Guenter Klose, MLD/CDT
Ambulante Compressietherapie door middel van bandageren voor lymfoedeem (Praktische zwachtelinstructies)
Guenter Klose
Compressietherapie voor lymfoedeem Praktische zwachtelinstructies voor lymfoedeem patiënten en therapeuten
Lohmann & Rauscher BV Antennestraat 86 1322 AS ALMERE Tel 036-5463020 Fax 036-5463021 www.lohmann-rauscher.nl Alle rechten voorbehouden, inclusief reproductie als verkorte uitgave. © Copyright 1998 Lohmann & Rauscher GmbH & Co. KG · D-56567 Neuwied 1
2
Voorwoord
Compressietherapie is een essentieel onderdeel van de behandeling van lymfoedeem. Dit boek voorziet in basale, praktische informatie over het aanleggen van verband bij de behandeling van lymfoedeem. Aangezien zwachtelen bij lymfoedeem niet geleerd kan worden door naar anderen te kijken of door erover te lezen, is dit boek alleen nuttig voor diegene die het zwachtelen onder toezicht leert. Het is daarom opgezet als hulpmiddel voor therapeuten, die net de cursus CDT, Complete Decongestive Therapy, afgerond hebben en het behaalde resultaat willen behouden, evenals voor hen die al ervarener zijn en behoefte hebben aan instructie of hun eigen techniek willen perfectioneren. Ik heb geprobeerd de theorie zo compact en begrijpelijk mogelijk te houden en me gefocust op zwachteltechnieken voor lymfoedeem van de bovenste en onderste extremiteiten. Ik hoop dat de inbegrepen richtlijnen van grote hulp zijn voor hen die lijden aan lymfoedeem en alle personen betrokken bij hun behandeling. Ik wil mijn dank betuigen aan Lohmann & Rauscher GmbH & Co. KG en Lymphedema Services, P.C., die beiden de realisatie van dit boek mogelijk hebben gemaakt door hun gulle steun. Guenter Klose MLD/CDT therapeut en instructeur Red Bank, New Jersey
Dit schrijven over compressietherapie bij lymfoedeem vult een belangrijke leemte in de literatuur over lymfoedeem en de behandeling ervan. Chronisch lymfoedeem is wereldwijd een groot probleem, dat tot nu toe elke poging tot genezing of vermindering door een eenvoudige behandelmethode heeft weerstaan. Specialisten belast met de behandeling van lymfoedeempatiënten kunnen verdeeld worden in twee kampen. Sommigen adviseren het gebruik van pneumatische pompen, een behandelingsmethode die maar zelden succesvol is. Anderen raden één van de vele chirurgische procedures aan, waarvan geen enkele hele goede of zelfs maar betrouwbare resultaten oplevert. Sommige artsen schrijven diuretica voor en af en toe een elastische kous. De meest meedenkende en vooraanstaande lymfoedeemspecialisten bevelen CDT, Complete Decongestive Therapy, aan, een methode vrijwel zonder risico, die in elk geval vermindering van lymfoedeem verzekert. Aangezien CDT de aandoening niet geneest, hangt het van de nabehandeling en het doorzettingsvermogen af of verdere verbetering en uiteindelijk oedeemvrij zijn, bereikt wordt. CDT is alleen voorhanden bij goed opgeleide therapeuten, die zich de techniek van handmatige lymfdrainage en het aanleggen van compressieverband hebben eigen gemaakt; de basishandelingen van CDT. Training in deze technieken is momenteel mogelijk in Europa, Amerika en sommige andere landen. De informatie in dit boek biedt de lezer begrip voor lymfoedeem zwachteltechnieken. Het is een waardevolle gids voor professionals geïnteresseerd in behandeling van lymfoedeem. Robert Lerner, M.D., F.A.C.S. New York, NY
3
Inhoud
Pagina
4
3
Voorwoord
5
Introductie
8
Lymfoedeem voorkomen – of het onder controle houden
9
Complete Decongestive Therapy
10
Effecten van compressietherapie op lymfoedeem
11
Natuurlijke geschiedenis van lymfoedeem
13
Principes van lymfoedeem zwachtelen
15
Indicaties en contra-indicaties voor lymfoedeem zwachtelen
16
Lymfoedeem verbandmaterialen
17
Aanbevolen materialen voor lymfoedeem zwachtelen van de bovenste extremiteit
20
Aanbevolen materialen voor lymfoedeem zwachtelen van de onderste extremiteit
24
Zwachteltechniek voor extra steun bij de enkel
25
Techniek voor heupzwachtels
25
Verzorging van lymfoedeem verbanden
26
Presentatie van de producten
28
Omschrijving termen
Introductie
Wat is lymfoedeem? Lymfoedeem is een zwelling van een lichaamsdeel, meestal een extremiteit, veroorzaakt door de abnormale ophoping van lymfevocht. Het kan zich ook voordoen in het gezicht, de hals, buik en longen. Hoewel het een chronische, progressieve aandoening betreft, kan het onder controle gebracht worden met de juiste zorg en aandacht voor bepaalde basisregels. Lymfoedeem is in te passen in een normale en actieve levensstijl. De aandoening veroorzaakt vrijwel altijd een gevoel van zwaarheid, cosmetische misvorming, enige comfortvermindering, herhaalde infecties (Cellulitis en Lymfangitis) en, in zeldzame gevallen, maligniteit (vorming van lymfangioarcoom). Ernstige gevallen krijgen te maken met verdikking van de huid, verharding van de ledemaat, lekken van lymfevocht en extreme zwelling (olifantiasis). Hoewel veel artsen lymfoedeem als zeldzaam beschouwen, komt het feitelijk veel voor, bij ongeveer 1% van de bevolking.
Primair lymfoedeem Lymfoedeem is of primair of secundair. Primaire gevallen zijn degene die zich voordoen zonder duidelijke oorzaak. Ze kunnen ontstaan bij de geboorte (congenitaal lymphedema), later in het leven (lymphedema praecox) of zich ontwikkelen na het 35e levensjaar (lymphedema tarda). Sommige gevallen zijn zowel veelvoorkomend als erfelijk. Primair lymfoedeem komt meer voor bij vrouwen en doet zich het meest voor aan de onderste extremiteiten.
Secundair lymfoedeem Secundair lymfoedeem wordt veroorzaakt door verwondingen, littekenvorming of het verwijderen van lymfeknopen. Dit komt meestal voor na voorafgaande bestraling en/of operatie van lymfeknopen in de hals, oksel, onderbuik of geslachtsdelen. Dergelijke behandelingen worden meestal gegeven bij kanker aan de borst, baarmoeder, blaas, eileiders, prostaat of testikels en voor kwaadaardige melanomen en lymfomen. Soms worden secundaire lymfoedemen veroorzaakt door trauma of chronische infectie van het lymfestelsel. Naar schatting zijn er meer dan twee miljoen gevallen van secundair lymfoedeem in de Verenigde Staten, hoofdzakelijk het gevolg van de behandeling van borstkanker. In derde wereld landen komt secundair lymfoedeem veel meer voor onder invloed van parasieten die de lymfevaten verstoppen.
Primair lymfoedeem is zowel misvormend als verzwakkend.
Secundair lymfoedeem ten gevolge van borstamputatie.
5
Het lymfestelsel Naast de aders en vaten die samen het bloedcirculatiestelsel vormen, bevat het lichaam een tweede systeem voor vochtcirculatie, het lymfestelsel. De aders transporteren bloed van het hart naar verschillende lichaamsweefsels; venen en lymfevaten vervoeren bloed en lymfevocht richting het hart. Lymfe is een heldere, kleurloze, doorzichtige vloeistof, die voortkomt uit ruimte die het weefsel in het hele lichaam heeft. Hieruit transporteren lymfevaten deze vloeistof naar grotere vaten in de hals. In de lymfevaten die de ingewanden bevochtigen, heeft lymfe een hoog vetgehalte en is daardoor melkwit. Lymfevocht is anders dan bloed in die zin dat het minder proteïne bevat en geen rode bloedlichaampjes. Zijn rol is het verwijderen van overtollig vocht, bacteriën, virussen en afvalstoffen uit lichaamsweefsel en de lege ruimtes daartussen. Het meeste weefselvocht keert terug naar het hart via de venen. Het restant, ongeveer twee liter per dag, wordt teruggebracht in de bloedstroom via de lymfevaten.
Lymfestroom Lymfevocht passeert de lymfeknopen op zijn weg van het ene deel van het lichaam naar het andere. Hier worden de bacteriën, afvalstoffen en dode cellen eruit gefilterd. Samen met de zwezerik, amandelen en de milt produceren de lymfeknopen lymfocyten, cellen die belangrijk zijn voor het bestrijden van infecties en het immuunsysteem van het lichaam verhogen. Lymfevocht wordt voortgedreven door de lymfevaten door spieractiviteit, het samentrekken van de vaten zelf, beweging van het middenrif (ademhalen) en door de negatieve druk in de borstkas tijdens het ademhalingsproces. Aangezien de lymfevaten kleppen in hun wanden ingebouwd hebben, kan lymfe maar in één richting voortgedreven worden – naar de grote venen onderaan de hals, waar het zich voegt bij het bloed dat onderweg is naar het hart.
Ultrafiltering Diffusie
Aderen
Hart
Longen
Weefselruimtes
Venen
Resorptie
Figuur 1 Schematische voorstelling van bloed- en lymfecirculatie
6
Genitale lymfeknopen
Lymfevaten
Lymfeknopen in de oksel
Lymfeknopen in de hals
Factoren die bijdragen aan lymfoedeem • Operaties en/of bestralingstherapie • Operaties die gevolgd worden door postoperatieve infecties • Zwaarlijvigheid • Infecties (insectenbeten, zwemmerseczeem, paronychia) • Zittende levensstijl • Knellende kleding of juwelen • Hangende houding van ledematen • Recidiverende tumor • Zware borstprothesen • Trauma aan lymfevaten
Gevolgen voor de patiënt • Gezwollen ledemaat of lichaamsdeel • Conditie wordt in de loop der tijd slechter • Zwaar worden en bewegingsbeperking • Herhaalde infecties • Dikker wordende huid, lekken van lymfevocht door de huid • Cosmetische problemen, geen passende kleding of schoenen kunnen vinden • Meerdere ziekenhuisopnamen • Veranderde levensstijl, geen zon of warmte, beperking van activiteiten • Constante medische zorg en onkosten
Behandelingsproblemen Patiënten die lymfoedeem ontwikkelen, staan voor een serieus probleem. Oorzaken hiervan zijn ontelbaar. De aandoening lymfoedeem valt onder geen enkele bestaande medische specialisatie en er is geen campagne voor particulieren die leert hoe lymfoedeem te voorkomen of effectief te behandelen. Aangezien er slechts enkele experts zijn, die zich specialiseren in lymfologie of zich toeleggen op de behandeling van patiënten met deze aandoening, is het onzeker voor de patiënt naar wie hij zich kan richten voor advies of behandeling. Veel patiënten worden van de ene naar de andere arts doorverwezen en slechts weinig doktoren doen zo veel ervaring op met lymfoedeem.
Al deze factoren brengen de nadruk bij het voorlichten van patiënten hoe lymfoedeem te voorkomen waar mogelijk en daar waar preventie faalt veilig en effectief te behandelen.
Dan is er ook nog eens geen enkel medicijn dat effectief is gebleken bij de behandeling van lymfoedeem. Diuretica worden wel vaak voorgeschreven, ook al hebben zij geen blijvend of heilzaam effect. Benzopyrones zijn jarenlang experimenteel ingezet en hebben zichzelf bewezen als weinig nuttig voor de lymfoedeempatiënt. De geëigende behandelingen (hoogleggen, pneumatische pompen, elastische kousen) zijn meestal ineffectief en de positieve werking tijdelijk. Opereren heeft ook nog nooit het probleem van lymfoedemen opgelost, ook al is een variatie aan operaties aanbevolen en hebben duizenden patiënten deze ondergaan. Tenslotte lijkt het aantal gevallen van lymfoedeem elk jaar toe te nemen, ondanks de trend minder radicaal te opereren bij borstkanker.
7
Lymfoedeem voorkomen – of het onder controle houden Vermijd extreme temperaturen • heet baden of douchen • Turks bad, sauna • verbranden (koken of zon) • reizen in warm of koud klimaat
Vermijd infecties • insectenbeten • manicure of pedicure • vaccinatie, acupunctuur in aangedane ledematen • krabplekken van huisdieren • huidopeningen, snijwonden • flebografie • lymphography
Vermijd beknelling • tillen van zware objecten • bloeddrukmeters • strakke kleding, met name bh-bandjes • zware borstprotheses • ringen, horloges, armbanden
Algemene maatregelen • gezonde voeding – weinig zout, weinig gefrituurd eten, veel verse groenten en fruit • vermijd alcohol en nicotine zoveel mogelijk • vermijd zwaarlijvigheid • goede lichamelijke hygiëne • verzorging van huid en nagels • slaap met verhoogde of verbonden ledematen • beweeg – lopen, zwemmen of voorgeschreven oefeningen • gebruik hypoallergene zepen en geuren • behandeling van zelfs het kleinste lymfoedeem • behandel infecties rigoreus • vermijd hooggehakt schoeisel • reis met verhoogde ledematen
8
Complete Decongestive Therapy
De vier stappen van Complete Decongestive Therapy 1. Hygiëne en plaatselijke huidverzorging Nauwgezette persoonlijke verzorging met of zonder antibiotica is essentieel. Het doel hiervan is het uitroeien van bacteriën en schimmels die elk verantwoordelijk kunnen zijn voor het herhaald terugkeren van cellulitis en/of lymphangitis. Precieze zorg voor huid en nagels wordt aangeleerd en uitgevoerd. Om de kans op infecties te verkleinen, wordt tweemaal per dag een pH-neutrale bodylotion op basis van lanoline gebruikt.
3. Zwachtelen en compressie Zwachtelen van de aangedane ledematen volgt op elke MLD-sessie. Het verband dat hiervoor gebruikt wordt, is minimaal elastisch en compenseert de verminderde weefseldruk bij lymfoedeem. Dit is een belangrijk onderdeel van de therapie, dat ervoor zorgt dat de weefseldruk toeneemt en voorkomt dat de aangedane ledematen zich weer vullen met pas verwijderd lymfevocht. Het verband wordt gedurende de nacht gedragen tot de volgende MLD-sessie begint. Aan het eind van de behandelingscyclus, als het ledemaat normaal of bijna normaal is, wordt elke patiënt het dragen van een elastische, ondersteunende kous voorgeschreven.
4. Oefeningen en hoogleggen Oefeningen met aangelegd verband worden voorgeschreven aan elke patiënt. In deze fase worden de spiergroepen en gewrichten van het gezwollen ledemaat geactiveerd, wat resulteert in toename van het stromen van lymfevocht en, na enige tijd, het verwijden van de lymfevaten. Waar mogelijk is het raadzaam dat de patiënt slaapt, verbonden met korte rek elastische zwachtels of met de gezwollen ledematen licht verhoogd tot, of net boven, het niveau van het hart. De zwachteloptie is effectiever en wordt het meest aanbevolen. Hoogleggen kan het best gebeuren met behulp van schuimrubber kussens die kant en klaar te koop zijn.
2. Manuele Lymf Drainage, MLD (een speciale drukverlagende massage van de lymfeklieren) wordt frequent gegeven. Deze houdt specifieke handbewegingen in, langs de lymfebanen, die ze leegt en de druk verlaagt in verstopte vaten. Dergelijke therapie maakt de ongehinderde doorstroming van lymfevocht in de vaten mogelijk, zoals die behoort te gaan en geeft de ledematen de kans hun normale omvang aan te nemen. Dit gebeurt door het activeren van onderhuidse lymfevaten, bestaande verbindingen tussen lymfevaten en andere delen van het lymfestelsel die de middellijn kruisen, over de rug, bovenop de schouder, etc.
Oefeningen met verbonden ledematen, verbeteren de stroming van lymfevocht.
9
Effecten van compressietherapie op lymfoedeem I. Zwachtelen vermindert de mate van ultrafiltering Lymfevocht is een van nature heldere, proteïnerijke vloeistof, die zich bevindt in weefselruimtes in het hele lichaam. Deze vloeistof (1 à 2 liter per dag) wordt normaal gesproken voortgestuwd door lymfevaten, passeert de lokale lymfeknopen en vermengt zich met veneus bloed kort voor dit het hart binnengaat. De circulatie van lymfevocht is belangrijk voor het handhaven van een normale weefsel homeostase door het hele lichaam. De balans tussen enerzijds de hoeveelheid vocht die arteriële haarvaten (ultrafiltering) verlaat en de mate waarin deze gereabsorbeerd wordt aan de andere zijde van de haarvaten plus de afvoer door het lymfestelsel anderzijds staat bekend als “Starling mechanisme”. (figuur 1.) Door de verstoorde lymfedrainage wordt dit evenwicht uit balans gebracht en hoopt proteïnerijk vocht zich op in de weefselruimtes, waar de colloïd osmotische druk stijgt, wat in zijn totaliteit ultrafiltering stimuleert. Door de druk op de interstitiële weefsels te verhogen met externe druk (het compressieverband), vermindert men de effectieve ultrafilteringsdruk, minder vocht hoopt zich op en minder vocht hoeft verwijderd te worden uit de weefselruimtes: het lymfoedeem verbetert.
II. Zwachtelen verbetert de efficiency van de spier- en gewrichtspompen Lymfevocht wordt door het lymfestelsel gepompt door spieractiviteit, het samentrekken van de lymfevaten zelf, de beweging van het middenrif (ademhaling) en de neerwaartse druk van de borstkas tijdens de ademhalingscyclus. In de extremiteiten is de activiteit van de skeletspieren een belangrijke factor voor transport van lymfevocht.
10
Gedurende de samentrekking van een arm- of beenspier, stuwen vaten en het lymfestelsel de vloeistoffen die ze bevatten richting het hart. Hierdoor versnelt het stromen en verlaagt de druk in beide systemen (figuur II en III). Om dit proces te behouden, zijn een normale conditie van weefsel (huid) en gewrichten noodzakelijk. Bij lymfoedeem zijn deze beschadigd. De huid is min of meer overrekt en, zeker nadat decongestie van de lymfoedemen bereikt is, vermindert de spanning van de huid en weefsels verder. Het gebruik van extern compressieverband compenseert deze verminderde spanning van weefsel en huid en verbetert daardoor de efficiency van de spier- en gewrichtspompen.
III. Zwachtelen voorkomt het hernieuwd ophopen van verwijderd lymfvocht Manuele Lymf Drainage (MLD) omvat specifieke handbewegingen, die de weg van het lymfestelsel volgen, daarbij de verstopte lymfevaten legend en de druk verminderend in de gezwollen lichaamsdelen. Elke MLD-behandeling ontstuwt het ledemaat en helpt het tot normale omvang terug te keren. De vermindering van het volume oedemen en de onvoldoende elasticiteit van de huid maken het opnieuw vullen van het ledemaat met oedeemvocht vrij eenvoudig. Aangezien het compressieverband de verminderde weefsel- en huidspanning compenseert, voorkomt het hernieuwd ophopen van verwijderd, stilstaand lymfevocht. Hierdoor behoudt het het resultaat van de MLD-behandeling.
IV. MLD en zwachtelen breken opgehoopte resten littekenweefsel en verklevingen af Lymfoedeem in de eerste fase wordt veroorzaakt door een opeenhoping van proteïnerijk oedeemvocht. Lymfoedeem in een latere fase wordt geassocieerd met verdikking van de huid en verstijving van het ledemaat. Deze verstijving is te wijten aan de vorming van verklevingen en littekenweefsel (zie tabel I). Om dit verkleefde weefsel te verzachten, moet men gebruik maken van speciale technieken tijdens de MLDbehandeling. Extra verzachting en afbraak van dit fibrotische weefsel wordt verkregen door schuimrubber polstermateriaal (zoals Komprex®) toe te passen in een gematigd stevig verband. Dit veroorzaakt lokale drukverhoging in dit gebied. Spieractiviteit werkt verder op dit fibrotische gebied in, door de opgehoopte resten van littekenweefsel en verklevingen verder los te maken en af te breken. Buiten de al genoemde positieve effecten van compressieverbanden bij lymfoedeem, zijn ze ook nuttig bij vaatafwijkingen. Aangezien er een veelheid aan technieken en materialen is om uit te kiezen voor de behandeling van flebologiepatiënten is het onpraktisch deze in dit boek op te nemen.
Natuurlijke geschiedenis van lymfoedeem Fase I Omkeerbaar lymfoedeem: opeenhoping van proteïnerijk vocht
Fase II Spontaan onomkeerbaar lymfoedeem: proteïnerijk oedeemvocht verkleving en littekenweefsel
Fase III Lymfostatische olifantiasis: proteïnerijk oedeemvocht verkleving en littekenweefsel verharding van dermaal weefsel van de opperhuid papillomen in de huid
Tabel I
11
Figuur II en III Spierpomp: spieractiviteit haalt de druk van zowel de bloedvaten als het lymfestelsel. Figuur II toont samengetrokken spieren, figuur III toont ontspannen spieren.
12
Principes van lymfoedeem zwachtelen
Alvorens te beginnen met zwachtelen is een juiste keuze van verbandmiddelen essentieel. De benodigde materialen worden beschreven in dit boek.
Waarom korte rek zwachtels? Het is heel belangrijk het gebruik van hoog elastische zwachtels zoals Acebandages te vermijden, aangezien ze een hoge restspanning (figuur IV) opleveren die moeilijk te tolereren is. Om de benodigde druk te verkrijgen op de lymfoedemen, moeten verschillende lagen korte rek zwachtel worden gebruikt. Rek de zwachtel niet uit tot zijn maximale lengte. De juiste toepassing garandeert een lage herstelkracht, ofwel lage restspanning. Bij spieractiviteit geven korte rek zwachtels veel steun, een hoge werkspanning (figuur V). Deze zwachtels kunnen zowel in rust als tijdens oefeningen gedragen worden en zijn daarom ideaal voor een effectieve verdrijving van lymfoedeemvocht. Bovendien worden ze, vanwege het hoge katoengehalte, goed verdragen door patiënten wat ze heel geschikt maakt als lange termijn verbanden.
Compressiegradiënt en mobiliteit Nadat het compressieverband is aangelegd, moet nauwkeurig gecontroleerd worden of de juiste drukgradiënt bestaat. Om een normale bloedcirculatie te behouden binnen een verbonden arm of been is het verstandig distaal (hand/voet) met een gemiddelde spanning te zwachtelen en naar proximaal (bovenarm/dijbeen) te laten afnemen (figuur VI). Het is eenvoudig de drukgradiënt te controleren door de spieren van het verbonden ledemaat te laten aanspannen en dan de mate van externe compressie te voelen met één of beide handen. Om een goede pasvorm van het compressieverband te krijgen, is het nuttig er zeker van te zijn dat de patiënt in de juiste houding blijft tijdens het verbinden, bijvoorbeeld door de vingers ondertussen open en gestrekt te houden tijdens het verbinden ervan, een vuist maken (spant de spieren) tijdens het verbinden van de arm, de voet in dorsaalflexie (of opgetrokken) houden tijdens het verbinden van voet en enkel, etc. Overtuig u ervan dat de verbonden arm / het verbonden been nog kan bewegen en dat de zwachtels dan op hun plaats blijven. Oefenen, lopen, eten, etc. zou gemakkelijk moeten zijn. Slechts het gewicht van de bandages kan wat hinderlijk zijn bij de gewoontes en basisfuncties van het normale leven.
Zwachtelprincipes Voor een goed resultaat worden de volgende zwachtelprincipes aanbevolen tijdens het verbinden: Zwachtelen begint altijd bij het distale einde van de extremiteit en vervolgt dan proximaal (richting het hart). Degene die het verband aanlegt, moet zich steeds bewust zijn van de verbindhoek tijdens het wikkelen (figuur VII). Stuur het compressieverband dichtbij het ledemaat met de complete hand en niet alleen met de afzonderlijke vingers. Houd gemiddelde spanning op het verband, behalve bij het verbinden van vingers of tenen. Het afzonderlijke verband moet nooit tot het maximale uitgerekt worden. Om de gewenste verbandspanning te bereiken, moeten meerdere lagen korte rek verband aangelegd worden. Het gehele ledemaat moet beschermd worden (gepolsterd) door het gebruik van gevulde zwachtels en/of schuimrubber delen. Vermijd plooien en omslagen tijdens het wikkelen. De eerste zwachtel altijd “licht” aanbrengen, dan langzamerhand de spanning verhogen verdeeld over een comfortabele periode. Gebruik alleen tape om een verband te fixeren (klemmetjes zijn gevaarlijk; ze kunnen de huid beschadigen en infecties veroorzaken).
13
Figuur IV Rustspanning = spanning die geleverd wordt door het aangelegde verband (in rust of slaap).
Figuur V Actieve spanning = spanning die ontstaat door samentrekking van de spieren binnenin het verbonden ledemaat (tijdens lopen of oefeningen).
Verbandhoek
Figuur VII
Figuur VI Compressiehoek: verbanddruk is het hoogst op de distale punten van het ledemaat en het laagst in de proximale delen. 14
Indicaties en contra-indicaties voor lymfoedeem zwachtelen Bij lymfoedeem stoort de juiste toepassing van korte rek zwachtels de normale bloedcirculatie niet. Desondanks wordt het sterk aangeraden dat er alleen op doktersvoorschrift wordt gezwachteld. Om complicaties te voorkomen, is het nodig de hele medische voorgeschiedenis van de patiënt te kennen. Extra voorzichtig moet omgegaan worden met gevallen waar lymfoedeem voorkomt samen met hoge bloeddruk, verlamming, diabetes, hartfalen, astmatische bronchitis, etc. Lymfoedeem zwachtels mogen nooit pijn, steken, gevoelloosheid of verkleuring van vingers of tenen veroorzaken. Als dat toch gebeurt, moet het verband direct verwijderd worden!
Contra-indicaties voor lymfoedeem zwachtelen: • vaatziekten • cardiaal oedeem of oedeem door hartfalen • acute infecties (bijv. cellulitis, erysipelas) • kwaadaardig lymfoedeem (gedeeltelijk contra-indicatie)
15
Lymfoedeem verbandmaterialen
tg® Buisverband Dit materiaal wordt gebruikt om de huid te beschermen. Aangezien het voornamelijk van katoen is gemaakt, wat overtollig transpiratievocht opneemt, is het belangrijk dit buisverband onder het compressieverband te gebruiken.
Mollelast® Elastisch gaasverband Dit gaasverband (4 of 6 cm breed) wordt gebruikt om afzonderlijke vingers of tenen te verbinden. De bredere maten, 10 of 12 cm, kunnen gebruikt worden om rubber kussentjes op hun plaats te houden voordat het definitieve compressieverband aangelegd wordt.
Cellona® Wattenverband of Rosidal® soft Schuimverband Dit wordt aangelegd vlak onder het eigenlijke compressieverband.
16
Het beschermt het ledemaat en voorkomt ernstig indeuken of irriteren van de huid. Tevens dient het voor een gelijkmatige verdeling van de druk over het gebied van een arm of been. Voor maximale bescherming daar waar de huid erg dun is of prominente botten zitten, (bijv. fossa poplitea, enkel, pols, etc.) kan een dubbele of driedubbele laag toegepast worden.
Rosidal® K Korte rek Compressiezwachtel Deze zwachtels zijn rekbaar hoofdzakelijk vanwege hun patroon en bevatten geen elastomeren (rubberen stoffen). Deze zwachtels worden gebruikt om de uiteindelijke compressie te geven. Vanwege de speciale bandagetechniek en druk die nodig is voor lymfoedeem, is een groot aantal nodig.
Komprex® Hoge dichtheid Schuimverband Het gebruik van schuimkussentjes en -vormen wordt aangeraden voor anatomische oneffenheden rond benige uitsteeksels (als de enkel, pols, etc.). Stukjes schuimrubber worden op maat geknipt en in de holte gelegd. Hierdoor kan de druk zich meer gelijkmatig verspreiden. Schuimrubber vormen worden ook gebruikt om lokale druk te verhogen op fibrotische plaatsen.
Idealbinde® Deze korte rek zwachtels worden in de lymfologie toegepast voor extra krachtige compressie op de extremiteiten of in combinatie met een beenverband om de heup te verbinden.
Aanbevolen materialen voor lymfoedeem zwachtelen van de bovenste extremiteit • pH neutrale lotion • Eén (1) elastisch buisverband Maat 5 of 6 tg® Buisverband • Twee (2) elastische gaasverbanden Breedte 4 of 6 cm (om dubbelgevouwen te worden) Mollelast® • Twee (2) wattenverbanden Breedte 10 cm Cellona® of Rosidal® soft • Vier tot vijf (4-5) korte rek compressiezwachtels Breedte één 6 cm, één 8 cm, twee of drie 10 cm Rosidal® K • Hoge dichtheid schuimverband Komprex® • Eén (1) rol tape Porofix®
17
Aanleggen van een lymfoedeem verband rond de bovenste extremiteit
1. Begin met het aanbrengen van een pH neutrale, vochtinbrengende bodymilk.
2. Maak een gat voor de duim in het tg® buisverband en trek het over de arm.
3. Inzwachtelen van de vingers: Begin met een voorgevouwen elastisch gaasverband (Mollelast®). Maak een complete cirkel rond het proximale einde van de hand (pols niet bedekken).
4. Elke vinger wordt dan afzonderlijk verbonden. Komend van de bovenkant van de hand, maak circulaire draaien rond elke vinger. Houd lichte spanning op het verband.
9. Begin een Rosidal® K compressiezwachtel (breedte 6 cm) bij de pols. Gebruik middelmatige spanning op de zwachtel en bedek de hele hand inclusief de knokkels.
10. Tip: wikkel meerdere cirkels rond de hand om druk op te bouwen. Houd de vingers open en gespreid tijdens het verbinden.
11. Ga door met het restant van de zwachtel tot de onderarm.
12. Begin een tweede Rosidal® K compressiezwachtel (breedte 8 cm) weer bij de pols en bedek daarna de onderarm. Elke afzonderlijke wikkeling overlapt de voorgaande met ongeveer tweederde. Tip: houd de armspieren gespannen door een vuist te laten maken met de verbonden hand.
18
5. Tip: Om meer compressie aan de achterkant van de hand te krijgen en voor meer comfort als het verband aangelegd is, kunnen voorgevormde schuimkussentjes mee verbonden worden.
6. Begin een (breedte 10 cm) Cellona® of Rosidal® soft wattenverband bij de hand. Bedek de gehele hand en ga verder met de arm.
7. Verdubbel of verdrievoudig het wattenverband voor extra bescherming van de elleboogplooi (binnenzijde van de elleboog).
8. Als één wattenverband onvoldoende is om de hele arm te bedekken, gebruik dan een tweede.
13. Na het bereiken van de elleboog (elleboog is licht gebogen) draait de zwachtel scheef over de elleboogplooi, dan eenmaal rond het distale aspect van de bovenarm en terug naar beneden naar de onderarm.
14. Tip: deze kruising van de elleboogplooi is extra en dient voor verdere bescherming van het binnengebied van de elleboog. Ga door met rondom zwachtelen en bedek de elleboog.
15. De volgende Rosidal® K compressiezwachtel (breedte 10 cm) begint in tegenovergestelde richting bij het distale deel van de onderarm. Bedek de hele arm op een ronddraaiende manier. Houd gematigd sterke spanning op de zwachtel. Extra compressie kan bereikt worden door een vierde zwachtel rond de arm aan te leggen. Het verband wordt dan vastgeplakt onder de oksel.
16. Controleer het verband op de juiste compressie. De juiste mate van druk is essentieel. Zie pagina 14.
19
Aanbevolen materialen voor lymfoedeem zwachtelen van de onderste extremiteit • pH neutrale lotion • Eén (1) elastisch buisverband Maat 7 of 9 tg® Buisverband • Eén (1) elastisch gaasverband Breedte 4 of 6 cm (om dubbelgevouwen te worden) Mollelast® • Twee tot vier (2-4) wattenverbanden Breedte 10 cm en 15 cm Cellona® of Rosidal® soft
1. Begin met het aanbrengen van een pH-neutrale vochtinbrengende bodymilk
• Negen tot twaalf (9-12) korte rek compressiezwachtels Breedte één 6 cm, één 8 cm, drie of vier 10 cm en vier tot zes 12 cm Rosidal® K • Hoge dichtheid schuimverband Komprex® • Eén (1) rol tape Porofix®
6. Begin een Cellona® of Rosidal® soft wattenverband (breedte 10 cm) bij het distale eind van de voet. Twee circulaire draaien bedekken de voet voor richting de enkel gegaan wordt.
20
2. Doe het tg® buisverband om het been. Bedek het hele been van de tenen tot het kruis.
3. Verbind de tenen; begin met een voorgevouwen elastisch gaasverband (Mollelast®). Draai dit een keer helemaal rond het distale eind van de voet (bij de aanzet van de tenen).
4. Elke teen wordt vervolgens afzonderlijk verbonden. Van de bovenkant van de voet circulair wikkelen rond elke teen. Houd lichte spanning op het verband.
5. Om grotere compressie te krijgen op de holtes (anatomische ruimtes onder en naast de enkels) deze vullen met L-vormige stukjes hoge dichtheid schuimrubber. Voor een soepele pasvorm, de randen van het schuimrubber, die in aanraking komen met de huid, afschuinen.
7. Met circulaire wikkelingen rond de enkel en de hiel de voorgevormde schuimkussentjes integreren in het verband. Gematigde spanning op het wattenverband houdt ze op de juiste plaats.
8. Dan wordt de kuit verbonden met het resterende wattenverband. Om een dubbele laag te krijgen, elke nieuwe verbandlaag de vorige wikkeling met 50% laten overlappen.
9. De eerste Rosidal® K compressiezwachtel (breedte 6 cm of 8 cm) begint dichtbij de tenen met een complete draai rond de voet.
10. Houd de voet in een hoek van 90 graden en stuur de zwachtel om de enkel. Bedek het lagere deel van de L-vormige rubberstukjes met gemiddelde spanning op de zwachtel.
21
11. Na de zwachtel over de bovenkant van de voet gelegd te hebben, de eerste wikkeling volgen die je rond de voet gemaakt hebt. Herhaal deze techniek (achtjes maken) drie of vier keer tot genoeg compressie bereikt is.
12. Het restant zwachtel met minimale spanning over de kuit wegdraaien.
19. Indien geïndiceerd (matige tot zware lymfoedeem) een vierde Rosidal® K compressiezwachtel (breedte 10 cm) aanleggen, voordat het verband onder de knie gefixeerd wordt.
20. Een Cellona® of Rosidal® 21. Ga verder met het soft wattenverband (breedte wattenverband en bedek de 15 cm) beginnen bij de knie. hele dij. Verdubbel of verdrievoudig dit wattenverband voor meer bescherming van de popliteal fossa (knieholte) .
22
13. Begin de tweede Rosidal® K compressiezwachtel (breedte 8 cm of 10 cm) met een wikkeling net boven de enkel. Gebruik weinig spanning.
14. Leid de zwachtel schuin omlaag, de hiel bedekkend.
22. Begin de volgende Rosidal® K zwachtel (breedte 10 cm) onder de knie. Na verankerd te zijn, draait het schuin over de popliteal fossa, eenmaal rond het distale aspect van de dij en terug naar beneden naar het startpunt van de zwachtel. Let op: deze kruising achter de knie is optioneel en dient voor extra bescherming van de popliteal fossa. Het restant van de zwachtel rondom de knie wegwerken.
15. De volgende wikkeling bedekt de enkel, de vorige wikkeling overlappend.
16. Bedek de zool, de vorige wikkeling, die rond de hiel ging, overlappend.
17. Gebruik het restant zwachtel met gemiddelde spanning om de kuit te verbinden. Elke zwachteldraai rond de kuit overlapt de voorgaande ongeveer tweederde.
23. Maak een Rosidal® K compressiezwachtel (breedte 12 cm) vast aan de vorige en wikkel verder richting het kruis.
24. Een volgende Rosidal® K compressiezwachtel begint in tegenovergestelde richting weer bij de knie. Het verband wordt dan gefixeerd onder het kruis.
25. Extra compressie kan worden verkregen door een extra laag zwachtels rond het been aan te brengen. Controleer het verband op de juiste compressie. Een correcte drukgradiënt is essentieel. Zie pagina 14.
18. De derde Rosidal® K compressiezwachtel (breedte 10 cm) begint in tegenovergestelde richting net boven de enkel. Elke afzonderlijke wikkeling overlapt de voorgaande met ongeveer tweederde. Let op: Als de compressie op de voet te laag is, kun je nog een derde zwachtel vanaf de voet aanleggen.
23
Zwachteltechniek voor extra steun bij de enkel
Aanbevolen materialen: Eén (1) korte rek compressiezwachtel Rosidal® K, breedte 6 cm
1. Begin de compressiezwachtel (breedte 6 cm) met een draai rond de distale kuit. Leid de zwachtel via de binnenkant van de enkel schuin naar beneden tot de zool met gemiddelde spanning en ga eenmaal rond het distale deel van de voet.
24
2. Wikkel de zwachtel via de buitenkant van de enkel naar de kuit, weer onder gemiddelde spanning. Deze techniek kan nog één of twee keer herhaald worden voor het restant zwachtel om de kuit gewikkeld wordt. Let op: deze specifieke zwachteltechniek biedt extra compressie achter de mediale en laterale malleoli en kan opgenomen worden in de eerder beschreven beenzwachtel. Het is een moeilijke techniek die alleen aangeraden wordt aan ervaren therapeuten.
Techniek voor heupzwachtels
Zwachtelen van de heup wordt geïndiceerd bij lymfoedeem van de onderste extremiteit met inbegrip van het ipsilaterale lagere kwadrant van de romp. Het wordt ook gebruikt om een beenverband dat erg verschuift op zijn plaats te houden. Aanbevolen materialen: 2-3 ideaalzwachtels; korte rek / sterke compressie. breedte 15 cm.
1. Na aanleggen van het beenverband beginnen met een ideaal korte rek compressiezwachtel (breedte 15 cm), omcirckel daarmee de dij en leid de zwachtel onder gemiddelde spanning schuin naar het contralaterale kwadrant van de romp.
2. Vervolg het zwachtelen rond de onderbuik en keer schuin terug naar de dij (de heup bedekkend). Een tweede zwachtel kan begonnen worden met een cirkel rond de onderbuik (heup), vervolgen met de beschreven zwachteltechniek. Let op: vergeet niet de drukgradiënt te controleren na aanleggen van het verband.
Verzorging van lymfoedeemverbanden Zwachtels blijven in goede conditie voor een lange tijd als bepaalde aanwijzingen worden gevolgd t.a.v. hun onderhoud. Om zwachtels schoon te houden en hun elastische eigenschappen te herstellen na gebruik, moeten ze periodiek gewassen worden met een mild wasmiddel, zonder wasverzachter of bleekmiddel, in lauw water.
Zwachtels drogen aan de lucht, niet in direct zonlicht of nabij een warmtebron. Indien de zwachtels hangend worden gedroogd, ze eerst dubbelvouwen, zodat het gewicht van het water ze niet voortijdig uitrekt. Niet uitwringen of uitrekken als de zwachtel nat is.
Tenslotte, rol de zwachtels correct op, niet te los want dan zijn ze moeilijk aan te leggen. Als ze te strak opgerold zijn, rekken ze uit en zullen ze vaker gewassen moeten worden.
25
Presentatie van de producten
Komprex® Schuimrubber kussentjes, verband en plaat, gemaakt van synthetisch latex, lichtporeus, zacht en elastisch, voor het versterken van het pompeffect van compressieverbanden.
Komprex® Schuimrubber Verband Indien nodig te steriliseren door autoclaven bij 121° C
Lenkelast®
Wit. Elke rol afzonderlijk verpakt in kartonnen doos.
Gemaakt van 64% katoen, 35% polyamide en 1% elasthan; wit, met duurzame elasticiteit
Verbanden per doos 1
Assortiment:
Gemiddeld rekbaar, multipurpose compressieverband (130% uitrekbaar)
Assortiment: Komprex® Schuimrubber Kussens Indien nodig te steriliseren door autoclaven bij 121° C Elk kussentje afzonderlijk verpakt in kartonnen doos.
1 1
Kussens per doos 1 1 1 1 1 1
26
1 Maat Maat 00, Ovaal 9 x 6,5 x 1 cm Maat 0, Niervormig 9 x 5 x 1 cm Maat 1, Niervormig 12 x 6,5 x 1,5 cm Maat 2, Rechthoekig 17 x 13 x 1,5 cm Maat 3, Rechthoekig 25 x 20 x 1 cm Maat 4, Trapeziumvorm 39/22 x 33 x 0,5 cm
REF 1 22300
Maat 8 cm x 1 m 0,5 cm dik 8 cm x 1 m 1 cm dik 10 cm x 1 m 1 cm dik 8 cm x 2 m 0,5 cm dik 8 cm x 2 m 1 cm dik
REF 22310 22311 22312 22313 22314
22301 22302 22303 22304 22305
Komprex® Schuimrubber plaat Indien nodig te steriliseren door autoclaven bij 121° C Vleeskleurig. Opgerold. Elke rol afzonderlijk verpakt in plastic zak. Plaat per zak 1
Maat 100 x 50 cm 1 cm dik
REF 22320
Lenkelast® Elastisch Verband Indien nodig te steriliseren door autoclaven bij 121° C Elke rol afzonderlijk verpakt in cellofaan. Rollen per doos 10 10 10 10 10 10
maat (uitgerekt) 6 cm x 5 m 8 cm x 5 m 10 cm x 5 m 12 cm x 5 m 15 cm x 5 m 20 cm x 5 m
REF 19460 19461 19462 19463 19464 19465
Rosidal Lymfesets ®
De sets bevatten alle materialen benodigd voor de compressie van extremiteiten na manuele lymfdrainage.
Lymfologie Set 1 voor been, klein REF 59795
Lymfologie Set 2 voor been, groot REF 59796
Lymfologie Set 3 voor arm, klein REF 59797
Lymfologie Set 4 voor arm, groot REF 59798
Lymfologie Set 5 voor been, klein REF 16838
Lymfologie Set 6 voor been, groot REF 16839
Toepassing Tg Buisverband Bescherming van de huid(hygiëne) onder decongestieve compressieverbanden.
Maat 7
Mollelast® Comfortabel, zacht, zeer elastisch, verband voor compressie van vingers en tenen bij compressieverbanden
4 cm x 4 m (20 x) 4 cm x 4 m (20 x) 4 cm x 4 m (20 x) 4 cm x 4 m (20 x) 4 cm x 4 m (20 x) 6 cm x 4 m (20 x)
Komprex® schuimrubberverband Om op maat U- en L-vormige stukjes uit te knippen (randen afschuinen) voor opvullen en verhogen van druk rond het enkelgewricht. Tevens als basismateriaal voor polsterpakketten (stroken of ballen) en voor het plaatselijk zachter maken van weefsel
10 cm x 1 m (1 x) 10 cm x 1 m (1 x) 10 cm x 1 m (1 x) 10 cm x 1 m (1 x) 8 cm x 1 m (1 x) 10 cm x 1 m (1 x) dikte 1 cm dikte 1 cm dikte 1 cm dikte 0,5 cm dikte 1 cm dikte 1 cm
Cellona® Synthetische watten Polstering onder compressieverbanden voor gelijkmatige drukverdeling en ter preventie van afklemming en drukplekken
6 cm x 3 m (8 x) 10 cm x 3 m (8 x) 6 cm x 3 m (4 x) 6 cm x 3 m (4 x) 10 cm x 3 m (8 x) 15 cm x 3 m (8 x) 10 cm x 3 m (4 x) 10 cm x 3 m (4 x)
(1 x) Maat 9
Rosidal® soft Huidvriendelijk, luchtdoorlatend schuimverband voor polstering onder compressieverbanden. Voorkomt dat het verband gaat schuiven Rosidal® K zwachtel (sterk) korte rek zwachtel, 100% katoen, voor sterke compressie van extremiteiten bij lymfologische behandeling. Ideaalzwachtel Voor sterke compressie en stabilisatie van verband op dij en onderbuik
(1 x) Maat 5
(1 x) Maat 7
(1 x) Maat 9
(1 x) Maat 9
10 cm x 2,5 m dikte 0,3 cm (2 x) 15 cm x 2,5 cm dikte 0,4 cm (2 x) 6 cm x 5 m 8 cm x 5 m 10 cm x 5 m 12 cm x 5 m
(2 x) 6 cm x 5 m (2 x) 8 cm x 5 m (2 x) 10 cm x 5 m (4 x) 12 cm x 5 m
(2 x) 6 cm x 5 m (2 x) 6 cm x 5 m (2 x) 6 cm x 5 m (2 x) 10 cm x 5 m (2 x) 10 cm x 5 m (2 x) 8 cm x 5 m (4 x) 12 cm x 5 m (2 x) 12 cm x 5 m (3 x) 10 cm x 5 m (6 x) 12 cm x 5 m
(1 x)
10 cm x 2,5 m dikte 0,3 cm (3 x) 15 cm x 2,5 m dikte 0,4 cm (3 x)
(2 x) 6 cm x 5 m (2 x) 8 cm x 5 m (2 x) 10 cm x 5 m (4 x) 12 cm x 5 m
(2 x) (2 x) (4 x) (6 x)
20 cm x 5 m (1 x) 20 cm x 5 m (2 x)
27
Omschrijving termen Colloïd osmotische druk Kracht waarmee een eiwitoplossing water aantrekt. Complete Decongestive Therapy Lymfoedeemtherapie die bestaat uit vier onderdelen: Manuele Lymfedrainage (MLD) lymfoedeem zwachtelen, oefentherapie, huid en nagelverzorging. Concaviteit Anatomische ruimte of holte (bijv. achter de enkels). Contralateraal De tegenovergestelde zijde. Cubital crease Binnenste deel van de elleboog. Distaal Lichaamsdeel het verst verwijderd van de romp. Elastische insufficiëntie van de huid Overrekte (losse) huidtoestand typerend voor lymfoedeem (speciaal voorkomend na ontstuwende fysiotherapie). Fibrotisch Verhard, met littekens. Ipsilateraal Zelfde zijde.
Lateraal Gelegen aan de zijde het verst verwijderd van de middenlijn van het lichaam. Mediaal Gelegen tegen de middenlijn van het lichaam. Flebologie Studie van het veneuze systeem. Popliteal fossa Binnenste deel van de knie. Posterieur Richting de rug. Prolifereren Vermeerderen of versnellen. Proximaal Lichaamsdeel het dichtst bij de romp.
Starling’s evenwicht Gemiddelde bloeddruk in de haarvaten = gemiddelde colloïd osmotische druk (Krachten in weefsel tussenruimtes en haarvaten die ervoor zorgen dat net zoveel vloeistof de tussenruimtes in gaat als eruit, bijv. zonder oedemen). Romp kwadrant Deel van de romp afgebakend door de mediale sagitaal en transversale waterscheidingen. (Afbeelding) Ultrafiltering Filtering van vloeistoffen en substanties die erin opgelost zijn, door de wand van arteriële haarvaten in weefselruimtes (tussenweefsel). Het verloop van dit proces hangt af van druk en proteïnewaarde aan beide zijden van de wand van de haarvaten.
Reabsorptie (resorptie) Aantrekken van vloeistof en de daarin opgeloste substanties uit weefselruimtes (tussenweefsel) in de bloedcirculatie door de wanden van de haarvaten. Het verloop van dit proces is afhankelijk van de druk en de proteïneconcentratie aan beide zijden van de wand van het haarvat. Herstelkracht van compressieverband Neiging van verband om terug te keren naar de originele lengte.
Rechter boven kwadrant van de romp
Mediaal-sagitale lijn
Linea transversa
28
Auteur: Guenter Klose gecertificeerd MLD / CDT instructeur Klose Norton Training & Consulting, LLC Red Bank, New Jersey Medisch adviseur: Robert Lerner, M.D., F.A.C.S. Medisch directeur van Lymphedema Services, P.C. New York, NY
30791/0704/nl
