ARCHIEVENBLAD ORGAAN VAN DE VEREENiGING VAN ARCHIVARISSEN IN NEDERLAND

NEDERLANDSCH

1941-1943

N2. 3

ARCHIEVENBLAD ORGAAN VAN DE VEREENiGING VAN ARCHIVARISSEN IN NEDERLAND GOEDGEKEURD BI] KON. BESLUIT VAN 29 SEPT. 1891 (LAATSTELIJK GEWIJZIGD BIJ KON. BESLUI!' VAN 16 APRIL 1920, No. 54)

DE ABONN EM FNTSPRIIS VAN HETNEDERLANDSCH A R C H I E V E N B L A D BEDRAAGT PER JAARGANG F 7.85; VOOR HET BUITENLAND F 8.75

DEZE

IAARGANG

LOOPT

VAN

TEMBER

SEP-

1941

TOT

SEPTEMBER 1943

B I J D R A G E N VOOR DIT TIIDSCHRIFT TE ZENDEN AANMr.H.C.HAZEWINKEL, A R C H I V A R I S DER GEMEENTE R O T T E R D A M , ESSCHENLAAN 79

Staat van het Nederlandsche Archiefwezen

ca.

1 October 1943. N.B.

De namen van d e L e d e n van d e V e r e e n i g i n g

in N e d e r l a n d (I)

zijn g e s p a t i e e r d

van

Archivarissen

gedrukt.

achter d e n naam b e t e e k e n t : in het bezit van het radicaal van wetenschappelijk

archiefambtenaar der e e r s t e klasse. (II)

achter den naam b e t e e k e n t : in het bezit van het radicaal van wetenschappelijk

archiefambtenaar der t w e e d e klasse. * voor d e n naam van d e instelling b e t e e k e n t : d a t , volgens d e Beschikking van den Minister van O n d e r w i j s . K u n s t e n en W e t e n s c h a p p e n v a n 10 N o v e m b e r 1923 (zie R. F R U I N , D e Archiefwet 1918, Derde Stuk, b l z . 38), archiefbeheerders verplicht zijn op aanvrage a r c h i e f s t u k k e n naar d i e instelling u i t t e l e e n e n .

RIJKSARCHIEFWEZEN. Algemeen Rijksarchivaris: Mr. R. Bijlsma (I). *

ALGEMEEN

RIJKSARCHIEF

TE 'S-GRAVENHAGE.

Algemeen Beheer.

Commies: C. G. H. B l o e m e n (II). Leeszaal. Hoofdcommies:

H. B r o u w e r

(II).

Chartermeester

(hoofdcommies):

Zegel verzamel ing. M e j . Mr. E. C . M. P r i n s

(I).

Bibliotheek. Bibliothecaris Nederlandsch

( c o m m i e s ) : J. A .

Ärchievenbläd

1941-1943

Bettink. 12

174

175

EERSTE AFDEELINO.

*

Archieven van de Generaliteit vóór 1796.

Algemeen Rijksarchivaris, Chef der Afdeeling: Mr. R. Bij Is m a (I). Chartermeester (hoofdcommies): Mej. Dr. S. W. A. D r o s s a e r s (I). Adjunct-commies: Mej. M. A. P. R o e l o f s z (II). TWEEDE AFDEELING.

*

Archieven sedert 1796.

Rijksarchivaris, Chef der Afdeeling: Jhr. Dr. D. P. M. Graswinckel (I). Hoofdcommies: H. B o n d e r (II). Commies: M. D. L a m m e r t s (II).

GEMEENTE- EN WATERSCHAPSARCHIEVEN IN ZUID-HOLLAND.

Chartermeester (Hoofdcommies): Jhr. Mr. H. J. L. Th. v a n R h e i n e c k L e y s s i u s (I). C o m m i e s : Mevrouw P. van Rheineck Leyssius— Jansen (II). * RIIKSARCHIEF IN NOORD-BRABANT, TE 'S-HERTOGENBOSCH.

Rijksarchivaris: Mr. J. P. W. A. S m i t (I). Chartermeester (Hoofdcommies): Dr. W. J. F o r m s m a (I). Hoofdcommies: L. K r u y f f (II). Adjunct-commies: B. H. M. J. van Son (II). * RIJKSARCHIEF IN GELDERLAND, TE ARNHEM.

Rijksarchivaris: Jhr. Mr. A. H. M a r t e n s v a n S e v e n h o v e n (I). Chartermeester (hoofdcommies): Mr. A. P. v a n S c h i l f g a a r d e (I). Hoofdcommies: H. L. D r i e s s e n (II). Adjunct-commies: F. M. Hendriks (II). * RIIKSARCHIEF IN NOORD-HOLLAND, TE HAARLEM.

Rijksarchivaris: Drs. R. D. B a a r t d e l à F a i l l e (1). Commies: G. v a n E s (II). *

R I I K S A R C H I E F

IN

Z E E L A N D ,

T E

RIIKSARCHIEF

*

Archieven van Holland.

M I D D E L B U R G .

Rijksarchivaris: Chartermeester (hoofdcommies): Mej. Dr. D. A. F e l i x (I). Commies:

IN

UTRECHT,

TE

UTRECHT.

IN F R I E S L A N D ,

TE

LEEUWARDEN.

Rijksarchivaris: Dr. A. L. H e e r m a v a n V o s s (I). Chartermeester (adj.-commies): Dr. J. G. A v i s (I). Klerk: A. C o r é e .

DERDE AFDEELING.

Rijksarchivaris, Chef der Afdeeling: Dr. P. A. Meilink (I). Chartermeester (Hoofdcommies): Mej. Dra. E. A. K o r v e z e e (1). Hoofdcommies: J. Smit (II).

RIIKSARCHIEF

Rijksarchivaris: Jhr. Dr. B. M. d e J o n g e v a n E l l e m e e t (I). Hoofdcommies: Ph. J. C. G. van Hinsbergen (II). Chartermeester (adj.-commies): Mej. Dr. A. J. Maris (I).

RIIKSARCHIEF

IN O V E R I J S E L

TE

ZWOLLE.,

Rijksarchivaris: Mr. A. H a g a (I). Chartermeester (adj.-commies): Mr. L. J. N o o r d h o f f (I). Adjunct-commies: Mej. L. J. Ruys (II). *

RIIKSARCHIEF

IN G R O N I N G E N ,

TE

GRONINGEN.

Rijksarchivaris: Drs. J. A. B r o u w e r (I). Chartermeester (commies): Drs. E. J. W e r k m a n (I). Adjunct-commies: A. Pathuis (II). * RIJKSARCHIEF IN DRENTHE, TE ASSEN.

Rijksarchivaris, belast met het beheer van het Rijksarchief: Drs. J. A. B r o u w e r (I). C o m m i e s : E. J. Th. A. M. v a n E m s t e d e (II). * RIIKSARCHIEF IN LIMBURG, TE MAASTRICHT.

Rijksarchivaris: Dr. G. W . A. P a n h u y s e n (I). Hoofdcommies: J. M. v a n d e V e n n e (II). Chartermeester (commies): GEMEENTE- EN WATERSCHAPSARCHIEVEN. N.B. De namen der gemeenten, bij welke een te benoemen archivaris volgens art. 7 van het Kon. Besluit van 2 September 1919 {Staatsblad nr. 551) moet voldoen aan de vereischten voor de e e r s t e klasse der wetenschappelijke archiefambtenaren zijn vet gedrukt. PROVINCIE NOORD-BRABANT.

Provinciaal inspecteur: Mr. J. P. W. A. S m i t (I). A m b t e n a a r : Mr. A. R. M. M o m m e r s (I). G e m e e n t e Bergen-op-Zoom. Archivaris: C. J. F. S l o o t m a n s (II).

176 * G e m e e n t e Breda. Archivaris: Mej. D. C. J. M i j n s e n (II) G e m e e n t e Eindhoven. Archivaris: G e m e e n t e Etten. Archivaris: ). v a n R i e m s d i j k (II). * Gemeente 's-Hertogenbosch. Archivaris: H. J. M. Ebeling (II). G e m e e n t e Megen. Archivaris: Pater Mr. D. de Kok, O . F . M . (I). * G e m e e n t e Tilburg. Archivaris: Drs. H. J. A. M. S c h u r i n k (I). G e m e e n t e Waalwijk. Archivaris: ). van der Hammen N.zn. (II). PROVINCIE GELDERLAND.

Provinciaal inspecteur: Jhr. Mr. A. H. M a r t e n s v a n S e v e n h o v e n (I). Chartermeester (hoofdcommies): Dr. A. J. v a n d e V e n (I). * G e m e e n t e Nijmegen. Archivaris: Dr. J. A. B. M. d e J o n g (I). A m b t e n a a r : Dr. P. C. Boeren (I). * G e m e e n t e Zutphen.

»

Archivaris: Mevrouw Dra. M. M. Doornink-Hoogenraad (I). PROVINCIE ZUID-HOLLAND.

Provinciaal inspecteur: Jhr. Mr. H. J. L. Th. v a n R h e i n e c k - L e y ssi u s (I). * G e m e e n t e den Briel. Archivaris: Dr. P. J. D o b b e l a a r (II). Klerk: P. Vlot. * G e m e e n t e Delft. Archivaris: . . . . . Wetenschappelijk a m b t e n a a r : Mej. P. B e y d a l s (II). * Gemeente Dordrecht. Archivaris: Mr. Drs. J. ). B e y e r m a n (I). Commies 2e klasse: C. J. P. Lips (II). * Gemeente Gouda. Archivaris: Mej. Dr. M. A. C. M. v a n H a t t u m (I).

177 * Gemeente 's-Gravenhage. Archivaris: Dr. W. Moll (I). Administrateur: W . N. Arntzenius (II). C o n s e r v a t o r : F. C. v a n d e r M e e r v a n K u f f e l e r (II). Adjunct-commies: Mej. G. C. Telders (II). Wetenschappelijk assistente: Mej. L. H. van der Haer (II). Bibliotheek-assistent: A. J. van Rossem Duchattel (II). * G e m e e n t e Leiden. Archivaris: Mr. R. v a n R o y e n (I). Adjunct-commies: Mej. A. J. Versprille (II). Wetenschappelijk assistent: Drs. J. Taal (I). Gemeente Oudewater. Archivaris: Mej. Dr. M. A. C. M. v a n H a t t u m (I). * Gemeente Rotterdam. Archivaris: Mr. H. C. H a z e w i n k e l (I). Commiezen: Mej. Dr. A. C. K e r s b e r g e n (I) en W. van der G a a g (II). Klerk: ). P. v a n d e r W e e l e (II). Hoogheemraadschap van Rijnland, t e Leiden. Waarn. Archivaris: W . F. v a n d e r B u r g h (II). * G e m e e n t e Schiedam. Archivaris: Drs. P. v a n d e r P o e s t C l e m e n t (I). Hoogheemraadschap van Schieland, te Rotterdam. Archivaris: Dr. E. W i e r s u m (I). G e m e e n t e Schoonhoven. Archivaris: G. ). L u g a r d Jr. (II). * G e m e e n t e Vlaardingen. Archivaris: M. C . S i g a l Jr. (II). Assistente: Mej. A. Maarleveld. PROVINCIE NOORD-HOLLAND.

Provinciaal inspecteur: Drs. R. D. B a a r t d e la F a i l l e (I). * G e m e e n t e Alkmaar. Archivaris: Th. P. H. W o r t e l (II). Klerk: H. van Donselaar. * Gemeente Amsterdam. Archivaris: Mr. A. Ie C o s q u i n o d e B u s s y (I). Adjunct-archivaris: Mr. W. F. H. Oldewelt (I). C o m m i e s : Mej. N. Viehoff.

178

Adjunct-commiezen: H. Nouwen (II); D. Voorthuizen • A E d'Ailly en S. H a r t (II). Wetenschappelijk ambtenaren: K. D. H a r t m a n s (II) en Drs. W. J. v a n H o b o k e n (I). Bureel-ambtenaar: K. F. Kikkert. * G e m e e n t e Haarlem. Archivaris: Mej. Dr. G. H. K u r t z (I). Adjunct-commies: A. C. Sandijck. Waterschap „ D e Purmer" te Edam. Archivaris: PROVINCIE

UTRECHT.

Provinciaal inspecteur: Jhr. Dr. B. M. d e J o n g e v a n E l l e m e e t (I). * G e m e e n t e Utrecht. Archivaris: Mr. J. W. C. v a n C a m p e n (I). I e commiezen: G. van Klaveren Pzn.; G. Brinkhuis. PROVINCIE

PROVINCIE

FRIESLAND.

Provinciaal inspecteur: Dr. A. L. H e e r m a v a n V o s s (I). Toegevoegd a m b t e n a a r : M. P. v a n B u y t e n e n (I). * G e m e e n t e Leeuwarden. Archivaris: Mr. A. v a n d e r M i n n e (I).

OVERIISSEL.

Provinciaal inspecteur: Mr. H. L. Hommes (I). * G e m e e n t e Deventer. Archivaris: Mr. B. v a n 't H o f f (I). * G e m e e n t e Kampen. Archivaris: Mej. C. J. W e l c k e r (II). Wetenschappelijk ambtenaar: J. Don (II). G e m e e n t e Zwolle. Archivaris: J. G e e s i n k (II).1)

ZEELAND.

Provinciaal inspecteur: Mr. L. E. de Brakke (I). Gemeente Aardenburg. Archivaris: * G e m e e n t e Goes. Archivaris: Mej. Dra. S. van Zanten Jut (I). * G e m e e n t e Hulst. Archivaris: Mej. Dra. S. van Zanten Jut (I). * G e m e e n t e Middelburg. Archivaris: Dr. W. S. l i n g e r (I). G e m e e n t e Sluis. Archivaris: Mr. W. L e M a i r (I). G e m e e n t e Vere. Archivaris: Mr. L. E. de Brakke (I). * G e m e e n t e Vlissingen. Archivaris: Mej. I. M. J. D o o r n b o s (II). W a t e r s c h a p Het Vrije van Sluis. Archivaris: Mr. W. L e M a i r (I). PROVINCIE

179

PROVINCIE

GRONINGEN.

Provinciaal inspecteur: Drs. J. A. Brouwer (I). * G e m e e n t e Groningen. Archivaris: Dr. H. P. C o s t e r (I). Wetenschappelijk ambtenaar: Mej. C. S. W. Kroes (II). Ambtenaar: P. Biesta (II). Schrijver: H. de Vries. PROVINCIE DRENTHE.

Provinciaal inspecteur: Drs. J. A. B r o u w e r (I). N.B.

Geen der gemeenten in d e z e provincie heeft een eigen archivaris. PROVINCIE LIMBURG.

Provinciaal inspecteur: Dr. G. W. A. P a n h u y s e n (I). A m b t e n a a r : J. T. A. d e W i n (II). G e m e e n t e Heerlen. Archivaris: J. Peters. Ambtenaar, belast met de ordening van het archief: Drs. L. E. M. A. v a n H o m m e r i c h (II). * G e m e e n t e Maastricht. Archivaris: Dr. A. H. M. C. K e s s e n (I). G e m e e n t e Roermond. Archivaris: G e m e e n t e Sittard. Ambtenaar, aangesteld om het archief beheeren: J. L. Offermans. G e m e e n t e Venlo. Archivaris: Drs. C. Th. Kokke (II).

te

inventariseeren

en

') Benoemd na verkregen Ministeriëele machtiging volgens art. 15, al. 4, van de Archiefwet 1918.

180 LANDSARCHIEF TE BATAVIA. Landsarchivaris: Dr. F. R. J. Verhoeven. Adjunct-landsarchivaris: Dr. J. Th. Vermeulen. ARCHIEVEN V A N DE NEDERLANDSCHE HERVORMDE KERK. N.B.

Het

Bureau is g e v e s t i g d

in het A l g e m e e n Rijksarchief t e ' s - G r a v e n h a g e

Archivaris: ARCHIEVEN VAN DE NED. HERV. KERK IN DE CLASSIS LEIDEN Archivaris: Mej. F. A. Ie Poole (II). ARCHIEVEN VAN DE GEREFORMEERDE KERK. Archivaris: Dr. Th. Ruys Jr. ARCHIEVEN VAN HET KERKGENOOTSCHAP DER OUD-BISSCHOPPELIJKE CLEREZIE. N.B.

Het

Bureau

is g e v e s t i g d

181 BUREAU V A N DE COMMISSIE VOOR 's RIJKS GESCHIEDKUNDIGE PUBLICATIËN. Directeur: Onderdirecteur: Dr. H. J. Smit. Wetenschappelijk assistente: Mej H. H. P. Rijperman (II). Adjunct-commies: Mej. S. J. Wouters (II). NEDERLANDSCH INSTITUUT VOOR GESCHIEDKUNDIG EN KUNSTHISTORISCH ONDERZOEK IN ROME. Directeur: Dr. G. J. Hoogewerff. Adjunct-directeur (Archeologisch assistent): Dr. H. M. R. Leopold. Secretaris: Dr. B. M. H. Vlekke. KRIJGSGESCHIEDKUNDIG ARCHIEF V A N DEN GENERALEN STAF, TE 's-GRAVENHAGE.

in het A l g e m e e n Rijksarchief t e ' s - G r a v e n h a g e .

Archivaris: J. Bruggeman (II).

Directeur: W . J. Arriëns, Kolonel der Infanterie b. d.

ARCHIEVEN V A N DE ROOMSCH KATHOLIEKE KERK IN HET BISDOM HAARLEM. Archivaris: P. J. Briigemann. ARCHIEVEN V A N DE NEDERLANDSCHE PROVINCIE DER AUGUSTIJNEN, TE UTRECHT. Archivaris: C. L i n d e m a n , O. S. A. ARCHIEVEN V A N DE NEDERLANDSCHE PROVINCIE DER MINDERBROEDERS TE WEERT. Archivaris: C. S l o o t s , O . F . M . ARCHIEVEN V A N DE GODSHUIZEN TE 's-HERTOGENBOSCH. Archivaris van het oud-archief: H. J. M. v a n R o o y .

N A A M L I J S T DER va n de

V e r e e n i g i n g v a n A r c h i v a r i s s e n in N e d e r l a n d . 1 September 1942. N.B.

KONINKLIJK NEDERLANDSCH GENOOTSCHAP VOOR GESLACHTEN WAPENKUNDE, TE 's-GRAVENHAGE. Archivaris: Mej. Mr. E. C. M. P r i n s (I). * NEDERLANDSCH ECONOMISCH HISTORISCH ARCHIEF, TE 's-GRAVENHAGE. Directeur: Dr. }, C. Westerman. Assistente: Mej. W. van der Burg.

(I)

achter den naam b e t e e k e n t : in het bezit van het radicaal van

w e t e n s c h a p p e l i j k archiefambtenaar der e e r s t e (II)

achter

den

naam

beteekent:

in

klasse. het

wetenschappelijk a r c h i e f a m b t e n a a r der t w e e d e

* KONINKLIJK HUISARCHIEF TE 's-GRAVENHAGE. Directeur: Dr. N. Japikse. ARCHIEF V A N HET HUIS BERGH, TE 's-HEERENBERG. Archivaris: Mr. A. P. v a n S c h i l f g a a r d e (I).

LEDEN

bezit

van

het

radicaal

van

klasse.

BESTUUK: N.B.

Het

jaartal

achter

de

namen

van

de

bestuursleden en van den

verzorger van d i t t i j d s c h r i f t g e e f t aan het jaar hunner a f t r e d i n g .

Dr. H. P. Coster, Voorzitter (1942). Dr. G . W . A . Panhuijsen, O n d e r - V o o r z i t t e r (1944). Dr. W . |. F o r m s m a , Secretaris (1943). Mr. J. W . C . van C a m p e n , Penningmeester (1945). Mr. A . P. van Schilfgaarde (1946). Mr. H. C. H a z e w i n k e l , V e r z o r g e r van het t i j d s c h r i f t , adviseerend lid (1942).

182

183

GEWONE LEDEN:

AVIS, Dr. J. G. (I), chartermeester (adj.-commies) aan het Rijksarchief in Friesland, te Leeuwarden, Engelschestraat

4.

Beydals, mej. P. (II), wetensch. ambtenaar aan het archief der gemeente Delft, te Rotterdam, Rochussenstraat 69. Beyerman, Mr. Drs. I. |. (I), archivaris der gemeente Dordrecht, te Dubbeldam, A 621a. Biesta, P. (II), ambtenaar aan het archief der gemeente Groningen te Sappemeer Parkstraat 29. Bloemen, C. G. H. (II), commies met den persoonlijken titel van secretaris aan het Algemeen Rijksarchief, te Rijswijk (Z.-H.), lulialaantje 13. Bolduan, |. |. G. (II), te Madoen (lava), Benteng Noord 4. Bondam, Mr. A. C. (I), oud-Rijksarchivaris in Gelderland, te Velp, Arnhemschestraat 19 Bonder, H, (II), hoofdcommies aan het Algemeen Rijksarchief, te 's-Gravenhage Breitnerlaan 37. Brouwer, H. (II), hoofdcommies aan het Algemeen Rijksarchief, te 's-Gravenhage, Rilklof van Goensstraat 47. Brouwer, Drs. |. A. (I), Rijksarchivaris in Groningen en Drenthe en inspecteur van de gemeente- en waterschapsarchieven in die provinciën, te Haren (Gr.), Meerweg 84Burgh, W. F. van der (11), waarn. archivaris van het Hoogheemraadschap van Rijnland, te Leiden, Roodenburgerstraat 12. Bussy, Mr. A. Ie Cosquino de (I), archivaris der gemeente, te Amsterdam-Z. OranjeNassaulaan 23. Buytenen, M, P. van (1), ambtenaar bij de inspectie der gemeentearchieven in de provincie Friesland, te Leeuwarden, Goudenregenstraat 41. Bijleveld, W. I, |. C. (II), oud-adjunct-archivaris der gemeente, te Leiden, Breestraat 19. Bijlsma. Mr. R. (1), Algemeen Rijksarchivaris, te 's-Gravenhage, Prinsevinkenpark 14. Campen. Mr. |. W. C. van (I), archivaris der gemeente, te Utrecht, Frederik straat 72.

Hendrik-

Cate, Mr. T. |. Naudin ten (I), te 's-Gravenhage, Utenbroekestraat 35. Clement, Drs. A. van der Poest (I), archivaris der gemeente, te Schiedam, Burg. Knappert/aan 134. Coster, Dr. H. P. (I), archivaris der gemeente, te Groningen, St. Lucasstraat 8a. Crol, Mej. W. A. H. (I), te Rotterdam, Eendrachtsweg 57. Diemont, Mej. M. C. G. (II), te Bussum, Albrechtlaan 32. Dobbelaar, Dr. P. |. (II), archivaris der gemeente, te Brielle, Voorstraat 8. Dommisse, C. P. | „ oud-archivaris der gemeente Vlissingen, te Katwijk a/Zee. Doornbos, Mej. I. M. |. (II), archivaris der gemeente, te Vlissingen. Nieuwstraat 78. Dnessen, H. L. (II) hoofdcommies aan het Rijksarchief in Gelderland, te ArnhemZijpendaalscheweg

31.

Dumoulin, Mr. V. M. L. (I), oud-chartermeester (hoofdcommies) aan het Rijksarchief in Noordbrabant. oud-archivaris der gemeente, te Vught, Eksterpad 1. Ebeling. H. |. M. (||), archivaris der gemeente, te 's-Hertogenbosch, Choorstraat 14 Emstede. E. ]. Th. A. M. van (II). commies aan het Rijksarchief in Drenthe, te Assen. Faille, |. Baart de la (II), te Amsterdam, Prinsengracht 719. Faille, Drs. R. D. Baart de la (I), Rijksarchivaris in Noordholland en inspecteur van de gemeente- en waterschapsarchieven in die provincie, te Haarlem, Marnixstraat 10 Fehx, Me,. Dr. D. A. (I), chartermeester (hoofdcommies) aan het Rijksarchief in Zeeland' te Middelburg, Hotel Du Commerce. Fockema Andreae, Mr. S. j . (I), griffier der Staten, te Groningen, Moddermanlaan

13.

Formsma, Dr. W. |. (I), chartermeester (hoofdcommies) aan het Rijksarchief in Noordbrabant. te 's-Hertogenbosch, Geldersche dam 36. Geesink, |. (II), archivaris der gemeente, te Zwolle, van Nagellstraat 10. Gouw, |. L. van der (II), te Helmond, Kloosterweide 23. Haga, Mr. A. (\\ Rijksarchivaris in Overijssel, te Zwolle, Badhuiswal 7. Hardenberg, Mr. H. (I), chartermeester (comm'es) aan het Rijksarchief in Limburg, te Heer, St. Ant. v. Paduastraat 23. Hart, S. (Il), wetenschappelijk ambtenaar aan het gemeentearchief van Amsterdam, Uiterwaardenstraa) 155^. Hartmans, K. D. (II), wetenschappelijk ambtenaar van het gemeentearchief, te Amsterdam-Z,, Olympiaplein 27. Hattum, Mej. Dr. M. A. C. M. van (I), archivaris der gemeenten Gouda en Oudewater te 's-Gravenhage. Delistraat 34. Hazewinkel, Mr. H. C. (I), archivaris der gemeente, te Rotterdam-O., Esschenlaan 79. Heerma van Voss, Dr. A. L. (I), Rijksarchivaris in Friesland en inspecteur van de gemeenteen waterschapsarchieven in die provincie te Leeuwarden, Harlingerstraatweg 52. Hoboken, Drs. W. |. van (I), adjunct-commies aan het gemeentearchief te Amsterdam (W.). Brederostraat 93". Hoff, Mr. B. van 't (I), archivaris der gemeente, te Deventer, Zwolsche weg 79. Hommerich. Drs. L. E. M. A. van (II). archivaris der gemeante, te Heerlen, Valkenburgerweg 28a. Hommes, Mr. H. L. (I), inspecteur der gemeente- en waterschapsarchieven in de provincie Overijssel, te Zwolle. Wilhelminastraat 18a. long, Dr. |. A. B. M. de (I), archivaris der gemeente, te Nijmegen. Jonge van Ellemeet, Jhr. Mr. B. M. de (I), Rijksarchivaris in Utrecht en inspecteur der gemeente- en waterschapsarchieven in die provincie, te Utrecht, Maliebaan 84. (oosting, Mr. |. G. C. (I), oud-Rijksarchivaris in Groningen en oud-inspecteur van de gemeente- en waterschapsarchieven in die provincie, te Velp (Gld.). lurriaanse, Mej. M. W. (II), te Colombo, Ceylon, Government Archives. Kapteyn, P. |. (II), oud-hoofdcommies aan het gemeente-archief van Amsterdam, te Hilversum, Celebeslaan 18. Kersbergen, Mej. Dr. A. O (I), commies aan het gemeente-archief, te Rotterdam Prinses julianalaan 62. Kessen. Dr. A. H. M. C. (I), archivaris der gemeente, te Maastricht, Stadsarchief, Vrijthof 47. Ketner, Dr. F. (I) te Utrecht, G. v. Wa/enborchstraat 32. Kok, Pater Mr. D. de, O.F.M. (I), archivaris der gemeente Megen. Kokke, Drs. C. Th. (II), archivaris der gemeente Venlo. Korvezee, Mej. Dra. E. H. (I). chartermeester (hoofdcommies) aan het Algemeen Rijksarchief, te 's-Gravenhage, Sonderdanckstraat 34. Kruyff, D. (II), hoofdcommies aan het Rijksarchief in Noordbrabant. te 's-Hertogenbosch. Kuffeler, F. O van der Meer van (11), conservator aan het gemeente-archief, te 's-Gravenhage, Laan van Meerdervoort 133. Kurtz, Mej. Dr. G. H. (11), archivaris der gemeente, te Haarlem, Lorentzplein 7. Lammerts, M. D. (II), commies aan het Algemeen Rijksarchief te Voorburg, Van Deventerlaan 39. Lasonder, Dr. L. W. A. M, (11), oud-Rijksarchivaris aan het Algemeen Rijksarchief, oud-archivaris van de Nederlandsche Hervormde Kerk, te 's-Gravenhage, Laan van Meerdervoort 93. Le Mair, Mr. W . (I), archivaris der gemeente, te Sluis, Hoogstraat 29. Leyssius, Jhr. Mr. H. |. L. Th. van Rheineck (II). chartermeester (hoofdcommies) aan

184

185

het Algemeen Rijksarchief en inspecteur van de g e m e e n t e - en waterschapsarchieven in de provincie Zuidholland, te Voorburg, Roodelaan 18. Lindeman, O. F. S. A„ C. |„ archivaris van de Nederlandsche provincie der Augustijnen, te Utrecht, Heerenweg 101. Lonsain, B. (II), oud-hoofdcommies aan het Rijksarchief te Groningen, te Zeist, Roemer Visscherslaan 69. Lugard |r., G. |. (II), archivaris der gemeente Schoonhoven, te Deventer, straat 22.

Wijngaard-

Martens van Sevenhoven, Jhr. Mr. A. H. (I), Rijksarchivaris in Gelderland en inspecteur van de g e m e e n t e - en waterschapsarchieven in die provincie, te Arnhem, Eusebius Buitensingel 26. Meerkamp vanEmbden, Mr. A. (I), Rijksarchivaris in Zeelanden inspecteur van de g e m e e n t e en waterschapsarchieven in die provincie, te Middelburg, Rouaansche Kaai 75. Minne, Mr. A. van der (I), archivaris der gemeente, te Leeuwarden, Groore Kerkstraat 9. Mommers, Mr. A. R. M. (I), ambtenaar bij de Prov. griffie in Noordbrabant. werkzaam voor de gemeente- en waterschapsarchieven in de Provincie, te 's-Hertogenbosch, Vughterweg 72. Mooien, |. K. (II), oud-commies aan het gemeente-archief te Amsterdam, Stadhouderskade 97l»^en. Moguette, Mej. Dr. H. C. H. (I), oud-adjunct-archivaris der g e m e e n t e Rotterdam, te 's-Gravenhage Van Bleiswijkstraat 185. Mijnsen, Mej. D. C. |. (II), archivaris der gemeente, te Breda. Burg. de Manlaan 6. Noordhoff, Mr. L. |. (I), chartermeester Overijssel, te Zwolle, Walstraat 38.

(adjunct-commies)

aan

het Rijksarchief in

I anhuysen, Dr. G. W. A. (I). Rijksarchivaris in Limburg en inspecteur van de g e m e e n t e en waterschapsarchieven in die provincie, te Maastricht, Scharnerweg 118. Poole, Mej. F. A. Ie (II), archivaris van de Ned. Hervormde Kerk in de classis Leiden, te Leiden, Slingelandtweg 5. Prins, Mej. Mr. E. C. M. (I), chartermeester (hoofdcommies) aan het Algemeen Rijksarchief en archivaris van het Koninklijk Nederlandsch Genootschap voor Geslachten Wapenkunde, t e ' s - G r a v e n h a g e , Bachmanstraat 2. Riemsdijk, |. van (II), archivaris der g e m e e n t e Etten (N.-B.), te Breda. Resedastraat 14. Roelofsz,, Mej. M. A. P. (II), adj.-commies aan het Algemeen Rijksarchief t e ' s - G r a v e n h a g e Van Hogenhoucklaan 10a. Rooy, H. |. M. van, ambtenaar bij het Bestuur der Godshuizen en archivaris van het oud-archief dier Godshuizen te 's-Hertogenbosch, den Bosch, Bethaniestraat 38. Royen. Mr. R. van (I), archivaris der g e m e e n t e , te Leiden, Lammenschansweg 1. Schilfgaarde, Mr. A, P. van (I), chartermeester (hoofdcommies) aan het Rijksarchief in Gelderland en archivaris van het huis Bergh, t e Arnhem, Kastanjelaan 20a. Schrammen, M. H. A. I. (II), hoofd van het bureau der Provinciale Griffie van Limburg, te Maastricht, Henri Goovaertsweg 15a. Schurink, Drs., H. |. A. M. (II), archivaris der gemeente, te Tilburg, Tuinstraat 93 Schuylenburg, Mr. W. C. (1). oud-archi\aris der gemeente, t e Utrecht, F. C. Dondersstraat 15. Sigal |r., M. C. (II), archivaris der g e m e e n t e Vlaardingen, te ' s - G r a v e n h a g e , Roelofsstraat 36. Slicher van Bath, B. H. (I) te De Bildt. Ie Brandenburgeiweg 53. Slootmans, C. ). F. (II), archivaris der gemeente, te Bergen-op-zoom, Antwerpsche straat 7.

Sloots, O. F. M., C , archivaris van de Nederlandsche provincie der Minderbr

Weert (L). Smit, Mr. ]. P. W. A. (I), Rijksarchivaris in Noordhrabant en inspecteur van de g e m e e n t e en waterschapsarchieven in die provincie, t e 's-Hertogenbosch, Vughterweg 17. Steur. |. (II), archivaris aan het Departement van O., W. en K., te 's-Gravenhage, Laan van Meerdervoort 93. Unger, Dr. W. S. (1), archivaris der gemeente Middelburg. Ven, Dr. A. J. van de (I) chartermeester (hoofdcommies) bij de inspectie der g e m e e n t e en waterschapsarchieven in d e provincie Gelderland, t e Arnhem, de Wetstraat 12. Venne, ]. M. van de (I), hoofdcommies aan het Rijksarchief in Limburg, te Houthem (L.). Visscher, Mej. R. (II), oud-archivaris der gemeente Leeuwarden, t e Amersfoort. Visser, Dr. W . |. A. (II), archivaris der g e m e e n t e Eindhoven. Weele, |. P. van der (II), wetensch. ambtenaar van het gemeente-archief, te Rotterdam, Eerste Virulystraat 6a. Welcker, Mej. C. |. (II), archivaris der gemeente, te Kampen. IJsselkade 22. Werkman, Drs, E. ]. (II). chartermeester (commies) aan het Rijksarchief in Groningen, Friesche straatweg 59. Wiersum, Dr. E. (I), oud-archivaris der gemeente Rotterdam, archivaris van het Hoogheemraadschap van Schieland, te Rotterdam, Westzeedijk 128, flatgebouw. Wortel, Th. P. H. (II), archivaris der gemeente, t e Alkmaar, Bergerweg 78. Zande, ). van der (II), te Amsterdam-W., Palestrinastraat 7 !.

Beginselen van Nederlandsche Metrologie. De métrologie is de kennis der maten (en gewichten). Historisch gericht, onderzoekt zij de maateenheden antérieur aan de vestiging van het huidige metrieke stelsel, in haar oorsprong (indien mogelijk), ontwikkeling, verplaatsingen, wijzigingen; de absolute en relatieve waarden ervan, den samenhang van d e z e cultuuruiting met andere verschijnselen van de algemeene geschiedenis, gewestelijke en plaatselijke geschiedenis (landbouw, handel, nijverheid e t c ) , rechtsgeschiedenis, kunstgeschiedenis, volkskunde. De métrologie streeft dus eenerzijds naar de beantwoording van primaire vragen („welke is de waarde, het aequivalent, der maateenheid op een bepaalden tijd en plaats voor een bepaald doel g e b e z i g d ? " ) , anderzijds naar den achterliggenden samenhang van al deze verspreide verschijnselen. Deze tweeërlei doelstelling der métrologie is speciaal voor den archivist duidelijk tot uitting gebracht in de discussie tusschen twee fransche „Chartisten": J.—A. Brutails in zijn thèse supplementaire: „Recherches sur l'équivalence des anciennes mesures de ia Gironde" (Bordeaux 1912), een uitsluitend op de praktische vragen gericht, degelijk maar onsamenhangend en daardoor onbevredigend geschrift; — P. Guilhiermoz in zijn reactie daarop: „De l'équivalence des anciennes mesures, à propos d'une publication récente" (Bibliothèque de l'école des chartes LXXIV, 1913, p. 267—328), geleerd maar verward, den vasten grond verliezend; — en eindelijk Brutails' anticritiek: „Lettre à M. Guilhiermoz" (Bibliothèque loc. cit.. p. 620—628), waarvan vooral het slot de aandacht verdient: „Vous souhaitez que les érudits s'occupent davantage des anciennes

186

187

mesures provinciales. Je crains que votre mémoire n'ait pas pour effet de les encourager; si, pour déterminer à quoi répondent les mesures, il fallait savoir tant de choses et si difficiles, bien peu de chercheurs pourraient se mettre à la besogne. La tâche est heureusement moins redoutable". De archivisten komen bij hun werk vele metrologische gegevens tegen; laten ze die verzamelen en ze krijgen het materiaal voor een eenvoudige memorie vanzelf bijeen. Eenige algemeene begrippen, en vooral eenige litteratuurkennis, zijn daarbij vereischt; die te verschaffen moet de eerste taak zijn. — Dat juist in deze kringen zulk een debat rees, is niet verwonderlijk; de Parijsche Ecole des Chartes is, meenen wij, de eenige instelling, die de historische métrologie onderwijst al is zij er geen examenvak. J.—A. Brutails, bekend schrijver vooral over kunsthistorische onderwerpen, is archivist van het departement de la Gironde, te Bordeaux; over Paul Guilhiermoz zie men het levensbericht door Paul Fournier in de Bibl de l'Ecole des Chartes LXXXIII (1922), p. 456—459.

der zaak is zeer wenschelijk: doch de algemeene aard onzer opleiding doet de métrologie, tot haar schade, op de grens der beide hoofdstudie-richtingen vallen.

De beperking onzer definitie tot Nederlandsche métrologie sluit uit de métrologie van de oude volken en van de vroegere Middeleeuwen: een zeer rijk, maar tevens zeer twistrijk onderwerp. ,

^ Eershalve mogen we hier noemen een verdienstelijk (hoewel thans verouderd) Nederlandsen geschrift: J. ter Pelkwijk, Verhandeling over de maten en gewigten en munten der oude volken, Zwolle 1818. (Over T e r Pelkwijk zie men: (G Luttenberg) Levensberigt van J. ter Pelkwijk, Zwolle 1835, waarnaast het onbeduidende artikel in het N. Ned. Biogr. W d b k . II 1081 ongelezen kan blijven). — Samenvattende publicaties van jongeren tijd: W . M. Flinders Pétrie in T h e Encyclopaedia Britannica Xlth edition vol. XXVIII (1911), p. 480 sqq.; C. F. Lehmann, Das altbabylonische Maass- und Gewichtssystem Leiden 1893; Hültsch, Griechische und römische Metrologie, 2e Ausg. Berlin 1882. — De recente litteratuur over de pyramide van Cheops en de gegevens, die uit hare afmetingen te halen zouden zijn. vermelden we slechts ter aanduiding van de gevaren, verbonden aan een al te voorspoedige vlucht der verbeelding bij de beoefening der métrologie.

De litteratuur betreffende de métrologie van de middeleeuwen en den nieuweren tijd verdient wel de aandacht, daar de Nederlandsche métrologie uiteraard slechts een bijzondere verschijning is van de algemeene West-Europeesche. De beste inleiding, ons bekend, wordt gevormd door de enkele bladzijden in- G Schmoller, Grundriss der Volkswirtschaftslehre II 2 (1923) S. 63—67. Voorts- A Blind Mass-, Münz- und Gewichtswesen 2 . Berlin-Leipzig 1923 (Sammlung Göschen) De wijze van invoering van het huidige metrieke stelsel in Duitschland, in twee stadia heeft aldaar niet gunstig gewerkt op de beoefening der métrologie. — Voor Frankrijk is de litteratuur overrijk en heeft ze zelfs een aparte bibliographie in het leven geïoepen; Paul Burguburu. Essai de bibliographie métrologique universelle Le Bibliographe Moderne XXIII-XXV. Een verdienstelijk ouder werk: A.—J —L Paucton Métrologie, Paris 1780. — Het is niet verwonderlijk, dat in de Angelsaksische landen de belangstelling in ons onderwerp het grootst is; deze heeft aantrekkelijke populaire boeken in het leven geroepen, zooals: W . Hallock and H. T . W a d e , Outlines of the evolution of Weights and Measures and the Metric System, New York/London 1906E. Nicholson, Men and Measures, A History of Weights and Measures ancient and' modern-, London 1917; R. H. W a l l , T h e Story of the Evolution of British Measures London 1919.

De historicus zal zich allicht beperken tot het historische aspect dezer wetenschap. Eenige kennis van de wis- en natuurkundige zijde

Wij meenen hier te mogen verwijzen naar het opstel van ir. G. J. van der Well, Over Maatstelsels, De Ingenieur 1933 hl. A 57—64, 72—79.

De métrologie biedt logische, wijsgeerige en ethische aspecten, die de onderzoeker, al is het terloops, binnen zijn beschouwing behoort te betrekken. Men vergelijke b.v.: G Heymans en W . A. Pannenborg, Inleiding tot de logica en methodologie, Leiden 1941, bl. 150 vlg. Een uitwerking naar Thomistische beginselen: Alb. C. Doodkorte O. P., Maat en Meten, Roermond/Maeseyck z. j . (1934), in de reeks: „Wijsgeerige Grondbegrippen". — Voor onze bijbelvaste voorouders spraken voornamelijk bijbelteksten als: Deuteronomium 2 5 : 1 2 — 1 6 , I Kron. 23:28—29, Ezechiël 45 : 10 en Mattheus 7 : 2 . — Dat de protagoreïsche uitspraak: ..de mensch is de maat van alle dingen" (mede) letterlijk is bedoeld, zal de metrologische onderzoeker allicht geneigd zijn aan te nemen.

Na deze prolegomena is het dienstig, de algemeene Nederlandsche litteratuur op te geven en tevens die betreffende de Nederlandsche gewesten. Deze opsomming maakt geen aanspraak op volledigheid; deze is uiterst moeilijk te bereiken, gelet op de uiterste zeldzaamheid van ettelijke dier publicaties en het gebrek eener vaste, erkende plaats in de gebruikelijke bibliographische en catalogussystemen. Een volledige bibliographie is een eerste eisch, waaraan slechts door samenwerking voldaan kan worden. De oogst in de repertoria is meestal negatief. Het meeste — maar hoe weinig! — vindt men nog in het Repertorium betreffende Nederlandsche monumenten van Geschiedenis en Kunst van den Nederlandschen Oudheidkundigen Bond, den Haag 1940, bl. 17. De beste metroloog, dien Nederland heeft opgeleverd, is J. H. van Swinden, de Lraneker-Amsterdamsche hoogleeraar en staatsman uit het patriottische, Bataafsche en Fransche tijdperk (over wien: Ramaer in het N. Ned. Biogr. W d b k IV 1289, incompleet en zonder bronnen; G. Moll, Redevoering over Jan Hendrik van Swinden. A'dam 1824). Zijn hoofdwerk, de Verhandeling over volmaakte maaten en gewigten I—II (A'dam 1802) is een „livre à thèse", een pleidooi voor de invoering van het (Fransche) metrieke stelsel: maar tevens een milde bron van gegevens over den toenrnaligen metrologischen toestand van Nederland, Voorts heeft V a n Swinden in 1812 kleine handboekjes uitgegeven: Vergelijkings-tafels tusschen de Hollandsche lengtematen (landmaten, ellematen, graanmaten, inhoudsmaten voor natte waren, gewigten) en (de overeenkomstige maten van het metrieke stelsel), met het nodige onderrigt over dezelve maten. Deze boekjes zijn waardevol, daar hierin verwerkt zijn de op last der Regeering verzamelde gegevens, die, ter bewerking aàn het Instituut te Amsterdam gezonden, in originali spoorloos zijn verdwenen. Bijgewerkte hand-exemplaren van den auteur van al deze werkjes berusten in de Universiteitsbibliotheek te Leiden

188

189

(BPL 758: Catalogus XIV, 1932, p. 128); deze verdienen zeer de aandacht. — Van Swinden behandelt in deze latere werkjes slechts de „Hollandsche departementen" in de uitgestrektheid die ze onder het Fransche keizerrijk hadden, dus zonder Noordbrabant, Limburg en Zeeuwsch-Vlaanderen, maar mét Oost-Friesland. Een jonger historisch-metrologisch geschrift van natuurkundige zijde: J. D. van der Plaats Over de Nederlandsche standaarden der maten en gewichten, Maandblad v. Natuurwetenschappen XX (1895) en XXII (1899) kunnen wij niet zonder voorbehoud aanbevelen; de schrijver neemt o.i. te gemakkelijk incidenteele wijziging der standaarden aan, in plaats van re denken aan metingsfouten. D e bestudeering eener bepaalde landmaat heeft ons gebracht tot een opstel van meer algemeene strekking: S. ]. Fockema Andreae, De Rijnlandsche Roede, Geschiedenis ecner Oud-Nederlandsche Landmaat, in het Tijdschrift v. h. Kon. Ned. Aardrijkskundig Genootschap 2 XLIX (1932) bl. 635—657; dez., Bij het aanstaande verbod der oude maten, Tijdschrift alsv. 2 L (1933) bl. 170—174. De oude vergelijkingstafelen behooren veeleer tot de bronnen dan tot de litteratuur. Nederland is niet rijk erin. Z e zijn belangwekkend; dat ze overigens niet zonder critiek zijn te raadplegen, spreekt vanzelf. Voor de landmaten: Jan Pietersz. Dou, Tractaet van de Roeden ende Landtmaten door Hollant ende West-Vrieslant, met meer andere plaetzen, Leiden 1629. (Over den schrijver: C. de W a a r d in N. Ned. Biogr. W d b k . II 406; J. W . Verbürgt. Het Leven van Jan Pietersz. Dou, in: Hand en Levensber. v. d. Mij. v. Ned. Letterkunde te Leiden, 1931/1932, bl. 57—58). Het Tractaet is herdrukt in: Matheus van Nispen, Beknopte Landmeetkunst, Dordrecht 1665, en vermeerderd o.a. met het Tractaet van Roeden ende Landmaten, soo als de selve gebruyckt werden in Hollandt, Zeelandt ende eenige daer ontrent leggende plaetsen, door C. Fr. Eversdyck. (Het exemplaar iü ons bezit heeft nóg een losse „Bijvoeginge" betreffende de Bossche roede en enkele correcties in het Tractaet). — V a n Nispen vindt men niet in het N. Ned. Biogr. W d b k ; wèl in V a n der Aa's Biogr. W d b k XIII (1868) bl. 268—269. Over Eversdyck; De W a a r d in N. Ned. Biogr. W d b k III 371. — Ten derden male ontmoet men Dou's Tractaet bij: Johannes Morgenster, Werkdadige Meetkonst. Ie druk „voor den autheur", Zwolle 1703. (Deze druk is uiterst zeldzaam; een ex. in het Museum der Ver v Ov. Regt en Geschiedenis te Zwolle). Morgenster, over wien het N. Ned. Biogr. W d b k . niets en V a n der Aa's Biogr. W d b k XII 2 (1869) bl. 1056 bijna niets v.eet mede te deelen, was een Zwollenaar, aldaar geboren 8 Oct. 1682; al jong dus trad hij als auteur op en niet zonder zelfbewustheid, blijkens bl. (353) in de Voorrede der Verhandeling van de roeden en landmaten: .Aangezien wij nu nog in een tijd ieven, daarin dat geen eenheid in maten toegestemt is en men om deze redeloze derving veel onnodige moeite moet doen " De vergelijkingstafel is door Morgenster vermeeerderd en verbeterd. — De tweede druk van Morgenster's boek is bezorgd door J. H. Knoop, Leeuwarden 1744. Knoop geeft nogal hoog op van zijne aanvullingen in den vergelijkingstafel, maar deze betreffen alléén de Groninger roede. Hiermede was nu heel Nederland, behalve Limburg en Staatsvlaanderen, compleet. — Een zich eveneens „tweede" noemende druk van Morgenster's Meetkonst verscheen, Den Haag 1757; een'derde, Den Haag 1784; een vierde, Amsterdam '1820. in drie deelen. Aldus behield dit boek, met zijn vergelijkingstafel, gezag tot op de definitieve invoering van het metrieke stelsel. — (Over den veelschrijver Knoop: R. Visscher in N. Ned. Biogr, W d b k III 700).

Amsterdam 1932 no. 889. De inhoud doet veeleer denken aan een Vlaamschen auteur; de toestanden van Brugge en Gent worden met naïef gemak als de normale beschouwd. — Het Tresoir 'heeft herdrukken beleefd, met kleine titelveranderingen; ons is ter hand een uitgave Amsterdam 1668.

Voor de in den handel gebruikelijke eenheden van maat en gewicht zijn de Koopmans-Handboeken van belang: niet slechts om de ware verhouding tusschen de onderscheidene eenheden te leeren kennen, maar ook om het handelsgebruik en de gangbare afrondingen te achterhalen. V a n zulke handboeken zijn uit Italië, uit de Zuid-Duitsche steden en ook uit Antwerpen reeds middeleeuwsche voorbeelden bekend; voor Nederland is het oudste het Tresoir van de maten, van gewichten, van coorn, ianden, van de eile ende natte mate Amsterdam 1590, in 12°. Het boekje is gesteld op den naam v a n . d e n rekenmeester Nicolaas Petri Daventriensis (over wien Burger in N . Ned. Biogr. W d b k . I 1414), maar ten onrechte: vgl. Amsterdamsche Boekdrukkers III bl. 13 en Catalogus van de tentoonstelling der Universiteitsbibliotheek

De taak van het Tresoir is later overgenomen door het werk: De Koophandel van Amsterdam naar 'alle gewesten des weerelds eerst ontworpen door wijlen Le Moine de l'Espine, nu doorgaans in andere ordre gebragt en seer veel vermeerdert door I. Ie Long. V a n de bewerking door Le Long verscheen de eerste druk, in één deel klein octavo, te Amsterdam 1714; de tiende (laatste) druk in vier deelen, Amsterdam 1S01—1802. In de oudere drukken vindt men, ook in de maatreducties, het Hollandsche handelsgebruik terug; in de latere drukken heeft men helaas de gegevens uit J. Kruse's Hamburgischer Kontorist zonder meer overgenomen. Een pendant van deze Amsterdamsche uitgaven is: (C. van der Lith). Het oude Dordrecht (sic!) Koorn-boeksken, van nieuws oversien en vermeerdert. Den negenden druk, vermeerdert met een reeken-boeksken van de Oly, soo in Dordregse kannen als Amsterdamsche Mengelen, Dordrecht 1767, 12°. Wellicht zijn er in andere handelscentra dergelijke werkjes uitgegeven. De bemoeiing van den Oeconomischen T a k van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen heeft tot eenige belangrijke publicaties geleid: Evert de Marre, Bericht van de maaten en gewichten te Amsterdam in gebruik, hunnen oorsprong en inhoud, Haarlem 1784; en: Opgaven van maaten en gewichten der departementen Middelburg, Delft, Vlaardingen, Maassluis enz Haarlem z. j . (1784). Nu volgen eenige gewestelijke werken: Z E E L A N D . Zie het bovengenoemde rapport van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen. Voorts: J. de Kanter, Eenige vergelijkende Tafelen (1797), waarin aan het slot een Aanhangsel over de gewichten en maaten der stad Zierikzee. — J. de Kanter Ph.z. Handboekje voor de ingezetenen der provincie Zeeland, inhoudende vergelijking der aldaar in gebruik geweest zijnde maten en gewigten met die van het Keizerrijk (resp.: van het metrieke of nieuwe Nederlandsche stelsel); Ie druk Middelburg 1810, 2e druk 1813, 3e druk (vermeerderd met gegevens betreffende Zeeuwsch-Vlaanderen) 1829; 4e druk, bewerkt door A. Gouka, 1852. N O O R D - B R A B A N T . Vergelijkende tafelen tusschen de oude maten en gewigten, in het Departement des Bouches du Rhin gebruikelijk, met de nieuwe, 's-Hertogenbosch 1812, 4°; Instruction sur les nouvelles mesures, Bois le Duc 1812, 4°. — Deze uitgaven zijn ons slechts bekend uit den Catalogus 1841 van de Bibliotheek van het Prov. Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant te 's-Hertogenbosch, bl. 15. LIMBURG. bevat telken jare jaargang. In het uitvoerigst in dat

De Almanach du département de la Meuse-Inférieure 1801 —1813 metrologische gegevens, de beste en uitvoerigste in den laatsten Annuaire du Limbourg worden deze herhaald en voortgezet, het van 1826.

G E L D E R L A N D . Niets te vermelden. U T R E C H T . H. Kamphuizen. Tafels ter vergelijking der Stichtsche maten en gewigten met de algemeene Nederlandsche. Utrecht 1821. OVERIJSSEL. J. ter Pelkwijk, Handleiding tot de herleiding der oude, in de provincie Overijssel gebruikelijke, maten en gewigten, Zwolle 1822. (Zeer zeldzaam; een ex. in het Museum der Ver. v. Ov. Regt en Geschiedenis te Zwolle). — E . G. Staal, Vergelijkingstafelen van Overijsselsche maten en gewigten, Zwolle 18 (Vermeld door T e r Pelkwijk, Handleiding bl. iv., voor het overige ons onbekend). •— Nederhndsch

Archievenblad

1941-1943

13

190

191

Opgaven door (D. van Schreven) in: Verschillende statistieke en andere opgaven nopens de provincie Overijssel, 1844, achter: Jaarboekje voor de provincie Overijssel voor 1844, Zwolle z. j . , bl. (42) vlg. — J. W . C. van Campen, Óverijsselsche maten en gewichten ten tijde van de invoering van het metrieke stelsel, in Verslagen en Mededeelingen der Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis XLVII (1930) bl. 276—285. (Bewerkt naar de gegevens van Ter Pelkwijk, waaruit deze zijn Handleiding heeft samengesteld).

(vóór den brand van 12 Febr. 1929) te vinden; latere standaards, door Snellius en later door Lulofs gebruikt, in het Natuurhistorisch Museum te Leiden. V a n den Groninger voet bevatte het oude stadsboek den legger (niet echter het aan ons overgeleverde exemplaar!), terwijl ook de slaper van het Groninger graanschepel tot de vijftiende eeuw teruggaat. Oude ellematen en „dormanten" van muntgewicht zijn in ettelijke plaatselijke musea aan te treffen. V a n Swinden, in zijn aangehaalde Verhandeling van volmaakte maaten en gewigten, hangt een somber tafereel op van de gebrekkigheid der maatstandaards van zijn tijd (hetgeen hem een argument te meer was voor het bepleiten van de „natuurlijke eenheden"); maar dit neemt niet weg, dat elk metrologisch detailonderzoek van de oudst bekende standaards moet uitgaan.

D R E N T H E . Tegenwoordige Staat van Drenthe I (1792), bl. 113—116. F R I E S L A N D . F. W . Westink en G. Folkertsma, Handboekje bij het gebruik der Vriesche maten en gewigten, overgebragt in nieuwe Nederlandsche maten en gewigten. Leeuwarden 1820. — J. R. van Beek. Oude Friesche maten en het toezicht daarop; De Vrije Fries X X X (1930), bl. 98—106. G R O N I N G E N . Die Grootiheyt der maten van grasen, jucken, deymaten, Vierlingen soo als dieselve in de respective plaetsen van de Provincie van Stadt Groningen ende Ommelanden van oldes her gebruyckelijck zijn geweest. 3e druk Gron. 1660; 4e druk Gron. 1678; 5e druk Gron. 1697, in de uitgave der Generale Ordonnantie van dat jaar. — G. Kuyper, Tafels ter herleiding van de oude landmaten, welke in de provincie Groningen en in een gedeelte van Vriesland en Drenthe in gebruik zijn, tot de Nederlandsche landmaat. Groningen 1823. (Het exemplaar hiervan op het Rijksarchief te Groningen is bijgewerkt door den archivaris H. O. Feith sr.) — Tegenover deze gegevens hebben de hierna te noemen recente publicaties geen zelfstandige waarde: Mevr. M. Hartgerink—Koomans, Verscheidenheid van oude landmaten in de provincie Groningen, Gron. Volksalmanak 1936 bl. 167; en J. Kooper, het W a t e r s t a a t s verleden van de provincie Groningen (Groningen 1939) bijlage F, bldzn. 184—187. A L G E M B E N E O P M E R K I N G . D e genoemde bijzondere werkjes stemmen hierin overeen, dat hunne schrijvers doorgaans hunne redenen van wetenschap opgeven. Hoe noodig dit is, zal hij, die eigen onderzoek op dit terrein gaat verrichten, welhaast gewaar worden. Maar daarom is het nog niet praktisch, de onbewezen opgaven geheel 'te verachten ook als eerste hulpmiddelen. In ettelijke gevallen kan men zich behelpen met het „modernste" handboekje, dat van W . C. H. Staring, De Binnen- en Buitenlandsche Maten, Gewichten en Munten 4e druk, door R. W . van Wieringen, Schoonhoven z. j . , (1902). Of ook met de gegevens, die jaarlijks terugkeeren in Starings Landbouw-Almanak, in de provinciale almanakken van Noord-Brabant, Zuid-Holland en Friesland of in dergelijke periodieken. — Anderzijds is er ook acht op te geven, dat zelfs de best bewerkte provinciale herleidings- en tabelwerkjes slechts de normale gevallen bevatten, niet de bijna overal voorkomende uitzonderingen. V a n deze uitzonderingen één voorbeeld. Men leest steeds, dat op het eiland Zuid-
Behooren de bovengenoemde tabelwerkjes, voorzoover ze op directe waarnemingen teruggaan, al meer tot de bronnen dan tot de litteratuur, de niet-literarische bronnen verdienen niet minder de aandacht. Het zijn : c/e oude standaards, en bepaalde, goed overgeleverde, objecten, waarvan oude metingen bekend zijn. De standaards zijn in vrij grooten getale nog aanwezig. V a n de door ons bestudeerde Rijnlandsche maat was de standaard aan den gevel van het Leidsche Stadhuis

Oude gemeten objecten zijn er vele; en hier vooral is de archivaris in gunstige conditie. Bij onze studie over de Rijnlandsche maat kwam ons te stade een meting van den Hoogen Rijndijk tusschen Leiden en Zwammerdam, uit het jaar 1330. De metingen van den polder Mastenbroek, van het jaar 1364 af (cf. Dumbar, Tegenw. Staat van Overijssel IV, bl. 164—166), geven een argument voor de continuïteit van de in Overijssel gebruikelijke landmaat. Men denke ook aan oude gouden of zilveren voorwerpen of torenklokken, waarvan het gewicht uit de documenten van den aankoop of uit oude inventarissen bekend is.

Men zou verwachten, dat de oude wetten een gewichtige metrologische bron zouden vormen. Dit is echter niet het geval. In de eerste plaats blijkt een groot deel van het maatgebruik zich aan den invloed der wetgevers onttrokken te h e b b e n : maar vooral, er blijkt hier een groot verschil tusschen wet en werkelijkheid. Verscheidene energieke uitingen van overheidszijde blijken door de praktijk met schouderophalen te zijn beantwoord. Men komt er zelfs t o e zich af t e vragen, of het den ouden wetgevers in deze en dergelijke gevallen wel ernst was. Hiermede willen we niet zeggen, dat een verzameling van de hierin toepasselijke wetsvoorschriften geen nuttig werk zou zijn. Ook hieraan ontbreekt het; in welke mate merkt slechts hij, die tracht het materiaal te overzien.

Komt men op de toepassing van de uit bronnen en litteratuur g e p u t t e gegevens, dan is een eerste vraag die naar de betrouwbaarheid der overlevering. In welke mate bestaat deze en hoe kan men haar onderkennen? Een rationalistisch schrijver als VAN SWINDEN oordeelt zeer ongunstig over de continuïteit in de oude maatstelsels. De onvoldoend verzorgde standaards en de alom te constateeren afwijkingen gaven hem een beeld van niet dan willekeur en verwarring. Echter, op enkele plaatsen moest ook hij een g o e d e overlevering vaststellen (vooral bij de gewichten); en g e z e t t e detailstudie bevestigt dien indruk. Bepaald treffend is het, hoe soms verschijnselen uit de vroege middeleeuwen, zoo niet van nog langer geleden, in de métrologie hebben voortbestaan. De heiligheid der maten, in vele oude rechtsbronnen belichaamd (cf. M. NOORDEWIER Nederduitsche Regtsoudheden), deed haar

192

193

invloed gelden; en niet minder het traditioneele karakter van het middeleeuwsche en latere bedrijfs- en beroepsleven. De kennis der maten, ook, en juist, in hare bijzonderheden en afwijkingen, behoorde tot de geheimen van het vak; te sterker werd zij gehandhaafd en voortgekweekt.

en Pes in de registers der kloosters te Fulda en te Werden, De Vrije Fries XXVII, bl. 270 noot: de virgae en pedes blijken gevallen van hetzelfde verschijnsel te zijn!). De gevarieerde schalen van kleine en groote eenheden kan ieder lezer uit de handboekjes aflezen; zoowel uit Staring als uit jongere, waar deze handelen over gebieden die het metrieke stelsel nog niet hebben aangenomen. Herinneren we hier slechts aan de zuivere getal-eenheden, die deels nog in gebruik zijn: een tal, een gros e.d.; een schock (60-tal), een stige (20-tal). „Negen stige" (180) is een spreekwoordelijk groot getal: zie Carl Woebcken, Die Entstehung des Dollart (Aurich 1928) S. 22, 51.

Naast de hoofdlijnen van ongebroken overlevering staan nu tallooze afwijkingen. O n b e w u s t e en b e w u s t e ; onopzettelijke en opzettelijke. Historische critiek leert den weg daarin. Afwijkingen t e goeder en te kwader trouw; zooals steeds moet ook hier de g o e d e trouw verondersteld en de kwade trouw bewezen worden. Het onderkennen der afwijkingen van de hoofdtypen, in haar oorsprong en ontwikkeling, is een der voornaamste opgaven van de historische métrologie. Een voorbeeld van een der (betrekkelijk zeldzame) frauduleuze abnormaliteiten levert het Groninger landschap Oldambt, alwaar men tweeërlei landmaat kende: het „koopdeimpt" voor de normale transacties, en het „schatdeimpt", veel grooter, voor de belastingsaanslagen. Zeker v/el een in de middeleeuwen uitgedacht middel om de inners van algemeene omslagen over stad en lande voor het lapje te houden.

Dat de denk- en spreekmanieren onzer voorvaderen van de onze afweken, weten we. Bijzonder sterk komt dit verschijnsel voor het bewustzijn bij de bestudeering der métrologie. De oude wijze van voorstelling en uitdrukking is concreet en beeldend, uiterst reëel. Men schuwt a b s t r a c t e voorstellingen, vermijdt breuken en groote getallen. Om abstracties te vermijden ontleent men uitdrukkingen aan andere metrologische gebieden; en een gevarieerde schaal van velerlei kleine en groote eenheden moest het gebruik van breuken en van groote getallen overbodig maken. E. M. Meyers, Vergelijkingen met breuken in Middeleeuwsche rechtsteksten (Meded. Kon. Akad. v. Wetensch., Afd. Letterk., deel 66 serie B no. 6, A'dam 1928), bl. 16: „De mensch in vroeger eeuwen rekende gelijk het kind thans nog rekent, d.w.z. niet met abstracte grootheden, maar slechts met concrete eenheden. Voor hem waren dientengevolge alle vermenigvuldigingen optellingen deelingen aftrekkingen en breuken ranggetallen van in groepen gerangschikte concrete eenheden". Voorbeelden van de overdrachtelijke aanwending van metrologische termen zijn er vele te geven. B.v.: het „spint waardeels" voor */i2 of 1 /ie waardeei, het geheel dan als een „mudde" gedacht. Evenzoo een „voet waardeels" (als onderdeel van de roede: hier in Drenthe 1 /i-i), en een „stuiver waardeels", o.i. 1lzo. Vgl. I. H. Gosses, de Organisatie van Bestuur en Rechtspraak in de Landschap Drente, Groningen 1941), bl. 91, 105. (Gosses was een der zeer weinige historici, die kijk toonen te bezitten op metrologische bijzonderheden.) — Voor de edele metalen leeft nog altijd voort het gebruik, het gehalte fijn goud uit te drukken in karaten (1 karaat = 1/a-i deel): hec karaat is van huis uit echter een gewichtje, gebruikt voor edelsteenen. O p gelijke wijze werd het zilvergehalte uitgedrukt in penningen. Een duidelijk geval van bewuste ontleening is o.i." het Friesche landmatenstelsel, waarin het geheele middeleeuwsche muntstelsel (pondstelsel) is overgenomen: 1 vierkante roede is een penning, de kleinste eenheid; 12 penningen een eins (unica, schelling); 20 einsen een pond(emaat), 240 vierk. roeden. Aldus voor het eerst, zeer nadrukkelijk, in een akte van 1313 (Berkelbach v. d. Sprenkel, Regesten Oork. Utr. 1301—1340, no. 263; O. Postma, Virga

*

#

Men kan in ons land de metrologische geschiedenis gevoeglijk aanvangen met Karel den Grooten, die een drastische maat- en muntunificatie in zijn rijk heeft willen invoeren en daarin gedeeltelijk is geslaagd. Men kan hierop SCHMOLLER t.a.p. en andere algemeene werken nalezen; vooral de numismaten hebben zich hierin niet onbetuigd gelaten. Of de hervorming nimmer ten volle is doorgevoerd, dan wel het succes slechts kortstondig g e w e e s t is — reeds kort hierna heerschte weer een groote verscheidenheid (H. PIRENNE. Hist, de l'Europe des invasions au XVIe siècle, 1937. p, 146) en was het gedaan met de Rijks-bemoeiïngen (FR. STEINBACH u. E. BECKER. Geschichtl. Grundl. der kommunalen Selbstverwaltung in Deutschland, Bonn 1932, S. 67). Er zijn aanwijzingen, volgens welke men In de Rijnlandsche landmaat een overblijfsel van het Karolingische stelsel mag zien: een overblijfsel, als bij toeval bewaard gebleven in dezen uithoek van Karels rijk gelijk in enkele andere uithoeken, de Fransche C o m t é met name. W e behandelden deze aanwijzingen in onze studies over de Rijnlandsche maat. In het algemeen evenwel vormen de vroege middeleeuwen voor de métrologie een duister tijdperk : duisternis, waarop een klassiek archaeoloog als FLINDERS PéTRIE (in de Encycl. Brit., loc. cit.) meewarig neerziet. Als in latere eeuwen het licht over de metrologische verhoudingen ook van ons land opgaat, zijn er eenige algemeene verschijnselen, die nog op een vroegeren algemeenen samenhang en oorsprong schijnen t e wijzen, maar die, onzes wetens, nog niet naar behooren zijn verklaard of onderzocht. W e vermelden ze dan ook slechts voor memorie. Een graanschepel heeft, nauwkeurig of nagenoeg, 1 kub. voet inhoud in he: Amsterdamsche stelsel; maar ook in het Rijnlandsch-Stichtsche stelsel. 1 kub. voet water weegt 1000 ons: in het Engelsche stelsel, maar ook, nagenoeg, in Holland. Beide toevallig? D e verhouding 1 2 : 1 1 , tusschen den Rijnlandsch-Stichtschen-Gelderschen voet en den Amsterdamschen voet zoo duidelijk, is ook terug te vinden bij: den Groninger

194

195

voet — Frieschen houtvoet — Deventer voet eenerzijds en den Frieschen Koningsvoet anderzijds (waarbij de laatstgenoemde de grootste is). Ook Groningen heeft een ,,roedevoet", groote voet dus, gekend: (Oork. boek Gron. en Dr. I nos. 230, 256, uit 1309 en 1317).

In de tweede plaats kon op deze wijze een classificatie van landerijen voor aanslagen b.v. van waterschapslasten plaats hebben. Dit, meenen wij, is in de Groninger Ommelanden geschied. Het is immers opmerkelijk, dat de beste landen aldaar vaak zeer groote grazen of jukken kennen; de veenlanden (wier belang bij de kunstmatige afwatering verreweg het grootst was) daarentegen kleinere. De lasten werden wel gras- grasgelijk geheven, maar drukten daarom nog niet gelijkelijk; de standaard-uitdrukking is zeer misleidend. Men besefte het effect van dezen aanslag zeer goed en had daarom bezwaar tegen een aanslag der waterschapslasten naar de oppervlakte zonder meer; vgl. de handelingen der Statenvergadering 1834, bij de daartoe betrekkelijke stukken te vinden in het Reglement voor alle de schepperijen, dijk- en zij'lregten in de Ommelanden (Uithuizen 1844), bl. 63—66, j° bl. 59 vlg. In hetzelfde bewustzijn werd de, jongere, verponding dan ook niet gras-grasgelijk geheven, maar naar de huurwaarde der landen; vgl. H. O. Feith, Over de Karspellasten van Grijpskerk (Gron. 1840), bl. 112—144. Wij achten de mannen, die de organisatie der groote zijlvesterijen tot stand konden brengen, ook wel in staat om een zoo fijn uitgewerkte lastenverdeeling door te voeren. De fout der lateren is het, dezen maatregel, die slechts voor één bepaald belang was geschapen, verabsoluteerd te hebben. — O p een analogen oorsprong mag men wellicht terugbrengen de sterk onderscheiden landmaten in de ammanie van Brussel (J. B. Christijn, Costumen van Brabandt I, bl. 228 vlg.). In dit verband is ook te noemen een willekeurige adaptatie der maateenbeid, alléén teneinde voor één bepaald doel gemakkelijke rekeneenheden te verkrijgen. Een dijkmeting te Wijhe werd, in 1601, verricht met twee van zulke willekeurige roeden: de eene van 16 voet à 27,4 cm elk, de andere van 16 voet à 28,8 cm (Versl. en Meded. Ov. Regt en Gesch. XXVII, 1911, bl. 4—5). Een geval ongetwijfeld uit meerdere.

De Amsterdamsche stoop, vochtmaat, bevat 141 Amst. kub. duimen; een Engelsche ale-gallon 282 Eng. kub. duimen; drie Parijsche pinten 141 Par. kub. duimen (Joh. Lulofs. Grond-beginselen der Wijnroey- en Peilkunde, Leyden 1764, bl. 145). Men gevoelt zich hier in een geheimzinnige wereld. Dat een irrationeele getallenverhouding als de laatstgenoemde zich in drie onderscheidene landen zoo vast heeft gehandhaafd, moet wel leiden tot de gevolgtrekking, dat er „iets achter zit". Maar wat het is, kunnen we niet zeggen. Tenminste, als we bij het zekere willen blijven. Het ontbreekt op ons gebied niet aan stoute vluchten der verbeelding en bekorende, meesleepende voorstellingen. Zelfs een doorgeleerd man als Guilhiermoz is er niet vrij van. Het onderwerp is fascineerend en stelt hooge eischen aan het critische vermogen: ook in dien zin, dat voortdurende zelfcritiek vereischt is.

In de metrologische toestanden, zooals ze zich voor het geheele ancien régime hebben vastgezet, komt in de eerste plaats de middeleeuwsche staatsgeschiedenis tot uiting. In zuidwestelijk Drenthe en in Stellingwerf bestond op het stuk der maten en gewichten éénheid met het land van Vollenhove; vgl. J. S. Magnin, Geschiedk. Overz. der Besturen in Drenthe II 2 , Gron. 1842, bl. 162 noot 62, en de Friesche Landsordonnantie uitg. 1722 boek 4 titel XIIII art. 1. Omdat deze gelijkstelling ook de Landmaten betreft, heeft men hier niet, met Gosses, a.w. bl. 40 noot 93, aan de beteekenis van Steenwijk als marktplaats te denken (voor Z . O. aldaar ongetwijfeld Z . W . te lezen): veeleer aan den vroegeren politieken samenhang, waarover Gosses a. w-. bl. 7 en hoofdstuk II passim. Terwijl de landmaten van Rijnland, of liever het middeleeuwsche „Noordholland", en van het Nedersticht Utrecht benevens Gelderland niet belangrijk van elkaar afwijken, hebben Amstelland en Woerden eigen landmaten, onderling evenwel bijna overeenstemmend. Men is geneigd dit terug te brengen tot den tijd, toen de 'heeren van Amstel bezig waren hier één groote vrije heerlijkheid te doen ontstaan. — De aan W o e r d e n grenzende heerlijkheid Stein heeft eveneens een eigen landmaat: van jongen datum, als men let op het recente ontstaan van die heerlijkheid (vgl. ons opstel in het Tijdschrift voor Geschiedenis XLVII, 1932, bl. 396 vlg.).

Een metrologische enclave kan ook veroorzaakt zijn door bewuste verhuizing, door ontleening aan een vreemd gebied. Nijbroek op de Veluwe is een Hollandsche ontginningskolonie. De roedemaat, aldaar aan den kerkmuur uitgehouwen, was 4.0475 m lang (v. Swinden, Vergelijkingstafels tusschen de Hollandsche lengte-maten en de mètre, 1812 bl. 146—148). Deze roede is de Putsche; dus, mag men aannemen, waren de kolonisten uit het gebied der Zuidhollandsche eilanden afkomstig en hebben zij met hun schepenrecht en andere eigen instellingen ook hun maat bewaard.

Verscheidenheid van maten kon ook haar oorzaak vinden in belastingtechnische overwegingen. T w e e voorbeelden hiervan. In de eerste plaats kon men accijns innen door den prijs door den consument te betalen gelijk te laten, maar de maat te verkleinen. Vgl. den Tegenwoordigen Staat van Overijssel II bl. 449—458. om slechts deze plaats aan te halen. Blijkens een akte van 1444, bij Racer Overijss. Gedenkst. IV bl. 235 noot, was deze praktijk reeds toen algemeen gebruikelijk. Hoe vinden we dan ooit de oude grootte onzer vochtmaten terug?

Eindelijk, en niet in de laatste plaats, kon de wensch van kleine dynasten tot manifestatie hunner ,souvereiniteit' ook op dit gebied zich doen gelden, terwijl groote vrijheid der gemeenten tot hetzelfde doel kon leiden. De heerlijkheid Stein met haar eigen landmaat noemden we al. In Gelderland had de bannerij Bergh o.a. haar eigen gewicht. Het is uitgesloten, dat het steedje 's-Heerenberg, zoo dicht bij Emmerik, een eigen markt van beteekenis heeft gehad; de wensen der graven, in alles van de omgeving af te wijken, zal hier het hoofdmotief zijn geweest. Een wilde groei tengevolge van de vrijheid der gemeenten ziet men vooral in Hollands Noorderkwartier. Bijna elk district, ja elk dorp, had hier zijn eigen landmaten; en -willekeurige veranderingen daarvan kwamen ook in de 17e eeuw nog voor, zooals J. Pz. Douw in zijn aangehaald werkje vermeldt. Merkwaardig, dat men dit heeft toegelaten; een uiting van het hier uit ondervinding voortgekomen overheidsbeleid, de menschen maar zooveel mogelijk te laten begaan: „onze kracht zoowel als onze zwakheid", gelijk Jhr. Mr. van Rheineck Leyssius, sprekende over de willekeur in de geslachtswapens, zoo terecht opmerkte,

Zoo mogen we zeggen, dat van de op het eerste gezicht zuiver irrationeele verschillen in de maten bij nadere beschouwing wel een waarschijnlijke of mogelijke verklaring is t e vinden. Het zal evenwel nog lang duren, voordat alles bevredigend verklaard is. O p den grondslag van een deels bewezen, deels uit aanwijzingen en vermoedens slechts vaag kenbare éénheid heeft zich dus een veelheid ontwikkeld, door de werking van deels bewuste, deels onbewuste factoren, waarvan wij er slechts enkele hebben genoemd, die namelijk, welke in de bovengenoemde metrologische handboeken

196

197

niet of niet opzettelijk ter sprake zijn gekomen. Al hetgeen het gevolg is van de onvolmaaktheid der overlevering, van de gebreken der oude standaarden e t c , was aan de oude auteurs genoegzaam bekend en vindt bij hen (vnl. bij VAN SWINDEN) een breede behandeling. * * * Tegenover deze irrationaliseeringstendenties stonden nu ook stroomingen, die gelijkheid in de hand werkten; weliswaar geene homogene of parallelle stroomingen en ook niet gericht op absolute gelijkheid; maar in hare betrekkelijkheid toch opmerkelijk; en leerzaam voor de nadere kennis van ons landje, gelegen als het is op het kruispunt der Noordwest-Europeesche cultureele en economische stroomingen. Te denken in de eerste plaats aan de historie der gewichten. Over de gewichten is veel litteratuur, vooral in verband met de numismatiek; helaas vieren de controversen op dat gebied hoogtij. W e blijven buiten de betwiste stellingen door slechts erop t e wijzen, dat Nederland een grensgebied is van de t w e e op het West-Europeesche vasteland meest gangbare gewichtsstelsels: het Troische gewicht en het Keulsche markgewicht.

1518), ook voor het kleinhandels- en huisgewicht (res. alsv. 1616 Dec. 13). Men is al geneigd hierin Amsterdamschen invloed te zien, in tegenstelling dus tot de meer ouderwetsche zustersteden Deventer en Kampen. Maar het in Zwolle gebruikte gewicht is niet het eigenlijke Troische en ook niet het, iets zwaardere, Amsterdamsche-Troische; het Zwolsche pond is wel tien gram zwaarder (te veel dus om het verschil aan onnauwkeurigheid toe te schrijven) en komt nagenoeg overeen met het Frankfurter pond, dat overigens boven Frankfurt wijd verbreid was. Er bestond een handelsroute over land van Zwolle op Frankfurt, ter vermijding van den Rijnweg met zijn tollen; in de 17e eeuw qualificeerde men dien weg als een vanouds gebruikelijken. Daarlangs kan Zwolle zeer goed zijn „Troisch" gewicht gekregen hebben; Frankfurt was voor Zwolsche oogen allicht dè handelsmetropol. (Alex. Dietz, Frankfurter Handelsgeschichte I 360, III 327, IV 28). Gelet op den tijd van invoering van dat gewicht in Zwolle zou men geneigd zijn, dat Frankfurter handelsverkeer uit Zwolle iets vroeger te doen aanvangen dan Sneller doet (Z_. W . Sneller, Marktverkeer en transito in het IJselgebied in de late Middeleeuwen en 'in den tijd der Republiek, Handelingen en Levensberichten van de Mij. der Ned. Letterkunde te Leiden 1933, bl. 71; dez., Het bedrijf der Thorbecke's te Zwolle in de achttiende eeuw, Bijdr. Vad. Geschiedenis en Oudheidkunde 1935); Sneller acht het verkeer Zwolle—Frankfurt een schakel in het verkeer van Amsterdam naar Opper-Duitschland eerst sedert het einde der 16e eeuw.

Het Troische gewicht draagt den naam der stad Troyes in Champagne. In de Xlle—XIHe eeuw vormden de „foires de Champagne", ook die van Troyes, een overwegende factor in het economische leven van W e s t - E u r o p a (H. Pirenne, Histoire de l'Europe des invasions au XVIe siècle, Paris/Brux. 1937, p, 152); de invloed hiervan liet niet na, door middel der Vlaamsche kooplieden, ook de Hollandsche kuststreek, Friesland en Utrecht te bereiken (O. Oppermann, die Grafschaft Holland und das Reich bis 1256, Utrecht 1921, S. 32—33. 63—64). Anderzijds was het oudUtrechtsche muntgewicht uit het Keulsche afkomstig: O. Oppermann, die Grafschaft Holland usw. S. 70—72; Westdeutsche Zeitschrift XXVII (1908) S. 224ff.; XXVIII (1909) S. 169. Dat de deelen van Nederland, die onder den invloed der Hanze stonden, ook het Keulsche gewicht gebruikten, ligt in de rede. — Het gevolg van deze botsing van stelsels was eigenaardig. Er was hier geen vaste grenslijn; in vele plaatsen waren èn het Troische en het Keulsche gewicht in gebruik, het Troische in den groothandel, het Keulsche in den kleinhandel (winkelgewicht). Het Troische was het zwaarst. Er had vaak een zekere adaptatie plaats gehad, zoodat het Keulsche gewicht 1lie (één ons) lichter gesteld werd dan het Troische. Ongetwijfeld was dit een gemakkelijke manier voor den groothandel om de prijsmarge te stellen. Deze adaptatie van de maten aan de prijscalculatie was trouwens gebruikelijk; de Zierikzeesche zoutmaat kende, volgens De Kanter's opgaven (Eenige vergelijkende tafelen ), niet minder dan drie trappen: scheeps-zoutmaat, keetmaat en de „gewone" zoutmaat, voor verkoop aan de burgers. In deze rubriek hoort ook thuis de „Bontsche mate", die in Twenthe in gebruik was (Racer, Overijss. Gedenkst. I bi. 150; Hattink, Stadregt Almelo, met noot. v. Doorninck; Versl. der Ver. Overijss. Regt en Gesch. L X X X V I , 1900, bl. 15; Versl. en Mededeelingen dier vereeniging XXXII (1916) bl. 95—96, XXXVIII (1921) bl. 150). T e denken is hier wel aan de maten der stad Bonn, die doorgaans iets kleiner waren dan die van Keulen (ef. J. C. Nelckenbrechers Taschenbuch der Münz-, Mass- und Gewichtskunde, neunte Aufl. Berlin 1805, S. 76; de Bonnsche el blijkt zeer klein te zijn). — Zooais Bonn ten aanzien van Keulen, zoo was Twenthe ten opzichte der IJselsteden een achterland; er moest een prijsmarge tusschen beide zijn. Laten we even stilstaan bij het Zwolsche gewicht. De overheid dier stad had al vroeg besloten tot invoering van het Troische gewicht (Res. Raad en Meente 1516,

V a n de onder Zwolschen invloed staande kleinere plaatsen had Genemuiden — het blijkt toevallig — het Zwolsche gewicht (Racer, Overijss. Gedenkst. VI, 237, 247); omtrent andere .plaatsen, vooral Hasselt, verkeert men in onzekerheid. Vragen gelijk deze vindt men in de beschikbare litteratuur bijna nooit beantwoord. Laten we tenslotte over de gewichten althans eenige algemeene litteratuur noemen: J.—A. Decourdemanche, Traité Pratique des Poids du Moyen Age, Paris 1915; Hilliger in de Historische Vierteljahrschrift 1900, S. 161; Guilhiermoz, De la taille du denier dans le haut moyen âge, Bibl. de l'école des chartes L X X X I V (1925), p. 265—283.

Dat in den houthandel aanvankelijk de Deventer voet, later de Amsterdamsche voet heerschend was, kan zonder meer volgen uit het verloop van dien handel. Alleen in Friesland bleef de Deventer voet als „Friesche houtvoet" in z w a n g : of liever, de vanouds inheemsche kleine voet handhaafde zich voor dit doel naast den grooteren. In den textielhandel wist de z o o g e n a a m d e Brabander el zich een algemeene gelding t e verschaffen en te behouden. De wijnhandel bediende zich uiteraard van de eenheden, die golden in de landen van herkomst der wijnen. Dat voor deze waren de Bordeauxsche okshoofden, de Rijnsche en Portugeesche pijpen e t c . ook hier in gebruik waren, behoeft geen b e t o o g . Met de graanmaten is het een vreemd geval. De handel nam naar buiten tenminste - aan, dat de lasten der verschillende maatstelsels gelijk waren; door eenvoudige omrekeningen uit de korenboekjes zou men dus de grootte der plaatselijke onderverdeelingen kunnen vinden. Bij nameting bleek deze vooropstelling echter geenszins met de feiten te strooken. Het is haast niet aan te nemen, dat de handel deze afwijkingen nimmer ontdekt zou hebben; maar de belangen bij den bestaanden toestand waren blijkbaar t e groot.

198

199

De publicaties, uit het handelsgebruik en zijne behoeften voortgekomen, bespraken we reeds. Uit ongedrukte bronnen zou daaraan nog veel zijn t o e t e voegen, maar het materiaal daartoe is thans nog te moeilijk toegankelijk.

bl. 15). Artikel LXI hiervan gebiedt eenheid der maten van granen, ellen, wijn-, bieren botertonnen, alles volgens inlandsche typen (de Bolswarder graanmaat, de W o r kumer el, de Leeuwarder vochtmaten). De Landsordonnantie van 1602 'handhaaft dit alles, met enkele toevoegingen, o.a. het Troische gewicht voorschrijvende (boek 4, titel 14); de nieuwe redactie der ordonnantie, van 1722, preciseert een en ander (D. Hamerster, Verkl. over de Statuten van Friesland dl. III, uitg. U. J. Huber, Franeker 1783, bl. 406—409, 411). In het algemeen heeft Friesland zich door een goede metrologische toestanden gekenmerkt; vgl., naast het reeds aangehaalde, nog: ]. H. van de Velde, de Ontwikkeling van het toezicht op maten en gewichten in Friesland, Leeuwarden 1916.

Men begrijpt, tenslotte, dat bij den toenmaligen toestand der maten en gewichten de geschillen daarover in het verkeersrecht een veel grootere plaats innamen dan thans. De oplossing was, dat voor onroerend goed de maat der plaats van ligging gold; bij roerend goed de maat of het gewicht der plaats van levering, tenzij anders w a s bedongen of er een vast, afwijkend, gebruik was. JOH. VOET, Comm. ad Pandectas lib. XLVI tit. Ill par. 8 (in edit. Hagae 1734 torn. II pag. 949). #

*

#

Hiermede bezagen we enkele unificatie-invloeden in het vrije verkeer werkzaam. Het wordt nu tijd eens naar de overheid en hare maatregelen t e kijken. W e noemden reeds Karel den G r o o t e ' s wetgeving en het geringe blijvende resultaat daarvan. Vele eeuwen lang stegen zelfs de g e dachten niet zoo hoog. In Engeland postuleert de Magna Charta wel eenheid van maat en gewicht, maar meer als een programpunt, waarvan de doorvoering nog eeuwenlang twijfelachtig bleef. In Frankrijk hadden de Parijsche standaards een zeker overwicht, d a t mettertijd sterker zou worden. Maar in het Duitsche rijk w a s d e ongelijkheid tot systeem g e w o r d e n ; zelfs de landsvorsten hielden zich met de maten en gewichten niet of nauwelijks bezig. Een der eerste centrale maatregelen, uit de Nederlandsche g e westen te vermelden, is de invoering van de Brielsche harington als de normale maat voor heel Holland en Zeeland door JAN VAN BEIEREN, 1423; zie v. MIERIS, Charterboek IV, bl. 699. Dit w a s een punt van strijd met de H a n z e ; zie OTTO

HELD, Hansische Einheitsbestrebungen im

Mass- und Gewichtswezen bis zum Jahre 1500, Hansische Geschichtsblätter XXIV (1918), 5. 127 ff., inz. S. 1 4 8 - 1 5 0 . Of d e maatregel blijvend effect heeft gehad, is ons onbekend. Van het begin der zestiende eeuw af doet een andere opvatting der Staatstaak zich gelden; een opvatting, die men als den politiestaat pleegt aan t e duiden. Ze doet zich ook gelden op het gebied der métrologie, dat immers vanouds als een der geijkte onderwerpen van openbare orde had gegolden en zoowel uit den Bijbel als uit de klassieke oudheid als zoodanig bekend was. De eerste uiting van dat nieuwe' streven vinden we in de voor Friesland in 1504 vastgestelde Saksische ordonnantie (De Blécourt en Japikse, Klein Plakkaatboek.

De Bourgondische en Oostenrijksche regeering is voor één onderdeel verder gegaan, door nl. voor het goud- en zilvergewicht een algemeene keuring in t e voeren volgens slapers, die in de Rekenkamers der onderscheidene gewesten zouden berusten. Deze maatregel heeft zijn volkomen effect gehad, ook in de later aangewonnen g e w e s t e n ; hij heeft de afzwering der monarchie overleefd en stand gehouden tot op de invoering van het nieuwe metrieke stelsel. Plakkaten van 1489 en 1520; Groot Placaatboek I, 2590, 2605; ordonnantie van 1509, A. Anselmo. Codex Belgicus, 2e dr., Antw. 1622, bl. 165, sub voce Munte. V a n Swinden. Verhandeling over volmaakte maaten en gewigten II bl. 573 vlg. O p de in Groningen dienst doende standaards van het Troisch en Keulsch gewicht werd in 1812 nog het jaartal 1544 aangetroffen (aanteekeningen Rijksarchief Groningen, bibl. 915/916), dus mag men de invoering ervan wel op rekening van het bewind van Karel V stellen. Over de Generaliteits-Muntkamer en haar toezicht op de goud- en zilversmeden ingevolge de oude ordonnantiën zie men den Tegertw. Staat der Ver. Nederl. I, 2e dr. (A'dam 1739) bl. 336—339. De Generaliteits-ljkmeester, die de controle op de gewichten uitoefende, wordt aldaar niet genoemd.

In Gelderland werd in d e zestiende eeuw voorgeschreven, dat elk dorp zich in maten en gewichten zou richten naar d e stad, waaronder het ressorteerde. (Groot Gelders Placaatboek I, 124, 229 230). Een redelijk voorschrift, maar van beperkte gelding; het sloot vooreerst alle heerlijkheden buiten en evenzeer de dorpen met eigen (laag) gericht zooals Nijbroek; dat dit zijn eigen maat behield, hebben w e reeds gezien. Een man van de ijzeren orde zooals Alva moest dit nog maar stukwerk achten. Hij stelde zich voor, in de Nederlanden in t e voeren niet alleen ,,une form d e loi, de privilège, de religion, d e cérémonies", maar ook, in het voorbijgaan, „une sorte de poids, de mesure et de monnaie". Dit bleef een programpunt zonder meer; in de opgestane gewesten werd het plan natuurlijk zonder praal begraven, maar ook in de Spaansch/Oostenrijksche provinciën hoorde men er niet meer van. Alva's program vermeld o.a.: Willem van Oranje, Bijzondere aflevering van De Gids, Jan. 1933, bl. 41. De onbekende (Vlaamsche?) bewerker van het in de inleiding reeds vermelde Tresoor van de gewichten, maten van koorn ende landen, etc. zegt ..Tot den Leser o.m.: ..Diversche luyden hun des niet verstaande, ter tijdt van den Hertogh van Albe,

200

201

hebben gheadviseert om in dese Nederlanden alle de Maten op een ghelijcke voet ende grootte te brengen: welck voorder inghesien zijnde, ende ghelet wierde op de occasien van onse Voorsaten, ende 't gene de Landen daer toe gemoveert hadden, daer niet 'in ghedaen en wiert; Ghelijck men dat bequamelijck bevindt in alle Zeesteden ende inkomen binnen dese landen, aen de -meeste Maten, oock op alle plaetsen daer 't eerste ghewas van sulcken goet valt: De Water-mate daer men uyt de Schepen mede metet, is meerder als de Landrmate in de Steden: De Elle-mate op de Landtmarckten, 6 c . als in de Winckels". Dat een dergelijk verschil van maten den handelaar in het onopvallend stellen zijner prijsmarges dienstig is, wordt hier, als terloops, toegegeven niet alleen, maar als een deugd van het oude stelsel aangemerkt. V a n Swinden, de Verlichtingsman, zou later ertegen toornen; hij zag hier slechts het bedrog van de minder ontwikkelden.

b.v. gewaar, dat in het begin der 19e eeuw te Leiden de oude stedelijke graanmaat door de Amsterdamsche was vervangen, maar dat op de omringende dorpen de oude Leidsche in gebruik was gebleven: wat wordt er dan met de „Leidsdhe" maat bedoeld? (Hierover: J. Visser, Het Voordeel en het Gemak van gelijke Maten en Gewigten, Amsterdam 1834, bl. 6 noot).

Kwam het dus niet tot een algemeene eenheid van maat voor ieders gebruik, voor bepaalde belangensferen werd zulk een eenheid in de oude Republiek wèl bereikt. De uniformiteit van het goud- en zilvergewicht, en het centrale toezicht daarop, noemden we reeds. Onder de landmaten (lengte- en vlaktematen) was het de Rijnlandsche roede met haar o n d e r d e d e n en veelvouden, die, reeds door de Hollandsche ingenieurs ten tijde van Prins Maurits, door het heele land verspreid werd en bij voortduring als de maat voor alle Generaliteitswerken werd aangemerkt. Bij de administratie der in- en uitgaande rechten werden voor de textielgoederen de Haagsche el en voor de natte waren de Amsterdamsche stoop als de normale eenheden aangenomen, niet slechts in Holland, maar door de geheele Republiek. Voor de Rijnlandsche roede mogen wij verwijzen naar ons opstel over die maat. Voor de Haagsche el naar het Generaliteitsplacaat van 31 Juli 1725 (Groot Placaatboek VI, 1338; vgl. V a n Swinden, Verhandeling van volmaakte Maaten en Gewigten II, bl. 566 vlg.). Voor de Amsterdamsche stoop ook nog: J. Lulofs, Grondbeginselen der Wijnroey- en Peil-kunde (Leyden 1764), bl. VI, 107. Dat zulke unificatie-maatregelen, als er wijziging in belastingheffing mee gepaard ging, niet altijd voetstoots aanvaard werden, leert de geschiedenis van het Hollandsche plakkaat van 14 M a a r t 1659 op de turf tonnen; een formeel oproer in Naarden was er het gevolg van (Groot Placaatboek II, 2542; Tegenw. Staat van Holland V, bl. 103—104; Groot Placaatboek III, 831; voorts v. Swinden, Verhandeling enz. II bl. 526—527). Pogingen om in Zeeland eenheid van maat en gewicht in te voeren moesten afstuiten op de belangen, die sommigen hadden bij het handhaven van den bestaanden toestand; hierover in het kort v. Swinden, Verhandeling II, bl. 527—528. — Bij v. Swinden vindt men ook aangewezen, hoe in de provincie Holland de bier- en zoutmaten geunificeerd zijn, deels -met matig succes; maatregelen, gelijk de vorige ingegeven door fiscale motieven. Voor metrologische detail-aangelegenheden kwam een gewestelijke of plaatselijke wetgever wel eens in het geweer. Z o o b.v. bij de invoering van het Hollandsche wagenspoor in de oostelijke provinciën (in Groningen bij publicaties van 1671 en 1692; de wijdte hier gesteld op 4 voet 2 H duim Rijnlands = 4 voet 6l7/:>j duim Groningsen, met uitzondering van de wijder sporende Hessenwagens). Ettelijke incidenteele veranderingen hebben plaats gehad; zoo b.v. de vervanging van het Gentsche gewicht in Hulst en Hulsterambacht door het Zeeuwsche (v. Swinden, Verhandeling II bl. 537—538); de verzwaring van het Leidsche gewicht; en soortgelijke zaken meer. Het is uiterst moeilijk daaromtrent een eenigszins volledige kennis te verkrijgen. Bij toeval Wordt men

* * * Na het tijdvak der vroeg-middeleeuwsche verwarring en der laat-middeleeuwsche eenheids- èn differentiatiestroomingen was g e volgd het tijdperk van de meer actieve staatszorg, van den politiestaat, om dit woord met eenige uitbreiding naar het verleden te bezigen. Dit tijdperk wederom valt deels samen met, deels wordt het opgevolgd door het tijdperk van de heerschappij der natuurwetenschappen, van de Verlichting, uitloopend op het scheppen van het nieuwe (hedendaagsche) metrieke stelsel, dat gegrond wil zijn op een onveranderlijk natuurlijk gegeven (de omtrek van de aarde) en redelijke, vaste verhoudingen tusschen alle metrieke eenheden wil scheppen. De Leidsche hoogleeraar Willebrord Snellius had in zijn werk over de graadmeting (Eratosthenes Batavus, Lugd. Bat. 1617) een groot aantal bladzijden aan de Rijnlandsche roede gewijd en hij was tot de conclusie gekomen, dat deze maat met de maat van het Romeinsche keizerrijk overeenkwam. Deze — overigens onjuiste — bevinding samengaande met Hollands cultureele expansie van dien zelfden tijd verschaften aan de Rijnlandsche landmaat een groot prestige en deed haar ingang vinden niet slechts in Nederlandsch Oost-Indië en de Kaapkolonie, maar ook in Pruisen en andere Noordduitsche staten, zoomede in Denemarken en Noorwegen (zij het hier met een kleine afwijking). Slechts terloops stippen wij aan, dat Christ. Huygens de lengte van den secondeslinger tot wereld-eenheid had willen verheffen, terwijl de even zonderlinge als bekwame landmeter N.S. Cruquius i(over wien Z . W . Sneller in Nijhoffs Bijdr. 1940) den geometrischen of Itallaanschen pas algemeen had willen invoeren. Maar deze beide hadden daarbij meest gedacht aan de internationale wetenschappelijke wereld, niet zoozeer aan den dagelijkschen handel en wandel. Dat in de landmeterswereld de onderscheidenheid der maten als een groot bezwaar werd gevoeld, daarvan kan de vroegrijpe uitlating van Morgenster, reeds aangehaald, ten bewijze strekken. Het wetenschappelijke en het praktische gezichtspunt werden vereenigd in de geleerde genootschappen en de spectatoriale geschriften van het midden der achttiende eeuw af. De Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem, inzonderheid haar Oeconomische Tak, waren ijverig op dit gebied werkzaam; in een meer populair genre het spectatoriale tijdschrift De Koopman. Nederland was hiermede in de lijn van de heerschende geestesstrooming. Een op redelijke gronden berustende eenheid binnen elk land werd gaandeweg voor mogelijk gehouden; een internationale eenheid nog niet. Aldus nog de Encyclopédie ou'dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, s.v. Mesure en Poids (t.X. 1765, p. 408 sqq; t. XIII, 1765, p. 849 sqq). „On conçoit bien que les peuples ne s'accorderont jamais à prendre de concert les mêmes mesures, mais la chose est très-possible dans un pays soumis au même maître"; het internationale onderscheid, hoe hinderlijk ook, is onmogelijk te verhelpen.

202

203

Cultuurhistorisch is dit alles belangrijk en niet minder de geschiedenis van de eigenlijke invoering van het metrieke stelsel in Frankrijk, de weerklank daarvan in verschillende landen, de houding der partijen in Frankrijk zelf ertegenover, de rol inzonderheid^ van TALLEYRAND, die, als het hem pas gaf, de „poids et mesures" als voorwendsel gebruikte (v. le C o m t e de Saint Aulaire, Talleyrand, Paris 1936, p. 95-96), doch zonder wiens politieken steun de zaak nooit geslaagd zou zijn - het is zeer de moeite der kennismeming waard, maar niet hetgeen de archivaris het eerst verlangt te vernemen; daarom mogen we niet langer erbij stil staan.

maar in de publicaties daarvan vindt men geene gegevens omtrent juist die gebiedsdeelen. Ook omtrent Zeeuwsch-Vlaanderen, destijds deel uitmakend van de départements de la Lys et de l'Escaut, kunnen we in dit verband slechts weinig mededeelen.

Hoe in ons land de unificatie sedert 1798 op het politieke program stond, hoe het - met vallen en opstaan - eindelijk in 1809 en 1810 tot invoering van het Fransche metrieke stelsel bij de wet zou komen, hoe vervolgens de Inlijving het proces op informeele wijze wat verhaast heeft, hoe met de bevrijding in 1813 ook de oude maten herleefden t o t d a t in 1820 het nieuwe stelsel definitief werd aanvaard - dat alles hebben we in ons artikel over de Rijnlandsche Roede verhaald; daartoe zij dus verwezen. Nederland was het eerste zelfstandige land, dat tot de vrijwillige (weder-)invoering overging. Wellicht is het juister t e zeggen, dat speciaal met het oog op de toestanden in België het niet goed meer anders kon.

Voor de kennis van de grootte der oude maten is men - voorzoover er geen directe meting van ouda standaards mogelijk is — aangewezen op de bronnen uit den tijd van de invoering van het metrieke stelsel. Deze bronnen vormden een punt in het debat tusschen BRUTAII.S en GUILHIERMOZ, waaraan we in den aanvang van dit opstel herinnerden; over de beteekenis van die bronnen waren de geleerden het eens! De Fransche voorschriften brachten mede, dat in elk departement een commissie een vergelijking zou maken tusschen de b e s t a a n d e eenheden en de nieuwe metrieke; deze opgaven, zoo noodig herzien, zouden dan officieele kracht hebben. Binnen de huidige grenzen van Nederland is zulk een commissie slechts werkzaam g e w e e s t in het Département de la Meuse Inférieure, hoofdplaats Maastricht; de resultaten daarvan kan men in den Almanach van dat département door ons boven reeds vermeld - aantreffen, In het département de la Roer, hoofdplaats Keulen, waaronder voormalig Pruisisch-Oppergelder en, met het hertogdom Kleef, ook de heerlijkheid Ravenstein ressorteerde, is de vergelijking eveneens naar den eisch volbracht;

Voor het Roerdepartement: Johan Jakob Meyer, Vollständige Vergleichstabellen der ehemals im Ruhr-Departement und noch in den angrenzenden Ländern gebrauchlichen Münzen. Maaszen und Gewichte mit den neuen Metrischen, Cöln 1804; A. J. Dorsch, Statistique du département de Ia Roer, Cologne 1804, p. 494 sqq; F. J. Winands, Vollständige Vergleichungs-Tafeln der neuen republikanischen Münzen und definitiv-rektifizirten Maaszen und Gewichten mit den Alten, für das RoerDepartement, Aachen 10. Jahr (1802). Voor het Schelde-departement: Tables de Conversion ou réduction des anciens poids et mesures du département de l'Escaut avec leur explication et leur usage, par Voor het Schelde-departement; Tables de Conversion ou réduction des anciens le citoyen Aubert, Ingénieur en chef des Ponts et Chaussées de la direction de l'Escaut, publiées par autorisation spéciale du citoyen Faipoult (den prefect van het departement), Gand, s.d. Naar het exemplaar in de Universiteitsbibliotheek van Gent heeft prof. dr. Ganshof ons doen mededeelen, dat de Cadzandsche el hier wordt gesteld op 0,701 m; de Cadzandsche kan (pot) op 1,2800 liter; het pond van Cadzand op 466,907 gram (dus het Keulsohe). Overigens geene gegevens betreffende Zeeuwsch-Vlaanderen, dat in zijn geheel (alleen afgezien van St. Anna ter Muiden en Retranchement) onder het Schelde-departement ressorteerde. — Het is hier de plaats te verwijzen naar het aardige nieuwe boekje over de Vlaamsche landmaten; H. de Schrijver, De oude Landmaten van Vlaanderen, 2e druk, Gent 1942, omdat men het voor de kennis van de ook in Zeeuwsch-Vlaanderen eertijds gebruikte landmaten met vrucht kan raadplegen.

Een belangrijke bron speciaal voor de oude landmaten had aanwezig kunnen zijn in het kadaster ; maar voorzoover wij weten, beantwoorden de aldaar aan te treffen gegevens niet aan de verwachting. De voorschriften brachten mede, dat de landmeter, terstond bij zijn komst in de gemeente voor de grensomschrijving, een lijst moest opmaken van de grootte der plaatselijke maten, derzelver verdeelingen en evenredigheid met de metrische maat; hij moest dezen staat door den burgemeester laten viseeren en aan den IngenieurVerificateur inzenden, zelf kopij ervan behoudende. Aldus het Recueil Méthodique der voorschriften voor het kadaster, bij A. Soutendijk. De hypothecaire en kadastrale boekhouding in Nederland, Tiel 1881, bl. 284; aldaar op bl. 313 een model van een oorspronkelijk aanwijzende tafel van grondeigenaren, welke aanvangt met de opgave en herleiding der oude landmaten. Daar het grootste deel der kadastrale meting van Nederland plaats had na de definitieve wederinvoering van het metrieke stelstel. is deze opgave en vergelijking, naar wij meenen, doorgaans achterwege gebleven.

Wel is hier voor en tijdens de eerste invoering van het metrieke stelsel, veel werk gemaakt van het verzamelen van gegevens omtrent de vigeerende oude maten en gewichten; en zulks grootendeels door den ons reeds welbekenden hoogleeraar VAN SWINDEN en door H. AENEAE, die met VAN SWINDEN over het metrieke stelsel naar Parijs was afgevaardigd geweest. Dat materiaal is, voorzooveel het op regeeringsgezag w a s verstrekt, ter bewerking toegezonden aan het Instituut t e A m s t e r d a m ; er is in originali niets meer van te vinden, noch aldaar,

205

204 noch ook in de centrale Rijksarchieven. Echter zijn in de departementale archieven soms de minuten der opgaven bewaard, terwijl VAN SWINDEN en AENEAE in hunne publicaties en handschriften zich uiteraard van deze gegevens bediend hebben. Een critische verzameling en bewerking van de op die wijze te achterhalen gegevens is o.i. een der eerste desiderata voor een Nederlandsche métrologie. Omtrent de voornaamste maateenheden zijn in den tijd van Koning Lodewijk bepaalde verhoudingen t o t de metrische eenheden vastgesteld; en in het algemeen zal men waarde hechten aan de vergelijkingen, die te dien tijde door de officieele instanties voor ambtelijk gebruik zijn vastgesteld. Z o o de vaststelling der Rijnlandsche roede op 3,767358 m; Koninklijke Courant 1804 no. 4 (Dingsdag den 5 January); decreten van 18 Febr. en 15 Aug. 1808. Het Amsterdamsche graanschepel is volgens de wet van 15 Aug. 1808 gesteld op 27,814 liter. Voorts het Handboekje dienende ter herleiding van maten en gewigten (officiële uitgave) 3e druk, 's-Gravenhage en Amsterdam 1824; door A. van der Toorn, speciaal voor den dienst der in- en uitgaande rechten krachtens artikel 384 der algemeene wet van 12 Mei 1819.

#-

*

*

In onze dagen is een boek verschenen, dat zich opzettelijk met de in Nederland (en andere landen) nu nog voortlevende oude maten bezig houdt. Men zal dit boek allicht niet als kenbron voor Nederlandsche toestanden gebruiken, maar het wèl aanvaarden als een aansporing ter kennisneming van deze zijde van het vraagstuk: welke oude maten nu nog in gebruik zijn, in hoeverre, en . . of die gangbare oude maten met de vroeger gesanctioneerde maten overeenkomen. O p die laatste vraag voorspellen wij den onderzoeker onaangename verrassing'en. Er heerscht op dat gebied veel willekeur, vooral sedert de IJkwet het gebruik van oude maten strafbaar heeft gesteld; de oude maten leiden dus noodgedwongen haar leven in het verborgen. Het door ons bedoelde boek is: Arthur E. Kennelly. Vestiges of Pre-metric Weights and Measures persisting in Metric-System Europe 1926—1927, New York 1928. De schrijver is hoogleeraar in de electrotechniek; zijn onderzoek moet bezien worden in het licht van de langdurige discussie over de wenschelijkheid der invoering van het metrieke stelsel in de Vereenigde Staten (en Engeland e s . ) . P- 59—67 handelen over Nederland; de schrijver heeft over goede inlichtingen beschikt. In hoever het gebruik van de el in den textielhandel nog plaats vindt, is voor een man zooals schrijver dezes moeilijk vast te stellen; zijn indruk is, dat het gebruik sterk is afgenomen. Maar hoe staat het met de inachtneming van het oude, niet onbelangrijke, onderscheid tusschen de verschillende ellen? Hiervan is, schijnt het, al sedert lang geen sprake meer.

In machtig; ook nog landsche duldt de

den houthandel heerschen Amsterdamsche duimen en voeten nog opperzelfs herieidingsboekjes worden in die maateenheden opgesteld. Men kan wel duimstokken krijgen, waarop, met de metermaat, Amsterdamsche en Rijnduimen zijn aangeteekend; Nederland fabriceert ze echter niet zelf (dat IJkwet niet); het ons ter hand zijnde exemplaar is uit Birmingham!

De oude scheepsmaat „ton" is nog in erkend gebruik. Het ligt niet op onzen weg daarover thans meer te zeggen. De oude landmaten, als pondemaat, gemet, deimt, juk, gras, en ook de kleinere eenheden, als roeden, spint e.d. zijn onder de landlieden nog algemeen gangbaar. Nauwkeurig zijn de aanduidingen in die maten lang niet altijd. E r bestaan nog wel oude meetstokken of -kettingen die in geval van kwestie voor den dag gehaald worden; maar de vreemdeling zal ze niet te zien krijgen, want men weet wel dat het niet mag en handelt hiermee alleen maar onderling; de notaris en de burgemeester behoeven het niet te weten.

Zoo kan de métrologie een soort overzicht geven van onze geestes-geschiedenis, staatsgeschiedenis, economische geschiedenis. Van Karel den G r o o t e ' s wereldrijk gaat men door de verval-periode naar de wederopleving van verkeer en handel in de latere middeleeuwen en naar de versterking der s t a a t s g e d a c h t e ; men ziet den invloed der nieuw-opgekomen landsheerlijkheden en van het Friesche zelfgevoel: de kleine heerlijkheden, de steden, de gilden elk in hun gelding. Het „terug naar de klassieken" weerklinkt en bezorgt o.a. aan een Hollandsche landmaat internationale gelding. „Terug naar de rede", werd het later; „terug naar de natuur" al spoedig. Dit alles vindt zijn weerslag in de métrologie en zijn zinvol einde in het Fransche metrieke stelsel: aanvaard, bij ons, eerst tijdens het landsvaderlijke vorstendom, onder de leuze: „rust en orde zijn de eerste burgerplichten". En thans vindt men de rudimenten van het verleden terug onder het hoofd : „Volkskunde"! Werkelijk, de métrologie verzuimt niets! Aan de métrologie wordt aandacht gewijd door: Adolf Hueg, Dorf und Bauerntum, Oldenburg 1939 (Niedersächsischer Heimatbund e.V., Heft 21 der Schriftenreihe), S. 110—113. In Nederland schijnt de volkskunde dit materiaal nog niet ontdekt te hebben.

*

*

*

W e komen tot twee slotbeschouwingen : 1. De theoretische métrologie moet uitgaan van den toestand rond 1800. Deze volledig te kennen is geen onmogelijke o p g a v e ; maar er ontbreekt voor het oogenblik nog veel aan. O p een aldus verkregen grondslag moet men gaan terugwerken; trachten, continuïteiten te ontdekken en te bewijzen; afwijkingen in haar herkomst en oorzaak na te gaan. Ongetwijfeld zal men, als eenmaal een betrouwbaar raam van gegevens is opgezet, door toepassing van tallooze verspreide details tot een boeiend geheel kunnen komen. Of men ooit aan het klassieke tijdperk de hand zal kunnen reiken? De duisternis der vroege Hederlandsch Archievenbkd 1941-1943

14

206

207

middeleeuwen is wel heel dicht. Aan vermeerdering der stoutmoedige veronderstellingen is geen behoefte, wèl, misschien, aan werkhypothesen, maar dan duidelijk als zoodanig kenbaar gemaakt.

De Registratuur der gemeente Rotterdam.

2. De praktische métrologie: die, welke ieder archivaris als het zoo t e pas komt uitoefent (zonder dat te beseffen, gelijk Molière's Bourgeois Gentilhomme proza sprak). Hiervoor dient deze hoofdregel: de vraag, welke maat in eenig geval gebruikt is, kan voor beantwoording slechts vatbaar zijn, indien het geval naar soort (object), plaats en tijd der meting bepaald is. In een geding rees de vraag naar de -waarde van een „kinnetje" boter, een vaste rente, nog genoten door het Mepschengasthuis te Groningen. Onderzoek voerde tot de departementale publicatie van 20 April 1807, waarbij, laa;stelijk vóór de invoering van het metrieke stelsel, de grootte der botervaten bepaald is, Naar wij meenen, heeft de rechter dienovereenkomstig uitspraak gedaan. — De vraag in den vorm, zooals ze ons eerst gedaan werd: „hoe groot is een kinnetje boter?" was onoplosbaar; gereduceerd tot haar waren vorm: „welke was de metrieke waarde van een kinnetje boter bij de invoering van het metrieke stelsel in de stad Groningen?" leidde ze tot een volkomen afdoend antwoord. Tbr. Dr. E. O. M. van Nispen tot Sevenaer hecht in zijn Uit de Bouwgeschiedenis der St. Servaaskerk Ie Maastricht (diss, Utrecht 1933. blzn. XIV—XVIII, 25—27, 59—68, 76) waarde aan een wisseling van maten (pied St. Lambert, pied St. Hubert, pied Notre Dame) ter ontrafeling van de bouwgeschiedenis. Maar de lengtemaat der O.L Vrouwekerk was óf de „mensura pannonum", öf de „virga de qua mensuratur terra", dus el of landmaat, géén bouwmaat (G. W . A. Panhuysen, Studiën over Maastricht in de dertiende eeuw (diss. Groningen 1933), bl. 140—141 en Plaat III). Hoe gebrekkig overigens de overlevering van den standaard in den vloer der O.L. Vrouwekerk was, kan men nazien bij v. Swinden, Verhandeling enz., deel I. bl. 68. — Van de beide Luiksche maten geldt de St. Lambertsvoet als landmaat, de St. Hubertsvoet als bouwmaat. Volgens Guilhiermoz (Bibl. de l'éc. des Chartes 1913 p. 284, note) zou de St. Hubert de ware zijn en de St. Lambert een verbastering: in Namen heette de (Luiksche) St. Hubertsvoet Pied St. Lambert. Den St. Hubertsvoet brengt G. in verband met den Romeinschen voet van 18 duim (ruim 294 mm), die volgens getuigenis van Hyginus te Tongeren (bij de Tungri) in gebruik zou zijn geweest.

*

*

*

W e eindigen. Ons laatste voorbeeld toonde, behalve het gevaar van oncritische aanwending van oude maateenheden buiten het gebied harer gelding, nog iets anders; namelijk het gevaar van afdwaling bij de behandeling van metrologische onderwerpen, van te worden medegesleept door de aantrekkelijkheid der stof. Laat de métrologie voor den historicus en den archivist /iu/pwetenschap blijven. Maar — laat ze dan ook erkend worden als wetenschap, met de intrinsieke en honorifieke gevolgen daaraan verbonden!

S. J. FOCKEMA ANDREAE.

Sinds 1 Januari 1942 is de gemeente Rotterdam toegetreden tot het Registratuurbureau der Vereeniging van Nederlandsche Gemeenten. Hoewel de tijd van ervaring in de practische toepassing van het registratuurstelsel der Vereeniging nog niet groot is, kan ik wel zeggen, dat de uitvoering van het stelsel, wat betreft de practische aansluiting aan de specifieke Rotterdamsche secretarie organisatie voldoet. De practische uitvoering van het stelsel is wel zeer afhankelijk van de secretarie-organisatie, vooral, wanneer deze secretarie-organisatie gebaseerd is op streng doorgevoerde decentralisatie van de secretarie afdeelingen. De decentralisatie van de secretarie-afdeelingen te Rotterdam werd tot nu t o e niet overkoepeld; noch door een of andere administratieve afdeeling, noch door een centraal archief beheer. ledere afdeeling werkt geheel zelfstandig en vanwege deze departementale indeeling der secretarie, werkten ook de afdeelingen tot nu toe, wat de archiefverzorging betreft, geheel los van elkaar en men kon zonder bezwaar de ordening van de afdeelingsarchieven naar persoonlijk inzicht samenstellen en wijzigen. Het gevolg hiervan is geweest, dat men zooveel archieven verkregen heeft als er afdeelingen zijn en dat men niet kan spreken van één archief der secretarie. Niet één sleutel geeft toegang tot het archief der g e meente-secretarie, maar zoovele sleutels als er afdeelingsarchieven zijn. Daar het archief van de gemeente-secretarie één organisch geheel vormt, is dus een afdeelingsgewijze ordening in principe onjuist. Maar ook houdt men dan te weinig rekening met de wisseling der dingen. Een eigen afdeeling mag een ongestoord en ongewijzigd bestaan behouden tot in lengte van dagen, maar dit zal niet voor alle afdeelingen het geval kunnen zijn. Het geheel of gedeeltelijk samenbrengen van afdeelingen zal in de toekomst een oorzaak worden voor onvindbaarheid der stukken. Wie zal om slechts een voorbeeld te noemen, over een tiental jaren bij raadpleging van het archief nog weten, dat de zaken der Volkshuisvesting tot b.v. 1920 door een afdeeling „ O p e n b a r e W e r k e n " werden behandeld; van 1920 tot 1935 door een afdeeling „Volkshuisvesting" en daarna door weer een andere afdeeling? O m de noodige eenheid te verkrijgen en het c o n t a c t tusschen de verschillende afdeelingen te bevorderen, zal het i.V. met een g o e d e archiefordening noodzakelijk zijn, in ieder geval de verzorging

208

209

van het secretarie-archief te centraliseeren, daar alleen vanuit een centraal punt, het juiste contact kan worden gelegd en een uniform toezicht kan worden uitgeoefend op de archiefadministratie en archiefordening, o p d a t d e z e bij een gedecentraliseerde secretarie voor een groot gedeelte op de afdeeling kunnen blijven behandeld. Het principe van een organisch geheel van het archief kan dan worden verwezenlijkt, doordat één centrale zorg het geheel van de archiefverzorging g a a t overkoepelen, terwijl een centraal bijgehouden inventaris de kern van het archief als organisch geheel kan gaan vormen. Vanwege de departementale indeeling der secretarie, is de secretarie-administratie te Rotterdam niet te vergelijken met die van een eenvoudiger gemeente, waarvoor centralisatie in de behandeling van zaken kan worden voorgeschreven en bereikt. Hoewel het registratuurstelsel der Vereeniging van Nederlandsche Gemeenten o.m. b e o o g t het verkrijgen van een uniform stelsel van ordening voor de archieven der gemeenten, houdt dit evenwel niet in, dat de wijze van administratieve behandeling van de stukken in verband met hunne uiteindelijke ordening in alle gemeenten dezelfde zal moeten zijn. Deze moet zich aansluiten bij de behoeften en de werkmethoden, welke in een bepaalde gemeente gelden. Dit is absoluut noodig, maar dit mag niet uitsluiten, dat ook met de belangen van het archief rekening moet worden g e h o u d e n ; zulks in het belang van de administratie zelf. De administratie stelt haar eischen en de archiefverzorging heeft haar eischen en d e z e moeten met elkander in overeenstemming worden gebracht. Wanneer deze overeenstemming is bereikt, dan is de practische toepassing van het stelsel der Vereeniging gewaarborgd. Een ander principieel punt met betrekking tot de archiefverzorging, welke voortvloeit uit het registratuurstelsel der Vereeniging van Ned. Gemeenten is de toepassing van het dossierstelsel, met de juiste definitie, dat een dossier is: een verzameling van stukken op één bepaalde zaak (op een bepaald geval) betrekking hebbende, waarbij het al of niet bewaren in een map of dossieromslag van geenerlei beteekenis is. De stukken van iedere zaak (het kunnen er vele zijn en weinig) worden bijeengehouden en voor dit bijeenhouden worden vrij algemeen gebruikt dossieromslagen, waarin de stukken door middel van perforatie worden gehecht. Eén zaak kan zoo'n uitgebreide correspondentie bevatten, dat voor het bijeenhouden der stukken meerdere mappen worden gebruikt, het kan ook zijn, dat zaken een zoo geringen omvang hebben, dat meerdere (soortgelijke)

zaken in één map kunnen worden s a m e n g e v a t : dit alles doet aan het dossierstelsel niets af. Dit dossierstelsel heeft echter wel zeer principiëele gevolgen ten aanzien van de vraag : centralisatie of decentralisatie in de archiefverzorging. Het archief eener gemeente is een organisch geheel en de dossiers welke van de archiefstukken worden gevormd, moeten dan ook een weerspiegeling geven van dat organisch geheel. • O p een groote secretarie worden de werkzaamheden voor de behandeling van de zaken door het gemeentebestuur verdeeld over een aantal afdeelingen. Enkele van deze afdeelingen zullen een vrij afgeronde ï a a k hebben, doch er zullen ook enkele zijn, die — wat betreft de behandeling van zaken - inelkaar grijpen. Het dossierstelsel eischt, dat alle stukken van één bepaalde zaak bijeen worden gehouden en de methode van ordening, waarbij iedere afdeeling, de stukken, welke zij heeft behandeld, ook onder zich houdt, komt daarmede in strijd. Derhalve zal in het algemeen bij de toepassing van het dossierstelsel de g e d a c h t e aan centralisatie sterk zijn. Dit is dus logisch en ik zou haast zeggen uit een oogpunt van archiefverzorging zoowel in dynamische als in de statische periode noodzakelijk. Maar centralisatie wordt niet steeds als „practisch" g e a c c e p t e e r d . Het is verklaarbaar, dat iedere afdeeling „haar eigen archief" wenscht te bewaren, opdat zij het gemakkelijk kan raadplegen. Dit is ook geen bezwaar, want of bij wijze van spreken het archief bestaat uit 10 kasten op één afdeeling of uit 5 maal 2 kasten op verschillende afdeelingen, dit kan vanuit het oogpunt van archiefverzorging hetzelfde zijn. Maar minder verklaarbaar is, dat elke afdeeling haar archief zelf wenscht t e behandelen en dit is ook het meest in strijd met het beginsel wat ten grondslag ligt aan het dossierstelsel n.l. dat alle stukken van een bepaalde zaak, onverschillig, welke afdeeling deze heeft behandeld, in het archief bijeen gebracht moeten worden. Dit bijeenbrengen is vrijwel onmogelijk, wanneer iedere afdeeling, de stukken, welke zij heeft behandeld, ook zou wenschen t e behouden. Bovenstaande overwegingen hebben er, bij de invoering van het stelsel der Vereeniging te Rotterdam t o e geleid om in de eerste plaats aandacht te schenken aan de belangen van een g o e d e archiefverzorging en daarna zooveel mogelijk aan t e sluiten aan den bestaanden t o e stand in de gemeente. Een volledig doorgevoerde decentralisatie in het archiefbeheer is een te gewrongen methode, vooral voor de behandeling van die zaken, welke over meer dan één afdeeling loopen en een meer algemeen aspect hebben. Daar deze zaken zich steeds meer voor-

210

211

doen, omdat de problemen waarmede de gemeenten zich bezig hebben t e houden, steeds gecompliceerder worden en het eenvoudige administratieve karakter van de te behandelen zaken meer en meer verdwijnt, zal men een sterk doorgevoerde decentralisatie als een bezwaar moeten voelen. Een algemeen overzicht van de meest belangrijke correspondentie tijdens de behandeling van de zaken is door de versnippering over de verschillende afdeelingen niet mogelijk, evenmin als een algemeene controle op de stukken zelf. ledere afdeeling kan dossiers vormen, welke later samen komen op het centraalarchief en eerst dan zal dikwijls blijken, dat over eenzelfde zaak, verschillende verzamelingen van stukken zijn aangelegd. Vanwege het zelfstandige karakter van de afdeelingen was het in Rotterdam niet mogelijk een volledige centralisatie van het archiefbeheer t o e te passen. Maar ook deze eischen (belangen van een g o e d e archiefverzorging (centralisatie) en departementale indeeling der afdeelingen (decentralisatie), zijn in overeenstemming gebracht kunnen worden. De oplossing is gevonden door de archiefverzorging semi-centraal t e voeren. Hieronder moet men dan verstaan een methode van decentralisatie voor de verzorging der stukken in de dynamische periode en een methode van centralisatie voor de verzorging der stukken in de statische periode, benevens het toezicht op de behandeling der stukken en de dossiervorming door de registratuurambtenaren op de afdeelingen. Een centraal bijgehouden inventaris van alle gevormde dossiers (reeds in de dynamische periode gevormd) zorgt voor het organische geheel van het archief, terwijl een algemeene instructie voor de te behandelen gang van zaken door het centraalarchief (registratuurbureau) vastgesteld, een uniforme gang van zaken waarborgt.

bedoeld, doch wel uitsluitend door één afdeeling worden afgehandeld, worden ingeschreven volgens de z.g. doorschrijfmethode, waarvan één exemplaar wordt gezonden aan het registratuurbureau ten behoeve van de samenstelling van het centraal register ingekomen stukken. 4. Van de stukken betr. zaken onder 1 en 3 bedoeld, wordt de administratie gevoerd door de afdeeling met inachtneming van de wijze van behandeling zooals die vooraf is o p g e s t e l d ; 5. De stukken (zaken) onder 1 en 3 bedoeld, blijven bewaard op de afdeeling en de dossiers worden geklassificeerd volgens het registratuurplan, dat voor de ordening van het archief der gemeente geldt; 6. Ten aanzien van de administratie onder 4, zoowel als ten aanzien van de dossiervorming en klassificatie onder 5, worden de aanwijzingen opgevolgd, welke vanwege de centrale archiefverzorging worden verstrekt, terwijl vanwege deze centrale archiefverzorging op geregelde tijdstippen kennis kan worden genomen van de hierbedoelde werkzaamheden; 7 De dossiers, behoorende tot de statische periode, worden op het centraal archief bewaard. Het zou te ver voeren, de instructie in haar geheel op t e nemen en ik zal mij daarom beperken, door bovenomschreven punten enkel in 't kort toe te lichten en de indeeling der instructie t e geven. 1. Alvorens een afdeeling bij het centraalarchiefbeheer in t e schakelen, wordt een lijst opgemaakt van g e n o e m d e zaken, die uitsluitend door die afdeeling worden afgehandeld en waarvan van te voren kan worden aangenomen, dat die zaken aan de orde zullen komen. De zaken op de lijst vermeld worden naar de systematiek van den C o d e opgesteld en voorzien van een chronologisch volgnummer, dat tevens als correspondentienummer dienst doet. Verder mogen de afdeelingen geen handelingen met betrekking tot de archiefadministratie verrichten ten aanzien van stukken, behoorende tot een zaak, welke is ingeschreven op een lijst van een andere afdeeling. Aan de lijst mogen geen zaken worden t o e g e v o e g d , dan na overleg met het centraalarchiefbeheer. Uit de praktijk blijkt, dat het aantal zaken op de lijst vermeld, niet zoo heel groot wordt. 2. De registratie van deze stukken geschiedt op inboekbladen, z.g. staatjes met Engelsch hoofd. De inschrijving geschiedt onder het vaste nummer van de lijst, waaronder de zaak, w a a r t o e het stuk behoort, voorkomt. Iedere zaak, behoorende tot een reeks van soortgelijke zaken onder één zakennummer ingeschreven, ontvangt daarbij een volgnummer. Het lijstnummer plus het volgnummer (gescheiden

Semi-centralisatie houdt echter in, dat de regeling van de archiefverzorging, in principe op algemeene regels moet berusten. Deze algemeene regels zijn voor de archiefverzorging ter secretarie der gemeente Rotterdam in de hiervolgende 7 fundamenteele punten vastgelegd, terwijl de inacht te nemen wijze van behandeling in een nadere instructie is uitgewerkt. 1. Voor iedere afdeeling wordt een lijst opgemaakt van te behandelen zaken, waarvan d e wijze van behandeling steeds dezelfde is en tevoren vaststaat door algemeene of plaatselijke voorschriften, en waarvan kan worden aangenomen, dat zij alleen door die afdeeling worden afgehandeld. 2. Voor deze zaken wordt nagegaan, welke de meest practische wijze van administratie der stukken is; deze methode wordt vastgelegd; 3. Stukken betr. zaken, welke niet voorkomen op de lijsten, onder 1

212

213

door een verdeelstreep) vormen gezamenlijk het correspondentienummer van het stuk. Voor enkele bijzondere zaken als b.v. Hinderwet, worden inboekkaarten gebruikt, en voor b.v. verhuizingen, speciaal ingedeelde inboekbladen. 3. Dit zijn de stukken, waarvan de duur en de wijze van behandeling niet van te voren vaststaan. Indien gebleken is, dat deze zaken ook uitsluitend door één bepaalde afdeeling worden afgehandeld, kan de administratie der stukken eveneens door den ambtenaar op de afdeeling geschieden. Moet de behandeling van één zaak toch over meer dan één afdeeling loopen, dan wordt in de praktijk de scheiding der zaken in de o n d e r d e d e n wel zoo scherp getrokken, dat een tijdelijke splitsing van het dossier, tijdens de dynamische periode geen bezwaar oplevert.

vormde dossiers van alle op één afdeeling behandelde zaken, wordt aan die afdeeling verstrekt. Hier bevindt zich thans de hierboven genoemde overkoepeling, het algeheel beheer en 't algemeen toezicht. De dossiers uit de kasten op de afdeelingen worden naar het centraal archief afgevoerd, waar dan de vernietiging van stukken en dossiers wordt behandeld. Ook de vaststelling van modellen en aanschaffing van materiaal geschiedt door middel van het centraal archiefbeheer (registratuurbureau). Punt 7 spreekt wel voor zichzelf. Een bepaalde tijd voor inzending der dossiers is echter niet genoemd, daar deze afhankelijk is van het al of niet veelvuldig gebruik van een dossier op de afdeelingTot slot volgt hier de indeeling van de instructie.

De centrale inventaris legt toch het onderling verband der zaak vast. De inschrijving geschiedt onder het volgnummer van het chronologisch register, dat per afdeeling wordt bijgehouden. Het volgnummer is een vervolg op de nummers, bedoeld onder 2, met vermelding van de afdeeling. Door inzending van 1 exemplaar van de doorschrijfmethode aan het centraalarchiefbeheer wordt de centrale controle over de verschillende afdeelingen gewaarborgd. Een algemeen overzicht van de belangrijke correspondentie wordt z o o d o e n d e verkregen. 7 5 % der stukken komen voor d e z e wijze van inschrijving in aanmerking. 4. Hier is in het principe van decentralisatie t e g e m o e t gekomen. Iedere afdeeling behoudt haar registratuurambtenaar of vanuit het centraalarchiefoogpunt liever g e z e g d : een ambtenaar is op de afdeeling gedetacheerd om de zaken van die afdeeling te behandelen en de daarvan te vormen dossiers te verzorgen. De werkzaamheden voor de archiefverzorging op de afdeeling moeten dus bezien worden als zijnde een deel van het centraalarchief. 5. Dit is een aansluiting op punt 4 en is ingevoegd om de afdeelingen niet t e spoedig van hun dossiers te berooven. 6. Hier is het principe van centralisatie neergelegd. Vanuit één centraal punt wordt het toezicht op de archiefverzorging gehouden, het c o n t a c t tusschen de ambtenaren, die de archiefadministratie en -ordening op en voor de afdeelingen behandelen, gelegd. Een centraal zaaksgewijs geordend register van alle ingekomen stukken wordt hier gevormd, zoodat direct te zien is, op welke afdeeling een stuk zich bevindt en waar de zaak wordt behandeld. De centrale inventaris van het archief in haar geheel wordt hier bijgehouden. Een afschrift van den inventaris, voorwat betreft de g e -

ALGEMEEN. De post wordt op het registratuurbureau geopend, gestempeld en gesplitst in : a.

gesorteerd,

b. c.

stukken, die zonder meer naar de afdeelingen gaan bijv. (verhuiskaarten). stukken, die op de afdeelingen worden ingeschreven en geborgen. stukken, die op het registratuurbureau voorloopig worden aangeteekend en ter inzage worden gezonden aan den Burgemeester, Secretaris, enz.

I.

SAMENSTELLING VAN LIJSTEN VOOR DE

II.

WIJZE VAN ADMINISTRATIE, Z O O A L S DEZE OP DEELINGEN W O R D T GEVOERD.

AFDEELINGEN. DE

AF-

1. Behandeling van de ingekomen stukken. 2. Inschrijving der stukken. 3. Controle op de stukken en op hunne afdoening. III.

CENTRALE RICHTLIJNEN VOOR DE TE VOEREN STRATIE VOLGENS DE DOORSCHRIJFMETHODE.

A 1. 2. 3. 4.

Ingekomen stukken. De behandeling. De inschrijving. Controle op de stukken en op hunne afdoening. Verdere administratie betr. de circulatie der stukken.

ADMINI-

214

215

ß

Uitgaande stukken. 1. De behandeling. 2. De inschrijving. 3. Controle op de stukke« en op hunne beantwoording.

IV. WIJZE VAN DOSSIERVORMING, KLASSIFICATIE, Z O O A L S DEZE WORDEN VERZORGD.

DOSSIERORDENING EN O P DE AFDEELINGEN

1. Dossiervorming. 2. De ordening der dossiers. 3. Verwijzingen. 4. Inventaris. 5. Vernietiging. V.

RICHTLIJNEN VOOR DE CENTRALE ARCHIEFVERZORGING.

1. Indicateur. 2. Inventaris. 3. Vernietiging van stukken. 4. Archief VI.

AANWIJZINGEN VOOR DE REGISTRATUURAMBTENAREN EN ALGEMEENE REGELS VOOR DE ARCHIEFVERZORGING OP DE SECRETARIE-AFDEELINGEN.

VII. ALGEMEENE AANWIJZING VOOR DE ADMINISTRATIE. VIII. AANWIJZINGEN VOOR DE EXPEDITIE. Rotterdam.

I. H. VAN WOERKOM.

Boekbesprekingen. W . H. VAN ULSEN. De verzorging van de archieven schappen. Alphen aan den Rijn, N. SAMSON N.V., 1943.

der

water-

Met een variant op COLENBRANDERS bekende uiting: wij moeten, met onze geschiedschrijving, de 19e eeuw in, zou men kunnen z e g g e n : wij moeten, met onze archiefverzorging, de 20e eeuw in. Voor de rijksarchieven moge dit vooralsnog minder dringen, t . a . v . gemeenteen waterschapsarchieven geraken wij, met onze bemoeiingen, volop in den jongsten tijd, hetgeen zijn problemen meebrengt zoowel wat betreft den archiefdienst als de administratie.

Hoewel niet kan worden beweerd, dat de verzorging der gemeente-archieven hier te lande aan alle eischen voldoet — hoeveel gemeenten met een belangrijk oud-archief hebben b.v. geen eigen, of zelfs maar een gemeenschappelijken, archivaris? — wat betreft de waterschappen is de toestand nog veel minder bevredigend. Enkele der grootere waterschappen mogen een g o e d e uitzondering vormen, meerdere zijn nog in gebreke, en van de vele honderden kleinere polders — Zeeland alleen telt er ruim 300! — genieten de meeste geen andere zorg dan die de overbelaste, of onder-geoutilleerde, inspecties daaraan kunnen verleenen. Een schat van gegevens voor de nog vrijwel onontgonnen geschiedenis van onzen waterstaat — het denkbeeld van BAKHUIZEN VAN DEN BRINK! — is daardoor volkomen dood kapitaal. Maar ook het heden stelt aan de waterschapsbesturen zijn eischen. De steeds zich uitbreidende administratie, vooral der grootere waterschappen, heeft ook hier het vraagstuk der nieuwere archieven urgent gemaakt. De Unie van Waterschapsbonden, voor eenige jaren opgericht, heeft in het belang daarvan naar analogie van dat der Vereeniging van Nederlandsche gemeenten het Registratuurbureau opgericht, waardoor het mogelijk wordt dat de waterschappen zich bedienen van een uniforme administratie en van een uniform systeem van ordening hunner archieven. Tevens heeft zij, het belang erkennend van behoorlijk geschoold personeel, in 1942 het examen tot verkrijging van bet Uniediploma voor waterschapsadministratie in het leven geroepen, waarbij o.a. de archiefverzorging als examenvak is opgenomen. Ten behoeve van de candidaten voor dit examen heeft het bestuur der Unie een aantal handleidingen op stapel g e z e t ; als eerste daarvan verscheen de leidraad, waarvan de titel hierboven staat. Het karakter van handboek voor de praktijk deed het intusschen, zooals de sehr., chef van den administratieven dienst van het Hoogheemraadschap Delfland en secretaris van het Registratuurbureau opmerkt, een uitgebreider gebied dan de examenstof bestrijken. Het eerste hoofdstuk behandelt het begrip archief en de beteekenis der archieven, de Archiefwet en de verzorging der oude archieven en brengt, uiteraard, voor ons, archivisten, niets nieuws; ook de inhoud van het laatste, aan de materieele verzorging der archieven (papier en inkt, archief-materiaal en bewaarplaatsen) gewijd, zal den meesten onzer wel vertrouwd zijn. Echter wil ik even de aandacht vragen voor hetgeen de sehr, over de scheiding van oud- en nieuwarchief opmerkt. Juister dan t . a . v . de gemeenten is geschied 1 ), heeft de Archiefwet de caesuur bij de waterschapsarchieven getrokken toen V Zie Ned. Achievenblad 1941/42 p. 155.

216

217

1811 als grens w e r d aangenomen, omdat toen door de invoering der Fransche gemeentelijke administratie de scheiding t o t stand k w a m tusschen dorps- en polderbesturen, die t o t dusver aan hetzelfde college t o e v e r t r o u w d waren geweest. D o c h de heer VAN ULSEN gaat verder en legt de scheiding niet bij 1811, „ d o c h veeleer omtrent 1850," daar door de G r o n d w e t van 1848 de bevoegdheid der Staten t. a.v. de reglementeering der waterschappen volkomen werd gewijzigd en t e n gevolge daarvan in de volgende jaren de reglementen van vele waterschappen principieel werden herzien, w a a r d o o r achter het voorbijgegane tijdvak definitief een streep w e r d g e z e t ; de inventarissen van Delfland en Rijnland hebben hiermede rekening gehouden, resp. 1853 en 1857 als eindpunt aannemend, en G e d . Staten van Zuid-Holland hebben in een circulaire van 3 Mei 1920 deze o p v a t t i n g aanbevolen. 1 )

administratie school! O o k hierbij gaat men thans uit van het registratuurp l a n ; in de t o e k o m t zullen volgens den bij uitstek deskundigen sehr, de waterschapsadministraties daartoe alle moeten komen „ o m d a t zij alleen met behulp daarvan zich van een deugdelijke archiefverzorging kunnen verzekeren." G e v o l g d w o r d t ook hier het decimale stelsel, dat zeer elastisch is; het Registratuurbureau van de Unie van Waterschapsbonden heeft in 1937 voor dezen tak van dienst een uniform registratuurstelsel of c o d e décimal vastgesteld, zoodat gaandew e g ook hier eenheid in de archiefordening kan worden verkregen. En het zal hen, die hun hart aan de oudere archieven hebben verpand, deugd doen te vernemen dat de heer VAN ULSEN het in het algemeen niet aanbevelendwaardig acht het registratuurstelsel terug te werken in het bestaande archief, indien dit althans in eenigszins bruikbaren staat verkeert en dit behoorlijk toegankelijk is, w a n t : „ a f g e s l o t e n archieven moeten zooveel mogelijk in hun oorspronkelijken toestand w o r d e n g e l a t e n . " Enthousiaste aanhangers der moderne beginselen hebben w e l eens anders gesproken en gehandeld! Tenslotte w o r d t de „ i n v e n t a r i s " van het aldus ingedeelde archief in het kort behandeld. Uit het bovenstaande o v e r z i c h t zal het duidelijk zijn dat het boekje van den heer VAN ULSEN voor de studenten in de verzorging der waterschapsadministratie een bruikbare handleiding verschaft, die hun omtrent de leidende beginselen en hun praktische uitwerking een uitnemende gids biedt. Maar hoewel het den aard eener aankondiging feitelijk te buiten gaat en op gevaar af den indruk te w e k k e n , stokpaardjes t e willen gaan berijden, zou ik in het v o o r u i t z i c h t van een o n o n t k o o m b a r e herziening onzer w e l is waar nog jonge, d o c h althans t . a . v . sommige punten tamelijk verouderde archiefwetgeving tenslotte eenige algemeene opmerkingen willen maken, die w e l langs het b e t o o g van den sehr, heen gaan, d o c h die mij door zijn geschrift, waaruit ik veel heb geleerd, weer levendig voor den geest kwamen.

Na 1850 komen dus ook hier de nieuwe of, zooals de heer NOORDENBOS w i l , de nieuwere archieven. A a n hen is het vierde h o o f d stuk, het pièce de résistance van dit boekje, gewijd. Eerst behandelt de sehr, de verschillende systemen, die ook bij de waterschapsadministratie werden en worden t o e g e p a s t : de chronologische, waarbij index en klapper de, overigens niet voldoende, hulpmiddelen zijn om den w e g te vinden, en het uit genoemden index o n t w i k k e l d e rubriekenstelsel, waarbij niet de d a t u m , d o c h het onderwerp de plaats in het archief bepaalt. D i t laatste heeft echter het g r o o t e bezwaar dat de stukken, op één zaak betrekking hebbende, niet bij elkaar w o r d e n gehouden, terwijl de moderne administratie juist daaraan g r o o t e behoefte heeft O o k vindt het, hoewel verouderde, systeem van ordening der stukken volgens de vergadering van het dagelijksch bestuur, waarin zij zijn behandeld, nog w e l toepassing. Beter echter dan al deze is het dossierstelsel, waarbij de inhoud der stukken praevaleert. Zooals de heer VAN ULSEN het z e g t : in een archief k o m t het er in de eerste plaats op aan een zaak te kunnen terug vinden, niet een bepaald stuk. „ E e n stuk is slechts een onderdeel van een zaak; met „ z a a k " bedoelen wij hier alle stukken, die op één zaak betrekking h e b b e n . " D e beginselen, die de heer NOORDENBOS voor de moderne gemeente-administratie met zooveel succes heeft voorgestaan, maken ook in de moderne waterschaps-

') Het is ook van belang uit den mond van een man der praktijk de opmerking op te teekenen, dat van de bij art. 22 der Archiefwet geboden gelegenheid, waardoor de besturen van waterschappen onderling of in samenwerking met gemeentebesturen een regeling kunnen treffen omtrent de gemeenschappelijke berging van een deel hunner archieven in één bewaarplaatsen omtrent gemeenschappelijk beheer der daarheen overgebrachte archieven nog weinig gebruik wordt gemaakt, „hoewel zij toch vangroot belang moet worden geacht." Vooral de kleinere waterschappen weten met de bewaring en de verzorging geen raad. Evenals t.a.v. de minder draagkrachtige gemeenten,zaloek hiervoorde stichting van streekarchiefbewaarplaatsen de aangewezen en eenige bevredigende oplossing zijn.

In den aanvang zei ik dat wij met onze archiefverzorging de 20e eeuw in moeten, maar w i e onder die „ w i j " moeten w o r d e n verstaan kan verschillend w o r d e n o p g e v a t . In algemeenen zin begrepen zou men zelfs kunnen constateeren, dat „ w i j " met die zorg deze bewonderenswaardige eeuw al ingegaan zijn : de leiders der moderne administratie hebben, anders dan hun directe voorgangers, voor w i e het geen probleem was, t. a. v. het product van hun ambtelijke werkzaamheid met evenveel beleid als succes nieuwe w e g e n bewandeld en, w a t voor de beoordeeling van het archiefvraagstuk van fundamenteel belang is, ook zonder wijziging in de organisatie dèr besturen het aangezicht der administratie grondig veranderd. Evenzoo fundamenteel veranderd als door de invoering der Fransche administratie

218

219

in 1811 is geschied, al viel daarmede een wijziging in de bestuursvormen w e l samen. Maar dan dringt zich t o c h sterk de vraag naar voren of wij archivisten daar eigenlijk nog w e l bij behooren. De moderne administratie t o c h heeft haar eigen „ a r c h i v a r i s " in het leven geroepen, den registrator, die in iedere eenigszins omvangrijke administratie onmisbaar is. Maar evenzeer als diens handen t. a.v. het oud-archief, waarvan de behandeling nu eenmaal heel andere k u n d i g heden vereischt dan den gewonen ambtenaar eigen plegen t e zijn, ten eenenmale verkeerd staan, ook al heeft hij historische belangstelling, evenzoozeer gevoelt de doorsnee-archivist zich in de wereld der registratuur en van den decimalen c o d e als de bekende k a t . Men leze er maar eens op na w a t de heer VAN ULSEN schrijft over den (modernen) inventaris (p. 46 vlg.) en geve zich rekenschap van de t r i b u l a t i ë n , die ons bij dergelijken arbeid plegen t e beroeren ! Ik v o o r mij ben er dan ook van o v e r t u i g d , dat onze wegen zich bij de invoering van dit stelsel behooren t e scheiden. Hie RHODUS, nunc salta ! A r c h i v i s t e n zijn tenslotte historisch, registraturen contemporain ingesteld. Maar in hooge mate wenschelijk w i l het mij v o o r k o m e n dat de moderne beginselen der administratie, die in zoo verblijdende mate reeds langs vrijwilligen w e g zijn aanvaard, ook t . a . v . de overige desnoods onder leiding van hooger gezag worden ingevoerd. D e oplossing van het vraagstuk: o u d - en nieuw-archief zou daardoor een ander aspect verkrijgen en een meer uniforme regeling mogelijk maken dan thans het geval is. Naast den datum van afsluiting eener administratie door opheffing of c o m b i n a t i e met andere zou d i e ' v a n de invoering van den c o d e als een vanzelf sprekende grens algemeen kunnen w o r d e n aanvaard. A a n den archivaris kan de zorg voor het oudere archief in zijn vollen omvang worden o p g e d r a g e n , waarbij althans bij grootere administraties voor de jongere periode, dus van 1811 t o t aan de invoering van den c o d e , een afzonderlijke afdeeling, met w a t anders ingesteld personeel, zal kunnen w o r d e n g e v o r m d . Daarna k o m t dan de registrator aan het w o o r d . Ligt hier voor onze Vereeniging niet een t a a k ?

daarbij bijna spreken van een Rotterdamsch initiatief. W a n t vier van de zeven voorstellers v e r t e g e n w o o r d i g e n Rotterdamsche instellingen :

W . S. U N G E R .

Aanwijzingen kaarten.

•

voor

Overgedrukt

het beschrijven

van prenten,

uit Bibliotheek/even,

November

teekeningen

en

1942

Deze aanwijzingen voor het beschrijven van prenten, teekeningen en kaarten moeten w o r d e n beschouwd als een poging o m door overleg met alle betrokken musea, prentenkabinetten en particuliere verzamelingen t o t het vaststellen van enkele regels t e geraken. Men kan

de heeren V A N STOLK en EBBINGE WUBBEN resp. de A t l a s van STQLK en

het Museum BOYMANS, Mej. CROL het Historisch Museum en Mej. OVEREEM

het Museum van L a n d - en V o l k e n k u n d e en het Maritiem Museum, terwijl Dr. J. G . van GELDER, thans leider van het Rijks Bureau voor Kunsthistorische D o c u m e n t a t i e t o t voor kort als conservator aan het Museum BOYMANS verbonden was. Bij deze Rotterdamsche kern hebben zich g e v o e g d of zijn u i t g e n o o d i g d de directeur van het Nederl. Scheepvaartkundig Museum t e A m s t e r d a m en een der wetenschappelijke qmbtenaren van de Leidsche Universiteits-bibliotheek, de heer G . de JONG, die de formuleering van de regels voor de titelbeschrijving van geografische kaarten voor zijn rekening nam. Daar de initiatiefnemers er niet naar gestreefd hebben beheerders van de voornaamste soorten verzamelingen in hun midden op t e nemen, maar ik zou haast zeggen als onder-onsje een daad hebben gesteld en een voorstel aan het oordeel van belanghebbenden o n derwierpen, w e k t het geen verwondering, dat t o t dusver geen enkele archivaris in hun plannen w e r d gekend. Hoewel verschillende rijksen gemeentearchieven waardevolle collecties prenten en teekeningen b e v a t t e n , worden deze instellingen in de inleidende beschouwingen ook niet met name naast musea en prentenkabinetten genoemd. Toch heeft men deze aanwijzingen ook aan een oordeel van archiefzijde willen onderwerpen. Mogelijk was men bevreesd, dat men bij uitbreiding van het aantal stemmen het zelfs nooit over v o o r l o o p i g e richtlijnen eens zou w o r d e n . Het w e k t nu reeds verbazing, dat beheerders van verzamelingen als die van het Museum BOYMANS en scheepvaartkundige musea meenen met één en het zelfde beschrijvingsschema te kunnen volstaan. V e r w a c h t e n wij in den catalogus van de eerstgenoemde verzameling een zuiver kunsthistorische beschrijving, waarbij de volle nadruk valt op den kunstenaar en de techniek, een scheepvaartkundig museum vraagt bij de zelfde afbeelding in de eerste plaats aandacht voor het daarop voorkomende scheepstype, terwijl een archivaris de zelfde prent in zijn verzameling op zou nemen ter wille van de topografische waarde en dat ook in zijn beschrijving zal laten uitkomen. D e b e schrijving is dus afhankelijk van het doel der verzameling en van de indeeling van catalogus of kaartsysteem. Daarmede is het streven naar absolute uniformiteit v o o r alle verzamelingen reeds veroordeeld. D i t neemt natuurlijk niet w e g , dat een dergelijke uniformiteit voor soortgelijke verzamelingen van belang kan zijn. Het ligt echter niet op mijn w e g om t e beoordeelen in hoeverre deze regels voor

220 kunsthistorische collecties doeltreffend zijn. Voor archiefverzamelingen zijn zij het zeker niet, omdat daar in de topografische afdeeling de volle nadruk moet vallen op de voorstelling en wel op dat hoofdbestanddeel van de voorstelling, dat de gegeven plaats in catalogus of kaartsysteem rechtvaardigt, terwijl men in de historische afdeeling moet uitgaan van den datum. Bij de topografische beschrijving behoort het eerste woord te zijn : Leuvehaven, Hoogstraat, Stadhuis, Luthersche Kerk, enz., waarop dateering met nadere omschrijving en plaatsaanduiding volgt, terwijl gegevens over kunstenaar, techniek en grondstoffen van secundair belang zijn en als zoodanig op het t w e e d e plan behandeld worden. Weliswaar zouden door eenige omzettingen de voorgestelde modelkaarten ook voor archiefverzamelingen bruikbaar gemaakt kunnen worden, maar het lijkt mij minder gewenscht om zich bij het beschrijven van zoo heterogeen materiaal als teekeningen, gravures, etsen, foto's reproducties, boekprenten enz. in één verband aan een standaardformulier te binden. Werkt men met blanco kaarten, dan kan men ieder nummer beschrijven op de wijze, die in dit speciale geval de meest geëigende is. Het spreekt van zelf, dat men afbeeldingen, in een zelfde techniek uitgevoerd, op de zelfde wijze zal beschrijven en het verdient stellig aanbeveling om bij prenten en teekeningen met kunsthistorische waarde de zelfde punten te memoreeren, die het museum-systeem aangeeft, zij het dan ook in een andere volgorde. W a a r samenwerking en onderlinge voorlichting mogelijk is, mag men die niet van de hand wijzen, maar evenmin mag men de archiefverzamelingen inrichten volgens een orde, die aan haar doelstelling vreemd is. De beschrijvingsmethode van de geografische kaarten komt in hoofdtrekken met de reeds in archiefverzamelingen gebruikelijke overeen en zal dan ook aanvaard kunnen worden. Bij geografische kaarten levert de indeeling meestal meer moeilijkheden op dan de b e schrijving. Al heb ik gemeend de „Aanwijzingen" voor de beschrijving van archiefverzamelingen te moeten verwerpen, zij zijn aanleiding g e w e e s t om opnieuw in onzen kring de aandacht te vragen voor de verzorging van den topografischen en historischen atlas, die nog steeds met tal van onopgeloste problemen is bezwaard. Wil men tot een oplossing daarvan geraken, dan lijkt mij de aangewezen weg om eerst de grenzen vast t e stellen, dan de indeeling en tenslotte de richtlijnen aan t e geven voor de beschrijving van de verschillende soorten nummers. A. C. K.

221 Oorkondenboek 1413 — 1913 verzameld door W . L. van den Akker. Leiden, E. J. Brill. 1942. 754 blz. 8°. Wie dit oorkondenboek ter hand neemt, zal zich afvragen, wat het bindende element is geweest, dat de ruim vierduizend afschriften en regesten bijeenhoudt, die verdeeld zijn over een tijdvak van precies vijf eeuwen. Tevergeefs zal de gebruiker in den titel naar een aanwijzing zoeken. Bij nadere beschouwing zal het hem evenwel niet moeilijk vallen te ontdekken, dat de meeste der medegedeelde stukken hun publicatie danken aan het feit, dat zij handelen over de familie VAN DEN AKKER. Men moet bij de uitgave van bronnenpublicaties als oorkondenboeken en regestenlijsten den onvoorwaardelijken eisch stellen van zoodanige duidelijkheid, dat er van misverstand — in welken vorm ook - geen sprake kan zijn. Den gebruiker niet aanstonds in te lichten over den waren aard van het werk is daarom een onvolledigheid, die misleidend werkt en aan het geheel afbreuk doet. Door een eenvoudige uitbreiding van den titel was dit t e vermijden geweest. Het verschijnsel, dat zoovele der afgedrukte stukken den naam VAN DEN AKKER gemeen hebben, bepaalt het karakter van deze uitgave. Haar beteekenis moet dan ook niet gezien worden als een hulpmiddel tot beter begrip van een bepaald tijdvak in de geschiedenis of voor de historie van een bepaalde streek, maar uitsluitend als een genealogisch „naslawerk" — we noemen hier hetzelfde woord, dat ook het prospectus gebruikt — in hoofdzaak voor Brabantsche families. Talrijk zijn de genealogische uitgaven, die in de laatste jaren zijn verschenen. De genealogie heeft daarmede haar achterstand op andere hulpwetenschappen der geschiedenis ruimschoots ingehaald. Het ligt uiteraard voor de hand, dat deze winst meer van quantitatieven dan van qualitatieven aard is, hoewel ook hier een critischer geest beslist de overhand heeft gekregen. Een genealogie, die g e respecteerd wil worden, dient in de vermelding der geraadpleegde bronnen zoover te gaan, dat elk nauwgezet beoordeelaar haar onaantastbaarheid aan de feitelijke en relatieve waarde dier bronnen kan toetsen. Hoewel vele familieuitgaven van den laatsten tijd aan dezen eisch voldoen, is slechts in enkele zeldzame gevallen tot volledige bronnenpublicatie overgegaan. Beschouwt men het Oorkondenboek VAN DEN AKKER als een verzameling bewijsstukken ter staving van de juistheid eener genealogie, dan blijft slechts ter beoordeeling, of de genealoog zijn materiaal op bevredigende wijze heeft gebruikt. Deze taak, hoewel niet onaantrekkelijk, valt evenwel buiten het kader van bespreking. Nederlandsc/i

Archievenblad

1941-1943

15

223

222 Nagegaan moet worden, of deze uitgave voldoet aan de eischen, die men in het algemeen aan de publicatie van authentieke acten moet stellen. Uiteraard is volledigheid hierbij slechts een relatief b e grip, dat afhankelijk is van de opvattingen, die de bewerker zich heeft gesteld ten opzichte van zijn taak : het verzamelen van bewijsstukken voor zijn genealogie, die opklimt tot in de middeleeuwenIndien de opzet was geweest een oorkondenboek samen te stellen, dat het onderwerp VAN DEN AKKER ZOU moeten uitputten, dan is op een gegeven moment toch niet te vermijden, dat deze opzet moet worden beperkt om niet t e verdwalen op problematische zijwegen. Het terrein, dat voor exploratie in aanmerking komt, is immers lastig te overzien. De moeilijkheid ligt vooral in de keuze der grenzen, minder in het opzoeken en rangschikken dan in het combineeren der resultaten. Bij het nastreven van een bepaald doel, zooals hier, ligt het voor de hand niet meer op te nemen dan noodzakelijk is. Merkwaardig is, hoe vooral het eerste gedeelte van dit omvangrijke werk een afspiegeling is van den rijkdom aan genealogisch materiaal uit de vijftiende en zestiende eeuw in de Brabantsche schepenarchieven. Voor zoover dit Oirschot betreft, heeft het thans in den heer VAN DEN AKKER een bewerker gevonden. Het karakter der acten verandert allengs. Zijn het aanvankelijk de schepenacten, die de aandacht vragen, later leveren vooral de doop-, trouw- en begraafregisters en de notarieele archieven de gegevens, die voor den genealoog onontbeerlijk zijn. De consequentie is zoover doorgevoerd, dat na 1812 ook de acten van den Burgerlijken Stand worden gepubliceerd. Men kan zich afvragen, of een dergelijke uitbreiding in het algemeen wel gerechtvaardigd is. In dit geval vormen d e z e acten, die in toenemenden getale de laatste driehonderd nummers van den inhoud uitmaken, geen feitelijke verrijking. Hun waarde blijft beperkt tot den kleinen kring van familieleden. Te meer bepaalt hun opname het karakter van dit oorkondenboek, dat zonder deze acten niet volledig genoemd zou mogen worden. Het eindjaar 1913 maakt den indruk willekeurig gekozen t e zijn; mogelijk is het daarop gebaseerd, dat de bewerker een periode van vijf eeuwen familiegeschiedenis tot één geheel heeft willen afronden. Een verzameling oorkonden en regesten kan slechts aan waarde winnen door een consequente toepassing van de regels, die voor de uitgave van archiefstukken als de meest practische zijn aanvaard. Het is den samensteller blijkbaar ontgaan, dat het Historisch Genootschap vele jaren geleden reeds het voorbeeld heeft gegeven. Het zou de overzichtelijkheid van zijn werk ten g o e d e gekomen zijn. Hetzelfde gebrek aan inzicht kenmerkt den alphabetischen — niet lexico-

grafischen - index, die het oorkondenboek besluit. Het mag niet voorkomen, dat er onderscheid wordt gemaakt tusschen VAN DEN ACKER

en

VAN

DEN AKKER,

dat

VAN

DEN ECKER

en

VAN ACKEREN

een

afzonderlijke plaats behouden hebben, terwijl uit den tekst toch blijkt, dat men hier met dezelfde personen te maken heeft. Bovendien is het te veel gevergd van den gebruiker, dat hij moet zoeken in een klapper, waarin geen voornamen zijn opgenomen. Valt hem het onluk t e beurt te moeten speuren naar een bepaalden VAN DEN AKKER, dan heeft hij de keuze uit ruim tweeduizend nummers! Indien een index aan zijn doel wil beantwoorden, dan is de volledige vermelding der namen en voornamen (c.q. voorletters) in lexicografische volgorde een vereischte, die geen concessies toelaat. Niettegenstaande deze onvolkomenheden heeft de heer VAN DEN AKKER een boekwerk samengesteld, dat als een aanwinst voor de genealogische litteratuur mag worden beschouwd. Ongetwijfeld zal dit oorkondenboek er t o e bijdragen de belangstelling in het bijzonder voor Noord-Brabantsche families te verbreiden. I. P. VAN DER WEELE.

P. TH. J. KUYER, Inventaris Rotterdam (gestencyld).

va/? het archief

der Schotsche

Kerk te

Terwijl in Mei 1940 het Kerkgebouw werd verwoest, bleef het archief van de Schotse Kerk t e Rotterdam, in veilige kluis geborgen, gespaard. Het werd naar het gemeente-archief overgebracht en daar geïnventariseerd door den volontair Kuyer; diens arbeid omvat, behalve het archief der Schotsche G e m e e n t e en de daarbij behoorende o n d e r d e d e n : Diakoniehuis, Scotchslamsbox. het periodiekje „Our Magazine", ook dat van de Engelsch-Presbyteriaansche Kerk, sinds 1611 in Rotterdam gevestigd, doch in 1876 aan de Schotsche overgegaan o.a. op voorwaarde, dat deze het archief zou overnemen en afzonderlijk bewaren. De bewerking van een betrekkelijk eenvoudig archief als dit kan den heer K. niet teveel moeilijkheden hebben gebaard. Ten aanzien van een punt echter moet hierop een voorbehoud worden g e m a a k t : bij de bijlagen tot de notulen bleek n.l. dat deze nu eens waren samengevoegd als afkomstig van eenzelfden afzender (Synode, Classis, Stadsbestuur), dan weer als betrekking hebbende op eenzelfde onderwerp. Daar het archief zelve deze methode aan de hand deed en het niet in het belang van den lateien onderzoeker zou zijn geweest

224

225

wanneer de door vroegere beheerders gevormde bundels uiteen waren genomen terwille van de uiterste consequentie van onze geboden, a c h t t e d e bewerker zich gerechtigd dit ook t o e t e passen op de" aangetroffen losse stukken; echter zijn die welke noch naar hun afzender, noch naar hun inhoud in een van beide groepen een plaats konden "vinden, t o t t w e e afzonderlijke nummers vereenigd, resp. ingekomen stukken en minuten van uitgegane (zou men dit nare woord niet liever vervangen door: verzonden) stukken van of aan verschillende personen. Voor zoover van buiten af kan worden beoordeeld, is deze werkwijze hier stellig verantwoord t e achten, en archivistisch maakt deze eersteling van den heer K. dan ook een uitnemenden indruk. En kleinigheden, als het begrip: Algemeen in IA, IIA en UIA van dezen inventaris, waar: Bestuur in het algemeen m.i. de voorkeur verdiende, en ook de titel, die juister: Inventaris der archieven, berustende onder het bestuur der Schotsche Kerk - immers bovengenoemde Engelsche Kerk is toch geen Schotsche ! — ware genoemd, vergeeft men hem gaarne. Minder lof echter verdient het historische deel der Inleiding. Hetgeen hier over het ontstaan van de Schotsche Kerken hier t e lande wordt megegedeeld is ten deele onjuist, ten deele onvoldoende. De Merchants Adventurers waren Engeischen, en hun organisatie dateert uit den tijd, dat Engeland katholiek was en met Schotland geen andere dan een geografische band had. Protestanten geworden, vormden zij hier geen Schotsche, doch Engelsche gemeenten, al zal er na 1603 en 1707 stellig nauw verband hebben bestaan. Ten aanzien van de vestiging der Schotten had de bewerker, wien de geschiedenis van de Engelsche gemeenten t e Middelburg en Vlissingen en de Schotsche in d e stapelstad Vere in herinnering moge worden gebracht, ook stellig uit het stadsarchief meer gegevens bijeen kunnen en moeten brengen, dan hij hier heeft verwerkt. Maar misschien verrast hij ons daarmede nog t e eeniger tijd.

pleegt t e eindigen: dit werk is keurig uitgegeven, en wij spreken dan ook den wensch en d e verwachting uit dat dit het eerste moge zijn van een lange reeks van archiefinventarissen. Hier wordt een weg geopend, die ongetwijfeld voor de publicatie-mogelijkheid van ons eerste ambtswerk kansen biedt. Mogen d e archivisten die met beide handen aangrijpen! In zijn inleiding schetst DR. FORMSMA de ontwikkeling van het stadsbestuur, uitermate eenvoudig ingericht: zes lieden, schepenen, burgemeesters of raden, verdeeld in drie groepen: kameraars, zegelaars en brendmeesters bestuurden t o t 1795 de s t a d ; elk tweetal sprak recht gedurende een maand, en werden als zoodanig schepenen g e noemd. Na d e Revolutie deed d e municipaliteit haar intrede, doch tot 1811 was hier de inrichting, hoewel geenszins ongewijzigd, heel wat minder gecompliceerd dan wij elders aantreffen. In 1811 vond de groote reorganisatie plaats waarbij eigenlijk pas d e moderne g e meente werd ingesteld. Toen werden uit landgericht en stadsgebied Ootmarsum t w e e mairieën (in 1813: gemeenten) gevormd, Ootmarsum en Tubbergen; in 1815 werd eerstgenoemde gesplitst in stad O . en schoutambt Denekamp, die eerst in 1818 effect sorteerde. Terecht werd dan ook dit tijdstip als eindpunt voor het oud-archief aangenomen. Hoewel veel daarvan verloren is gegaan - een deel der stukken, in vreemde handen geraakt, is thans er mee hereenigd - is dit thans nog het belangrijkste gemeente-archief van Twente. Met name is het rijk aan c h a r t e r s : stichtingsbrieven van vicarieën, titels van aankomst van goederen en renten, schenkingsakten aan armengilden, doch d e „ribben" zijn slecht vertegenwoordigd; d e resolutiën

W. S. UNGER.

DR. W . J. FORMSMA „Het

Assen,

Van Gorcum

oud-archief

der

gemeente

Ootmarsum"'.

& Comp. N.V., 1943.

Dit is een einde en een begin. Het eind van d e Overijselsche (niet: Overijsselsche) archiefloopbaan van collega FORMSMA, het begin van een door de voortvarende uitgeversfirma Van Gorcum & Comp, ondernomen reeks: Van Gorcum's Archief der Archieven. En om t e beginnen w a a r m e d e men

b.v. ontbreken van

1787 tot 1811. DR. FORMSMA kon dientengevolge

nalaten zijn inventaris naar het Amhemsche voorbeeld ') t e geleden, laat staan in perioden in t e deelen; het eerste hoofdstuk laat hij doorloopen t o t 1811, het t w e e d e gaat over de jaren 1 8 1 1 - 1 8 1 8 . Mede bewerkt werd het archief van den Kerkeraad der Ned. Hervormde G e m e e n t e t o t 1816, daar hierin stukken van het archief der burgerlijke gemeente waren geraakt en ordening noodig w a s om een juiste scheiding met het stadsarchief t e kunnen bewerkstelligen; de inventaris is als bijlage opgenomen. Een regestenlijst bleef achterw e g e , daar als zoodanig dienst kan doen het „register", samengesteld door MR. HATTINK en in 1878 uitgegeven door Overijsselsch regt en geschiedenis. DR. F. waarschuwt dat d e z e vóór 1450 den Paaschstijl heeft aangenomen, zonder aan t e geven wat t e Ootmarsum >)

Zie Ned. Archievenblad 1 9 4 1 - 1 9 4 2 p. 156.

226

227

gebruik was, vermoedelijk Kerst of jaardagstiji, als in het algemeen in het O v e r s t i c h t . D o c h daar ook het Handboek der chronologie hiervan zwijgt, ware een vermelding w e l op haar plaats geweest. ') Het werk w o r d t besloten met een k o r t overzicht van de elders berustende. Ootmarsumer a r c h i v a l i a : rechterlijke, notarieele, markenarchieven, retroacta en registers van den Burgerlijken Stand, naar het voorbeeld van den Hindelooper inventaris achteraan geplaatst. Overigens wijkt deze inventaris, uit den aard van zijn inhoud, van het langzamerhand gebruikelijk geworden schema eenigermate af, en bezwaren, die men te berde zou willen brengen, o n t z e n u w t d e ' b e werker bij voorbaat. Zoo bv. ten aanzien van de gilden-archieven, met gereconstrueerd „ o m de zaak niet onnoodig ingewikkeld te m a k e n ' - ware dat niet anders te formuleeren g e w e e s t ? - , al zijn bv. nos. 300 en 303 stellig uit een dergelijk archief herkomstig. Bezwaren heb ik dus niet, d o c h alleen moet mij de opmerking van het hart dat ik ten aanzien van de schrijfwijze: ij een andere o p v a t ting ben toegedaan dan D R . F. MAAR al is hierover geen uniformiteit bij de vakgenooten, de versie : martijrum (no> 382) is t o c h zeker niet houdbaar.

„ c o r p o r e e l e gedeelte het meest op den v o o r g r o n d treedt in het „beheer van monsters en magazijn". De handleiding van den heer NOORDENBOS houdt zich in de eerste plaats bezig met het archiefbeheer en w e l volgens de „nieuwere m e t h o d e " , het uniforme registratuurplan van de Vereeniging van Nederlandsche Gemeenten, zooals dit, na bestudeering door een c o d e commissie uit die Vereeniging, is t o t stand gekomen. O o k de C o d e D é c i m a l of de Classification Décimale Universelle, zooals deze thans w o r d t genoemd en de verkorte Nederlandsche uitgave hiervan met de hulpgetallen van taal, v o r m , plaats en tijd w o r d t besproken. Bij het archiefbeheer w o r d t onderscheiden een dynamische periode, tijdens het in behandeling zijn der stukken en een statische periode, waarbij de stukken als afgedaan kunnen w o r d e n beschouwd. A a n beide periodes w o r d t een afzonderlijk hoofdstuk g e w i j d , waarbij de schrijver gelegenheid vindt in de statische periode, behalve het bovenvermelde uniforme registratuurplan, de geschiedenis en ontwikkeling van vroegere agenda- en dossierstelsels de revue t e laten passeeren. O o k de bedenkingen, welke in de kringen der archivarissen aanvankelijk bestonden J) tegen het systeem Zaalberg, de voorlooper van het uniforme registratuurplan, worden behandeld. D e strijdvraag verloor meer en meer haar practische waarde, naarmate het baanbrekende werk van het registratuurbureau van de Vereeniging van Nederlandsche G e m e e n t e n , waarvan de heer NOORDENBOS de leider is, succes had. Bedroeg het aantal gemeenten, dat in 1922 bij het Registratuurbureau was aangesloten, nog slechts 50, ') in 1843 3) is dit aantal uitgegroeid t o t boven de 800, dus 78 % v a n de 1034 gemeenten van Nederland. Bovendien vindt het stelsel thans toepassing bij t w e e D e p a r t e m e n t e n , vier Provinciale Griffies en bij het Gouvernement van C u r a ç a o , terwijl de Gewestelijke Arbeidsbureaux terstond bij de oprichting 4) naar het stelsel werden ingericht.

W . S. UNGER.

P. NOORDENBOS, Gemeentelijke

Documentatie.

Derde

druk.

D e ondertitel van het boek heet „handleiding voor de kennis van de gemeentelijke documentatie en hare toepassing voor de p r a k t i j k " . Zooals den archivist een handleiding ten dienste staat, waar in 100 regels de kunst van het ordenen van archieven w o r d t behandeld, is het bovengenoemde handboek bedoeld als vademecum voor den registrator. D a t deze bedoeling niet slechts b l o o t e theorie is, blijkt uit het feit, dat 16 jaar na de eerste en 9 jaar na de t w e e d e , thans een derde druk is noodig g e w o r d e n . De eerste druk van 1926 droeg t o t o p s c h r i f t : „gemeentelijke registratuur", de t w e e d e druk sprak reeds van ' t ruimere begrip „ d o c u m e n t a t i e " . D e inleiding geeft van dit w o o r d een definitie, afkomstig van de bedrijfsstudiegroep voor documentatie, ingesteld door het N e d . Instituut voor Efficiency : „ H e t „ b e g r i p document, in zijn ruime o p v a t t i n g dienende t o t leering en „ i n f o r m a t i e , valt uiteen in t w e e c a t e g o r i e ë n , n.l. het literaire deel is „ v o o r t s nader t e splitsen bijv. in archief en bibliotheek, terwijl het ') Bij de vermelding dat de rekeningen loopen van Petri - Petri (p. 84) had m i behooren te worden vermeld welk der beide Pieters-dagen is bedoeld, en zeker in een inventaris die zich, loffelijk streven, tot een ruimer publiek richt.

Bewerking van papier, eischen te stellen aan papier en inkt, formaten en indeelingen v o o r papier, vermenigvuldigen van stukken, aanwijzingen betreffende b o u w , verandering en inrichting van archiefbewaarplaatsen, centralisatie of decentralisatie in het archiefbeheer, uitleening en vernietiging van a r c h i e f s t u k k e n , ziehier slechts een greep, uit alwat de registrator in zijn vademecum kan vinden. ') Zie: Dr. E. Wiersum „De toepassing van het decimale stelsel bij de registratuur van gemeenteadministratieën". Archievenblad 16e jaargang blz. 16. Dr. Mr. S. Muller „Het zoogenaamde decimale stelsel van archiefordening" Groningen 1915 en „Het dossierstelsel Archievenblad", 24e jaargang blz. 43. -) Dr. C. van den Berg. Tijdschrift Gemeentebestuur 2e jaargang blz. 409. 3 ) Maandblad Gem. Documentatie en Secretarieorganisatie no. 75 blz. 407. *) 1 Mei 1941.

228

229

De studie voor het in 1939 door de Studieclub voor G e m e e n t e lijke Documentatie in samenwerking met de Vereeniging van Archivarissen in 't leven geroepen diploma voor archiefverzorger wordt door de handleiding van den heer NOORDENBOS ten zeerste bevorderd en vergemakkelijkt. Daarnaast zal ook in de kringen der archivisten en ik denk hier in de eerste plaats aan de Provinciale Inspecteurs en hun adjuncten - eenmaal kennisnemen leiden tot regelmatig raadplegen. Om mij bij één voorbeeld te bepalen : uitsluitend met vernietiging van de daarvoor in aanmerking komende archiefstukken kan men het groeiend tekort aan plaatsruimte in onze archiefdepôts niet baas. Laat vasthouden aan verouderde principes den archivisten niet weerhouden eens kennis te nemen van de model-archiefdoos, afgebeeld op blz. 150. Vooral bij nieuwere archieven, waarbij de losse stukken de gebonden deelen verre overtreffen, kan men bij vervanging van de verticale archiefberging door een horizontale, naar mij in de praktijk gebleken is, ongeveer een vijfde deel der te voren aanwezige bergruimte bijwinnen. Onderzoek van de geschiedenis der opberging van stukken heeft mij bovendien geleerd, dat de doos ouder is dan de portefeuille. Verschil bij vroeger is slechts dat de stukken toen plat in de doos kwamen t e liggen en nu op hun längsten zijkant. De wensch van Mr. KOELMA, den recensent van den eersten druk in 1926 '), waarbij den heer NOORDENBOS groei van belangstelling in zijn werk werd toegewenscht, is thans wel in ruime mate in vervulling gegaan. Rest mij dus slechts te onderschrijven het slot van de boekbespreking van den derden druk door den heer H. VLUG in het Maandblad 2 ): „ g o e d e wijn behoeft geen krans". A. R. M. MOMMERS. ') 2 )

Tijdschrift Gemeentebestuur 6e jaargang blz. 318. Maandblad Gem. Documentatie en Secretarieorganisatie no, 68 blz. 362.

Berichten. Rijksarchieven. Algemeen Rijksarchief. — De hulp-binder A. M. de Groot is overleden'. ™ A R i '™ a r C ! l i e f i n Z e e l a n d - — M e t ' i r l 3 a n 9 van 15 October 1942 is de rijksarchivaris, Mr. A. Meerkamp van Embden, benoemd tot waarnemend-burgemeester der gemeente Middelburg; in Augustus 1943 is hij tot burgemeester benoemd. In plaats van den heer L. Kruyff, die overgeplaatst is naar 's Hertogenbosch, is als adj. commies benoemd de heer H. J. M. Timmerman. (Iï) Rijksarchief in Noord^Brabant. — W e g e n s het bereiken van den 65-jarigen leeftijd is de heer Mr. V. Dumoulin met ingang van 1 September 1942 op pensioen gesteld. Hij bleef evenwel nog op arbeidscontract werkzaam. T o t chartermeester is benoemd Dr W . J Formsma (I). De heer L. Kruyff (II) is thans aan dit archief verbonden als hoofdcommies.

Rijksarchief in Groningen, aan dit archief verbonden.

De heer A. Pathuis (II) is thans als adj. commies

Rijksarchief in Drenthe. — Als commies is aan dit archief verbonden de heer E. J. T h . A. M. van Emstede (II). Rijksarchief in Overijssel. — De adj. commies, de heer Mr. H. L. Hommes (I), is benoemd tot inspecteur van de gemeente- en waterschapsarchieven in de provincie Overijssel in plaats van Dr. W . J. Formsma. In plaats van Mr. Hommes is als adj. commies aan het Rijksarchief verbonden Mr. L. J. Noordhoff (I). Tevens is tot adj. commies benoemd mej. L. J. Ruys (II). Gemeente-

en

waterschapsarchieven.

A l k m a a r . — In plaats van den heer A. Pathuis, die naar Groningen is vertrokken, is de heer H. van Donselaar (II) benoemd. D e l f t . — Als wetenschappelijk assistent is opgetreden de heer C. D. Goudappel. 's-G r a v e n h a g e. — De conservator, de heer Ds. N. J. Pabon, heeft van het archief afscheid genomen om zich te kunnen wijden aan zijn herderlijk werk bij de Luthersche gemeente te Woerden. Aan het archief is verbonden de heer A. J. van Rossum Duchattel (II). G r o n i n g e n . — O p 29 April 1943 vierde Dr. H. P. Coster zijn 25-jarig ambtsjubileum. Zijn Groningsche vrienden zorgden voor een intieme huldiging. Ook was er veel belangstelling uit de archiefwereld. Met ingang van 1 Januari 1943 werd tot ambtenaar in vasten dienst benoemd de heer P. Biesta (II). H e e r l e n . — De totstandkoming van het representatief gedeelte van het nieuwe Raadhuis heeft tot gevolg gehad, dat het oudere gedeelte van het gemeentearchief naar de modern ingerichte archiefkluis kon worden overgebracht. Deze kluis is gebouwd overeenkomstig de thans geldende voorschriften, in overleg met den Rijksarchivaris in Limburg. Bij het oudere archief, dat met het jaar (1049) 1372 aanvangt, werd het nieuwere gedeelte gevoegd; in totaal een toename van ongeveer 200 strekkende Meter archief, waarbij de bescheiden van den dienst van Publieke W e r k e n en van de Gemeentebedrijven niet zijn inbegrepen. Deze toename vloert voort uit het Besluit van den Burgemeester, van 30 April 1943, inhoudende, dat de scheiding tusschen de Secretariebescheiden, welke op de Registratuur bewaard worden, en de dossiers, welke in de kluis opgeborgen staan, bepaald wordt door de idee, of een zaak al dan niet als algeheel afgehandeld dient te worden beschouwd. Het aanvaarden van zulk een logisch scheidings-criterium, waarmee derhalve het tot nu toe aangehouden chronologisch element wordt prijs gegeven, impliceert de mogelijkheid, dat correspondentie van het jaar 1940 en zelfs 1943 tot het archief gaat behooren, hetgeen de facto dan ook het geval is. De archiefdienst krijgt dientengevolge een actueele beteekenis, in zoover bijna dagelijks stukken worden uitgeleend, welke tot juiste behandeling van zaken ter bestudeering noodig zijn op de Secretarie. Het meer actueele zin geven aan dezen dienst is mede gestimuleerd geworden door den Rijksarchivaris in Limburg. Aangezien de arohiefordening vanaf 1919 naar de beginselen van de Code Decimal is doorgevoerd, wordt voor een goed beheer eenige kennis van dit systeem wel vereischt. De Burgemeester van Heerlen heeft tot archivaris dezer gemeente overeenkomstig het bepaalde in de laatste alinea van art. 15 der Archiefwet benoemd D r s . L. E. M. A. van Hommerich, die reeds vanaf 1 Nov. 1937 als wetenschappelijk archiefam'btenaar door het Gemeente-bestuur belast was met het beheer van het oudere archief.

230

231

Ten dienste van den archivaris staat een 1200 boekdeelen bevattende handbibliotheek, waarin hoofdzakelijk literatuur geraadpleegd kan worden over de geschiedenis van Heerlen, van Zuid-Limburg, van het aangrenzend Luiker- en Aker-land en van het oude hertogdom Brabant.

Geen van hen heeft zooveel in het licht gegeven als de archivaris van Zierikzee, die, hoewel reeds in 1892 met de zorg voor het gemeente-archief belast, eerst in 1920 officieel tot archivaris werd benoemd. Ettelijke honderden feuilletons over de geschiedenis van zijn geboortestad en -eiland in de Zierikzeesche Nieuwsbode leggen van zijn bijzondere kennis getuigenis af. Men behoeft maar een studie als Zierikzee voor honderd jaar (1922) te lezen, om te ervaren hoezeer de geschiedenis van Schouwens hoofdstad in haar archivaris gestalte had gekregen. Daarvan getuigen ook de (anoniem verschenen) Gids voor Zierikzee en de eilanden Schouwen en Duiveland (1896), Een blik op het ontstaan en de verdere ontwikkeling van Zierikzee (Oudheidskundig Jaarboek, 1921), de lotgevallen van Zierikzee, Schouwen en Duiveland in 1813 en 1814, in het Historisch Gedenkboek 1813, en vele andere publicaties van historischen aard. In samenwerking met anderen schreef hij de genealogieën van de Zierikzeesche families V a n der Hucht, Teelinck en De Huybert, terwijl zijn zoo bescheiden aangekondigde Kleine bijdrage tot de kennis van de naaste voorouders en familie van Jacob Cats (De Nederlandsche Leeuw, 1919) tal van nieuwe gegevens behelst over het voorgeslacht en de bloedverwanten van den Zeeuwschen voksdichter. De naam van De Vos zal echter vooral blijven voortleven door zijn standaardwerk over De vroedschap van Zierikzee (1931). Hierin zijn van de tweede helft der 16de eeuw tot 1795 ongeveer 340 vroedschapsleden of raden vermeld, elk met zijn voor- en nageslacht. N.R.Ct. 11-9-1942.

K a m p e n . - — Nu ruim een jaar geleden herdacht mej. C. J. W e k k e r den dag, waarop zij voor 25 jaar haar ambt als archivaris der gemeente aanvaardde. De Zwolsche Courant schreef naar aanleiding van dit feit in haar nummer van 1 September 1942 o.a.: „Mej. W e k k e r kwam in 1908 ter opleiding bij het gemeentearchief van 's Gravenhage, onder leiding van dr. H. E. van Gelder. Hier werkte zij twee jaren en kreeg vervolgens in 1910 een aanstelling op het Algemeen Rijksarchief te 's Gravenhage onder prof. dr. H. T . Colenbrander, waar zij inzonderheid werd belast met de werkzaamheden op de afdeeling Rijksgeschiedkundige publicatiën. O.m. bewerkte mej. W e k k e r hier de briefboeken van de Oost-Indische Compagnie vanaf de grondlegging tot 1700 en verrichtte zij veel werk voor de Van Linschotenvereeniging. Met ingang van 1 September 1917 werd mej. W e k k e r tot gemeente-archivaris te Kampen benoemd als opvolger van wijlen mr. ]. Nanninga Uiterdijk. Met de liefde en toewijding, die zij van jongsaf voor het vak bezat, zette zij het werk van haar voorganger op vruchtbare wijze voort. Door diepgaand en tijdroovend onderzoek wist zij op verschillende punten de kennis der Kamper geschiedenis te verdiepen. Talrijke artikelen in de Verslagen en Mededeelingen van de Ver. tot beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis, het Ned. Archievenblad, het maandblad van het GeneralogischJHeraldisch Genootschap „De Ned. Leeuw", de Kamper Almanakken en ook in dit blad leggen daarvan getuigenis af. Haar voornaamste werk is echter het boek over Hendrik en Barent Avercamp ,.schilders tot Campen", een belangrijk studiewerk uitgegeven ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van Overijsselsch Regt en Geschiedenis. V a n deze vereeniging is mej. W e k k e r reeds 20 jaren bestuurslid. Het zilveren jubileum is hedenmiddag op het stadhuis in den kring der ambtenaren herdacht. L e i d e n . — De klerk A. J. van Rossum Duchattel is verbonden aan het gemeente-archief te 's Gravenhage en de wetenschappelijke assistente, mej. L. J. Ruys, aan het Rijksarchief in Overijssel. Benoemd is de heer Drs. J. Taal (I). N i j m e g e n . — T o t archivaris dezer gemeente is benoemd Dr. J. A. B. M. de Jong (I), die reeds als ambtenaar aan het archief verbonden was. In zijn plaats is tot commies benoemd Dr. P. C. Boeren. (II) Roermond. J. Smeets. (II)

— Als archivaris dezer qemeente is opqetreden de heer M

H

V e n l o . — In October 1942 is benoemd tot archivaris, tevens belast met de inrichting van een stedelijk museum, de heer Dr. P. C. Boeren. N a zijn benoeming aan het gemeente-archief te Nijmegen is als archivaris opgetreden de heer C. T h . Kokke. (II) V l i s s i n g e n . — Met ingang van 1 November 1943 is den heer H. G van Grol eervol ontslag verleend als archivaris en conservator van het stedelijk museum, welke functie hij gedurende 32 jaren had uitgeoefend. T o t zijn opvolger is benoemd Mej. I. M. J. Doornbos (II), werkzaam aan dit archief. Z i e r i k z e e . — O p 76-jarigen leeftijd is de heer P. D. de Vos, oud-archivaris te Zierikzee. aldaar overleden. Met hem verdwijnt de laatste der Zeeuwsche archivarissen, die, zonder een wetenschappelijke opleiding te hebben genoten, door veelzijdige kennis van hun geboortestad als geroepen waren om dit ambt te bekleeden. De Kruyter van Goes, Adriaanse van Hulst, Hollestelle van Tolen en thans De V o s van Zierikzee — zij vertegenwoordigen een generatie van archivarissen, waaraan al wie zich 'bezighoudt met de geschiedenis van Zeeland steeds met dankbaarheid en erkentelijkheid zal terugdenken.

Z u t p h e n . — In plaats van de archivaris, Mej. Dra. W . E. Smelt, die elders ten werkkring heeft gevonden, is met ingang van 1 September 194'S tot archivaris benoemd mevrouw M. M. Doornink—Hoogenraad (I), te Amersfoort. W a t e r s c h a p „De is 2 Sept. 1943 overleden.

Purmer".

K e r k e 1 ij k e

De archivaris, de heer G

J. de Goede,

archieven.

De archivaris der Ned. Herv. kerk, de heer Dr. L. W . A. M. Lasonder, heeft op zijn verzoek van de Synode eervol ontslag verkregen uit zijn functie met ingang van 1 April 1944. Een waardeerend artikel over zijn werk is opgenomen in „Hervormd Nederland" d.d. 26 Aug. 1943, no. 178. Particuliere

archieven.

Bij den brand, die in den avond van 18 Augustus 1943 het hoofdgebouw van het kasteel „De Voorst" te Eefde verwoestte, is, met den kostbaren inboedel en de familieportretten, ook het niet omvangrijke archief met inventaris verloren gegaan. Vernietiging

van

archiefstukken.

Bij beschikking van den secretaris-generaal van het departement van Opvoeding. Wetenschap en Kultuurbescherming werd dezer dagen ingesteld een commissie van advies inzake vernietiging van archiefstukken. Tot voorzitter werd benoemd mr. R. Bijlsma, algemeen rijksarchivaris te 's Gravenhage. Met de instelling van deze commissie neemt de Staat een taak over, welke tot heden werd verricht door een particuliere commissie van ongeveer dezelfde samenstelling, in het leven geroepen door de Vereeniging van archivarissen. Zij is bedoeld als adviescommissie ter voorlichting van de regeeringsorganen bij de schifting van archiefstukken. De staatsmachine produceert jaarlijks immers een groote hoeveelheid documenten, welke niet alle bewaard behoeven te blijven. N.R.Ct. 22-1-1943.

232 Topografische

Documentatie.

In de September-aflevering van het tijdschrift Gemeentelijke Documentatie en Secretarie-Organisatie breekt de heer C. van Dorp een lans voor het invoeren eener centraal geleide topographische documentatie voor alle gemeenten, welke niet het voorrecht hebben, over een archivaris te beschikken, die het zich door het completeeren van de onder zijn beheer staande prentverzameling, tot taak rekent, het wisselend aspect van stad en landschap voor het nageslacht vast te leggen. „Het is", zoo schrijft hij, „voor latere generaties van groot belang, na te kunnen gaan, hoe plaatselijke toestanden zich hebben ontwikkeld. Hiertoe worde een zoo volledig mogelijke beschrijving van de gemeente samengesteld, waarbij alle op een object betrekking hebbende geographische en historische gegevens worden verzameld op losse bladen, waarvan doorslagen zijn bestemd voor een te vormen landelijk documentatiebureau. Met deze taak ware dan in de diverse gemeenten de registrator te belasten, die, ter verduidelijking van den tekst, zijn verzameling zou moeten aanvullen met fotomateriaal, plattegronden, prenten en teekeningen. Het registratiebureau van de Vereeniging van Nederlandsehe Gemeenten heeft zich in beginsel reeds voor dit plan uitgesproken en zelfs te kennen gegeven, dat het, al staan de tijdsomstandigheden een spoedige verwezenlijking van het denkbeeld in den weg, met het oog op de later eventueel uit te voeren plannen van belang is, reeds nu met het verzamelen van materiaal (b.v. thans nog den handel verkrijgbare prentbriefkaarten en foto's, die wellicht spoedig uitverkocht raken) een aanvang te maken.