B IJEN , W ESPEN EN H OMMELS Inhoudsopgave Algemene informatie • • • • • • • • •
2
Een wesp, een bij of een zweefvlieg Sociale systemen Steken Aard van de steekactie Seizoen Aan- of afwezigheid van een angel Nesten Ecologie Determinatie van sociale bijen en wespen
Insectenbeten vermijden •
7
10 gouden tips voor wie gevoelig is voor insecten
Insectenbeten behandelen • • • •
Symptomen Wat te doen wanneer je gestoken wordt Bijensteken Wespensteken
Verdelgen of niet? • •
8
10
Het verwijderen of verdelgen van bijen- en wespennesten Taakomschrijving brandweer
Wespenbestrijding
11
Sensibilisatie
12
•
Optimaal schema rond bestrijdingswijze van wespen door de brandweer
Bijen, wespen en hommels Algemene informatie Een wesp, een bij of een zweefvlieg (blinde bij) Zweefvliegen en wespen worden inderdaad vaak met elkaar verward. Nochtans zijn ze, aan de hand van een aantal eenvoudige kenmerken, makkelijk van elkaar te onderscheiden. De naam zweefvliegen verwijst naar de manier waarop ze zich in de lucht verplaatsen. Ze vliegen met korte stukjes om dan plots te stoppen en ter plaatste te zweven. Een ander belangrijk kenmerk zijn de vleugels. Zweefvliegen hebben maar één paar vleugels terwijl bijen en wespen er twee paar hebben.
Verschil tussen wesp (boven) en zweefvlieg (onder)
Een ongevaarlijke zweefvlieg
Sociale systemen Algemeen kunnen we stellen dat alle kolonies van sociale Hymenoptera (= de orde van vliesvleugeligen zoals wespen, mieren en bijen) volgende kenmerken gemeen hebben. In de eerste plaats werken de leden van de kolonie (of staat) samen bij de verzorging van de jongen; ten tweede overlappen de generaties elkaar, zodat de opgroeiende generaties de oudere helpen bij het werk in de kolonie (o.a. het verzorgen van de larve). In elke kolonie is er op zijn minst steeds één individu dat de eitjes legt, namelijk de koningin. De Koninginnen van de sociale Hymenoptera hebben invloed op het gedrag en de ontwikkeling van de werksters. Door afscheiding van bepaalde feromonen (geurstoffen) zorgen ze ervoor dat deze werksters zich niet kunnen voortplanten.
De mannetjes van sociale Hymenoptera vinden we enkel terug in dat seizoen wanneer de nieuwe koninginnen uitvliegen. Eens de nieuwe kolonies gevestigd zijn, zijn de mannetjes overbodig en worden ze genadeloos uit het nest geworpen en vermoord. De koloniegroottes van sociale Hymenoptera kan sterk verschillen tussen soorten. Soms bestaat een kolonie uit maximaal een paar dozijn volwassen dieren. Van deze kleine kolonies overleven alleen de koninginnen, die de winter slapend doorbrengen. In het voorjaar stichten deze dan een nieuwe kolonie. Andere sociaallevende insecten leven echter in grote kolonies het hele jaar door. Tussen deze twee uitersten bestaan allerlei overgangsvormen.
Kasten bij de honingbij
Steken Van wespen is bekend dat ze meermaals kunnen steken. Bijen kunnen slechts éénmaal steken. Tijdens het steken wordt het achterlijf plotseling naar beneden gebogen. Daardoor schiet de angel uit de angelkamer, boort zich met een ruk in de tegenstander en wordt door de weerhaakjes verankerd. Als de werkster in deze situatie opvliegt scheuren de gifblaas en gifklieren. De bij sterft dan later aan haar verwondingen. Bij het loslaten van de angel vormen de bijen echter een alarmgeurstof. Dit trekt andere bijen aan en zet ze tevens aan om ook aan te vallen. Heel wat mensen maakten hiermee kennis toen ze menigmaal werden gestoken nadat één bij was begonnen. Wanneer u door een bij wordt gestoken is het dan ook aan te raden zo snel mogelijk uit de buurt te gaan om zo de ’wraak’ van de zusterbijen te vermijden.
Honingbijen
Hommel
Aard van de steekactie In tegenstelling tot bijen en hommels steken wespen ook spontaan, zonder gekneld of bedreigd te zijn. Ook doordat ze hun nesten vaak rond of in huizen bouwen en door allerlei voedingswaren aangetrokken worden, komen de wespengifanafylaxieën (= overgevoeligheid voor /overreactie tegen wespengif) heel wat frequenter voor dan ongelukken door bijensteken. In ons land worden de meeste wespensteken door de Gewone wesp en de Duitse wesp gegeven en slechts een zeldzame keer door de Hoornaar of door de Veldwesp. De Hoornaar, in de volksmond "paardenwesp", is duidelijk groter (tot 3,5 cm) dan de klassieke wesp en heeft een langere angel (tot 3,7 mm), wat de steek uiterst pijnlijk maakt. Hun gif gelijkt sterk op dat van de Gewone wesp of Duitse wesp. In streken met een warm klimaat (het Middellandse-Zeegebied) zijn veldwespen veel vaker dan bij ons de oorzaak van overgevoeligheidsreacties.
Gewone wesp
Duitse wesp
Hoornaar
Seizoen In ons land zijn wespensteken in de lente zeldzaam omdat de overwinterde bevruchte koninginnen pas dan aan hun nestopbouw beginnen. De bijenkolonies daarentegen leven het ganse jaar en reeds vanaf 12-15°C buitentemperatuur kunnen de werksters het nest verlaten. Steken in het voorjaar zijn dus praktisch steeds van bijen en slechts een zeldzame keer van een wespenkoningin. Bijensteken komen vooral in de omgeving van
bijenkorven voor. De risicogroep van bijensteken is veel kleiner dan die voor wespen en omvat hoofdzakelijk imkers, hun familieleden en buren. Hommels steken in de natuur uiterst zelden. Literatuurgegevens omtrent de overgevoeligheidsreacties op hommelgif zijn er zo goed als niet. In ons land komen dergelijke anafylaxieën wel voor, doch uitsluitend bij mensen die beroepshalve dagelijks met hommels in contact komen. De wespen worden bijzonder agressief rond de periode van het nestverval. De meeste steken worden dan ook eind augustus en nog meer in september gesignaleerd.
Aan- of afwezigheid van een angel Een angel op de plaats van de steek is zowat altijd de handtekening van de bij. Hommels en wespen verliezen dit instrument alleen wanneer de steek in een dikke huid, zoals in handpalmen en voetzolen, wordt gegeven. Bijen kunnen hun zeer getande angel zelden terugtrekken, tenzij de steek erg oppervlakkig was. De angel van de Apidae en Vespidae is ± 2,5 mm lang, zodat het gif nooit dieper dan intradermaal kan gespoten worden.
Nesten Bijen, wespen en mieren genieten enorm veel bekendheid om hun fraaie woningen. De gewone wesp (Vespula vulgaris) bouwt zijn nest van papier. Deze zijn bolvormig en meestal opgehangen op een donkere, verborgen plek. De nieuwe koningin begint na de winter met het stichten van een kolonie. Als bouwmateriaal gebruikt ze vezels van sterk verrot, broos hout, waaruit ze met toevoeging van speeksel een soort papier maakt. Het nest krijgt hierdoor een lichtdonker streeppatroon afhankelijk van de houtsoort waarmee het papier gemaakt is. De koningin bouwt enkele broedcellen en legt in elk hiervan een ei. Daarna dekt ze de cellen af. Na het uitkomen van de eieren voedt ze de larven met stukjes van gevangen insecten. Na enige weken verpoppen de larven en komen de eerste werksters uit. Deze nemen al de taken, behalve het eileggen, van de koningin over. Het nest wordt steeds naar buiten toe uitgebreid naargelang de kolonie groeit.
Klein nest van Vespula vulgaris in een oude schuur
Ecologie We vinden bijen, wespen en mieren op de meest uiteenlopende plaatsen. De meest geschikte nestplaatsen zijn echter warme en droge, weinig begroeide terreinen. Slechts weinig soorten vinden we in vochtige gebieden of donkere bossen. Veel soorten bijen en wespen zijn afhankelijk van bloeiende planten,
omdat ze zich, of hun jongen voeden met nectar of pollen. Andere soorten zijn afhankelijk van bepaalde prooidieren. Ideale nestgebieden verschillen dus van soort tot soort. In aanmerking komen niet alleen natuurlijke maar ook uitgesproken ’natuurvreemde’ gebieden. Braakliggende terreinen, open zandplekken, door bodemerosie verstoorde plekken, paadjes of steile wanden van zand en steengroeven behoren tot de belangrijkste en meest bewoonde nestplaatsen van in de grond nestelende bijen, wespen en mieren. Voor de niet gravende soorten zijn beschutte, hoge plaatsen zoals holle bomen en overhangende rotsen maar ook dakgoten, bruggen, balkons enz. ideale nestophangplaatsen.
Determinatie van sociale bijen en wespen De brandweer wordt maar met een beperkt aantal bijen en wespen geconfronteerd. Het betreft hier enkel de soorten die een sociale levenswijze onderhouden, en we dus als kolonies tegenkomen. Voor bijen is dit slechts één soort, namelijk de honingbij. Bij wespen vinden we acht sociale soorten. Hommels zijn groot, mollig, rondom behaard, met geel-oranje, zwarte en soms witte banden. Bijen zijn ± 1,5 cm lang, bruinzwart, met een al dan niet gekleurd haardotje op of achter de kop. Wespen zijn altijd geel-zwart (Gewone wesp, Duitse wesp), of geel-bruin (Hoornaar) en vertonen de kenmerkende "wespentaille". Kenmerk
Bij
Wesp
Hommel
Harig lichaam
+
-
++
Kleur
bruin, zwart
geel, zwart
zwart-oranje-wit
Spontane steek
-
+
-
Seizoen
lente, zomer
zomer, herfst
lente, zomer
Angelverlies
+
-
-
bijenkorven bloemen klaverveld
wespennesten fruitbomen etenswaren vuilnisbakken kreupelhout
bloemen
Omgeving
Insectenbeten vermijden 10 gouden tips voor wie gevoelig is voor insecten 1. Vermijd picknicks en barbecues. Zoetigheid, bier, charcuterie enz. trekken wespen aan. Laat nooit blikjes met frisdrank openstaan en drink zeker nooit uit een blikje frisdrank. Als er een wesp inzit, kan ze in de mond of de keel steken. 2. Vermijd de omgeving van vuilnisbakken en afgevallen fruit waarop wespen verzot zijn. 3. Vermijd fysiek werk waarbij u bezweet raakt. Zweet trekt bijen en wespen aan. 4. Indien u hagen moet scheren, in kreupelhout of aan dakgoten of op een oude zolder moet werken, controleer dan eerst of er geen wespennest in de buurt is. 5. Vermijd de omgeving van bijenkorven en bloemperken in bloei. 6. Draag geen felgekleurde of zwarte kleren of kleren met grote bloemetjesmotieven. Wit, groen en lichtbruin zijn het minst aantrekkelijk voor insecten. 7. Loop nooit blootsvoets door een grasveld. Bijen zijn verzot op de bloempjes van klaver en madeliefjes, en wespen kunnen een nest in de grond hebben. 8. Vermijd geurende deodorant, aftershave en zonnecrème. Zij trekken bijen en wespen aan. 9. Vermijd bruuske bewegingen wanneer er een wesp of bij in de buurt is. Sla zeker nooit een insect dood dat op uw lichaam is gaan zetten, maar schiet het eventueel met een vinger weg. 10. Dood geen bij of wesp in de buurt van het nest. Dit zal soortgenoten aantrekken. Probeer ook nooit zelf een wespennest uit te roeien, maar doe beroep op de brandweer. Bron: www.gezondheid.be
Insectenbeten behandelen Symptomen Meestal resulteert een bijen- of wespensteek in een pijnlijke en jeukende zwelling. Het angelgif is een complex mengsel van stoffen, waaronder enzymen en andere eiwitten. De histamine (een eiwit) in het gif is verreweg de belangrijkste veroorzaker van pijn, jeuk, vaatverwijding en zwelling. Bij praktisch iedereen veroorzaakt het gif een plaatselijke reactie. Deze is hinderlijk omwille van de pijn en de jeuk die ze veroorzaakt, maar in de meeste gevallen onschuldig. Bij mensen met een gevoelige huid kunnen deze reacties wat uitgebreider zijn. Bij hen ziet een gezwollen lidmaat er ernstig uit, maar is niet echt gevaarlijk. Alleen wanneer iemand in de tong of keelholte wordt gestoken kan de zwelling de ademwegen afsluiten. In afwachting van bijgeroepen hulp kan het in dergelijk geval noodzakelijk zijn om mond op mond beademing toe te passen. De ernst van de toxische reactie hangt af van de totale gifdosis. Slechts zelden vertoont het slachtoffer van een steek algehele vergiftigingsverschijnselen. Deze kunnen wel optreden als er sprake is van een hoge gifdosis, zoals bij een groot aantal steken door een zwerm wespen of bijen. Ingevolge celbeschadiging kunnen dan nier- en leverfunctiestoornissen, hersenoedeem, afbraak van bloedcellen en neurologische storingen optreden. Er wordt aangenomen dat het ontvangen van een 500-tal steken dodelijk kan zijn. Ongeveer 5 % van de bevolking reageert allergisch op insectensteken. Meestal ontstaan dan klachten en verschijnselen die niet meer direct samenhangen met de plaats van de steek: galbulten over het gehele lichaam, buikkrampen, braken, benauwdheid en zelfs shock die tot de dood kan leiden. Bij hevige allergische reacties is snel medisch ingrijpen noodzakelijk.
Wat te doen wanneer je gestoken wordt Bij mensen die sterk allergisch reageren dient onmiddellijk een arts geraadpleegd te worden. Bij steken in de mond of in de luchtwegen kan het noodzakelijk zijn om de luchtpijp zo snel mogelijk te laten openen. Ondertussen kan mond op mond beademing toegepast worden. Bijensteken • • •
Wrijf direct na de steek met uw duimnagel zo over de angel dat het gif niet in de huid, maar eruit gedrukt wordt. Verwijder voorzichtig met een pincet de angel. Was de wonde goed met water en zeep.
•
• •
Breng een antihistamine zalf aan of neem antihistaminetabletten. Bijensteken kan men ook verzorgen door een ammoniakoplossing op de wonden te brengen. Bij de apotheker zijn hiervoor speciale stiften verkrijgbaar. Bedek de wonde met ijskompressen om zwellen te verminderen. Wanneer de zwelling aanhoudt of wanneer u overgevoelig bent voor insectenbeten, verwittig dan de dokter.
Wespensteken Bij een wespensteek blijft in principe de angel niet in de huid steken. • Was de wonde goed met water en zeep. • Breng een antihistamine zalf aan of neem antihistaminetabletten. Wespensteken kan men ook verzorgen door azijn op de wonden te brengen. • Bedek de wonde met ijskompressen om zwellen te verminderen. • Wanneer de zwelling aanhoudt of wanneer u overgevoelig bent voor insectenbeten, verwittig dan de dokter.
Verdelgen of niet? Het verwijderen of verdelgen van bijen- en wespennesten Nesten van de honingbij kunnen gemakkelijk door een imker worden opgeschept en getransporteerd. Het is dus niet nodig om deze nesten uit te roeien. Bij wespen ligt de zaak vaak anders. Voor men echter alarm slaat bij de ontdekking van een wespennest moet men eerst overwegen of uitroeiing wel noodzakelijk is. Wanneer het nest niet te dicht bij menselijke activiteit ligt kan men het best met rust laten. Volgens de ministeriële omzendbrief van 29/11/67 (Organisatie van de brandweer) aangevuld door deze van 17/02/70, is de interventie voor de vernietiging van wespennesten enkel kosteloos wanneer deze nesten een werkelijk gevaar meebrengen voor de bevolking. Bijgevolg zal u in alle andere gevallen zelf de verdelging moeten bekostigen. Verder zal de brandweer u steeds vragen een verklaring ter ontlasting van de kosten te tekenen. Hierbij verklaart u dat de brandweer niet verantwoordelijk is voor de schade die wordt aangericht tijdens de verdelging (openbreken parket, verwijderen dakpannen e.d.) Hommels zijn zeer nuttige en totaal niet agressieve insecten. Ze steken enkel wanneer ze zelf aangevallen worden. Ze vormen dus geen enkel gevaar voor de bevolking en mogen dus niet uitgeroeid worden.
Taakomschrijving brandweer De taak van de brandweer beperkt zich tot:
het vernietigen van wespennesten (gewone en Duitse wesp) het onschadelijk maken van bijenzwermen die een gevaar voor personen kunnen meebrengen
Bijen zijn conform het artikel 90 van het veldwetboek beschermd en mogen slechts vernietigd worden wanneer zij een reëel gevaar opleveren en alle mogelijkheden tot verwijdering door een imker vruchteloos zijn gebleken. Een bijenzwerm is niet gevaarlijk op voorwaarde dat hij niet lastig gevallen wordt. Een bij valt trouwens nooit aan, doch beperkt er zich toe zich te verdedigen. Het verdelgen van ander gevleugeld ongedierte is geen taak van de brandweer. De brandweer wordt echter regelmatig opgeroepen voor het vernietigen van nesten van hommels. Aangezien deze dieren GEEN wespen of bijen zijn, vallen zij buiten de taak/opdracht van de brandweer. Deze diertjes zijn bovendien NIET GEVAARLIJK of agressief en ook ZEER NUTTIG voor het bestuiven van tuinbouwgewassen (aardbei, tomaat, enz.).
Wespenbestrijding Bij wespenbestrijding wordt het bestrijdingsmiddel Permas D of Permas 100 gebruikt. Gelieve onderstaande voorzorgsmaatregelen in acht te nemen: • Dek alle voedingsmiddelen en keukengerei af • Reinig de behandelde oppervlakte grondig • Ventileer de binnenruimten goed alvorens ingebruikname • Breng het product nooit in aanraking met mond, ogen en huid • Rook, eet of drink NIET tijdens de werkzaamheden • Was na gebruik de handen grondig • Houdt het product buiten bereik van kinderen • Dek eventueel aquarium af (product zeer giftig voor vissen) • Wanneer het product in aanraking komt met de huid, neem onmiddellijk contact op met je huisarts.
Sensibilisatie Vanaf april 2004 begint de Vlaamse overheid de sensibilisatiecampagne "Zonder is gezonder" (www.zonderisgezonder.be). Deze campagne gaat van een geleidelijke vermindering van chemische bestrijdingsmiddelen tot een zerotolerantie met betrekking tot deze middelen in 2019. Ook de brandweer staat achter dit initiatief.
Optimaal schema rond bestrijdingswijze van wespen door de brandweer
