld. De snelheid en bedrijfszekerheid van glasvezelverbindingen ligt in de praktijk op dit moment beduidend hoger dan die van coax-netwerken. De snelheden over coax-netwerken zijn de laatste jaren enorm toegenomen door de nieuwe technieken maar ze halen niet de snelheden over glas. Tevens is de download snelheid bij coax netwerken veel hoger dan de upload snelheid, voor thuis geen probleem omdat men dan vaak alleen veel download (films en dergelijke). In de nabije toekomst zullen echter steeds meer mensen gebruik maken van bijvoorbeeld Cloud diensten en Smart Grids waarbij grote hoeveelheden data van en naar de Cloud (lees: datacenters) gestuurd worden waardoor de upload snelheid steeds belangrijker wordt. Voor bedrijven is het nu al van belang om over te schakelen op glasverbindingen omdat zij dan gemakkelijker gebruik kunnen maken van datacenterdiensten. Kortom, het is begrijpelijk dat kabelmaatschappijen hierin een financieel belang hebben (bijvoorbeeld Delta, Ziggo en andere). De coax-netwerken liggen er al, zijn vaak afgeschreven, dus de economische levensduur van deze netwerken kan verlengd worden door deze nieuwe technieken toe te passen. Echter, als Zeeland de ontwikkelingen in de nabije toekomst wil kunnen volgen dan zal ze moeten gaan verglazen. Dit geldt voor zakelijke markten nu en voor particuliere markten in de nabije toekomst ook. Denk hierbij aan bijvoorbeeld e-health toepassingen die gebruik willen maken van interactieve diensten tussen zorgverlener en bijvoorbeeld thuiswonende ouderen. In het kader van dit onderzoek is door Delta aangegeven dat haar policy nu al is nieuwe uitrol steeds met glasvezel te doen. Voor huis-tuin-en-keuken private verbindingen is coax op dit moment nog voldoende. Echter, voor bedrijven is het noodzakelijk om gebruik te kunnen maken van (dark fiber) glasvezelverbindingen, zodat ze snelle hoogwaardige verbindingen kunnen maken naar datacenters en toegang krijgen tot een marktplaats van diensten (IaaS, SaaS, Cloud en dergelijke). Binnen enkele jaren zullen ook consumenten van deze diensten gebruik gaan maken. De upload snelheid van coax is (met het huidige aanbod) te laag om deze diensten volwaardig beschikbaar te stellen. Toekomst

Naast deze bestaande producten streeft Delta er naar om met de klanten aanvullende diensten te realiseren op basis van de klantvraag en op basis van vraagbundeling. De verwachting van Delta is dat de komende jaren een intensivering van de inspanning in diensten voor breedband klanten (zakelijk en privaat) zal plaatsvinden om hiermee de dienstverlening uit te breiden en toekomstige groei te garanderen. Door de diepe worteling in de Zeeuwse samenleving en de financiële en economische belangen van deze samenleving in Delta kan ze een strategische rol vervullen in de uitrol van een Zeeuws breedband / glasvezel netwerk en hiermee gekoppelde producten en diensten. Toekomstige uitdaging van open netwerken en open datacenters met toegang van concurrerende service providers en connectivity providers zal tot de nodige aanpassingen in de producten, diensten en service perceptie leiden. De bestaande infrastructuur, inclusief de noodzakelijke uitbreidingen, zullen hierin een sleutelrol kunnen vervullen. De focus van Delta als innovatieve Multi Utility provider voor Zeeland vergt de komende jaren veel transitie capaciteit om uit te groeien van techniek georiënteerde leverancier van infrastructurele voorzieningen naar een hoogwaardige klant en service gerichte dienstverlener gericht op samenwerking in de markt met een dito bedrijfsfilosofie en kwaliteit. Verkenning breedband Zeeland

29


Als Delta die transitie realiseert dan zal ze, gebruik makend van sterke partners, uitgroeien tot dé toekomstige connectiviteitspartner voor het Zeeuwse bedrijfsleven en (semi)overheden in Zeeland en daar buiten. De particuliere markt volgt de zakelijke markt op korte afstand. Er zijn duidelijke aanwijzingen dat de huidige directie de intentie heeft om deze achterstand op de markt in te willen lopen en via een andere strategische koers de markt te willen gaan bedienen. Het omvormen van de totale organisatie inclusief het tot in de haarvaten implementeren van een full service concept voor digitale dienstverlening is de grootste uitdaging voor de komende tijd. Kapers liggen op de kust in de vorm van andere service providers die een hogere kwaliteit van total solution dienstverlening op dit moment kunnen realiseren, maar die voor hun infrastructuur nog van Delta afhankelijk zijn. Alleen open concepten hebben bestaansrecht op lange termijn, waarbij strategische partners onmisbare enablers zijn voor het rendabel maken van de investeringen in de noodzakelijke vernieuwingen in infrastructuur. Alleen hoogwaardige diensten zorgen voor rendabele investeringen in infrastructuur. Als Delta voldoende focus kan aanbrengen in eigen ambities (portfolio) en voldoende tijd en ruimte krijgt om in tijden van crisis deze transitie te realiseren dan kan dat haar positie toekomstbestendig maken en is dit direct een impuls voor de Zeeuwse economie. (bron: Delta interview en presentaties 2012)


30


6.2

Eurofiber Tijdens de in dit kader gevoerde gesprekken presenteert Eurofiber zich in als volgt: ‘Eurofiber is een in Nederland en België gevestigde, gespecialiseerde aanbieder van managed dark fiber-verbindingen, Ethernetdiensten vanaf 10 Mbps en optische transmissiediensten over DWDM (Dense Wavelength Division Multiplexing) tot 400 en groeiend tot 800 Gbps voor de zakelijke markt. Het fijnmazige glasvezelnetwerk heeft momenteel een omvang van ruim 13.000 kilometer en wordt continu uitgebreid. Ruim 25% van het internetverkeer in Nederland gaat over het netwerk van Eurofiber. Van het mobiele communicatieverkeer is dat bijna de helft. Eurofiber staat voor vrijheid om te kiezen en ruimte om te groeien. Het onafhankelijke netwerk geeft organisaties een vrije keuze uit de diensten die zij op hun glasvezelverbinding willen inzetten en uit de dienstenleveranciers. Het wijdvertakte netwerk, het diverse productaanbod en de mogelijkheid om de bandbreedte op ieder moment te verhogen, bieden ruimte om te innoveren en te groeien. Eurofiber richt zich vooral op hoog capaciteit backbone verbindingen van hoge kwaliteit en grote snelheid. In Nederland heeft Eurofiber een groot dekkend netwerk tussen belangrijke knooppunten waarbij het zich, zoals aangegeven, voornamelijk richt op breedband verbindingen tussen knooppunten en daarnaast op projectbasis fijnmazige oplossingen biedt aan partijen in een breed spectrum van dienstverlening zoals bedrijven, datacenters, telecommunicatieleveranciers en overige dienstenaanbieders. Als partner voor gemeentes heeft Eurofiber in andere delen van Nederland de aanleg van glasvezel infrastructuur voor bedrijventerreinen en gemeentelijke netwerken gerealiseerd. Daarnaast heeft Eurofiber verbindingen in aangrenzende landen zoals België en Duitsland en verbinding met alle belangrijke Europese netwerken. Kentallen: -

13.000 km totale netwerklengte Meer dan 5.000 aangesloten locaties 150 bedrijventerreinen verbonden


31


Eurofiber in Zeeland

In Zeeland heeft Eurofiber een beperkt fysiek netwerk. Dit neemt niet weg dat Eurofiber actief is in het leveren van services en diensten. Aangezien Eurofiber zich vooral richt op hoogwaardige dark fiber verbindingen zal de focus steeds liggen op het verbreden van de infrastructuur vanuit deze optiek. Belangrijk voordeel dat Eurofiber heeft, is dat het een onafhankelijk leverancier is van op glasvezel gebaseerde diensten en daarmee een open infrastructuur aanbiedt die door meerdere dienstenleveranciers gebruikt kan worden. Klanten bepalen met welke dienstenleverancier ze in zee willen gaan en zijn vrij om daarmee gebruik te maken van het netwerk van Eurofiber. Daarnaast biedt Eurofiber als dienstverlener haar managed services aan via de fysieke netwerken van andere aanbieders om daarmee haar klanten optimaal te kunnen bedienen. Breedband glasvezelnetwerk van Eurofiber binnen Zeeland (bron: Eurofiber, stand 2012)


32


7 Toepassingsgebieden en kansrijke projecten Naar aanleiding van de initiatieven van enkele ondernemers in Zeeuws-Vlaanderen is er met behulp van het ‘Uw nieuwe toekomst’ initiatief een bredere discussie ontstaan met als doel glasvezel infrastructuur in Zeeuws-Vlaanderen te realiseren. Binnen dit initiatief zijn gemeenten, ondernemers, zorginstellingen en onderwijs met elkaar bijeen gekomen. Ze hebben naar elkaar uitgesproken te willen onderzoeken of er mogelijkheden zijn om door vraagbundeling dan wel door andere vormen van samenwerking tot regionale versnelling te komen in de aanleg van breedbandnetwerken. Medio 2012 is hieruit de opdracht aan Economische Impuls Zeeland gegeven dit te onderzoeken. Binnen Zeeland zijn in het verleden meerdere initiatieven geweest om door middel van onderzoek en samenwerking te komen tot Zeeuwse of regionale oplossingen voor digitale communicatie. Deze onderzoeken hebben zich niet beperkt tot breedband oplossingen maar hebben ook gezocht naar oplossingen in bijvoorbeeld draadloze ontsluiting voor zakelijke en private toepassingen. In de praktijk heeft dit (nog) niet geleid tot een breed gedragen visie en aanpak. Wel zijn er succesvol projecten uitgerold door samenwerking tussen aanbieder enerzijds en de vragende partijen anderzijds zoals overheden en ondernemers (bedrijventerreinen), recreatie (WIFI in de stad en recreatieparken), zorg (Zorgnet) en onderwijs (ZIEN). Ook elders is gebleken dat concrete projecten met belangen van vragers en aanbieders in een duidelijke business case een grotere kans op succes hebben dan topdown gestuurde algemene maatregelen. Een helder en breed (gezamenlijk) kader zorgt wel voor een grotere slagingskans van de individuele projecten doordat dit vertrouwen geeft op de goede afloop en een sterkere verbinding uitstraalt. Een voorbeeld project in dit kader is de ontwikkeling van het kanaaleiland in Terneuzen.

7.1

Het proces De initiatiefnemers van dit onderzoek zien de ontwikkeling van een hoogwaardige glasvezel infrastructuur als een belangrijk middel om te komen tot een sterke economie in Zeeuws-Vlaanderen. Om de haalbaarheid van mogelijke oplossingen te vergroten is de aanpak van dit verkennend onderzoek in een breder (Zeeuws) perspectief geplaatst en in opdracht van de provincie uitgevoerd met een bredere scope dan Zeeuws-Vlaanderen. Wel is daarbij aangetekend dat de primaire oplossingen voor pilot projecten in Zeeuws-Vlaanderen met de lokale partijen zouden worden geïnventariseerd om deze resultaten vervolgens uit te rollen over heel Zeeland.

Aansluitend bij dit regionale initiatief en het provinciale beleid dat aangeeft de realisatie als primair taak van de markt te zien, heeft de aanpak zich gericht op: 1. het in kaart brengen van infrastructuur en trends; 2. met focus op de lokale initiatieven en kansen in Zeeuws-Vlaanderen; 3. door middel van enkele interactieve sessies; 4. met de betrokken lokale deelnemers; 5. in kaart brengen van hun concrete wensen of projecten; 6. om zo te komen tot kansrijke projecten in het kader van glasvezelinfrastructuur ontwikkeling.


33


Het beoogde stappenplan hierbij was: 1. Per sector inventariseren welke kansrijke projecten er door ondernemers of gebruikers worden geïdentificeerd. 2. Per kansrijk project met de eigenaar van het project uitwerken in relatie tot breedband 3. Verbreding binnen de sectoren (vraagbundeling 1) 4. Integreren over de sectoren heen (vraagbundeling 2) 5. Ontwerp van blauwdruk voor breedband in Zeeuws-Vlaanderen. De focus hierbij was primair op de betrokken sectoren: 1. Overheden (gemeenten) 2. Zorg 3. Toerisme 4. Onderwijs 5. Ondernemers De deelnemers in het netwerk in Zeeuws Vlaanderen zijn daartoe uitgenodigd om kansrijke projecten aan te melden. Inventarisatie, zo werd aangenomen, had de mogelijkheid in zich om tot vraag bundeling te komen. Verrassend was te constateren dat er geen als kansrijk ervaren projecten zijn aangemeld waardoor de basis voor het project vanuit de vraagkant een behoorlijke versmalling onderging. Ook contact met stakeholders leidde in die fase niet tot concrete kansrijke projecten en de geplande bijeenkomst in de regio heeft om die reden geen doorgang gevonden. De beoogde vervolgstappen zoals beschreven zijn hierdoor anders ingevuld. Toch zijn er diverse initiatieven in Zeeland en in Zeeuws-Vlaanderen die de objectieve waarnemer als kansrijk benoemd zou hebben. Te denken valt hierbij aan projecten in de sectoren zorg, onderwijs, gemeenten en toerisme. Zo is er onder andere in Zeeland een aantal onderzoeken in de sector zorg die zeker tot stimulering van breedband zullen leiden. Dit geldt ook voor de mogelijke samenwerking en integratie van ICT diensten bij de gemeenten in Zeeuws-Vlaanderen en elders in Zeeland. Daarnaast is voor onderwijs en toerisme veel te verdienen door samen te werken aan ICT/breedband oplossingen voor hun werkveld. In het kader van dit onderzoek is daarom additioneel aan het boven beschreven proces met meerdere partijen in de genoemde sectoren gesproken om concrete input voor deze verkenning te ontvangen. Dit heeft geleid tot enkele mogelijke kansrijke projecten. Deze worden hierop volgend voorgesteld.

7.2

Project 1: Educatief Zeeland Case: twee voortgezet onderwijsscholen slaan handen ineen met betrekking tot gezamenlijke ICT infrastructuur. Het Reynaert College in Hulst en het Zwin College in Oostburg hebben hun centrale ICT apparatuur gezamenlijk ingezet vanuit één Datacentrum in Goes. Dit datacentrum is in opdracht van Force Fusion gebouwd en zij voert tevens het beheer uit. Beide scholen moesten grote investeringen plegen in hun eigen datacentrum. Leverancier zat bij beiden scholen aan tafel. Omdat hij op de hoogte was van beide infrastructuren, is er gevraagd of er interesse bestond om samen verder te gaan vanuit één gezamenlijk datacentrum, mede doordat hun apparatuur complementair is aan elkaar en er gebruik gemaakt wordt van breedband glasverbindingen. Door de “achterkant” in elkaar te schuiven hebben beide scholen minder apparatuur nodig en dus lagere investeringen te doen. Beide scholen worden samengevoegd in één Private Cloud.


34


Op 3 december 2012 hebben beide scholen besloten om nog meer voordeel te halen vanuit de samenwerking binnen het gemeenschappelijke datacentrum. Er is besloten om het serverpark verder te consolideren. Om dit voor elkaar te krijgen is er besloten om vanuit één gemeenschappelijke Active Directory te gaan werken in plaats van twee verschillende. Tevens worden de investeringen in de mailsystemen gehalveerd door naar één gemeenschappelijke mailoplossing over te gaan. Per 1 januari 2013 sluit ook de Praktijkschool Hulst aan in dit concept. Ook zij zijn via een glasverbinding verbonden met dit Datacentrum. Doordat deze glasverbinding de praktijkschool Hulst koppelt aan de Private Cloud van de Zeeuws-Vlaamse scholen resulteert dit erin dat de beheerslast van het huidige serverpark van de Praktijkschool Hulst komt te vervallen. Naast de al genoemde scholen is ook de Scoba Scholengroep uit West Zeeuws-Vlaanderen aangesloten op deze Private Cloud. De tien scholen uit deze groep zijn op dit moment via kabelabonnementen aangesloten op de Private Cloud. Een impuls door middel van een goede en bedrijfszekere breedbandverbinding is noodzakelijk om voor deze scholen een verdergaande kostenreductie, efficiencyverbetering, vergroting van de bedrijfszekerheid en versnelling van de vernieuwingen te realiseren waardoor het onderwijs meer up-to-date en toekomstbestendig wordt. Dan kunnen de volgende projecten op basis van een geïntegreerde ICT oplossing de komende tijd worden uitgevoerd en wordt voor deze scholen, en voor andere die dit concept willen adopteren, de beheerslast op ICT gebied aanzienlijk teruggedrongen, de risico’s voor uitval gereduceerd en de mogelijkheid voor groei in de core business (het onderwijs) een extra impuls gegeven. De volgende toekomstige projecten zullen hierdoor efficiënter uitgevoerd kunnen worden: 1. De omgevingen van de Scoba scholengemeenschap consolideren in dit gemeenschappelijk datacentrum, zodat de beheerslast afneemt en de flexibiliteit toeneemt. 2. Er zijn enkele scholen die in de komende jaren nieuwbouw gaan plegen die hierdoor efficiënter en goedkoper kan. 3. Er zijn nieuwe onderwijsmethoden en hieraan gekoppelde IT oplossingen nodig, zoals introductie van mobiele apparatuur. 4. Er kunnen sneller ICT wijzigingen en migraties doorgevoerd worden. 5. Uitval van ICT apparatuur wordt teruggedrongen 6. IP telefonie en Videoconferencing zijn mogelijk wat de mogelijkheid voor participatie in netwerken vergroot. 7. Terugdringen van licentiekosten door bundeling van systemen.

7.3

Project 2: Zorgnet Emergis, dé GGZ instelling van Zeeland, heeft de lead genomen in het vernieuwen van de IT oplossing binnen Zeeland. De uitgangspunten zijn verwoord in het Visiedocument, “Het nieuwe werken” geschreven door de ICT Manager Mevrouw Onrust. De Uitgangspunten van het nieuwe werken bij Emergis zijn: 1. Duurzaam 2. Doelmatige zorg


35


3. 4. 5. 6. 7. 8.

Efficiënt gebruik van vastgoed en middelen Veilig en flexibel Werken moet leuk zijn Elkaar optimaal bereiken Geen beperkingen als het niet nodig is Eigen identiteit

Deze uitgangspunten zijn ook doorgevoerd in het definiëren van de nieuwe werkplek binnen Emergis met als belangrijke kenmerk: Met iedere type device op ieder plaats kunnen werken: Any place, any Time, any Device, zowel bedraad, wireless, any OS. Keywords in deze oplossing zijn: Transparant, Veilig, Snel, Draadloos, Eenvoudig. Doordat er voor een complete centralisatie is gekozen van de oplossing is Emergis extreem flexibel in het gebruik en de migratie van ICT oplossingen en zijn er vele voorheen separate oplossingen met elkaar geïntegreerd. Enkele voorbeelden: 1. Eigen pc werkplek, zowel binnen de campus als erbuiten beschikbaar op Windows PC, Thin Client, IPad, MAC, ook vanaf thuis of extern met sterke authenticatie in combinatie met Smart Phone. 2. Alle bewakingscamera’s zijn geïntegreerd in één oplossing en zijn centraal door één persoon te volgen. 3. Tevens worden er beelden ter Observatie van Patiënten op dezelfde manier gebruikt Deze zijn echter alleen door het verplegend personeel te benaderen. Er wordt gebruik gemaakt van intelligente camera’s die de patiënten volgen. 4. Tevens zijn deze beelden toe te voegen aan het Elektronisch patiënten Dossier (EPD). 5. Ook zijn deze beelden weer draadloos te bekijken op bijvoorbeeld een IPAD, waardoor de verpleger / hulpverlener de plaats onafhankelijk kan observeren. 6. Omdat Emergis over vele vestigingen beschikt wordt het conventionele telefoniesysteem omgezet in IP telefonie. Hierbij wordt er weer gekeken naar maximale flexibiliteit en mogelijkheden. Om deze reden wordt het Videoconferencing systeem geïntegreerd met het Telefonie systeem. Het Videoconferencing systeem werkt zowel met Full HD opstellingen in bijvoorbeeld vergaderzalen alsmede ook met deelnemers binnen en buiten het eigen netwerk met bijvoorbeeld een pc of een mobiel device. Zo kan er bestaande apparatuur zeer eenvoudig worden ingezet in een zeer flexibele oplossing. Doordat vanuit overheid het budget terugloopt, zal slimme inzet van IT middelen ervoor moeten zorgen dat er toch op een hoog niveau de juiste zorg geleverd kan worden. Doordat er steeds minder ambulante zorgverleners kunnen worden ingezet, is beeldtelefonie hierin een oplossing, zodat er een beeldverbinding kan worden opgezet naar bijvoorbeeld een psycholoog. Deze psycholoog is bereikbaar op zijn “normale” beeldtelefoon bij Emergis of op zijn mobile device (eventueel buiten de Emergis campus). Breedband een must Om dit alles mogelijk te maken zijn er tussen de verschillende vestigingen goede breedbandverbindingen met voldoende capaciteit nodig die altijd ‘on’ zijn en redundant zijn uitgevoerd. Tevens is er de noodzaak om een redundant datacenter te gebruiken om de beschikbaarheid te garanderen van al deze mogelijkheden. Deze oplossingen kosten veel geld, echter door hun modulaire opbouw is het mogelijk dat meerdere (zorg)instellingen hiervan gebruik kunnen maken. Dit zorgconcept is vele malen goedkoper dan dat iedere zorginstelling zelf alle apparatuur moet aanschaffen en beheren. Emergis staat open voor samenwerking met andere zorgverleners, en heeft hierover gesprekken gevoerd met collega’s. Verkenning breedband Zeeland

36


Zoals aangegeven zijn kwalitatief goede verbindingen nodig tussen vestigingen en datacenters en een derde datacentrum ten behoeve van de back-up oplossing. Investeringen en kosten in (glas)verbindingen drukken zeer zwaar op het budget, terwijl deze eigenlijk als derde nutsvoorziening beschouwd mogen worden. Op dit moment is er een Zorgnet. Er kunnen echter geen diensten afgenomen worden vanuit dit netwerk omdat deze te beperkt zijn om aan de complexe vraag te voldoen. Vanuit dit initiatief is het mogelijk diensten aan te bieden in de (private) zorg Cloud. Technisch is het ook mogelijk om deze diensten aan te bieden aan bijvoorbeeld de educatieve deelnemers, en eventueel andere instellingen, zodat Zeeland over een zeer modern netwerk zou kunnen beschikken met vele ICT diensten hierop, die voor iedere belanghebbende ter beschikking staan. Dit is geen idee of een papieren ontwerp maar is al beschikbaar, mits de breedband infrastructuur voldoende beschikbaar is en de techniek ondersteund wordt door de aanbieders van breedband infrastructuur.

7.4

Project 3: glasvezel infrastructuur Zeeland Seaports Zeeland Seaports (ZSP) heeft als exploitant van de havens van Vlissingen en Terneuzen de behoefte haar dienstverlening naar aangesloten bedrijven en gebruikers van het havengebied het dienstverleningspalet te verbreden. Daarnaast zullen de komende jaren de ontwikkeling van de Kanaalzone tussen Terneuzen en Gent en de verdere uitbouw van activiteiten in het havengebied met veel internationale bedrijvigheid vragen om een grotere graad van beveiliging, communicatie en transport van gegevens tussen de verschillende bedrijven en hun partners. Zeeland Seaports wil hierin versneld tegemoet komen en, in lijn met haar beleid als Multi Utility provider voor het gehele havengebied, een glasvezel infrastructuur (laten) aanleggen die toekomst vast en state of the art is. Bandbreedte is de levensader die toekomstige groei moet realiseren en ondersteunen. Teneinde de groeisnelheid te realiseren die hierbij gewenst is heeft Zeeland Seaports er in de basis voor gekozen om een glasvezelnetwerk in eigen beheer, met partners, te willen realiseren. In 2012 is een eerste onderzoek gedaan naar de mogelijkheden om in dit groeiscenario te voorzien. Ook is met partners in de markt verkennend gesproken over de mogelijkheden, aanpak en kosten (en wellicht opbrengsten) van een dergelijke exercitie. De functionaliteiten die Zeeland Seaports onder andere wil ontwikkelen / versnellen door een goed glasvezelnetwerk zijn: 1. Verbetering mogelijkheden van de kapiteinkamersystemen 2. Verbetering kantoorautomatisering 3. Wi-Fi in de haven 4. Uitwijk en datacenter faciliteiten 5. Mobiel werken in de haven 6. Uitbreiding radar infrastructuur 7. Meer sensoren in de havengebieden 8. HD Camera bewaking en monitoring in de haven 9. Mogelijkheid om versnelde aanleg van nieuwe functionaliteiten te implementeren 10. Mogelijkheid om snel nieuwe verbindingen te realiseren voor klanten van Zeeland Seaports


37


Zeeland Seaports geeft de voorkeur aan ontwikkeling van het glasvezelnetwerk samen met één of meer marktpartijen, waarbij een dedicated groeiscenario voor Zeeland Seaports voorop staat. Daarnaast bestaat de mogelijkheid deze infrastructuur aan te bieden aan het omringende havengebied wat het rendement naar verwachting positief beïnvloeden zal. Hiermee wordt de groei van de haven op een toekomst vaste wijze gestimuleerd, komt dit de veiligheid in de haven en op het water ten goede, wordt het dienstenpakket voor de klanten van Zeeland Seaports uitgebreid en kunnen deze klanten van Zeeland Seaports hun ICT faciliteiten verbeteren. Het glasvezelproject vormt voor Zeeland Seaports de basis voor verdergaande groei en ontwikkeling voor het gehele havengebied met elementen als grensoverschrijdende vaarwegmanagement, beveiliging en scheepvaart communicatiemogelijkheden in de samenwerking met Gent.

7.5

Project 4: Zeeuws recreatie netwerk Toerisme en recreatie zijn voor Zeeland belangrijke sectoren. De tijd dat er op een camping of recreatiepark uitsluitend telefonie voorzieningen waren is al lang voorbij. De huidige klant vraagt ook op zijn vakantie adres naar voorzieningen zoals Wi-Fi voor internet toegang. Vakantie met verbinding met vrienden, bekenden via social media of met het werk om op de hoogte te blijven is gemeengoed geworden en wordt door de klant geëist. Voor recreatie ondernemingen wordt het breedband hiermee een belangrijk argument in de competitie met andere regio’s. Ook de mobiele communicatie zoals WIFI op de boot en in de haven zijn voorzieningen die de recreatieve sector een aanvullende impuls kunnen geven. Integratie van systemen voor toerisme en voor de reguliere scheepvaart behoort tot de mogelijkheden en is voor Zeeland goed denkbaar in het kader van vraagbundeling. Delta heeft met een aantal recreatieparken het initiatief uitgewerkt om recreatiewoningen te voorzien van deze state of the art communicatievoorzieningen zodat het huidige aantal zogenaamde groepsaansluitingen aanzienlijk uitgebreid gaan worden. Klanten kunnen dan niet alleen gebruik maken van internet en digitale televisie in de recreatiewoning, maar dit creëert ook een toekomst vaste voorziening voor ontwikkelingen in de recreatieve en communicatie sector wat een impuls geeft aan de toeristische sector in Zeeland. Zo zijn binnen het kader van dit project in 2013 en 2014 de aansluiting voor 2788 recreatie eenheden gepland in de een tiental parken in Zeeiland. Alleen met een goede dekking door een fijnmazig glasvezelnetwerk zijn deze aantallen succesvol uit te voeren. Indien deze infrastructuur is gerealiseerd dan brengt dat ook vergelijkbare oplossingen dichterbij voor de kleinere parken en campings waarvoor de investering nu nog te groot is.


38


8 Financieringsvormen Bij alle ontwikkelingen van glasvezelnetwerken wordt een groot deel van de energie gestoken in de discussie over de financiering en de vraag wie initiatief moet nemen om glasvezel infrastructuur aan te leggen en te gaan exploiteren. Zo ook in Zeeland. In de praktijk komt het erop neer dat de eerste die in een dergelijk project stapt een onzekere toekomst ingaat omdat een forse investering moet plaatsvinden waarvan niet duidelijk is in hoeveel tijd deze is terug verdiend. Veel projecten worden dan ook op grond van het niet sluitend krijgen van de business case niet uitgevoerd. Het komt daarnaast regelmatig voor dat partijen wel willen meedoen maar niet de investering willen plegen. Wachten totdat er een basisvoorziening in de buurt is en dan aansluiten is in de praktijk nog vaak rendabeler dan vanuit een gefundeerde gezamenlijke aanpak participeren. Hierin kan de provinciale of lokale overheid een faciliterende rol spelen zodat de ondernemers vertrouwen krijgen en willen participeren vanaf het eerste uur. Daarnaast is de aanleg van het netwerk een investering die alleen rendeert als er ook services of diensten worden afgenomen/aangeboden. De ondernemers zijn hierbij aan zet en kunnen er met elkaar voor zorgen dat de investering gaat renderen voor alle partijen. Te vaak komt het voor dat hiervoor de mogelijkheden of de wil ontbreken waardoor aanbieders het risico van de investering te hoog vinden en afhaken. Binnen het onderzoek is gesproken met enkele potentiële (mede)-financiers van glasvezelnetwerken in Zeeland. In dit kader is gekeken naar mogelijkheden van cofinanciering en van subsidiëring. In de praktijk komt het ook regelmatig voor dat kabelaars of aanbieders van internetdiensten mee investeren om de eerste start te realiseren. Gegeven blijft dat dit ergens terugverdiend moet worden.

8.1

Communication Infrastructure Fund (CIF) CIF is een Nederlandse organisatie op het gebied van communicatie-infrastructuur en dataverbindingen ontstaan en gebouwd op basis van een Nederlands fonds dat investeert in lange termijn assets in de communicatie infrastructuur zoals zendmasten en vaste netwerken. CIF investeert continu in haar infrastructuur om er voor te zorgen dat deze geschikt zijn voor de meest geavanceerde communicatiediensten – nu, en in de verre toekomst. CIF doet dit door haar infrastructuur bijvoorbeeld te voorzien van glasvezelnetwerken waarmee supersnel internet, telefonie en interactieve televisie voor gebruikers beschikbaar wordt gesteld via aanbieders van hoogwaardige telecomdiensten. CIF bouwt en beheert OPEN netwerken en stelt deze ter beschikking aan hoogwaardige service providers. CIF is daarmee provider onafhankelijk en werkt samen met verschillende partijen. Voor Zeeland is CIF een potentiële partner om glasvezel infrastructuur over te nemen dan wel uit te breiden (te financieren) met als doel rendabele investeringen te realiseren. Meestal werkt CIF samen met lokale en provinciale overheden vanuit zijn aanjaagfunctie voor glasvezel netwerken. CIF heeft becijferd dat een investeringsimpuls in Zeeland zinvol kan zijn en wil deze, onder bepaalde rendementscondities dan ook in de business case voor breedband mee inbrengen. In het vervolg is het


39


zinvol met het CIF naar concrete investeringssituaties te kijken en te onderzoeken of CIF met regionale partners een impuls kan geven aan de ontwikkeling van een glasvezelinfrastructuur.

8.2

Subsidies In het kader van Europese impulsen aan regio’s en digitalisering als driver voor nieuwe economische ontwikkelingen in de regio zijn in Europees verband meerdere subsidievormen gedefinieerd die mogelijk ook voor Zeeland interessante opties kunnen vormen. In het kader van dit onderzoek is een Quick scan gemaakt van mogelijke Europese regelingen. Op het moment dat projecten concreet gedefinieerd zijn dan wel concrete onderzoeken geformuleerd zijn dan kunnen ook deze subsidies aangevraagd worden. Partners in Zeeland die dit specialistische proces kunnen ondersteunen zijn onder andere Funding subsidie management BV (Middelburg). Aanvragen bij Agentschap NL dienen op bepaalde momenten te worden aangevraagd die zijn vastgelegd in de regeling. Bekende regelingen: 1. SMARTGRID Een stimuleringsregeling (energie en innovatie) voor het bevorderen van SMART GRIDS (intelligente netwerken) 2. CIPICT Programma ter ondersteuning van ICT-beleid – Kaderprogramma voor concurrentievermogen en innovatie gericht op het ontwikkelen van de gemeenschappelijke Europese informatieruimte en versterking van de interne markt voor ICT-producten en diensten (tot 31-12-2013) 3. SII Service Innovation & ICT – subsidieregeling sterktes in innovatie. Programma om van Nederland een Europees centrum voor slimme informatie- en mediadiensten te maken en ervoor te zorgen dat Nederland het Europese kenniscentrum wordt voor financiële logistiek (tot 31-12-2013) Naast deze regelingen zijn er nog meer regelingen en mogelijkheden om concrete projecten deels te financieren. Gezien het specifieke karakter van de regelingen wordt er in het kader van deze verkenning niet verder op ingegaan. Duidelijk is wel dat met relatief kleine inspanningen kan worden geparticipeerd in subsidieregelingen. Specialistische expertise op dit gebied kan ervoor zorgen dat met focus aangevraagd wordt en projecten correct worden verantwoord. Naschrift: In Europees verband heeft begin 2013 een substantiële herijking van beschikbare budgetten plaatsgevonden wat ook consequenties heeft voor de beschikbare middelen voor stimuleringen van (digitale) infrastructuur op regionaal niveau. De exacte consequenties zijn nog niet bekend maar zullen op korte termijn zichtbaar worden.

8.3

Steun door overige publieke partijen Voor overige publieke partijen is het niet eenvoudig om te investeren in grootschalige ICTinfrastructurele projecten. Zij laten dit, vaak noodgedwongen over aan marktpartijen. Voor bedrijventerreinen waar bv. slechts één netwerk ligt (meestal koper) is publieke financiering wellicht mogelijk indien deze gebieden worden aangemerkt als zogenaamde grijze gebied.


40


Indien er 2 netwerken liggen op een bedrijventerrein dan is in principe de financiering van glasvezel uitrol door een publieke partij verboden, tenzij er sprake is van marktconform handelen. Er is veel informatie beschikbaar over de publieke en PPS vormen op dit vlak die veelal terug te vinden zijn in handreikingen van het ministerie van EZ.


41


9 Conclusies en aanbevelingen In het algemeen is gebleken dat investeringen in breedband bedrijfseconomisch rendabel kunnen zijn en zeker een impuls kunnen geven aan de economische ontwikkeling van een regio. Belangrijke elementen voor Zeeland om tot de gewenst voordelen van breedband te komen zijn vergelijkbaar met de gegeven adviezen in andere regio’s. Het samenspel tussen publieke en private partijen vormt het kader voor succes. Waar vaak naar overheden gekeken wordt als het gaat over grootschalige investeringen met een maatschappelijk nut, is dit tegenwoordig alleen maar rendabel uit te voeren als er ook daadwerkelijk regionale partijen zijn die hiervan gebruik maken. Bij breedband ontwikkelingen is dit proces in veel gevallen schoorvoetend ingegaan omdat de uitkomsten vaak onbekend waren. In regio’s buiten Zeeland zijn voldoende voorbeelden hoe dergelijke processen succesvol kunnen worden opgestart Het is gebleken dat dit processen van lange adem kunnen zijn. Met de Zeeuwse situatie met betrekking tot bedrijfsklimaat, economische ontwikkeling en toekomst vast investeren in grensoverschrijdende impulsen voor de economie op het netvlies zijn de volgende activiteiten te adviseren.

9.1

Visie ontwikkeling digitaal Zeeland. Ontwikkel een toekomst gerichte visie als basis voor de ontwikkeling voor het Zeeuws ICT beleid. In andere regio’s heeft de provinciale overheid het voortouw genomen om te komen tot een zogenaamde digitale agenda. Hierin worden de kaders beschreven die ertoe aanzetten om te komen tot een gedefinieerd beleid ten aanzien van ICT en als deelcomponent tot breedband in de regio. De digitale agenda wordt, verbonden met de overige speerpunt programma’s van de regio, leidend voor de ontwikkelingen in Zeeland ten aanzien van digitalisering. Belangrijke functies van de digitale agenda zijn inkaderen en richting geven aan de toekomstige ontwikkelingen van digitalisering in grensoverschrijdend perspectief.

9.2

Stimulering diversiteit in lokale/regionale initiatieven en sectorgerichte oplossingen Tijdens het onderzoek is gebleken dat er al veel gebeurd. Echter een duidelijke regie functie binnen de regio ontbreekt. Hierdoor zijn legio initiatieven en initiatiefjes naast elkaar met wisselend succes opgepakt en ook deels weer gestopt. Dit kost in veel gevallen energie, geld en kostbare tijd. Dit is niet uniek voor Nederland. Ook andere regio’s kennen dit fenomeen. Binnen de kaders van de digitale agenda zijn diverse initiatieven te bundelen en bij elkaar te brengen mits de initiatiefnemers hierin voordelen zien. Want overleggen kost tijd en levert niet altijd een gewenst resultaat op, of nog erger zorgt ervoor dat een ander initiatief wordt verkozen boven het eigen initiatief. Ook binnen sectoren worden diverse, soms vergelijkbare, producten en diensten ontwikkeld die naast elkaar en soms als elkaars concurrenten in de markt staan. Identiteit is hierbij een belangrijk thema. Ook tijdens dit onderzoek is gebleken dat niet iedereen staat te springen om deel te nemen in een groter verband en de voorkeur geeft aan concreet zelf uitwerken dan te delen in een breder perspectief. Het voorkomen hiervan moet geen doel op zich zijn. Uit veel kleine initiatieven ontstaan steeds en soms onverwacht succesvolle en zeer waardevolle producten en/of diensten. Het stimuleren en faciliteren


42


van lokale en regionale of sectorale initiatieven is een belangrijke activiteit die ertoe zal leiden dat breedband functionaliteit succesvol wordt ontwikkeld binnen de regio.

9.3

Regie rol: Brede communicatie over ontwikkelingen en stimulering van participatie. Door middel van een duidelijke regierol is het mogelijk om regionale, lokale en sectorale initiatieven vroegtijdig te herkennen, te signaleren en bekend te maken. Essentieel hierbij is wederom het behoud van het initiatief bij de betrokkenen. Een regierol is er vooral om aan te jagen, te faciliteren in ontwikkeling en eventueel in de uitvoering. Daar waar de overheid ervoor kiest om dit aan de markt te laten is de uitdaging om partijen te vinden die deze regie rol willen oppakken. In de praktijk zijn dat (groepen van) klanten of bedrijven met eenzelfde belang danwel aanbieders van breedband infrastructuur. Delta neemt in het kader van digitalisering de laatste jaren heel duidelijk het voortouw in het bij elkaar brengen van initiatieven om hiermee vraagbundeling te realiseren voor grootschalige breedband netwerken. Vanuit de historie van Delta en de verbinding met de Zeeuwse samenleving een logische rol. Andere marktpartijen hebben aangegeven hun rol anders te zien en zich te focussen op een andere meer incidentele invulling van hun dienstverlening.

9.4

Intensivering digitaliseringsimpuls Zeeland op basis van regionale initiatieven en coördinatie. Het samenbrengen van alle initiatieven is een uitdaging. Aanbieder Delta vervult een belangrijke (bijna monopolistische) rol hierin door middel van vraagstimulering en vraagbundeling zodat rendabele projecten ontstaan die goed voor de regionale economie zijn. De stichting Economische impuls Zeeland stimuleert en faciliteert de ontwikkeling door sectorale initiatieven te bundelen en als een soort paraplu functie te coördineren en met elkaar te koppelen. Integratie en vraagbundeling vragen echter meer aandacht voor kansrijke projecten. Een projecten coördinator of projectenmakelaarsfunctie specifiek als intermediair tussen markt van vraag en aanbieders kan bijdragen aan een geobjectiveerd beeld van kansen en mogelijkheden in relatie tot individuele (ondernemers) doelen. Ook de overige overheden en marktpartijen kunnen een grotere bijdrage leveren aan integratie binnen de eerder genoemde digitale agenda. Een versnelde integratie van bijvoorbeeld digitale diensten, bijbehorende organisaties en nieuwe functionaliteiten kan de invoering van een breedband netwerk zeeland een impuls geven.

9.5

Datacenters en breedband als impuls voor digitalisering en economie De trends gaan allemaal in de richting van Cloud Computing en Smart Grids. Grote hoeveelheden data zullen daarvoor via breedband moeten worden getransporteerd. Ook naar de individuele huishoudens. Om deze ontwikkelingen in Zeeland te versnellen is een hoogwaardige infrastructuur van enerzijds breedband / glas verbindingen en anderzijds hoogwaardige datacenter capaciteit een absolute must. Momenteel kiezen een aantal potentiele klanten voor het in huis houden van hun eigen ICT omdat ze niet vertrouwen op de dienstverlening van de huidige leveranciers. Dit geldt enerzijds voor de breedband infrastructuur die (nog) niet voldoende is om aan de eisen van deze nieuwe technologieën te voldoen, maar zeker ook voor het ontbreken van hoogwaardige en open datacenter capaciteit die noodzakelijk is om de stap te zetten naar IT buiten de deur (in de Cloud). Openheid, bedrijfszekerheid en snelheid zijn de sleutelwoorden. Een datacentrum dat voldoet aan de kwaliteitsstandaards van de (toekomstige) markt zal een belangrijke bijdrage leveren aan de lokale


43


economie voor eigen ondernemers en als aanjager van nieuwe economische iT gerelateerde bedrijvigheid in Zeeland. Bedrijven maar ook zorg en onderwijs zullen door hoogwaardige datacenters en dito glasvezelnetwerken de mogelijkheden hebben om hoogwaardige internet cloud diensten af te nemen tegen een fractie van de kosten die ze kwijt zouden zijn door het zelf te doen. De impuls die hiervan uitgaat voor de Zeeuwse economie is evident. Overheid zou open datacenter ontwikkeling kunnen stimuleren door vraagbundeling van datacenterdiensten te faciliteren met in het achterhoofd de effecten op economische groei in Zeeland.

9.6

Samenvattend: De weg naar een robuuste Zeeuwse infrastructuur. Om de beschreven visie invulling te geven zal er een aantal stappen moeten worden gezet. Deze stappen hebben tot doel het creëren van een basis infrastructuur waardoor Zeeland klaar is en blijft voor de toekomst die zonder de aanwezigheid van een “elektronische snelweg” niet meer kan worden vormgegeven. Het advies is om op relatief korte termijn te starten met de ontwikkeling van dit platform en de ontwikkeling van vooral de basiselementen: een gezamenlijke regionale visie op de rol van partijen in de discussie over digitalisering met een inhoudelijk zwaartepunt discussie over het regionale digitaliseringsbeleid (de digitale agenda van Zeeland), het connectiviteitsplatform (de breedband verbindingen) en 1 of meerdere datacenter waarbinnen deze verbindingen samenkomen en met de rest van de wereld worden verbonden. Om dit te realiseren is het essentieel de vragers en de aanbieders van diensten lokaal en regionaal te stimuleren om kansrijke projecten met elkaar in concrete business cases door te ontwikkelen. Van meerdere partijen is bekend dat ze met elkaar hierover in gesprek zijn zodat hier concrete initiatieven zichtbaar zijn. Daarnaast en gelijktijdig kunnen (met name door private markpartijen) diensten/producten/proposities worden ontwikkeld waarbij ICT een faciliterende rol heeft en breedband van essentiële waarde is. De basisinfrastructuur is de driver binnen Zeeland voor de ontwikkeling van deze proposities waar techniek wordt vertaald naar business doelstellingen. Producteigenaren worden ontzorgd in het modelleren en standaardiseren van hun product, de ontsluiting naar klantinstallaties, de automatisering van de intelligentie en de integratie in online informatieportals. In de middellange en lange termijn zullen deze componenten zich verder kunnen ontwikkelen naar een volwassen keten die toekomstige ontwikkelingen zoals smart Grids en Metering maar ook CLOUD en Big Data zullen faciliteren en die de traditionele business zullen helpen groeien naar nieuwe diensten. Door een samenwerking met andere marktpartijen zal een verdere integratie binnen het mondiale netwerk mogelijk worden. Hierdoor worden een internationale spreiding en bijvoorbeeld een (synchrone) mirroring voor ondernemingen mogelijk met een eigen connectiviteitsbackbone waarbij niet alleen de Amsterdam internet exchange maar ook bijvoorbeeld de Brusselse internet exchange direct kunnen worden bereikt.


44


Dit zorgt voor een meer dan redundante ontsluiting ten aanzien van internet en externe toegang. Essentieel hierbij is een optimale backbone breedband infrastructuur die het enerzijds mogelijk maakt om deze connecties te realiseren en anderzijds regionale breedband ontsluiting om functionaliteiten in de Cloud beschikbaar te stellen aan potentiële aanbieders en gebruikers in de regio. Een IaaS oplossing kan met een aantal partners uitgebouwd worden waardoor er een participatie in de Europese infrastructuur ontstaat waar partners elkaars plaats kunnen innemen en gebruikers een keten certificering krijgen en borging van kwaliteit kunnen garanderen. Deze infrastructuur is in staat 24/7 100% beschikbaarheid en continuïteit te garanderen niet alleen bij fysieke maar ook bij economische en organisatorische calamiteiten. Hier zullen software oplossingen en exploitatie en beheerdiensten flexibel gebruik van kunnen maken. Op termijn ontwikkelen deze producten zich verder. Met deze producten kan technologie naar business doelstellingen worden vertaald. Toepasbaar van kleine ondernemingen tot de grote multinationals binnen de industrie en utiliteitsmarkt. Een en ander zal niet alleen worden vormgegeven vanuit ambitie, maar voor een groot gedeelte vanuit een lange termijn visie en vanuit de noodzaak om continuïteit te kunnen bieden aan deze ondernemingen Samenvattend is het advies om op relatief korte termijn te starten met de ontwikkeling van wat we noemen een robuuste Zeeuwse infrastructuur. Deze bestaat: 1. een gezamenlijke regionale visie op de rol van partijen in de discussie over digitalisering met een inhoudelijk zwaartepunt discussie over het regionale digitaliseringsbeleid (de digitale agenda van Zeeland), 2. het connectiviteitsplatform (de breedband verbindingen) 3. 1 of meerdere datacenters waarbinnen deze verbindingen samenkomen en met de rest van de wereld worden verbonden. Stimuleren Vraagzijde Om dit te realiseren is het essentieel de vragers en de aanbieders van diensten lokaal en regionaal te stimuleren om kansrijke projecten met elkaar in concrete business cases door te ontwikkelen. Van meerdere partijen is bekend dat ze met elkaar hierover in gesprek zijn zodat hier concrete initiatieven zichtbaar kunnen worden Daarnaast en gelijktijdig kunnen (met name door private markpartijen) diensten/producten/proposities worden ontwikkeld waarbij ICT een faciliterende rol heeft en breedband van essentiële waarde is. De basisinfrastructuur is de driver binnen Zeeland voor de ontwikkeling van deze proposities waar techniek wordt vertaald naar business doelstellingen. Producteigenaren worden ontzorgd in het modelleren en standaardiseren van hun product, de ontsluiting naar klantinstallaties, de automatisering van de intelligentie en de integratie in online informatieportals


45


Bijlage 1. Begrippenlijst (bron: goed op weg met breedband, handreiking voor gemeenten en provincies ministerie van. EZL&I)

•

xDSL: Verzamelnaam voor diverse DSL-oplossingen die gebruikt worden om een breedbandverbinding over het kopernetwerk (voormalig gebruikt voor telefonie) tot stand te brengen. Meest bekend zijn ADSL en de opvolger VDSL. Alleen het laatste stuk naar huishoudens toe bestaat overigens uit koper, de rest van het netwerk bestaat uit glasvezel. xDSL gaat naar verwachting op termijn zonder verdere verglazing van de last mile (is in de praktijk ordegrootte enkele kilometers) tekortschieten voor de gevraagde bandbreedtes in de bovenkant van de markt. Alleen huishoudens die beperkte vraag hebben naar bandbreedte zullen er waarschijnlijk nog belang bij hebben inde toekomst. De eigenaar van dit netwerk is KNP. KPN is gereguleerd door de toezichthouder en laat andere spelers, zoals Tele2 en T-Mobile, ook diensten leveren over haar netwerk. Voor het kopernetwerk geldt dat er vanaf distributiepunt een aparte lijn ligt naar ieder huishouden.

•

Coax: Voormalig gebruikt voor televisie, nu ook voor breedband internet. Circa 95% van de Nederlandse huishoudens heeft toegang tot het kabelnetwerk. Alleen het laatste stuk naar huishoudens toe bestaat uit coax, de rest van het netwerk bestaat uit glasvezel (vandaar de term HFCHybrid Fibre Coax). De kabel wordt als toekomst vast gezien omdat deze de verwachte consumentenvraag naar capaciteit nog vele jaren kan volgen. De twee grootste spelers en eigenaren van een (regionaal) kabelnetwerk zijn Ziggo en UPC. Zij hebben op de last mile (is in de praktijk ordegrootte enkele honderden meters) enige jaren geleden al geïnvesteerd in een verbetering van de capaciteiten van het daar aanwezige coax met de uitrol van Euro Docsis 3.0. Daarnaast zijn er diverse kleinere spelers die verschillende gebieden in Nederland beheren.

•

HFC Docsis 3.0: Het ‘tv-kabelnetwerk’ bestaat uit een combinatie van coax en glasvezel (vandaar de term HFC-Hybrid Fibre Coax). Daarbij wordt een techniek gebruikt om de coaxkabel ook te gebruiken voor breedband internet, Euro Docsis 3.0. Deze techniek is inmiddels in het hele kabelgebied uitgerold door marktpartijen.

•

Glasvezel: Glasvezel is een infrastructuur waarop zeer hoge bandbreedtes mogelijk zijn; nu al vaak meer dan de verwachte vraag in 2020. Glasvezel wordt in de praktijk vaak aangeboden als symmetrische verbinding. De backbone is in Nederland al zo goed als verglaasd. De verdere uitrol naar huishoudens (FttH) vraagt significante investeringen.

•

Koper: Naam voor het netwerk achter de telefoonkabel (van koper). In de praktijk vaak één op één gesteld met de techniek over het kopernetwerk om een breedbandverbinding tot stand te brengen op de last mile, namelijk xDSL.

•

Kabel: Naam voor het netwerk achter de tv-kabel (van coax). In de praktijk vaak één op één gesteld met de techniek achter het kabelnetwerk, namelijk HFC Docsis 3.0.

•

To the Curb: Aanwijzing voor infrastructuur die tot aan het distributiepunt (op wijk- of straatniveau) loopt.

•

To the Home: Aanwijzing voor infrastructuur die tot in huis loopt.


46


•

Fibre to the Home (FttH): Glasvezelinfrastructuur tot in huis. FttH leunt op de ‘oneindige bandbreedte belofte’ en kent het (unieke) kenmerk van volledige symmetrie in down- en upload capaciteit.

•

Last mile: Het laatste deel van de infrastructuur dat loopt van het distributiepunt tot in huis. Hier vindt de concurrentiestrijd plaats over verschillende typen netwerken, FttH, xDSL en HFC Docsis 3.0.

•

Mobiel: Verzamelnaam voor alle breedbandverbindingen die via de ether tot stand komen.

•

Satelliet: Technologie waarmee het mogelijk is op grote afstanden draadloos gegevens te versturen waardoor het bijvoorbeeld geschikt is om televisieprogramma’s aan de andere kant van het continent te volgen. Naast tv kan satelliet, net als vast breedband, telefonie en internet leveren. Om er gebruik van te maken dient een schotel te worden aangeschaft.

•

Wi-Fi: Een technologie waarmee het mogelijk is op korte afstand draadloos gegevens te versturen. Deze wordt veel thuis of op kantoor gebruikt. Tegenwoordig is het ook steeds vaker beschikbaar in openbare ruimtes zoals de bibliotheek of cafés.

•

3G: Naam voor de huidige (derde) generatie mobiele netwerken die naast spraak ook geschikt is voor het verzenden en ontvangen van grote hoeveelheden data. In Nederland wordt hierbij gebruikt gemaakt van UMTS technologie.

•

4G: Naam voor de volgende (vierde) generatie mobiele netwerken, die nog beter geschikt is voor het verzenden en ontvangen van grote hoeveelheden data en videotoepassingen. Ook bekend onder de naam van de gebruikte technologie: LTE. De uitrol van 4G staat in Nederland nog in de kinderschoenen.

•

UMTS: Standaard voor de technologie van de huidige generatie (3G) mobiele netwerken.

•

GPRS: Techniek die het mogelijk maakt om het GSM-netwerk te gebruiken voor het verzenden en ontvangen van data. Het GSM-netwerk (tweede generatie mobiel netwerk) is namelijk alleen geschikt voor telefonie.

•

HSPA: Techniek die in een UMTS-netwerk wordt gebruikt om de voor de gebruiker beschikbare snelheid te vergroten.

•

LTE: Standaard voor de technologie van de volgende generatie (4G) mobiele netwerken.

•

IP-protocol: Meestal kortweg aangeduid met IP (Internet Protocol) is een protocol dat wordt gebruikt voor de uitwisseling van informatie tussen computers die gebruikmaken van packet-switching. De informatie wordt hierbij opgedeeld in pakketten (datagrammen) die ieder voor zich van een IP-adres worden voorzien. Het IP-protocol is verantwoordelijk voor de adressering van de datapakketten en routering ervan (Bron: www.telecomabc.nl).

•

Cloud computing: Het afnemen van hardware, diensten en/of software via het internet. Bij cloud computing staan de programma’s niet op de computer van de gebruiker, maar zijn deze te bereiken via de ‘wolk’ (het internet). De gebruiker hoeft op deze manier geen eigenaar meer te zijn van de gebruikte hard- en software en is niet verantwoordelijk voor het onderhoud. Hij hoeft alleen nog in te loggen in de ‘wolk’.


47


•

Over The Top (OTT): Verzamelnaam voor alle telecommunicatiediensten die over het internet worden aangeboden.

•

Beschikbaarheid: Met beschikbaarheid wordt aangeduid dat het netwerk of de dienst functioneert zoals bedoeld. Een geringere netwerkbeschikbaarheid refereert dus aan netwerkstoringen zoals uitvallen van apparatuur of verbindingen (definitie: TNO, 2011).

•

Quality of Service (QoS): Een eigenschap van een digitale communicatieverbinding die enerzijds het pakketverlies betreft en anderzijds de vertraging waarmee de pakketten worden doorgegeven. Indien er wordt gesproken over een verbinding met QoS, dan wordt erop geduid dat pakketverlies en vertraging gering zijn (definitie: TNO, 2011).

•

Veiligheid: Veiligheid refereert aan het vitale karakter van een dienst voor de klant en/of dienstaanbieder en de daaruit voortvloeiende eis dat het netwerk bestendig is tegen externe bedreigingen of risico’s die de dienstverlening of de belangen van de klant of dienstaanbieder kunnen schaden. Bijvoorbeeld, de implementatie van de slimme meter mag geen mogelijkheid bieden om de meterstand te frauderen. Ook mag het niet zo zijn dat een crimineel inbraakalarmering eenvoudig kan verhinderen door de netwerkaansluiting te saboteren. Veiligheid betreft dus een veelzijdig aspect met een specifieke invulling die mede afhangt van de dienst. Bij de veiligheid speelt tevens dat de veiligheid van een dienst niet alleen afhangt van de netwerkverbinding. Een voldoende veilige netwerkverbinding is weliswaar noodzakelijk, maar mogelijk niet voldoende. Ook de randapparatuur, software etc. nodig om de dienst te leveren moeten veilig zijn (definitie: TNO, 2011).

•

Interconnectie: Essentieel voor iedere communicatiedienst is dat een klant niet alleen moet kunnen communiceren met de andere klanten van zijn communicatieaanbieder, maar met alle gebruikers van de dienst ongeacht met welk netwerk ze zijn aangesloten, in welk land ze zich bevinden of van welke telecommunicatieaanbieder zij diensten afnemen. Interconnectie tussen netwerken is dus van belang.

•

Https: HyperText Transfer Protocol Secure. Https is in feite een internetpagina die niet door derden kan worden bereikt. Bij gebruik van https worden de gegevens versleuteld, waardoor het voor een buitenstaander, bijvoorbeeld iemand die afluistert, onmogelijk zou moeten zijn om te weten welke gegevens verstuurd worden. Het wordt gebruikt voor applicaties waar een veilige uitwisseling van gegevens is vereist zoals internetbankieren.

•

Managed service lane: Vrij vertaald betekent ‘managed service lane’ een netwerkverbinding met gegarandeerde QoS. Ter onderscheid wordt de best-effort internetverbinding met de term ‘public internet lane’ aangeduid (definitie: TNO, 2011).

Begrippen in het beleid •

Breedbanddoelstellingen van de Europese Commissie: Staan in de Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s “Breedband in Europa: investeren in digitale groei: In 2020 hebben alle Europeanen in principe internettoegang van meer dan 30 Megabits per seconde (Mbps) en heeft 50% of meer van de Europese huishoudens een abonnement van meer dan 100 Mbps”.


48


•

Europese Digitale Agenda: Beleidsagenda van de Europese Unie voor digitale innovatie en ontwikkeling van ICT in Europa voor 2010-2020. Er worden 101 acties genoemd om de digitalisering van Europa te bevorderen en te versterken.

•

Europese staatssteunregels: De regels waaronder overheden wel of geen overheidsgeld aan de markt mogen toekennen. Staatssteun is slechts toegestaan daar waar de markt niet of niet vanzelf tot stand komt. Niet naleving van de regels leidt tot terugvordering van de gelden en stilleggen van het project. De algemene kaders liggen vast in artikelen 107, 108 en 109 van het Verdrag betreffende de Werking van de Europese Unie (VWEU).

•

Breedbandrichtsnoeren: De uitwerking van de Europese staatssteunregels specifiek voor het onderwerp breedband. Zo verdeelt de EU gebieden in wit gebied (waar geen infrastructuur ligt) en zwart gebied (waar de markt reeds heeft gezorgd voor een vaste infrastructuur). In wit gebied is het overheden toegestaan om financiële steun te verlenen.

•

Europese Mededeling met betrekking tot garanties en staatssteun: De uitwerking van de Europese staatssteunregels met betrekking tot het afgeven van garanties door overheden.


49


Bijlage 2 Uitvoering en organisatie Het onderzoek is in opdracht van NV Economische Impuls Zeeland uitgevoerd door het adviesbureau Delnoy & Partners. Het formuleren van de onderzoeksvraag, het uitwerken van de aanpak van het onderzoek, en het sturen van het verloop van het onderzoek is gedaan door een klankbordgroep bestaande uit afgevaardigden van zowel Provincie Zeeland als van de initiatiefnemers in Zeeuws-Vlaanderen, te weten: •

Dhr. Ben de Reu (gedeputeerde provincie Zeeland)

•

Dhr. Jos Strobbe, dhr. Peter Michielsen (beleidsmedewerkers provincie Zeeland)

•

Dhr. Jaap Bos (wethouder gemeente Terneuzen)

•

Mevr. Jeannette Groeneveld-Verdonk (mede-initiatiefnemer “Uw Nieuwe Toekomst”)

•

Dhr. Conny Gremberge (mede-initiatiefnemer “Zeeland Ontwaak!!!”)

•

Dhr. Rutger van der Male (projectmanager NV Economische Impuls Zeeland)


50



51

Betreft vergadering Commissie Economie en Mobiliteit van 13 mei Rapport "Verkenning Breedband Zeeland", digitalisering in Zeeuws perspectief

Recommend Documents