Aqua
werken aan zuiver water
DRIEMAANDELIJKS INFORMATIEBLAD VAN AQUAFIN • 2013/1
AFVOER VAN REGENWATER VRAAGT EEN PLAN
Partnership met studiebureaus Nieuwe levensstijl, nieuwe polluenten
5 12
2
RWZI LEUVEN GAAT STRUVIET UIT ZUIVERINGSSLIB HALEN Aquafin stelt de zuiveringsinstallatie in Leuven ter beschikking
Het proefproject loopt tot einde 2013. Op basis van de technische
voor een proefproject rond het terugwinnen van struviet uit
resultaten en van de kosten-baten analyse, wordt dan beslist of
het zuiveringsslib. Struviet is een mineraal dat ontstaat door
het project kan uitgebreid worden naar
het neerslaan van fosfor, één van de nutriënten die in het water-
meer zuiveringsinstallaties. l
zuiveringsproces uit het afvalwater worden gehaald. Omdat de natuurlijke reserves aan fosfor stilaan uitgeput geraken, worden volop nieuwe manieren gezocht om fosfor te recupereren. Het project werd door VLAKWA geselecteerd na een oproep voor innovatieve projecten in de watersector. Vier West-Vlaamse KMO’s staan in voor de bouw, installatie en exploitatie van de ketels op onze zuiveringsinstallatie. Ook het VITO is betrokken en zal de meetcampagnes begeleiden samen met Aquafin.
INHOUD
Struviet
4
Internationaal Jaar voor de Samen-
u
9
Afvoer van regenwater vraagt een plan
werking rond Water
Ons watersysteem verandert mee met het klimaat.
Water beïnvloedt bijna alle facetten
Gemeenten kunnen bij Aquafin terecht voor het ontwerp
van het leven. Daarom hebben de
en de uitvoering van adaptieve plannen op lokaal niveau.
Verenigde Naties 2013 uitgeroepen tot het Internationaal Jaar voor
11
de Samenwerking rond Water.
Bemalingswater naar de riolering voeren kost geld Tegenwoordig zijn lozingen van bemalingswater in de riolering onderhevig aan de heffing op water-
5
Partnership met studiebureaus
verontreiniging van de VMM. We zetten de belangrijkste
Aquafin werkte een concept uit om
punten nog eens op een rijtje.
te bouwen aan duurzame relaties met studiebureaus.
12
Nieuwe levensstijl, nieuwe polluenten Farmaceutische en technologische evoluties laten
6
Belgische watervoetafdruk vergroot de
hun sporen na in ons afvalwater. Welke rol kunnen
gevolgen van de klimaatverandering
rioolwaterzuiveringsinstallaties spelen in de bescherming
De klimaatverandering heeft in grote
van ons milieu en waar is een aanpak aan de bron
delen van de wereld veel ernstigere
haalbaar?
gevolgen dan in ons land. Ondanks de fysieke afstand, is dat absoluut geen ‘ver van ons bed’ probleem.
3
VOORUITDENKEN VOOR HET MILIEU Proper water in onze beken en rivieren en
Om de kwaliteit van onze projecten verder te verbeteren,
een optimaal transport van huishoudelijk
hebben we met sectorvertegenwoordigers afspraken gemaakt over
afvalwater, daar werken we elke dag aan
de nieuwe voorwaarden voor de uitreiking van een getuigschrift
bij Aquafin. Dat vraagt meer dan een
van goede uitvoering aan de aannemers en over de invoering
goede technische en technologische
van multilaterale overeenkomsten met studiebureaus (p. 5).
kennis alleen. We denken mee met het Vlaamse Gewest en de gemeenten om
Door de klimaatverandering wordt de afvoer van hemelwater
zo veel mogelijk op hun behoeften te
steeds meer een uitdaging voor de gemeenten. Niet alleen omdat
anticiperen. We houden rekening met
dat specialistische kennis vereist, maar ook omdat een goede
mogelijke veranderingen in regulaties,
aanpak van waterafvoer de gemeentegrenzen overschrijdt. De opstelling en uitvoering
maatschappelijke
economische
van een moduleerbaar hemelwaterplan vraagt gestructureerd overleg met
ontwikkelingen en nieuwe factoren als
buurgemeenten, de provincie en waterloopbeheerders (p. 9). Ook de aanwezigheid van
het veranderende klimaat.
nieuwe polluenten brengt een uitdaging voor het beleid. Samen met binnen- en
en
buitenlandse partners, onderzoeken wij welke maatregelen er het best aan de bron Om dat allemaal te kunnen doen moeten
genomen worden en welke het meest effectief zijn op een zuiveringsinstallatie (p. 12).
we uiteraard zelf als bedrijf wendbaar zijn, maar ook nauw samenwerken met
Een projectaanpak met een brede basis toegespitst op de behoeften van de klant,
andere mensen, bedrijven, overheden en
dat is dé sterkte van Aquafin. Onze medewerkers hebben heel uiteenlopende profielen,
administraties. De voorbije jaren zijn we
maar één ding hebben ze gemeen: ze geven elke dag het beste van zichzelf voor
extra gaan inzetten op een open
een properder milieu.
l
communicatie met onze stakeholders en een dialoog met onze partners.
Luc Bossyns gedelegeerd bestuurder
14
Stekeltjes in een zoutbad
V.u.: Luc Bossyns, Dijkstraat 8, B-2630 Aartselaar
De vondst van stekelbaarsjes in het zoute water
Het contactcenter van Aquafin NV is op weekdagen te bereiken van 7 uur
van de Zwingeul inspireerde natuurfotograaf
tot 19 uur, op het nummer 03 450 45 45, of via
[email protected]
Misjel Decleer tot een nieuwe reportage.
Noodnummer buiten de werkuren: 0800 16 603 Ombudsman: 0472 450 450 of
[email protected]
16
Vlaamse waterlopen schoner maar kwetsbaarder
Gratis abonnement op Aqua op schriftelijke aanvraag.
De kwaliteit van de waterlopen is op tien jaar tijd opmerkelijk verbeterd. Dat leidt de Vlaamse
Met een klik op de werf
Milieumaatschappij af uit de analyse van
U kan de uitvoering van de rioleringsprojecten van Aquafin opvolgen
haar meetresultaten van 2011.
via www.aquafin.be, onder 'werken per gemeente'. Aqua wordt gedrukt op milieuvriendelijk papier. Fotografie: Aquafin, FotoVDB, Misjel Decleer, Shutterstock
4
INTERNATIONAAL JAAR VOOR DE SAMENWERKING ROND WATER Water houdt zich niet aan grenzen en beïnvloedt bijna
Na infecties aan de luchtwegen zijn watergebonden ziekten de tweede belangrijkste oorzaak voor ziekteverlet in ontwikkelings-
alle facetten van het leven. Daarom hebben de Verenigde
landen. Volwassenen zijn vaak langdurig afwezig op het werk,
Naties 2013 uitgeroepen tot het Internationaal Jaar
vaak schooldagen, wat hun eigen toekomstkansen beperkt.
wat financiële gevolgen heeft voor heel de familie. Kinderen missen Gebrek aan sanitair remt ook de economie af. Zo zijn landen
voor de Samenwerking rond Water.
met gebrekkige voorzieningen duidelijk minder populair als toeristische bestemming. Een tekort aan waterzuivering zorgt er ook voor dat het lokale visbestand minder groot is en dat
Vorig jaar is het millenniumdoel van de VN bereikt voor de
de vangsten van vissers beperkter zijn. Het gebrek aan sanitair
halvering van het aantal mensen dat wereldwijd geen toegang
dat aanhoudt, legt zo een hypotheek op andere te verwezenlijken
heeft tot zuiver drinkwater. Dat meldden UNICEF en de Wereld-
milleniumdoelstellingen.
gezondheidsorganisatie in het rapport ‘Progress on Drinking Water and Sanitation 2012’. Voor die doelstelling loopt de VN drie
Bron: UNICEF en Protos
jaar vóór op schema. Het rapport meldt dat eind 2010 al ruim 6 miljard mensen gebruik maakten van verbeterde drinkwatervoorzieningen. De gemiddelde cijfers voor de situatie wereldwijd
t
Watergebonden ziekten
verhullen wel de grote verschillen tussen regio's en landen
zijn wereldwijd de tweede
onderling en in die landen zelf. In Sub-Sahara Afrika heeft
belangrijkste oorzaak voor
bijvoorbeeld slechts 61% van de inwoners toegang tot zuiver
werk- en schoolverlet.
water. In Latijns-Amerika en het Caraïbische gebied, Noord-Afrika en grote delen van Azië is dit 90% of meer. Het arme platteland blijft nog steeds ver achter op stedelijke gebieden. Heel wat mensen drinken er nog rechtstreeks water uit rivieren en meertjes.
Wel drinkwater, geen sanitair De Verenigde Naties hebben zuiver drinkwater en sanitaire voorzieningen in 2010 erkend als mensenrechten. Studies hebben trouwens aangetoond dat elke aan sanitair gespendeerde dollar een rendement van 5 tot 8 dollar oplevert. Nochtans is het milleniumdoel voor de halvering van de hoeveelheid mensen zonder sanitaire voorzieningen tegen 2015, nog veraf. In totaal hebben nog steeds 2,5 miljard mensen geen eigen toilet. Volgens de doelstelling zou dat op dit moment ‘maar’ 1,5 miljard mensen mogen zijn. Vijftien procent van de wereldbevolking (1,5 miljard mensen) ontlast zich in de open lucht, wat bijdraagt tot de verspreiding van ziektes zoals cholera en tyfus. Vooral subSahara Afrika en Azië kennen een grote achterstand op het gebied van sanitaire voorzieningen.
l
5
PARTNERSHIP
MET STUDIEBUREAUS Aquafin werkte een concept uit waarmee het wil bouwen aan duurzame
Capaciteit reserveren Aquafin engageert zich via de multilaterale
relaties met de studiebureaus. Via de multilaterale overeenkomst
overeenkomsten naar elk geselecteerd studiebureau om jaarlijks een bepaald
kan het bedrijf capaciteit reserveren bij een studiebureau
percentage van zijn projectenportefeuille voor transportprojecten toe te wijzen.
dat beantwoordt aan de beoogde kwaliteitsnormen.
Het percentage ligt vast voor vier tot zes jaar en staat in verhouding tot de prijs, de kwaliteit en de capaciteit van het
Studiebureaus hebben een aanzienlijke impact op de timing, de kwaliteit en de kostprijs
studiebureau. Op deze manier reserveert
van studies en projecten in het kader van de rioolwaterzuiveringsinfrastructuur.
Aquafin gegarandeerde capaciteit waarop
Bij de gebruikelijke procedure waarbij voor elke opdracht afzonderlijk de markt
het steeds op zeer korte termijn een
werd geconsulteerd, duurde het gemiddeld twee maanden vooraleer een studiebureau
beroep kan doen en waardoor de
kon aangesteld worden. Deze projectmatige aanpak stimuleerde de sector bovendien
doorlooptijd van het project verkort.
te weinig om te investeren in specifieke kennis en competenties die nodig zijn om een hoog kwaliteitsniveau te behalen.
Een meer structurele samenwerking met Aquafin geeft de studiebureaus dan weer
Beide gegevens waren voor Aquafin de aanleiding om een innovatieve oplossing uit
de zekerheid dat het de moeite loont om
te werken in de vorm van multilaterale overeenkomsten. “We willen in de eerste plaats
te investeren in specialisatie, wat opnieuw
een effectief partnership opbouwen met de studiebureaus die voldoen aan onze kwaliteits-
de kwaliteit ten goede komt. De opsplitsing
eisen. Hiervoor beoordelen we overigens niet alleen de kwaliteit van het studiebureau
van Vlaanderen in regionale deelgebieden
als bedrijf maar ook de kwaliteit van hun individuele projectteams. Kwaliteit wordt nu
maakt het bovendien ook voor kleinere
eenmaal nog altijd door mensen gemaakt,” verduidelijkt David Mous, kenniscoördinator
studiebureaus, die vaak over een goede
bij Aquafin. “Door het kwaliteitsniveau contractueel te verankeren, motiveren we de
gebiedskennis beschikken, mogelijk om een
studiebureaus om vooral hun beste teams in te zetten voor onze projecten.”
partnership met Aquafin aan te gaan.
l
6
De klimaatverandering heeft in grote delen van de wereld veel ernstigere gevolgen dan in ons land. Ondanks de fysieke afstand, is dat absoluut geen ‘ver van ons bed’ probleem. Ons lokale consumptiegedrag heeft een rechtstreekse invloed op de waterstress waar gezinnen duizenden kilometers van ons vandaan dagelijks de gevolgen van voelen.
7
BELGISCHE WATERVOETAFDRUK VERGROOT DE GEVOLGEN VAN DE KLIMAATVERANDERING In Vlaanderen laat de opwarming van de aarde zich vooral voelen in een stijging van de zeespiegel. Het gewest bereidt zich daar op voor met het kustverdedigingplan en het Sigmaplan voor het Scheldebekken. Grote delen van de wereld worden echter veel harder getroffen door de klimaatverandering. In veel ontwikkelingslanden is het effect van de klimaatverandering precies andersom: het watertekort wordt er steeds nijpender. Net die landen zijn het minst gewapend om zich aan hogere temperaturen en een verandering in de regenval aan te passen. Het is ook nog steeds wachten op een forse internationale klimaataanpak. We spreken van waterstress wanneer er lokaal onvoldoende water beschikbaar is om aan de noden voor landbouw, industrie of huishoudens te voldoen. Dat is al het geval als een gebied een lagere beschikbaarheid aan zoetwater heeft dan 1.700 m³ per
Foto: Paul Prescott
persoon en per jaar. Als die hoeveelheid onder de 1.000 m³ zakt, is er echt waterschaarste. Volgens de Europese Commissie wordt in Europa minstens
In België is er een duidelijk onevenwicht.
11% van de bevolking en 17% van het territorium door waterschaarste getroffen*,
De interne watervoetafdruk bedraagt 25%,
waaronder Vlaanderen. Toch bedraagt de watervoetafdruk van de gemiddelde Belg
wat betekent dat 75% van onze water-
7.200 liter per dag of 2.700m³ per jaar. Dat is het dubbele van het mondiale gemiddelde
voetafdruk gekoppeld is aan de import
en meer dan onze buurlanden. (Nederland 2.300 m³/inw./jaar; Verenigd Koninkrijk
van (virtueel) water uit het buitenland.
1.700 m³/inw./jaar).
Het gaat hoofdzakelijk om landbouwproducten (93,6%), zoals vlees, katoen,
Onevenwicht
koffie en graan. De waterconsumptie
We zijn ondertussen vertrouwd met de ecologische voetafdruk, die in hypothetische
gekoppeld aan industrieproducten wordt
hectares uitdrukt hoeveel grondoppervlakte we nodig hebben om ons consumptieniveau
voorlopig geschat op 3,5%. Het water dat
te kunnen handhaven en onze afvalproductie te kunnen verwerken. De watervoetafdruk
effectief uit de kraan stroomt, bedraagt
geeft heel specifiek een indicatie van de hoeveelheid water die nodig is voor het
gemiddeld 218 l per dag per inwoner. In dat
consumptiepeil van een persoon of een land. De watervoetafdruk van een land bestaat uit
getal zit niet alleen het huishoudelijk
drie componenten.
verbruikte water, maar ook het water dat gebruikt wordt door openbare diensten.
u
De interne watervoetafdruk, of het watervolume dat rechtstreeks in het land zelf wordt gewonnen en gebruikt.
u
Het virtuele geïmporteerde water, of het water dat in andere landen gebruikt wordt
u
Het virtuele geëxporteerde water, of het water dat in het eerste land gebruikt wordt
voor de productie van goederen en diensten die in het eerste land geconsumeerd worden. om goederen en diensten te fabriceren die in weer andere landen geconsumeerd worden.
* Stronks, 2003, Mira-T 2007 Vincent, D., De Caritat, A.K., Stijn Bruers, S., Chapagain, A., Weiler, P. en Laurent, A. (2011) België en zijn watervoetafdruk, WWF-België, Brussel.
u
8
“We zijn afhankelijk van water uit het buitenland.”
Dat België een hoge watervoetafdruk uit landbouw heeft en
t
Totale watervoetafdruk [m3/inw./jaar]*
een sterke afhankelijkheid van het buitenland vertoont, is geen verrassing. Met zijn beperkte oppervlakte en een gematigd klimaat is het land noodgedwongen afhankelijk van het buitenland. Het grote knelpunt is dat een aanzienlijk deel van de producten die we verbruiken worden geproduceerd of geteeld in landen met een grote tot extreme waterschaarste. België is dus via haar consumptie deels mee verantwoordelijk voor de waterproblemen in landen als Pakistan, India en Ukraïne.
Geen beleidsinstrument Internationale instanties, waaronder de OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling), beamen dat de
n n n n n n n n n n
550-750 750-1.000 1.000-1.200 1.200-1.385 1.385-1.500 1.500-2.000 2.000-2.500 2.500-3.000 > 3.000 Geen data
watervoetafdruk een waardevol en sensibiliserend instrument is, al is het geen beleidsinstrument. De watervoetafdruk drukt wel
t
Grijs watervoetafdruk [m3/inw./jaar]*
het watergebruik uit van bepaalde teelten, maar geeft niet aan wat de impact is voor het ecosysteem of het gebied in kwestie. Een hoge watervoetafdruk betekent vaak een hoge (watervoetafdruk)impact voor de betreffende ecosystemen, maar zeker niet altijd. Desondanks kan ieder van ons wel degelijk zijn steentje bijdragen. We consumeren het best zo veel mogelijk seizoensgebonden, lokale, verse, onbewerkte en plantaardige producten, en vermijden liefst zo veel mogelijk producten uit waterarme regio's. Dat zijn ook producten met een lagere energieverbruik tijdens de productie en een lagere CO2-uitstoot. Zo verbeter je ineens ook je totale ecologische voetafdruk. l
n n n n n n n n
t
50-100 100-150 150-216 216-300 300-500 500-1.000 > 1.000 Geen data
Blauw watervoetafdruk [m3/inw./jaar]*
1.000 liter minder per maaltijd ECOLIFE, WWF en Velt voeren een campagne met de steun van het Vlaamse Gewest ter bewustmaking van het verborgen waterverbruik in onze voeding. Een gemiddelde vleesmaaltijd waarbij geen rekening wordt gehouden met seizoensproducten of bioproducten, heeft al snel een watervoetafdruk tussen 2.500 en 3.000 liter. Een vleesarme maaltijd met de focus op seizoensgroenten heeft een watervoetafdruk van slechts 1.200 tot 1.500 liter. Zin om ook jouw maaltijd te verduurzamen?
n n n n n n n n
5-50 50-100 100-153 153-250 250-350 350-600 > 600 Geen data
Bekijk dan eens de voedingsfiches onder ‘grootkeukens’ op www.watervoetafdruk.be.
* World Resource Institute (WRI), Waterfootprinting, WWF Engeland, 2009
9
AFVOER VAN REGENWATER VRAAGT EEN PLAN Ons watersysteem verandert mee met het klimaat.
De VMM maakt bovendien werk van intelligente sturing van de volumes in waterlopen via kleppen en stuwen, in functie van
Meer neerslag in de winter en piekbuien in de zomer
de neerslaghoeveelheid die te verwachten valt. Ook specifiek voor
verhogen de kans op wateroverlast. Gemeenten kunnen
Recent heeft de Coördinatiecommissie Integraal Waterbeleid de
het rioolstelsel kunnen er heel wat acties worden ondernomen. Code van goede praktijk voor de aanleg van rioleringen aangepast
bij Aquafin terecht voor het ontwerp en de uitvoering van adaptieve plannen op lokaal niveau.
aan de nieuwe omstandigheden.
Waterafvoer via de riolering De oude code bepaalde dat riolen hydraulisch moesten worden ontworpen om neerslag te kunnen transporteren met een intensiteit
De opwarming van de aarde zorgt in Vlaanderen voor een hogere
die zich om de twee jaar voordoet. Slechts één keer om de vijf jaar
zeespiegel, maar ook voor verdroging van de bodem en een
mocht het stelsel zo vol komen te zitten, dat het water een uitweg
veranderend neerslagpatroon. Onze winters worden steeds natter,
zoekt naar de straat. De gehanteerde neerslagparameters stemden
waardoor het waterpeil in beken en rivieren hoger komt te staan.
echter niet meer overeen met de huidige klimaatcondities. In de
In de zomer regent het dan weer beduidend minder vaak,
nieuwe ontwerpcode, die van kracht ging in 2012, wordt de
waardoor de bodem aan het verdrogen is. Op sommige plaatsen
capaciteit van rioolstelsels zodanig berekend dat er zich nog maar
in Vlaanderen is het diepe grondwater zelfs al met 140 m gedaald.
eens in de twintig jaar een bui mag voordoen die niet door het
Als het dan regent, zijn de buien typisch kort en feller dan vroeger,
rioolstelsel verwerkt kan worden. Bij de nieuwe berekening worden
maar krijgen ze niet de kans om in de bodem te dringen.
ook de toegenomen neerslagintensiteiten van de voorbije 10 à
Dat komt deels door de intensiteit van
15 jaar in acht genomen. Uitbreidingen aan
zulke buien, maar ook door de groeiende
bestaande rioolstelsels worden vanaf nu
hoeveelheid
verharde
oppervlakte,
“We gaan voor
waardoor er steeds minder ruimte is voor water om in de grond te infiltreren.
volgens de bijgestelde ontwerpcriteria berekend. Maar niemand kan met zekerheid
realistische oplossingen.”
zeggen hoe het klimaat verder zal evolueren. Wat nu als een 20-jarige bui wordt
Integrale aanpak
beschouwd, zou tegen 2100 wel eens terug
In een dichtbebouwd land als België valt wateroverlast nooit
een 5-jaarlijkse bui kunnen zijn. Natuurlijk blijven er ook
helemaal te vermijden. Toch kunnen er binnen een integraal
maatregelen nodig voor de waterafvoer in al aangelegde stelsels
waterbeleid verschillende maatregelen genomen worden die
en in de nieuwe stelsels bij zeer intense buien.
het probleem verkleinen. Tegen de stijgende zeewaterspiegel wapent het Vlaamse Gewest zich via het Kustbeschermingsplan
Aquafin en andere rioolbeheerders in Europa doen onderzoek naar
en het Sigmaplan voor het Scheldebekken.
de mogelijkheden voor een intelligente sturing van het water in
De aanpak van wateroverlast en watertekort is ook een centraal
rioolstelsel maximaal benut wordt bij regenbuien.
de afvalwatercollectoren, zodat de bergingscapaciteit van het thema in de bekkenbeheerplannen.
u
10
CYCLISCHE SCHOMMELINGEN EN KLIMAATIMPACT
s
Een hemelwaterplan moet toegankelijk zijn en een lange levensduur hebben.
Bij hevige regen kan water tijdelijk worden opgehouden hoger in het stelsel of op het juiste moment worden afgeleid naar wachtbekkens, om een teveel aan water op één punt in het stelsel te voorkomen.
Hemelwaterplan op maat
© P. Willems, 2011
De belangrijkste maatregel tegen wateroverlast, is toch ruimte geven aan water. Om de hoeveelheid regenwater die bij zomerse buien in de
Sinds kort is de neerslagreeks te Ukkel voor de periode
riolering terecht komt te verminderen, kan het regenwater echter het
1898-2007 ter beschikking. Deze meetreeks is wereldwijd
best op de plaats waar het valt in de bodem infiltreren. Als de bodem
uniek, omwille van haar lengte en de 10-minuten resolutie,
doordringbaar is en de grondwaterstand laag genoeg, kunnen systemen
maar ook omdat de metingen sinds 1898 met dezelfde
op particulier en op openbaar domein bij felle regenbuien een wezenlijk
pluviograaf gebeurd zijn.
verschil maken. Uit deze neerslagreeks blijkt dat de hoeveelheid neerslag Voor steden en gemeenten wordt het dus steeds belangrijker om een
een natuurlijk cyclisch verloop kent over verschillende
plan op te maken voor een optimale infiltratie, buffering en afvoer van
decennia. De klimaatverandering voegt daar wel nog
regenwater. Het is evident om daarvoor in de richting van Aquafin te
een algemene opwaartse trend aan toe. De laatste 20 jaar
kijken. Directeur Marketing Danny Baeten licht toe: “We kennen de
zijn er steeds meer extreme regenbuien voorgekomen.
werking van de rioleringsinfrastructuur natuurlijk als geen ander.
De oude Code van goede praktijk was gebaseerd op
Visievorming op een optimaal werkend zuiveringsgebied is één van onze
neerslaggegevens uit de periode 1967-1993, toevallig een
kernprocessen, waar waterbeheersing een essentieel deel van is. We
tijdsspanne met een laag neerslaggehalte. De nieuwe
hebben de nodige ervaring met de interactie tussen waterlopen en riolen
Code is gebaseerd op de periode 1970-2007, waarin ook
en we bestuderen al jaren het effect van de klimaatverandering op de
jaren met een toenemende neerslag voorkomen. Ook met
zuiveringsinfrastructuur. Als je zo’n hemelwaterplan opstelt, kan je je ook
de invloed van de klimaatverandering wordt rekening
niet beperken tot de gemeente die vragende partij is. Er zullen projecten
gehouden.
moeten worden gedefinieerd in samenspraak met andere gemeenten, de provincie of waterloopbeheerders. Wij zijn het gewoon om projecten uit te
Internationaal waren er al oscillatiepatronen aangetoond
voeren in samenspraak met heel wat verschillende partijen. We kunnen
voor luchtdruk, temperatuur aan de zeeoppervlakte en
onze klanten de zorg voor hemelwater in principe zelfs helemaal uit
andere oceanografische variabelen. Het bestaan van
handen nemen. De infrastructuuraanpassingen die we ontwerpen en
oscillatiegolven voor neerslag en neerslagextremen was
uitvoeren, kunnen we ook achteraf onderhouden en zelfs financieren. Hoe
tot nog toe minder duidelijk, vooral omdat ze minder
zo’n plan er precies moet uitzien, wordt samen met de klant-gemeente
aantoonbaar zijn, door de grote natuurlijke variabiliteit
bepaald. Het gaat in elk geval om een plan met een lange levensduur dat
van de neerslag.
heel toegankelijk wordt opgesteld. Uiteraard bevat het realistische oplossingen, toegesneden op de locale situatie, met correcte ramingen en planningen voor de meest prioritaire projecten.”
l
* Bron: Code van goede praktijk voor het ontwerp, de aanleg en het onderhoud van rioleringssystemen (20/08/2012), werkgroep Waterzuivering van de Coördinatiecommissie Integraal Waterbeleid.
11
BEMALINGSWATER NAAR DE RIOLERING VOEREN KOST GELD t
Als er tijdens bouwwerken meer dan 10 m³/u grondwater naar de riolering moet worden gevoerd, is vooraf een toelating van Aquafin nodig.
Bovendien kan hierdoor ook de stabiliteit van de bodem en aanpalende constructies in het gedrang komen. Een goede voorstudie van het effect van een bemaling is dus echt nodig.
Beter voorkomen dan genezen Om de impact van een bemaling op het milieu te beperken, bepaalt Vlarem dat het bemalingswater zo veel mogelijk terug in de grond moet kunnen dringen door infiltratie buiten de onttrekkingszone. Zo blijft de invloed van de bemaling beperkt. Is dat om technische redenen niet haalbaar, dan wordt het
Tegenwoordig zijn lozingen van
bemalingswater het best afgeleid naar de dichtstbijzijnde waterloop of, in het geval van een gescheiden riolering, naar de regenwaterafvoer. Pas als voorgaande
bemalingswater in de riolering
oplossingen niet mogelijk zijn, is een lozing op de riolering toegelaten. De extra verdunning van het rioolwater, kan namelijk voor overstortingen uit de riool zorgen of
onderhevig aan de heffing op
voor een rendementsverlies op de zuiveringsinfrastructuur. Aquafin kan eventuele extra kosten voor de verwerking van het bemalingswater doorrekenen aan de lozer.
waterverontreiniging van de VMM.
Dat kan het geval zijn als we bijvoorbeeld extra chemicaliën moeten doseren om de verdunning te verwerken.
Daarom zetten we de belangrijkste Voor onze eigen projecten wordt de impact van bemalingen grondig bestudeerd,
punten nog eens op een rijtje.
maar voor andere openbare projecten dienen studiebureaus (of architecten voor particuliere projecten) hun verantwoordelijkheid op te nemen. Vandaag is het te vaak nog de aannemer die beslist om een bemaling te plaatsen, terwijl het hoe en waarom
Onder (bron)bemaling verstaan we het
eigenlijk in de bestekken zou moeten staan.
wegpompen van het aanwezige grondwater als er een bouwput of sleuf uitgegraven wordt.
Heffingen
Het kan gaan om de bouw van een gezins-
De VMM besliste om het oppompen van grondwater voor (onder andere) het uitvoeren
woning of een ondergrondse parkeergarage,
van bouwkundige werken, vrij te stellen van de heffing op grondwaterwinning. De heffing
maar ook om de aanleg van een afvalwater-
op de waterverontreiniging wordt wel toegepast. Elke lozing van bemalingswater op
collector. Een bemaling is een rechtstreekse
de riolering – aangesloten op een RWZI – van meer dan 10 m³/u of voor een duur langer
ingreep op een van de belangrijkste peilers
dan zes maanden, is heffingsplichtig. Dankzij een eveneens verplichte debietsmeter kan
van een ecosysteem: het grondwaterniveau.
het bedrag van de heffing precies bepaald worden. Als de lozer een vergoeding betaalt
Het verlagen van dit peil kan belangrijke
aan Aquafin, dan kan die in mindering gebracht worden van de heffing, wat een fiscaal
gevolgen hebben voor (de wortelzone van)
voordeel oplevert. Een uitzondering op dit alles is een bemaling voor de bouw van een
de vegetatie.
gezinswoning met een kelder van maximaal 150 m². Die is vrijgesteld van heffing. l
12
Farmaceutische en technologische evoluties laten hun sporen na in ons afvalwater. Welke rol kunnen rioolwaterzuiveringsinstallaties spelen in de bescherming van ons milieu, en waar is een aanpak aan de bron haalbaar?
Je bent wat je eet. Maar niet alleen dat. Via voeding en medicatie, maar bijvoorbeeld ook via verpakkingsmateriaal, komen steeds meer nieuwe biologische of synthetische componenten in ons lichaam terecht. Ook de dieren die we eten worden indien nodig met medicatie behandeld. Die stoffen scheiden we (gedeeltelijk)
weer
uit,
waardoor ze zich in het milieu kunnen verspreiden. Bij dieren gebeurt dat vooral via bemesting. Bij mensen komen de geconsumeerde micropolluenten
via
de
riolering
op
rioolwaterzuiveringsinstallaties terecht. Een klein deel van dat rioolwater stort ook nog direct en ongezuiverd over naar beken of rivieren, als het heel hard regent en de riolering het debiet niet kan slikken. De meeste rioolwaterzuiveringsinstallaties zijn alleen ontworpen om biologisch afbreekbare stoffen te verwijderen en nutriënten als stikstof en fosfor. “Daardoor kunnen heel wat micropolluenten de zuiveringsinstallaties passeren en oppervlaktewateren bereiken,” vertelt onderzoeksverantwoordelijke Marjolein Weemaes. “De veelgebruikte pijnstiller Ibuprofen wordt bijvoorbeeld voor 90% afgebroken, maar zijn tegenhanger Diclofenac wordt zeer moeilijk afgebroken. Carbamazepine, een veelgebruikt anti-epilepticum, wordt zelfs helemaal niet verwijderd. Sommige polluenten lijken dan weer weg te zijn, maar zijn het eigenlijk niet. Geneesmiddelen worden vaak niet volledig omgezet tot CO2, maar wel tot transformatieproducten die soms nog de actieve eigenschappen vertonen. Codeïne bijvoorbeeld, wordt in zes of meer verschillende metabolieten of transformatieproducten omgezet.”
13
NIEUWE LEVENSSTIJL, NIEUWE POLLUENTEN Sluipend gevaar
“Zo heeft Aquafin, in samenwerking met gespecialiseerde
Ons modern consumptiegedrag voedt vissen en waterorganismen
laboratoria, op een aantal zuiveringsinstallaties onderzocht in welke
dus ongewild een cocktail van vreemde stoffen, waarvan sommige
mate een aantal vooraf gedefinieerde polluenten in het gezuiverde
potentieel gevaarlijk zijn. Voor de meeste stoffen gaat het wel om
water voorkwamen. Diclofenac, dat opgenomen is in het voorstel tot
minuscule hoeveelheden of om afbraakproducten, maar ook zeer
herziening van de lijst met prioritaire stoffen, vertoont concentraties
lage dosissen kunnen op termijn gevolgen hebben voor vissen
in het gezuiverde water die ongeveer tien keer hoger liggen dan
en ander waterleven. Studies uit het verleden toonden al anti-
de voorgestelde milieukwaliteitsnorm voor oppervlaktewater.
depressiva aan in de hersenen van vissen. Andere leggen een
De hormonen ethinylestradiol en estradiol werden dan weer niet
verband tussen ethinylestradiol, de actieve component van
aangetroffen in concentraties hoger dan de detectielimiet van
de anticonceptiepil, en de vervrouwelijking van vissen. Van de
de analysemethode, maar dat wil nog niet zeggen dat de stoffen
ontstekingsremmer Diclofenac, die vaak gebruikt wordt in
niet aanwezig zijn”.
zalfvorm, is dan weer bewezen dat die kan leiden tot wijzigingen
Aan de bron of tijdens zuivering
in het celweefsel van regenboogforellen.
Het meest efficiënt zijn uiteraard maatregelen aan de bron. Volgens de huidige kennis hebben de micropolluenten in het water
Een verbod op bepaalde groepen medicijnen is niet haalbaar,
geen effect op de mens. De Wereldgezondheidsorganisatie
maar het afvalwater van rusthuizen of ziekenhuizen, dat naast
stelt dat de concentraties die we lozen daarvoor veel te klein zijn.
medicijnen ook moeilijk afbreekbare contrastvloeistoffen bevat,
Elk apart zullen de geloosde stoffen ons
zou apart opgevangen en gezuiverd kunnen
– zoals het er nu uitziet – dus niet
worden met gespecialiseerde technieken.
schaden, maar niemand heeft een zicht
“Extra zuiveringsstappen
op het effect van de mix van stoffen waaraan we blootgesteld worden.
De mogelijkheden en het effect daarvan, worden in verschillende Europese projecten
zijn effectief maar duur.”
Prioritaire stoffen
onderzocht. Ook de uitstroom van zulke polluenten uit
Via de kaderrichtlijn Water en twee dochterrichtlijnen, wil Europa
de zuiveringsinstallaties zou verminderd kunnen worden.
ons milieu beschermen tegen de invloed van nieuwe potentieel
Dat kan door extra stappen toe te voegen aan het standaard-
gevaarlijke stoffen. De eerste lijst met prioritaire stoffen werd
zuiveringsproces. Daarvoor bestaan de nodige technische procédés,
opgesteld in 2008. Die lijst bevat, volgens de kennis van toen, vooral
zoals bijvoorbeeld een behandeling van het water met ozon of
polluenten die in industrieel afvalwater voorkomen, zoals zware
actieve kool. Actieve kool kan 60 tot 90% van de nog aanwezige
metalen of PAK’s. De nieuwe micropolluenten die via huishoudelijk
geneesmiddelen absorberen. Via ozonisatie worden de stoffen
afvalwater verspreid worden, zoals hormonen en medicijnresten,
chemisch geoxideerd, waardoor wel 80 tot 100% van de nog
zijn nog veel minder in kaart gebracht. Dat komt ook omdat ze nog
aanwezige geneesmiddelen kunnen worden omgezet in
maar heel recent meetbaar zijn door gespecialiseerde labo’s.
afbreekbare stoffen. Bijkomend voordeel is nog dat ozon het
Momenteel beraadt het Europees Parlement zich wel over een
gezuiverde water desinfecteert.
herziene lijst van prioritaire stoffen. “De toepassing van die nieuwe technieken is al perfect mogelijk op Om een beter zicht te krijgen op de impact van micropolluenten
een selectie van zuiveringsinstallaties die het behandelde water op
in het huishoudelijk afvalwater op de waterlopen, steunt Europa
gevoelige waterlopen lozen. Een nazuivering van het volledige debiet
een lange lijst onderzoeksprojecten. Ze gaan na welke nieuwe
huishoudelijk afvalwater is voorlopig nog onverantwoord duur,
polluenten de zuiveringsinstallaties precies meelozen, en hoe ze
met een extra kost van 5 tot 30 eurocent per m³. Het is dus belangrijk
verwijderd zouden kunnen worden op de installatie zelf.
om tijd en geld te blijven investeren in onderzoek naar goedkopere en efficiënte nazuiveringstechnieken”, besluit Marjolein Weemaes. l
14
Waterleven heeft me vanaf mijn prilste jeugd gefascineerd. Ik had een verhaal rond stekelbaarsjes in gedachten voor later op het jaar, maar onverwacht deed er zich een opportuniteit voor die ik niet kon missen.
STEKELTJES
IN EEN ZOUTBAD Wanneer ik op een najaarsavond vanuit de Zwinvlakte
Het fascineert me zodanig, dat ik uitzonderlijk besluit om een
terug loop naar de internationale dijk, in de gloed van
tiental stekelbaarsjes mee naar huis te nemen.
een bijna verdronken zon, verkleurt het water rond de verweerde sluisjes van de zwingeul gloeiend rood.
De temperatuur van de zwinslenk (14°C) komt ongeveer overeen
Benieuwd naar wat zich onder die gloed schuil houdt,
met die in mijn aquarium. De school stekeltjes heeft zowat
loop ik naar mijn busje om een net en een waterton
de ganse vrije waterkolom – ruim 700 liter zeewater – voor zich
op te halen.
alleen. Ze ontmoeten alleen af en toe een nieuwsgierige lipvis. Intussen ga ik neuzen in ‘De vissen van Nederland’ van Nyssen
Na een eerste schep is er al heel wat gewriemel in het
& De Groot, waar in de eerste zin al staat dat er ook geïsoleerde
net. De altijd aanwezige brakwatergrondeltjes en
populaties in zout water voorkomen, door indijking en afsluiting
steurgarnaaltjes zijn geen verrassing, maar er maken
van vele wateren.
ook enkele slanke koornaarvisjes en een viertal driedoornige stekelbaarsjes deel uit van de vangst.
Tumult in het aquarium
Flarden herinneringen komen terug, van een
De dieren zwemmen enkele weken vredig rond in schoolverband,
broekvent die sloot en plas afschuimde samen met
eten vlot en groeien goed aan. Dan gaat één vis zich afscheiden
zijn broer. We gingen vaak stekeltjes vissen in het
en de bodem opzoeken. De kop en borst verkleuren geleidelijk
vroege voorjaar, zodat we in een aquarium hun
oranje, de rug wordt blauwgroen met donkere strepen en vlekken
liefdesspel konden volgen. En nu vind ik ‘diezelfde’
en de oogiris kleurt helder blauw. Met heel veel energie gaat
dieren hier in een zoutbad terug, in een compleet
dit mannetje te keer tegen elk wezen dat zich ook maar waagt
verschillende biotoop.
in de buurt van zijn nestkuiltje in het midden van het aquarium.
15
Hierdoor worden alle vissen en steur-
Vervolgens komt de man in actie met een soort zigzagdans richting nestopening,
garnalen naar de uithoeken van de bak
waarbij het vrouwtje zich door de opening wringt en haar eieren afzet, gestimuleerd
verdreven. Ook naar de lipvissen en de
door trillende bewegingen van het mannetje. Het dominante centrale mannetje
slijmvissen, die een stuk volumineuzer
dat het grootste territorium verdedigt – ruim een halve meter rondom zijn nest –
zijn, haalt hij uit met gesperde stekels tot
heeft ook de meeste aantrek bij de vrouwtjes. Regelmatig zie ik hem met opgetrokken
ze terugwijken.
achterlichaam en sidderende beweging de vermoedelijke eitjes bevruchten. Nu breekt er een zeer drukke periode aan voor de mannetjes, die met gestrekte vinnen
Geleidelijk aan dunt het schooltje verder
de eieren bewaaieren. De kop wordt daarbij neerwaarts gehouden in de richting van
uit. Ik zie nu een vijftal territoriale mannetjes
het nest en alles wat ook maar roert in de omgeving wordt heftig achtervolgd.
Tekst en fotografie: Misjel Decleer
die elk een kuiltje verdedigen van verplaatste schelpjes en zandkorreltjes,
Op een avond kom ik thuis en merk ik dat het dominante mannetje naar iets hapt en
gestoffeerd met plantenmateriaal van
het vervolgens met kracht in de nestomgeving spuwt. Ondertussen haalt hij zeer fel
kleine wiertjes. Als hun nest klaar is, boren
uit naar de kleine grondeltjes die de zandbodem met hem deelden, maar nu bijna
onze stekels zich er doorheen, waardoor
allemaal tegen de achterliggende rotsen aanleunen. Hij waaiert, schiet weg, waaiert,
een kleine holte ontstaat: de toekomstige
pikt en spuwt ... De intensiteit waarmee deze rode ridder te keer gaat, is zo fel dat ik
broedkamer. Intussen bekennen de matte
al mijn flitsen bijeen grabbel. De belichting wordt minutieus uitgemeten en de
wijfjes ook kleur. Hun buikomvang neemt
macrolens wordt gericht op het nest. Tot mijn verrassing merk ik daarin tientallen
toe, waardoor hun zilverwitte verticaal
minuscule dubbele zwarte puntjes. Oogjes, en even later zie ik dat daar ook nog mini-
geplaatste beenplaten opvallend blinken.
vislijfjes rond zitten die af en toe al schuchtere zwempogingen doen.
De mannetjes verdedigen nu furieus hun territoria en verjagen al wat in de buurt van hun nestomgeving komt.
t
Hier zijn het de vrouwtjes die baltsgedrag
Ik ben tegelijkertijd dolgelukkig en intriest. Uitgelaten blij om het wonderlijke nieuwe
vertonen. Ze proberen de uitvallen van
leven en diep droevig, omdat geen enkel van die schepseltjes een kans zal krijgen om uit
de mannetjes te ontwijken en dichterbij
te groeien tot een volwassen vis. Binnen de begrenzing van deze mini-wereld zitten er
te komen, om te pronken met hun
botervisjes, slijmvissen, steurgarnalen, grondels en andere stekelbaarsjes, die zonder
opgezette buiken.
emotie het kleine grut zullen degusteren. Ik volg het verloop van de nestperikelen en
Mannelijk stekelbaarsje dat zijn nest maakt en zijn jongen verdedigt.
bewonder mijn rode ridder z’n overgave voor dit jonge volkje, tot de timer van het De agressie vermindert langzaam en
aquarium het licht gaat dimmen. De volgende morgen stel ik treurig vast dat al
mevrouw probeert telkens ijverig te
het leven al uit het nest is verdwenen. Enkele dagen later breng ik de stekeltjes terug
bewijzen dat ze de perfecte partner is.
naar de sluisjes in het Zwin. Ze zwemmen weer rond waar ze thuis horen.
l
16
VLAAMSE WATERLOPEN SCHONER MAAR KWETSBAARDER De waterkwaliteit in Vlaanderen is een stuk beter dan enkele decennia geleden. Investeringen in waterzuivering en de inspanningen van landbouw en bedrijven zorgden voor dat resultaat. De verbetering van de waterkwaliteit verloopt de laatste jaren echter
De kwaliteit van de waterlopen
minder snel. Door lokaal de vervuilingsbronnen in detail te identificeren en systematisch aan te pakken, komt Vlaanderen wel stap voor stap dichter bij de Europese
is op tien jaar tijd opmerkelijk
doelstellingen. Paradoxaal genoeg zorgt een betere waterkwaliteit ook voor meer kwetsbare ecosystemen. Naarmate de waterkwaliteit verbetert, neemt namelijk ook
verbeterd. Dat leidt de Vlaamse
de diversiteit van het waterleven in de rivier toe. Een plotse daling van die waterkwaliteit, bijvoorbeeld door een incidentele (bedrijfs)lozing of riooloverstort,
Milieumaatschappij af uit de analyse van haar meetresultaten
kan dan een veel groter verlies aan waardevolle waterorganismen betekenen. De Europese kaderrichtlijn Water besteedt bijzondere aandacht aan de biologische aspecten van een waterloop. Voor Europa volstaat een goede water- en
van 2011. Die vooruitgang zorgt wel
waterbodemkwaliteit op zich niet. Rivieren en beken moeten ook een evenwichtige fauna en flora herbergen. Ondanks de gerealiseerde verbeteringen liggen Europese
voor een grotere gevoeligheid voor incidentele lozingen in het water.
doelstellingen voor 2015 (met uitstelmogelijkheid tot 2027) in Vlaanderen nog veraf. Het water aan de kust en in de talrijke zwemvijvers werd in 2011 voor het eerst beoordeeld volgens de nieuwe Europese Zwemwaterrichtlijn. Daaruit blijkt dat de meeste
Bron: VMM
zwemwateren nu reeds voldoen aan de doelstellingen voor 2015 van deze richtlijn.
l
