Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook! Nieuwe financieringsvormen voor het MKB, een update. Ro Braaksma Lia Smit

Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook! Nieuwe financieringsvormen voor het MKB, een update

Ro Braaksma Lia Smit Zoetermeer, 23 juli 2013

ISBN

:

Rapportnummer :

978-90-371-1076-0 A201338

Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl)

Panteia BV

Panteia BV

Bredewater 26

P.o. box 7001

2715 CA Zoetermeer

2701 AA Zoetermeer

079 322 22 00

The Netherlands

www.panteia.nl

+31 79 322 22 00

Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: www.ondernemerschap.nl

De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia BV. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden.

The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

Inhoudsopgave

1

Inleiding

5

2

Alternatieve financieringsvormen

7

2.1

Kredietunies

7

2.2

Crowdfunding

9

2.3

Matchmaking

10

2.4

(Achtergestelde) leningen

11

2.5

Beurs voor niet-genoteerde effecten

12

2.6

Participatiefonds gefinancierd met obligaties

13

2.7

Micro- en ‘MKB-krediet’

14

2.8

Factoring

14

2.9

Leasing

16

2.10

Welk initiatief voor welk bedrag?

18

3

Conclusies

19

BIJLAGE 1 Bronnen

21

BIJLAGE 2 Aanbieders nieuwe financieringsvormen

23

3

4

1

Inleiding

Kleine kredieten en hoge kosten Door onderzoek naar bedrijfsfinanciering loopt een rode draad: wie relatief bescheiden bedragen zoekt voor de start van zijn bedrijf, voor werkkapitaal, uitbreiding of vernieuwing, heeft minder kans die te krijgen bij de gevestigde financiële instellingen dan wie om miljoenen vraagt. De kosten voor het uitvoeren van een krediettoets zijn een deel van de verklaring: voor een klein krediet zijn ze relatief hoog. Banken en nieuwe regels Banken moeten sinds invoering van Basel lll voldoen aan hogere kapitaaleisen ten aanzien van hun eigen vermogen. Zij geven aan dat zij daardoor minder bedrijfskrediet kunnen verstrekken dan in het verleden. Het economische tij van dit moment zorgt er daarbij voor dat kredietverstrekkers kritischer zijn op mogelijke risico’s. Vooral de kleinere kredietaanvragen van het MKB, dat relatief gezien minder transparant is over haar financiële positie, staan daardoor onder druk. Uit een enquête van de Nederlandse Bank blijkt dat banken van plan zijn hun acceptatiecriteria in 2013 verder aan te scherpen.1 De in juli 2013 verschenen Verkenning MKB-financiering van de commissie Hoek geeft de hieronder gepresenteerde ontwikkeling van de kredietverlening door de drie Nederlandse grootbanken in de afgelopen drie jaar, naar omvang van de verleende kredieten. Hieruit blijkt duidelijk dat verreweg de grootste krimp zich voordoet bij de kleinste kredieten, tot €250.000: -4% per jaar.2

1

Financiële Dagblad, 23 mei 2013: ‘MKB’ers die de komende maanden naar een bank gaan voor een kredietaanvraag, kunnen hun borst natmaken. Kredietvoorwaarden voor het midden- en kleinbedrijf worden aangescherpt’.

2

Commissie Hoek, Verkenning MKB-financiering, 2 juli 2013. Zie figuur 5.

5

Dezelfde rapportage onderscheidt binnen het MKB drie categorieën die in het bijzonder te maken hebben met financieringsproblemen, namelijk:  Starters  Grensgevallen: bedrijven die volgens de criteria van vóór de kredietcrisis wel gefinancierd werden, maar volgens de na die tijd aangescherpte criteria niet meer  Bedrijven in krimpsectoren Beperkte financiering, beperkt gebruik groeipotentieel Kortom, er dient zich een serieus bedrijfsfinancieringsprobleem aan voor met name het kleinere bedrijfsleven, dat kansrijke nieuwe bedrijvigheid en toekomstige groei in de kiem zou kunnen smoren. Voldoende reden om eens te kijken hoe bedrijfsfinanciering anders kan dan door een lening te vragen bij de bank. De bank is in Nederland veel meer dan elders in Europa (en in de wereld) dé bron van vreemd vermogen voor bedrijven en dat wreekt zich in de huidige situatie. Dit rapport: een update Panteia heeft in 2012 een beknopte publicatie gewijd aan nieuwe financieringsvormen. Daarbij is aandacht besteed aan de opstartproblemen van uiteenlopende initiatieven die variëren van banken andere vergunningen tot drempels bij communicatie en marketing. Deze publicatie is een update van het rapport uit 2012 en geeft antwoord op vier vragen: Hoe staan de vorig jaar behandelde alternatieve financiers er nú voor? Welke ontwikkelingen hebben zich voorgedaan? Wat zijn de verwachtingen voor de korte termijn? Welke nieuwe financieringsvormen hebben zich aangediend? Binnen het kader van deze rapportage wordt ook aandacht besteed aan financiële instrumenten als factoring. Dit is strikt genomen geen financieringsvorm maar via factoring verbetert een bedrijf zijn liquiditeitspositie en daarmee de beschikbaarheid van werkkapitaal.

6

2

Alternatieve financieringsvormen

Dit hoofdstuk beschrijft in het kort een aantal nieuwe vormen van bedrijfsfinanciering, c.q. alternatieven voor financiering met bancair krediet. In de eerste plaats wordt beschreven hoe de initiatieven die zijn opgenomen in de rapportage uit 2012, zich hebben ontwikkeld. Daarna volgen beschrijvingen van nieuwe initiatieven. Ook is deze keer Qredits (microfinanciering) opgenomen, omdat deze organisatie nu tot een hoger bedrag leningen kan gaan verstrekken. In onderstaande tekstbox is een overzicht gemaakt. Initiatieven 2012 Kredietunies Digitale matchmaking kapitaalzoekers en investeerders Crowdfunding Achtergestelde leningen voor het MKB Beurs voor niet-genoteerde effecten Leasing en factoring Initiatieven 2013 MKB-fonds Delta Lloyd Qredits (tot 100.000) Capital Credit fund Alpha

2.1

Kredietunies Wa t i s he t ? Kredietunies zijn coöperaties van ondernemers binnen een branche of regio. De leden van de kredietunie leggen geld in en de kredietunie financiert daarmee lidondernemers die behoefte aan financiering hebben. Een kredietunie behelst dus eigenlijk financiering van ondernemers door ondernemers. Bij de leden is doorgaans ook de expertise aanwezig om kansen en risico’s van het gevraagde krediet te kunnen inschatten: zij kennen de man en kunnen de kwaliteit van zijn plan toetsen aan hun kennis van de markt. Kredietgevende leden fungeren naast kredietverstrekker ook als coach voor collega-ondernemers. Dat kunnen beginnende ondernemers zijn of al gevestigde. Hierdoor ontstaat voor de gefinancierde ondernemer een ondersteunend klankbord. Kredietunies bestaan elders al veel langer, bijvoorbeeld in de VS. Ook in voormalige Oostbloklanden wordt er veel mee gewerkt. In Nederland is in augustus 2012 Kredietunie Nederland opgericht. Deze coöperatieve vereniging van kredietunies stelt zich ten doel invoering van een stelsel van kredietunies in Nederland te faciliteren en te begeleiden. 1 Daarmee willen de initiatiefnemers in het gat springen dat is gevallen in de kredietverlening voor kleinere bedragen ten behoeve van het MKB: kredieten tot € 250.000 zijn voor banken nauwelijks rendabel, doordat beheers- en behandelkosten niet opwegen tegen de opbrengsten. 1

http://www.kredietunienederland.nl/. De kredietunies zijn eigenaar van Kredietunie Nederland.

7

Dit bedrag is de bovengrens voor uniekredieten. De kredietvoorwaarden zijn vergelijkbaar met die voor een bankkrediet. Kredietanalyse en -beheer zijn uitbesteed aan Qredits (zie paragraaf 2.7). W a t i s e r i n Ne d e r l a nd b e r e i k t ? Inmiddels, medio 2013, zijn er vier kredietunies in oprichting: Mobiliteitsondernemers, in samenwerking met de BOVAG (verwachte start: zomer 2013) Bakkerijondernemers (start in de vorm van een crowdfundingplatform) Midden-Nederland (start in de vorm van een crowdfundingplatform) Zeeland (nog geen datum bekend) Daarnaast zijn er intussen al bijna 80 aanvragen gedaan voor oprichting van een kredietunie. De belangstelling voor deze alternatieve financieringsvorm is in een jaar tijd dus sterk gegroeid. U i td a g i ng en Wet- en regelgeving voor de financiële sector (Wet financieel Toezicht WfT), aangescherpt na en naar aanleiding van de kredietcrisis, is een belangrijk knelpunt. Voor een bankvergunning moet men aan strenge voorwaarden voldoen. Daarom zijn kredietunies anno 2013 bezig om van start te kunnen gaan als een besloten kring: daarvoor is geen bankvergunning nodig. De AFM heeft zich overigens al op het standpunt gesteld dat kredietunies niet vergunningsplichtig zijn, omdat de dienst die geleverd wordt de coaching is van de medeleden van de kredietunie. Daarvoor moet dan wel een vergoeding worden betaald. Ook moet er een heldere communicatie zijn over de risico’s die een kredietverstrekker aangaat. Mogelijke oplossingen De gesprekken met de overheidsinstanties zijn in volle gang. Het CDA wil zich inzetten om de kredietunies altijd als besloten kring erkend te laten worden. Dan is een bankvergunning niet nodig. Daarbij is het dan o.a. van belang dat Nederland in de Europese CRD 4-richtlijn de kredietunies een uitzonderingspositie geeft. Dit is niet onmogelijk, want Engeland en Ierland hebben al decennia lang deze uitzondering voor hun land opgenomen. V o o r ui tb l ik en t r e n d s Als de juridische problemen tot een oplossing worden gebracht, zullen er de komende jaren een flink aantal kredietunies worden gerealiseerd. De ervaringen tot nu toe leren enerzijds dat de ontwikkeling van kredietunies zich in laag tempo voltrekt. Anderzijds is de belangstelling sterk gegroeid en is de druk hoog. Banken trekken zich namelijk steeds meer terug van de markt voor bedrijfsfinanciering onder de € 250.0001, het segment waar kredietunies zich juist op richten. Als er een juridische basis ontstaat en best practises zich ontwikkelen, kan de ontwikkeling sterk versnellen. Dat stelt o.a. eisen aan het organisatorisch vermogen van Kredietunie Nederland. Op de korte termijn zal het totale bedrag aan verleende kredieten enkele miljoenen tot tientallen miljoenen bedragen.

1

8

Kamerbrief Rapportage ondernemingsfinanciering 25 juni 2013, pag. 9, figuur 5.

2.2

Crowdfunding Wa t i s he t ? Crowdfunding is een verzamelnaam voor financiering van initiatieven of bedrijven door grotere aantallen particulieren, sponsors, donoren en/of investeerders die een bedrag naar eigen keuze in het initiatief of bedrijf investeren. De vergoeding die daar tegenover staat, kan sterk variëren van winstdeling via korting op producten tot gratis toegangskaartjes. Als een sterk punt geldt verder de combinatie van verschillende typen financiers. Het begint vaak met hetzij een kring van bekenden zoals vaste klanten, hetzij een groot aantal anonieme vaak via internet geworven financiers. Die leggen betrekkelijk kleine bedragen in en zorgen voor de ‘social due diligence’ op basis waarvan professionele beleggers en investeerders vervolgens bereid zijn grotere bedragen in het project te steken. W a t i s e r i n Ne d e r l a nd b e r e i k t ? Nederland telt momenteel (medio 2013) een 8-tal actieve crowdfundingspecialisten. Daarvan beschikken twee over een AFM-vergunning. 1 Ten opzichte van 2012 is crowdfunding gegroeid. In 2011 werd er door de verschillende platforms voor € 875.000 opgehaald, in 2012 ging het om 11,4 miljoen.2 Dat het daarbij niet uitsluitend om kleine bedragen gaat, bewijst het voorbeeld van zorgverzekeraar Anno 2012: via CrowdAboutNow haalde deze partij een bedrag van € 6 ton op voor de start-up. U i td a g i ng en Uitdagingen zijn er ten aanzien van de onbekendheid van crowdfunding en het wettelijke kader. Crowdfunding als begrip is inmiddels redelijk bekend, maar niet wanneer en hoe men er zelf gebruik van kan maken. Crowdfunders beperken zich daarom tot de groep die van de hoed en de rand weet en die groep meldt zich tot nu toe spontaan in voldoende mate. Op wat langere termijn zal de ‘gebruiksaanwijzing’ voor deze wijze van financieren echter breder onder de aandacht gebracht moeten worden om ook de grote groep potentiële gebruikers te bereiken, die nu wegblijft omdat ze onvoldoende weten wat crowdfunding inhoudt. Verder heeft de AFM crowdfunding niet al te strikt aan de regels van de WfT gehouden, zolang het om kleine bedragen ging en zolang het nog een experiment was. Dat is intussen veranderd en de toetredingsdrempel voor nieuwe crowdfunders wordt daardoor hoger. Tot slot vraagt de markt nu om meer en betere informatie over projecten waarvoor financiering wordt gezocht, zeker als het gaat om grotere bedragen. Mogelijke oplossingen Via voorlichting aan accountants, adviseurs en andere intermediairs kunnen misverstanden en misplaatste verwachtingen ten aanzien van crowdfunding voor een deel uit de weg worden geruimd. Door de inzet van de kennis van intermediairs zal het gebruik van crowdfunding kunnen toenemen en het vertrouwen van ondernemers gewonnen kunnen worden. Monitoring van de ontwikkelingen en het opsporen van best practises kunnen hierbij nuttig zijn.

1

Geldvoorelkaar (www.geldvoorelkaar.nl) en CrowdAboutNow (www.crowdaboutnow.com).

2

Crowdfinance, Douw&Koren, Mei 2013.

9

In de komende tijd zal verscherpt toezicht door de AFM zorgen voor verdere professionalisering van de aanbieders en consolidering van de markt. V o o r ui tb l ik en t r e n d s Een betere informatievoorziening aan potentiële investeerders vraagt om intensievere inspanningen voor het verschaffen van die informatie, vooral voor grotere projecten. Te denken is aan de vorm van een prospectus. Zowel crowdfundingspecialisten als andere aanbieders van financieringsalternatieven willen hun klanten méér kunnen bieden dan alleen het eigen kernproduct: er is een trend om dat in te zetten als onderdeel van een financieringsmix, in samenwerking met aanbieders van andere producten. Zo kan geslaagde crowdfunding voor een project dienen als substituut voor een (dure) krediettoets: een bank kan dan op basis van de ‘social due diligence’ van de geldverschaffers aanvullend krediet verlenen. Crowdfundingplatforms zullen op de korte termijn enkele tientallen miljoenen euro’s aan financiering beschikbaar kunnen maken. Daarbij vervullen zij vooral een functie voor kredietaanvragen rond de € 250.000, alhoewel de eerste voorbeelden van enkele tonnen er ook al zijn.

2.3

Matchmaking Wa t i s he t ? Een aantal organisaties in Nederland brengt ondernemers met een plan maar zonder (voldoende) kapitaal in contact met investeerders die rendement zoeken voor hun kapitaal en die geld willen steken in kansrijke ondernemingen. De ondernemer zet zijn propositie met plan en benodigd bedrag op de website van de organisatie en investeerders kunnen naar aanleiding daarvan contact leggen voor een eventuele deal. Zij leveren eigen, dus risicodragend, vermogen. Daar staat zeggenschap en delen in de winst tegenover. De matchmakers bieden doorgaans ook extra service zoals netwerkbijeenkomsten en voorlichting. Praktijkervaring leert dat slechts in een minderheid van de gevallen een match wordt gerealiseerd (minder dan 10%). W a t i s e r i n Ne d e r l a nd b e r e i k t ? Er is in Nederland een beperkt aantal dienstverleners actief op het gebied van matching. InvestorMatch, Investeringsplein en Kapitaalplaza zijn de belangrijkste.1 Afgezien van netwerkbijeenkomsten en voorlichting bieden matchmakers ook links naar en contacten met dienstverleners zoals accountants, juristen en bedrijfsadviseurs. InvestorMatch organiseert voor zijn klanten cursussen en coaching en biedt ook (voorlichting over) andere financieringsopties zoals bancair krediet, crowdfunding en subsidies, als onderdeel van een optimale financieringsmix. Crowdfunding heeft hier anders dan de in paragraaf 2.2 beschreven vorm betrekking op een kleine crowd van vermogende particulieren en business angels die grotere bedragen investeert2, in een portefeuille waarmee men zijn risico kan spreiden.

10

1

http://www.investormatch.nl/, https://www.kapitaalplaza.nl/, http://www.investeringsplein.nl/.

2

Het gaat hier om vermogende particulieren en business angels.

Systematisch onderzoek naar effecten van matchmakingsites voor bedrijfsfinanciering in Nederland ontbreekt op dit moment. Daardoor wordt lerend vermogen onvoldoende benut. Ook is daardoor niet aan te geven wat de ontwikkeling in het afgelopen jaar is geweest. U i td a g i ng en Als belangrijkste mogelijke knelpunt geldt het economische klimaat: er is minder behoefte aan bedrijfsfinanciering. Daarnaast is deze vorm van financiering nog onvoldoende bekend bij intermediairs en ondernemers. Voor het gebruik ervan is dit een belangrijke drempel. O p l o s s i ng e n Ook hier ligt er weer een belangrijke taak voor intermediairs en brancheorganisaties. Als zij ondernemers goed kunnen voorlichten over voor- en nadelen en voorbeelden van geslaagde matches kunnen geven, kan gebruik worden bevorderd. Belastingvoordelen voor investeerders kunnen voldoende funding bevorderen, hoewel er aan de aanbodkant momenteel geen tekorten lijken te zijn. V o o r ui tb l ik en t r e n d s Sommige matchmakers screenen hun cliënten tegenwoordig strenger. Kapitaalzoekers moeten aan voorwaarden voldoen, willen zij in aanmerking komen voor actieve begeleiding. Investeerders moeten inzicht geven in hun track record. Deze professionaliseringsslag zal doorzetten in deze sector, zeker als de geïnvesteerde bedragen hoger worden. Daarnaast is ook de trend zichtbaar om het accent te verleggen naar het vinden van de optimale financieringsoplossing voor de cliënt, in plaats van uitsluitend matchmaking te faciliteren. Momenteel groeit de animo bij vermogensbezitters om te investeren. Dat heeft onder meer te maken met de lage rente op spaargeld: men zoekt naar mogelijkheden met een beter rendement.

2.4

(Achtergestelde) leningen Wa t i s he t ? Een achtergestelde lening is een krediet waarbij de schuldeiser in geval van faillissement zijn geld pas terugkrijgt wanneer de concurrente schuldeisers zijn betaald (alle andere schuldeisers, van leveranciers tot de Belastingdienst). Met een dergelijke lening krijgt een bedrijf makkelijker bancair krediet. Banken zien een achtergestelde lening als vrijwel gelijk aan eigen vermogen. Door dit te versterken, kan een bedrijf makkelijker geld lenen. W a t i s e r i n Ne d e r l a nd b e r e i k t ? Op dit moment zijn er meerdere initiatieven in Nederland met betrekking tot het verstrekken van achtergestelde leningen aan het MKB. Het Nederlands MKB Fonds stelt zich ten doel achtergestelde leningen aan MKBbedrijven te verschaffen tegen relatief lage kosten. Medio 2013 is het Fonds nog niet gestart. In vergelijking met 2012 is er geen vooruitgang geboekt.

11

Voor de grotere financieringsbedragen zijn er enkele ‘mezzanine’ fondsen die achtergestelde leningen verstrekken, met marktconforme tarieven die de investeerders van een aantrekkelijk rendement verzekeren. Vooral familiebedrijven betalen die tarieven echter graag als zij daarmee gedeeltelijke ‘onteigening’ kunnen voorkomen: zij financieren immers voor een langere periode via een lening, in plaats van met extern eigen vermogen van een informal investor of participatiemaatschappij die daarvoor aandelen vraagt en invloed op het bedrijfsbeleid.

Een nieuw en recent gestart fonds met een relatief lage instap is het Delta Lloyd Mezzanine Fonds. Dit fonds verstrekt leningen vanaf € 5 miljoen waar andere fondsen bij € 20 miljoen en meer beginnen. De financiering is bestemd voor overnames, bedrijfsopvolging en uitbreiding en groei. Het fonds is zo recent gestart dat er nog geen track record beschikbaar is.

Najaar 2013 zal Capital Credit Fund van start gaan, dat leningen in de range van € 250.000 tot € 4 miljoen gaat verstrekken aan operationeel winstgevende MKBondernemingen (uitgezonderd: vastgoed, financiële dienstverlening en horeca), met funding door institutionele beleggers en pensioenfondsen. De financiering is bestemd voor groei en uitbreiding, overnames en herfinanciering. V o o r ui tb l ik en t r e n d s Banken trekken zich momenteel terug uit de markt voor achtergestelde leningen. Basel III-regels verplichten hen die grotendeels of zelfs volledig te boeken als risicodragend eigen vermogen. Die verplichting staat haaks op het streven het eigen vermogen van banken te optimaliseren. Dit houdt in dat de markt voor achtergestelde leningen ruimte gaat bieden voor nieuwe initiatieven. Anderzijds is het verstrekken van achtergestelde leningen aan MKB-bedrijven in een voortdurende recessie een risicovolle aangelegenheid, die dan ook een relatief hoog tarief met zich brengt. Snelle groei van nieuwe initiatieven op dit terrein ligt daardoor niet in de lijn der verwachtingen.

2.5

Beurs voor niet-genoteerde effecten Wa t i s he t ? De Nederlandse ParticipatieExchange, NPEX, stelt aanbieders van nietgenoteerde effecten zoals participaties in CV's, obligaties of aandelen, in staat deze op een makkelijke manier te verhandelen via een veilingsysteem. Kopers en verkopers zitten zelf aan de knoppen en hoeven er niet meer voor naar bank of broker. NPEX is een geautomatiseerd en online handelsplatform dat moet uitgroeien tot een volwaardige beurs. Het minimum voor aandelen is 250.000, voor obligaties € 500.000. Dit laatste heeft te maken met de kosten van juridische en accountantsdoorlichting van het bedrijf. Het maximum ligt op € 30 miljoen.

12

Wat is er in Nederland bereikt? Medio 2013 heeft NPEX 30 noteringen: 22 fondsen en 8 bedrijven. Het aantal beleggers is in een jaar tijd verdrievoudigd en ligt nu op 5.000. Het uitstaande kapitaal is in deze periode toegenomen van € 20 miljoen naar ruim € 80 miljoen. U i td a g i ng en Gebrek aan bekendheid van de doelgroep met deze faciliteit en de juiste aanpak om die doelgroep te bereiken, zijn knelpunten, ook al omdat goede voorbeelden spaarzaam te vinden zijn. Dit verbaast ook niet gezien de korte levensduur van deze online beurs. V o o r ui tb l ik en t r e n d s Het afgelopen jaar is er een verschuiving geweest van aandelen naar meer handel in obligaties. Gezien de economische ontwikkelingen voorziet deze beurs dat kredietwaardigheidbeoordeling van MKB-bedrijven toenemend de aandacht zal gaan vragen.

2.6

Participatiefonds gefinancierd met obligaties Wa t i s he t ? MKB Fonds is een al langer bestaande participatiemaatschappij die voor het eerst in 2012 een obligatie-emissie heeft gedaan voor funding van participaties. Dat zijn participaties in gezonde MKB-ondernemingen, met name ten behoeve van bedrijfsopvolging door middel van management buy-ins en buy-outs. Tot nu toe gaat het om participaties voor bedragen van gemiddeld € 5 tot € 6 ton. Een tweede emissie voor een bedrag van maximaal € 10 miljoen wacht (medio 2013) op goedkeuring van de AFM. Aandelen van het bedrijf waarin wordt geparticipeerd, komen in het fonds. De vertrekkende DGA krijgt de gelegenheid gefaseerd terug te treden. Hij verkoopt daartoe de helft van de aandelen aan het fonds en draagt na circa vijf jaar de andere helft over aan zijn opvolger(s). Zo blijft hij in de overgangsperiode nog het ‘gezicht’ van de zaak en is de continuïteit beter gezekerd. Wat is er in Nederland bereikt? Het initiatief bestaat nog maar zeer kort: klantenaantallen zijn nog niet beschikbaar. Wel is het initiatief nu inzetbaar voor bedrijven. Uitdagingen De belangrijkste uitdaging voor participatiefondsen die opvolging en overname van MKB-bedrijven willen financieren, is in contact komen met de juiste kandidaten. Voor een aantal bedrijfstakken staat het licht nog steeds op oranje, zo niet op rood wat betreft de vooruitzichten voor hun markt. V o o r ui tb l ik en t r e n d s Het beleggingsklimaat is de laatste tijd verbeterd, mede door de lage spaarrente. Dat verbetert de markt voor een obligatie-uitgifte. Verder groeit het aantal MKBbedrijven waarvoor geen of geen geschikte opvolger beschikbaar is en waarbij overnemende partijen moeilijk aan financiering kunnen komen. Door druk in de markt zal dit initiatief zich snel kunnen ontwikkelen.

13

2.7

Micro- en ‘MKB-krediet’ Wa t i s he t ? Qredits is opgericht in 2009 en is de enige landelijk werkende microkredietinstelling in Nederland. Qredits is een non-profitinstelling die microkredieten verschaft voor een bedrag tot € 50.000.

Met ingang van juli 2013 verstrekt Qredits ook ‘MKB-kredieten’ voor bedragen van € 50.000 tot € 100.000. De doelgroep bestaat uit startende en bestaande ondernemers die moeite hebben om financiering bij een bank te krijgen. Inmiddels zijn (medio 2013) 3.650 kredieten verstrekt voor een totaalbedrag van € 62,5 miljoen. Klanten komen binnen via internet (35%), doorverwijzing van banken (25%), Kamer van Koophandel (20%), gemeenten en UWV (20%) en accountants/boekhouders (20%). Screening gebeurt door bezoek van een bedrijfsadviseur die het ondernememings- of investeringsplan en de persoonlijke financiële situatie bespreekt met de kandidaat, waarna een risk manager beslist over al of niet toekennen op basis van het plan en de analyse van de bedrijfsadviseur. Qredits biedt potentiële cliënten (tegen betaling) online tools: een ondernemerstest, een ondernemingsplansjabloon, schrijven van een ondernemingsplan en een verkoopplan en debiteurenbeheer. Daarnaast zijn er pakketten beschikbaar op het gebied van het schrijven van een ondernemingsplan, marketing, administratie en dergelijke. Tot slot biedt Qredits coaching. Daartoe beschikt men over 600 als ondernemerscoach opgeleide vrijwilligers. U i td a g i ng en Nog te weinig ondernemers weten Qredits te vinden, ondanks een fors aantal nieuwe aanvragen elke week. De middelen om aan de weg te timmeren en de naamsbekendheid te vergroten, zijn beperkt. Funding zou in de toekomst een probleem kunnen worden, na 2014. V o o r ui tb l ik en t r e n d s Het aantal cliënten van Qredits is vooral in 2011 sterk toegenomen en is daarna verder in een wat lager tempo gegroeid. Voor extra funding is inmiddels een beleggingsfonds voor de particuliere markt gestart.

2.8

Factoring Wa t i s he t ? Bij factoring neemt de factor (het factorbedrijf) de debiteurenportefeuille of een deel daarvan over, betaalt deze het grootste deel van de waarde van die portefeuille (bijvoorbeeld 75%) direct uit en het resterende deel na inning van de uitstaande vorderingen. Openstaande rekeningen worden zo omgezet in direct beschikbare liquide middelen en dus versterking van het werkkapitaal.

14

Bij factoring gaat het feitelijk niet om financiering. Wel kunnen bedrijven voorkomen dat zij financiering moeten aanvragen om tekorten in hun werkkapitaal op te vangen.1 Hetzelfde geldt ook voor leasing. Met factoring kunnen bedrijven hun vaak tijdrovende debiteurenadministratie uitbesteden en profiteren van expertondersteuning bij debiteurenbeheer: risicoinschatting, beheer, incasso en eventuele juridische procedures. W a t i s e r i n Ne d e r l a nd b e r e i k t ? De gevestigde Nederlandse factorbedrijven (vier) zijn verbonden aan banken en accepteren alleen middelgrote en grote klanten. Bijvoorbeeld IFN (eigenaar: Deutsche Bank) heeft de ondergrens voor acceptatie onlangs opgetrokken naar een omzet van € 5 miljoen. Nieuwe toetreders die zich wel richten op kleinere bedrijven, zijn Trefi en Alpha Commercial Finance. Trefi is operationeel sinds voorjaar 2012. Trefi schrijft factuurbedragen gelijk over op de rekening van klanten, met flexibeler voorwaarden en een lagere vergoeding dan gehanteerd door de grote factorbedrijven. Er is ook geen verplichting om alle facturen te financieren. Incassokosten zijn voor eigen rekening, maar Trefi biedt wel ondersteuning bij de inning. Trefi legt de ondergrens voor acceptatie bij een omzet van € 250.000 en heeft voor € 1 miljoen aan financiering uitstaan bij 20 klanten (medio 2013).

Alpha Commercial Finance is operationeel sinds eind 2012. Alpha biedt fullservice factoring inclusief incasso. Klanten zijn business-to-business leverende bedrijven met een omzet vanaf € 100.000, gemiddeld 8 fte en een gemiddelde portefeuille van € 250.000. Voor eind 2013 verwacht Alpha 100 klanten en € 25 miljoen aan uitstaande financiering. U i td a g i ng en Tegenover verbetering van de liquiditeitspositie, meer tijd om te ‘ondernemen’ en expertondersteuning staat de prijs die het factorbedrijf rekent en een onpersoonlijker relatie met afnemers als een bedrijf zijn debiteurenportefeuille overdraagt. Dat kan die relatie beschadigen. Ook brengt een overstap naar factoring eenmalige administratieve lasten mee: de debiteurenadministratie moet worden afgestemd op het systeem van het factorbedrijf. Ondernemers noemen ‘te duur’ en in mindere mate invloed op de klantrelatie als nadeel van factoring. Het belangrijkste vraagstuk waarvoor toetreders op deze markt zich gesteld zien, is echter funding van de eigen service: hiervoor is een flink startkapitaal nodig dat moeilijk blijkt aan te trekken op acceptabele voorwaarden. Dit ondanks het onderpand dat men biedt in de vorm van vorderingen/facturen. Een handicap voor factoring is ook de vrij geringe bekendheid van dit instrument bij ondernemers in het MKB.

1

Dit noemen ondernemers als het belangrijkste voordeel van factoring. Andere voordelen zijn besparing op debiteurenbeheer en het feit dat het factorbedrijf het betalingsrisico draagt. Zie Span, T., J. Snoei en L. Smit, Leasing en factoring: kansrijke financieringsinstrumenten. Onderzoek naar de beleving en ervaringen van ondernemers in het MKB, Panteia, Zoetermeer, 2013.

15

Tot slot zet een aantal grote afnemers zijn kleine leveranciers voor het blok door eenzijdig vastgestelde lange betaaltermijnen of een verpandingsverbod van de debiteurenportefeuille. Mogelijke oplossingen Een borgstellingsregeling voor factorbedrijven kan een belangrijk obstakel waar zij mee te maken hebben, uit de weg helpen ruimen, namelijk hun eigen funding. Sinds oktober 2012 loopt een pilot waarbij de regeling Borgstelling MKB Kredieten ook openstaat voor financiële dienstverleners. Deze pilot loopt tot en met 2013. Verder is onder het Nederlandse belastingstelsel de rente op bancair krediet wel aftrekbaar, maar de kosten van leasing en factoring niet. Elders in Europa bestaan hiervoor faciliteiten zoals een lagere btw of versnelde afschrijving. En tot slot is meer en betere voorlichting over factoring gewenst voor ondernemers en intermediairs, dit om het beter bekend te maken bij de doelgroep. V o o r ui tb l ik en t r e n d s De Europese markt voor factoring is na 2009 fors gegroeid, volgens cijfers van Factors Chain International.1 Hierbij wel de kanttekening dat Nederland op dit gebied een kleine speler is in Europa: waar hier een handvol factorbedrijven actief is, gaat het in landen als Duitsland en Italië om (veel) meer dan 100. Dat er bij het MKB vraag is naar dit product, bewijst het feit dat er nauwelijks speciale reclame voor hoeft te worden gemaakt: een stukje in dag- of vakblad over deze mogelijkheid om de liquiditeit op peil te houden, lokt al voldoende reacties uit voor aanbieders die kleine debiteurenportefeuilles accepteren.

2.9

Leasing Leasing bestaat al 50 jaar en is dus geen ‘nieuwe’ vorm van bedrijfsfinanciering. Het gebruik in Nederland is wel onder de Europese maat en dat impliceert mogelijk een gemiste kans nu ondernemers minder kans van slagen hebben bij de bank. Daarom wordt er hier toch een paragraaf aan gewijd. Wa t i s he t ? Leasing is aankoop van kapitaalgoederen door een financier, die vervolgens tegen een contractuele vergoeding beschikbaar worden gesteld aan bedrijven. Er kan onderscheid worden gemaakt tussen equipment lease en autolease. Equipement lease heeft betrekking op bedrijfsmiddelen, van koffieapparaten tot industriële machines, draglines en oogstmachines. Autolease betreft auto’s voor personen- en goederenvervoer. Bij contracten voor equipement lease is de leverancier van het equipement vaak als partij betrokken: door zelf een leasecontract af te sluiten (vendor leasing) of als intermediair. De aard van een leasecontract kan variëren van pandleasing, via financial lease en operational lease tot full operational lease. Bij pandleasing is het cliëntbedrijf volledig eigenaar, maar rust er een pandrecht op het object. Bij financial lease is de leasemaatschappij juridisch en het cliëntbedrijf economisch eigenaar. Bij operational lease is de leasemaatschappij volledig eigenaar. Bij full operational lease neemt de leasemaatschappij ook onderhoud en verzekering voor zijn rekening en eventueel tijdelijke vervanging.

1

16

Zie T. Span et al, o.c. figuur 2.

Om aan extra kapitaal te komen, kan ook eigen equipement worden verkocht aan een leasemaatschappij en vervolgens worden teruggeleaset: sale and lease back. W a t i s e r i n Ne d e r l a nd b e r e i k t ? In Nederland maakt ongeveer een kwart van de MKB-bedrijven gebruik van leasing. Dat is een stuk lager dan het Europese gemiddelde van 40%. Circa 7% van alle investeringen wordt met leasing gefinancierd, tegen gemiddeld 17% in Europa. 1 Er is in Nederland een groot aantal leasemaatschappijen actief. Ook banken hebben hun eigen leaseafdelingen, evenals een aantal producenten en leveranciers van bedrijfsmiddelen. U i td a g i ng en Veel ondernemers in het MKB zijn onvoldoende op de hoogte van wat leasing precies inhoudt en wat het hun kan opleveren in vergelijking met bijvoorbeeld een bancair krediet (zoals een langere looptijd). Leasing is duur, denkt zeker de helft van de ondernemers in het MKB, gevraagd naar wat zij zien als nadelen ervan.2 Daarbij wordt het serviceaspect van leasing (denk bijvoorbeeld aan het regelen van vervangend vervoer bij een onderhoudsbeurt van de leaseauto) niet altijd in de beoordeling betrokken. V o o r ui tb l ik en t r e n d s Gegeven de behoefte bij bedrijven aan financiering van werkkapitaal 3 en gegeven het feit dat die bij banken moeilijker te krijgen zal zijn en op hardere voorwaarden, ligt er nog een markt open voor leasing. Er zal nog wel zendingswerk moeten worden verricht onder MKB-ondernemers om ze beter bekend te maken met wat leasing is en met de voorwaarden. Ook is funding van leasemaatschappijen zelf een issue: kunnen zij zelf de financiering aantrekken die zij vervolgens doorgeven naar hun cliënten in het MKB?

1

Bron: Oxford Economics, The use of leasing amongst European SME’s, 2011. Geciteerd in: Span, Tommy, Johan Snoei en Lia Smit, Leasing en factoring: kansrijke financieringsinstrumenten. Onderzoek naar de beleving en ervaringen van ondernemers in het MKB, Panteia, Zoetermeer, 2013, paragraaf 2.1.1.

2

Zie Span, T., J. Snoei en L. Smit, Leasing en factoring: kansrijke financieringsinstrumenten. Onderzoek naar de beleving en ervaringen van ondernemers in het MKB, Panteia, Zoetermeer, 2013, paragraaf 4.1 (tabel 10).

3

Volgens opeenvolgende financieringsmonitoren het belangrijkste doel waarvoor bedrijven financiering zoeken. Zie Braaksma, Ro, Wim Verhoeven, Lia Smit en Tommy Span, Financieringsmonitor 2013-1. Onderzoek naar de financiering van het Nederlandse bedrijfsleven, Panteia, Zoetermeer, 2013. Zie paragraaf 3.2 (tabel 9).

17

2.10 Welk initiatief voor welk bedrag? In onderstaande figuur wordt weergegeven voor welke bedragen welk initiatief geschikt is.

Hoger dan 10 mln. 5-10 mln. 1 -5 mln. 500.000-1.000.000 450.000-500.000 400.000-450.000 350.000-400.000 300.000-350.000 250.000-300.000 200.000-250.000 150.000-200.000 100.000-150.000 50.000-100.000 0- 50.000

Factoring en micro-

factoring (Trefi+Alpha)

Delta Lloyd mezzanine

fonds

Capital Credit Fund

NPEX

MKB Fonds

Digitale matchmaking

Crowdfunding

Kredietunie

Qredits

Toelichting: de gepresenteerde aanbieders staan in volgorde van minimaal/maximaal te verkrijgen bedragen. Bij (micro)factoring: die is apart gezet omdat het geen financiering is in dezelfde zin als de andere financieringsvormen. Microfactoring (rood) is hier onderscheiden van traditionele factoring (oranje).

18

3

Conclusies A a n a l t er na t ie ve n vo o r b a nca ir e f i na n c ier i ng i s nie t t e o n tk om e n Gesprekspartners in het kader van deze verkenning van alternatieve financieringsvormen signaleren vaak ‘terugtrekkende bewegingen’ bij banken, vooral als het gaat om kleinere kredieten onder de € 250.000. De risico’s nemen toe, getuige het sterk gestegen percentage bedrijven dat bij banken wegens financiële problemen onder ‘bijzonder beheer’ valt. 1 En dan zijn er uiteraard de hogere eisen aan het buffervermogen van banken. Het gevolg is dat banken hun voorwaarden voor kredietverlening verder aanscherpen en dan in het bijzonder die voor het MKB, met zijn in verhouding tot de omvang van het krediet hoge kosten voor een krediettoets.2 De lage spaarrente van dit moment wordt aangemerkt als een incentive voor beleggers om elders een beter rendement te zoeken, bijvoorbeeld in MKBobligaties. T r e nd na a r a a nb ied en f in a nc i er i n g sm ix Ook aanbieders van nieuwe vormen van bedrijfsfinanciering gaan deels op zoek naar een voor de klant aantrekkelijke financieringsmix, waarbij het eigen product complementair is met dat van andersoortige aanbieders. Dit kan ten opzichte van de publicatie van 2012 als een trend worden gezien. Een initiatief dat de nodige publiciteit heeft gekregen, is dat van de nieuwe zorgverzekeraar Anno12, die via crowdfunding een bedrag van € 6 ton binnenhaalde en ruim € 2,5 miljoen van investeerders. 3 Door hun klanten de beste combinatie van financieringsmogelijkheden te bieden, kan gebruik worden gemaakt van de sterke kanten van de verschillende onderdelen van de mix en kunnen eventuele beperkingen worden gecompenseerd. Wie kans ziet met crowdfunding een substantieel bedrag binnen te halen, kwalificeert zich daarmee ook voor andere financiers zoals banken of investeringsfondsen: de crowd die er geld in steekt, schat het dan kennelijk in als een risico dat het waard is om genomen te worden. B ek e n d h e i d m e t a l t er na t i e v e f in a n c i e r i ng s v o r m e n no g g e r ing Een meermalen genoemd knelpunt dat speelt bij zulke verschillende financieringsmethoden als microkredieten, crowdfunding, factoring en niet-genoteerde effecten, is een geringe bekendheid ervan bij de doelgroep: MKB-ondernemers. Enerzijds heeft verwerven van bekendheid tijd nodig, zeker bij deze doelgroep. Financiering is voor hen geen continu proces, zoals bij grote bedrijven die er specialisten voor inzetten. Anderzijds spelen onvoldoende interesse voor financiering en onvoldoende kennis van zaken op dit gebied ook een rol. Uit recent Panteia-onderzoek blijkt dat ondernemers in kleinere bedrijven (minder dan 50 werkzame personen) hun eigen kennis op dit gebied als vrij matig beoordelen.4

1

Financiële Dagblad, artikel 24 juni 2013 (interview Biesheuvel, MKB Nederland).

2

Financiële Dagblad, art. ‘Banken scherpen kredietbeleid MKB aan’, 23 mei 2013.

3

http://www.skipr.nl/actueel/id14834-crowdfunding-anno12-succesvol.html.

4

Braaksma, Ro, Wim Verhoeven, Lia Smit en Tommy Span, Financieringsmonitor 2013-1. Onderzoek naar de financiering van het Nederlandse bedrijfsleven, Panteia, Zoetermeer, 2013. Zie paragraaf 7.3.

19

Voorlichting over nieuwe financieringsmogelijkheden moet vaak komen van MKBadviseurs zoals accountants en boekhouders of brancheorganisaties.1 Als deze intermediairs met de juiste informatie gevoerd worden, belooft dat aantrekkelijke multipliereffecten.

1

20

Voorbeeld van een organisatie die dit oppakt, is Koninklijke Metaalunie: zie http://metaalunie.nl/kennisbank > ‘financiering’.

BIJLAGE 1

Bronnen

A l g e me e n http://www.mkbservicedesk.nl/krediet-desk/ Verkenning mkb-financiering, Commissie Hoek, 2 juli 2013 K r e d ie t u n i e s http://www.kredietunienederland.nl/ C r ow d f u n din g www.crowdaboutnow.com www.geldvoorelkaar.nl http://www.douwenkoren.nl/ M a t c h m ak in g http://www.investormatch.nl/ https://www.kapitaalplaza.nl/ http://www.investeringsplein.nl/ B e u r s n ie t -g e n o t e e r d e e f f e c t e n https://www.npex.nl/ Leasing en factoring http://www.trefi.nl/ http://www.alphacomfin.nl/ P a r t ic i p a t i e f o n d s o p b a s i s v a n o b l ig a t i e s http://mkb-fonds.nl/ Microkredieten www.qredits.nl Interviews zijn gehouden met: Kredietunie Nederland

Dhr. Roland Lampe

Crowdfunding

Dhr. Tom Vroemen

Digitale matchmaking

Dhr. Peter van Meersbergen Dhr. Jan Suiskens

Achtergestelde leningen

Dhr. Erwin de Jong Dhr. Gerard de Kool

Beurs voor niet-genoteerde effecten

Dhr. Ed Kiers

Participatiefonds obligaties

Dhr. Thomas Wals

Micro- en MKB-krediet

Dhr. Elwin Groenevelt

Factoring

Dhr. Jeroen Smits Dhr. Louis Hofmeijer Dhr. David Persons

21

22

BIJLAGE 2

Aanbieders nieuwe financieringsvormen

Investeringsplein Naam:

Investeringsplein.nl

Website: Formule:

www.investeringsplein.nl ‘Datingsite’ voor ondernemers. Ondernemers zetten hun propositie op de website, geïnteresseerde investeerders kunnen op basis daarvan contact leggen.

Eigen/vreemd vermogen:

Eigen vermogen

Distributiekanaal:

www.investeringsplein.nl

Operationeel vanaf:

December 2007

Aantal cliënten:

2012: 1.600 actief, 3.500 totaal

Kredietgrootte:

Range van € 50.000 tot 500.000

Uitstaande financiering:

2012: € 400 miljoen

Investormatch Naam:

Investormatch BV

Website: Formule:

www.investormatch.nl Matching van ondernemers-kapitaalzoekers met investeerders en (netwerk)service voor beide


Eigen vermogen

Distributiekanaal:

www.investormatch.nl, magazine, events

Operationeel vanaf:

Mei 2011

Aantal cliënten:

> 1.000

Kredietgrootte:

Van € 100.000 tot 2.000.000


N.b.

K r ed i e t u n i e s Naam:

Kredietunie Nederland

Website: Formule:

http://www.kredietunienederland.nl/ Financiering door ondernemers, voor ondernemers (coöperatieformule)


Vreemd vermogen

Distributiekanaal:

Sectorale en locale/regionale kredietunies

Operationeel vanaf:

Medio 2013

Aantal cliënten:

(Nog) n.v.t.

Kredietgrootte:

< € 250.000


N.v.t.

Nederlands MKB Fonds Naam:

Nederlands MKB Fonds

Website: Formule:

www.nederlandsmkbfonds.nl Achtergestelde lening, om banklening makkelijker te maken


Achtergestelde lening die door banken vaak gelijkgesteld wordt aan eigen vermogen

Distributiekanaal:

Direct via internet en B2B via bijvoorbeeld accountmanagers van bank, intermediairs, accountants en brancheverenigingen

Operationeel vanaf:

Nog niet operationeel

Aantal cliënten:

(Nog) n.v.t.

Kredietgrootte:

€ 100.000 tot € 1 miljoen


N.v.t. 23

NPEX Nederlandse ParticipatieExchange Naam:

Npex Holding BV

Website: Formule:

https://www.npex.nl/ Geautomatiseerd online handelsplatform voor nietgenoteerde effecten


Eigen vermogen en vreemd vermogen

Distributiekanaal:

Partnernetwerk

Operationeel vanaf:

Februari 2009

Aantal cliënten:

5.000

Kredietgrootte:

Vanaf € 250.000 tot € 30 miljoen


€ 84 miljoen

M K B - C r o wd f u n d i n g Naam:

MKB-Crowdfunding

Website:

www.mkbcrowdfunding.nl

Formule:

Financiering door eigen ondernemersnetwerk


Eigen vermogen

Distributiekanaal:

Diverse MKB-organisaties

Operationeel vanaf:

17-11-2011

Aantal cliënten:

(2012: 7.500)

Kredietgrootte:

€ 20.000 tot € 2,5 miljoen (accent < € 200.000)

Uitstaande financiering

(2012: € 650.000)

CrowdAboutNow Naam:

CrowdAboutNow BV

Website: Formule:

www.crowdaboutnow.com Netwerkfinanciering (andere ondernemers, klanten et cetera)


Eigen vermogen

Distributiekanaal:

Partnernetwerk (fin. intermediairs, incubators e.a.)

Operationeel vanaf:

15-11-2010

Aantal cliënten:

30

Kredietgrootte:

€ 5.000 tot € 75.000 (in één geval: € 600.000)


€ 1.200.000

Trefi

24

Naam:

TREFI

Website:

www.trefi.nl

Formule:

Management en (voor)financieren van facturen


Factoring: dus niet van toepassing

Distributiekanaal:

Internet, intermediairs, banken

Operationeel vanaf:

Maart 2012

Aantal cliënten:

20

Kredietgrootte:

€ 10.000 tot € 250.000


€ 1.000.000

Alpha Commercial Finance Naam:

Alpha Commercial Finance

Website:

www.alphacomfin.nl

Formule:

Management en (voor)financieren van facturen


Factoring: dus niet van toepassing

Distributiekanaal:

Internet, intermediairs, banken

Operationeel vanaf:

November 2012 (operationeel)

Aantal cliënten:

Eind 2013 circa 100 (verwacht)

Kredietgrootte:

€ 100.000 tot € 500.000


Eind 2013 € 25 miljoen

Delta Lloyd Mezzanine Fonds Naam:

Delta Lloyd Mezzanine Fonds (DMF)

Website: Formule:

http://www.deltalloydassetmanagement.nl/ Participatiefonds voor opvolging en overname


Eigen vermogen

Distributiekanaal:

Intermediairs, free publicity, eigen netwerk

Operationeel vanaf:

mei 2013

Aantal cliënten:

1

Kredietgrootte:

€ 5.000.000 tot € 15.000.000


€ 6.000.000

Capital Credit Fund Naam:

Capital Credit Fund

Website:

http://www.neos.nu/over-ccf

Formule:

Leningen voor MKB-bedrijven, met funding door pensioenfondsen en institutionele beleggers


Vreemd vermogen

Distributiekanaal:

Intermediairs, accountants

Operationeel vanaf:

Najaar 2013 (verwachting)

Aantal cliënten:

(Nog) n.v.t.

Kredietgrootte:

Range € 250.000 tot € 4 miljoen


(Nog) n.v.t.

25

26

De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: www.ondernemerschap.nl.

Recente Publieksrapportages Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en

A201335

01-07-2013

A201333

02-07-2013

Topsectoren in beeld. Internationale oriëntatie topsectoren

A201331

04-07-2013

Calimero creativiteit: De innovatieve netwerken van zzp’ers

A201330

25-06-2013

Hoe goed ligt de gemeente bij MKB?

A201329

18-06-2013

Monitor Inkomens Ondernemers

A201328

27-06-2013

Het wenkend perspectief van consumenteninnovatie

A201327

16-07-2013

Innoveren achter de schermen

A201326

19-07-2013

De financiële positie van het MKB in 2013 en 2014

A201325

9-7-2013

A201323

06-06-2013

Kleinschalig ondernemen 2013

A201322

13-06-2013

Topsectoren in beeld - Bekendheid met het topsectorenbe-

A201321

21-05-2013

Administratieve lasten MKB

A201320

04-06-2013

Ambities en vermogensopbouw van zzp'ers

A201319

11-06-2013

Topsectoren: beeld en ontwikkeling

A201317

16-05-2013

Diaspora links van migrantenondernemers in Nederland

A201316

31-05-2013

Intellectueel eigendom topsectoren

A201315

07-05-2013

MKB verdeeld over kabinetsbeleid

A201314

02-05-2013

Topsectoren in beeld

A201313

28-03-2013

Concurrentie in het MKB

A201312

25-03-2013

Alles flex, is dat een mismatch?

A201311

09-04-2013

Challengers: hun kenmerken en succesfactoren

A201310

04-04-2013

Wie wordt werkgever?

A201309

16-04-2013

Oudedagsvoorziening in het MKB

A201308

11-04-2013

Benchmark klanten Qredits

A201306

21-02-2013

De waarde van sociaal ondernemerschap

A201305

24-01-2013

Grondstofschaarste?

A201304

02-04-2013

Gezocht: werklocatie 3.0

A201303

24-01-2013

Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2012 en

A201302

08-01-2013

Financiering van innovatie in het MKB

A201218

15-01-2013

Samen starten

A201217

17-01-2013

Inkomen, vermogen en dynamiek van zelfstandigen zonder

A201216

9-1-2013

A201215

19-12-2012

A201214

7-12-2012

Meer innovatie door buitenlanders?!

A201213

4-12-2012

Meerwaarde van studentbedrijven

A201212

4-12-2012

Duurzaam ondernemen in het MKB

A201211

12-11-2012

Global Entrepreneurship Monitor 2011 The Netherlands

A201210

19-11-2012

Gebruikers en communities

A201209

8-8-2012

Wagenpark MKB en Grootbedrijf 2010

A201208

6-7-2012

Nieuwe financieringsvormen voor het MKB

A201207

20-6-2012

2014 – Update juni

Minirapportage biomaterialen

leid en beleving van het ondernemingsklimaat

2013 - Update december

personeel Financieringsmonitor topsectoren 2012 Ondernemen zonder personeel


27

A201206

20-6-2012

Een typologie van ondernemers met lage inkomens

A201205

28-6-2012

Kleinschalig Ondernemen 2012

A201204

30-5-2012

Hoe ondernemend zijn zzp'ers?

A201203

22-5-2012

Duurzaam ondernemen in het kantoorhoudende MKB

A201202

16-4-2012

Vergrijzing en ondernemerschap

A201201

4-4-2012

A201113

22-11-2011

Ondernemen in de Sectoren 2011

A201112

22-11-2011

Zelfbewust een Zelfstandige Positie

A201111

21-9-2011

Kerngegevens MKB 2011

A201110

25-8-2011

Financieringsmonitor 2011

A201109

22-8-2011

Arbeidsproductiviteitstrends in klein-, midden- en grootbe-

A201108

14-7-2011

Global Entrepreneurship Monitor 2010 The Netherlands

A201107

19-5-2011

Ondernemen voor de toekomst

A201106

27-4-2011

Trendstudie MKB en Ondernemerschap: Synthese

A201105

20-4-2011

Uitvinders in Nederland

A201104

28-4-2011


A201103

10-3-2011

Trendstudie MKB en Ondernemerschap

A201102

8-3-2011

Monitor vrouwelijk en etnisch ondernemerschap 2010

A201101

5-1-2011

Startende ondernemers

A201012

8-12-2010

A201011

16-11-2010

A201010

9-11-2010

A201009

14-10-2010

De arbeidsmarkt van Midden-Nederland

A201008

14-10-2010


A201007

30-9-2010

Stand van Zaken Zonder Personeel

A201006

23-6-2010

Internationale benchmark ondernemerschap 2010

A201005

31-5-2010

Bedrijfsbeëindigingen in het kleinbedrijf

A201004

april 2010

Octrooien in Nederland

A201003

12-4-2010

Ondernemen voor anderen!

A201002

15-2-2010

Een kwestie van ondernemen

A201001

11-1-2010

Innovatief ondernemerschap in detailhandel, horeca en am-

A200918

1-12-2009

Slim en gezond afslanken

A200917

2-11-2009

Ondernemen in de Sectoren

A200916

30-10-2009

A200915

17-8-2009

Criminaliteitspreventie door kleine bedrijven

A200914

16-6-2009

Global Entrepreneurship Monitor 2008

A200913

15-5-2009

Internationale benchmark ondernemerschap 2009

A200912

20-5-2009


A200911

3-4-2009

Kopstaartbedrijven

A200910

1-4-2009

Ondernemerschap in de wijk

A200909

27-3-2009

A200908

half juni 2009

A200907

24-3-2009


A200906

19-3-2009

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid

A200905

17-3-2009

Afhankelijkheid in de metaalsector

A200904

12-3-2009

Beter inzicht in multicultureel ondernemerschap

A200903

5-2-2009

A200902

13-1-2009

Hoe werken bedrijven samen in projecten?

drijf 1995-2015

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid Global Entrepreneurship Monitor 2009 The Netherlands Ondernemen in de sectoren 2010 – 10 brochures

bacht

Springen over de Grens

The Netherlands

28

Van werknemer tot ondernemer Review: Internationalisering van het Nederlandse MKB

Ten years entrepreneurship policy: a global overview Toekomst concurrentiepositie MKB

Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook! Nieuwe financieringsvormen voor het MKB, een update. Ro Braaksma Lia Smit

Recommend Documents