„Alcoholmatiging Jeugd in de Stedendriehoek‟ Evaluatie van een community-interventie: Alcoholgebruik en andere leefstijlgedragingen in groep 7 en 8 Tweede meting basisscholen (maart – juli 2012) Ellen Bakker
1
2
Project „Alcoholmatiging Jeugd in de Stedendriehoek‟ Tweede meting basisscholen maart – juli 2012
Naam: Reg. Nr.: Vakgroep: Specialisatie:
Helena Margaretha Elisabeth Bakker 890813028040 Afdeling Humane Voeding, Wageningen Universiteit MSc Epidemiology and Public Health
Datum:
6 juli 2012-03-29
Begeleiding GGD Gelre-IJssel:
Ir. C.M. de Rover, epidemioloog en beleidsadviseur Ir. J.W. Izeboud, functionaris gezondheidsbevordering Dr. Ir. A. Haveman-Nies, universitair docent
Begeleiding WUR:
Onderzoek in opdracht van: GGD Gelre-IJssel, Kennis en Expertise Centrum, Apeldoorn Het project „Alcoholmatiging Jeugd in de Stedendriehoek‟ is mede tot stand gekomen door een subsidie van ZonMw.
3
Voorwoord Nu, medio 2012, was aan mij de eer om voor de tweede keer een evaluatie uit te voeren op basisscholen in de Stedendriehoek binnen het succesvolle Alcoholmatigingsproject van de GGD Gelre-IJssel. Dit project is er één met een lange adem. Vanaf 2005 is veel werk verzet en veel bereikt, zowel in de Achterhoek als in de Stedendriehoek. In de Stedendriehoek loopt het project tot en met 2012. Tijdens mijn werkzaamheden bij de GGD heb ik de sfeer en de dagelijkse praktijk bij deze organisatie goed leren kennen. Vooral de uitdaging om steeds te blijven ontwikkelen, uitvoeren, evalueren en implementeren zie ik als zeer motiverend. De daarbij horende intensieve en open samenwerking met collega‟s heb ik als zeer positief ervaren. Daarom wil ik iedereen hartelijk danken voor zijn of haar bijdrage aan het tot stand komen van deze tussenrapportage van het alcoholmatigingsproject. Een speciaal woord van dank aan mijn team van begeleiders. Annemien, dank je wel voor je feedback en de ideeën die je bracht. Cobi en Anne, dank voor de tijd die jullie vrij hebben gemaakt naast al jullie taken binnen dit project. Daarnaast wil ik Johnny en Els bedanken voor hun hulp met betrekking tot de organisatie rond de vragenlijsten. Carolien tenslotte, bedankt voor je enthousiasme, motivering, kritische feedback en steun en begrip tijdens deze 4 ontzettend leuke & leerzame maanden. Proost! Op een nog veel langer durende frisse adem van dit mooie project. Ellen, Apeldoorn, juli 2012
4
Inhoud Samenvatting………………………..……………………………………………………….6 Inleiding…………………………………………..………………………………………….7 Methode…..…………………….……………………………………………………..….….8 Resultaten……………….……………………………………………………………..…….9 Conclusie, discussie en aanbevelingen………………………………….………………......17 Referenties……………………………………………………………………………….….20 Bijlagen…………………………….……………………………….....……………21 Bijlage 1. Vragenlijst………………………………………………..………………22
5
Samenvatting Evaluatie van een community-interventie: alcoholgebruik en andere leefstijlgedragingen in groep 7 en 8 van de basisschool, „Project Alcoholmatiging Jeugd in de Stedendriehoek‟ Het doel van dit artikel is om binnen het Alcoholmatigingsproject uitgevoerd in de Stedendriehoek de effectiviteit van de activiteiten gericht op basisschoolleerlingen na 2 jaar te evalueren. De effectevaluatie omvat een rapportage van het alcoholgebruik, maar ook van andere leefstijlgedragingen. De andere leefstijlgedragingen gaan over voeding, beweging, roken en vrije tijdsbesteding. Ook hiervan noemt dit artikel een aantal bevindingen. Bevindingen alcoholgebruik Binnen het thema alcohol valt het op dat 44% van de leerlingen van groep 7 en 8 denkt dat het niet slecht is om alcohol te drinken tussen het 16e en 23e levensjaar, 4% van de leerlingen denkt dat het ook niet slecht is als je 12 tot 16 jaar bent en zelfs 1% van de leerlingen denkt dat het ook niet slecht is onder 12 jaar. Die leerlingen weten nog niet dat de consumptie van alcohol tot het 23e levensjaar slecht is. In 2010 had één op de drie leerlingen al eens alcohol gedronken, in 2012 is dit aandeel gedaald naar één op de vijf leerlingen. In 2010 hadden meer kinderen een bepaalde afspraak met hun ouders over het alcoholgebruik (75% in 2010 versus 62% in 2012). In 2010 hadden meer leerlingen de afspraak om geen alcohol te drinken tot een bepaalde leeftijd (51% in 2010 versus 39% in 2012). Opvallend is wel dat van het percentage leerlingen dat een leeftijdsafspraak heeft, in 2010 32% van die leerlingen een afspraak hadden om tot het 18e levensjaar geen alcohol te drinken, in 2012 is dit percentage gestegen naar 46%. Van de leerlingen geeft slechts de helft van de leerlingen aan les omtrent het alcoholgebruik op school te hebben gehad. Aangezien veel kinderen aangeven al wel eens alcohol te hebben gedronken, blijven lesprogramma‟s als „Op tijd Voorbereid‟ en de alcoholvoorlichting door de jeugdverpleegkundige in groep 7 erg belangrijk. Bevindingen andere leefstijlgedragingen Erg positief is dat in 2012 bijna alle leerlingen van de onderzochte basisschoolleerlingen in de Stedendriehoek elke dag een ontbijt consumeren. De fruitconsumptie kan beter: slechts de helft van de leerlingen eet elke dag fruit. De populaire energiedrankjes worden door relatief weinig basisschoolleerlingen geconsumeerd (57% van leerlingen drinkt deze drankjes nooit). De meeste kinderen spelen veel buiten en zijn ook actief bij een sportclub. Ten opzichte van 2010 is een kleine daling in het aantal uren bewegen waargenomen. Er zijn kinderen die voor beide aspecten van beweging laag scoren. Daarbij komt dat weinig bewegen en een minder goede voeding vaak samenhangen. Er is een kleine stijging te zien in het aandeel leerlingen dat veel TV kijkt (>2 uur per dag). In 2010 keek 23% meer dan twee uur per dag TV, in 2012 is dit percentage gestegen naar 25%. Ongeveer 10% van de basisschoolleerlingen experimenteert al met het roken van sigaretten of shag, in 2010 was dit percentage hetzelfde. De leerlingen in 2012 poetsen hun tanden beter, 85% poetst twee keer of meer per dag de tanden, in 2010 was dit 79%.
6
Inleiding Probleembeschrijving De meeste kinderen beginnen op de middelbare school te experimenteren met het drinken van alcohol. Het is echter belangrijk te beseffen dat al ruim een derde (36%) van de leerlingen in groep 7 en 8 van de basisschool wel eens alcohol heeft gedronken: meer jongens dan meisjes (43% versus 28%). Op 12jarige leeftijd heeft ruim de helft van de leerlingen in het voortgezet onderwijs ervaring met het drinken van alcohol, dit percentage stijgt naar 89% op vijftienjarige leeftijd. Dit zijn enkele cijfers uit een landelijk onderzoek in 2008.[1] Op de vraag „Op welke leeftijd ben jij begonnen met alcohol drinken?‟, antwoordde zestien procent van de jeugd 11 jaar of jonger geweest te zijn toen zij hun eerste drankje dronken, bijna tweemaal zoveel jongens (20%) als meisjes (12%). De meeste scholieren beginnen met het drinken van alcohol als zij tussen de 11 en 15 jaar oud zijn. Er zijn enkele scholieren (2%) op de basisschool die aangeven voor het 12e levensjaar wekelijks alcohol te drinken. Daarnaast is bekend dat ruim een kwart (28%) van de basisschoolleerlingen afspraken met hun ouders heeft omtrent het alcoholgebruik. Met het stijgen van de leeftijd van het kind daalt het aantal kinderen dat afspraken heeft met hun ouders. Tot slot is gebleken dat dronkenschap in het basisonderwijs nauwelijks voorkomt: 4% van de jongens versus 2% van de meisjes. Deze dronkenschap overkomt hen dan één of twee keer.[1] Alcoholmisbruik maar ook zeker “normaal” alcohol gebruik op jonge leeftijd heeft schadelijke gevolgen voor de gezondheid. Onderzoek heeft aangetoond dat de hersenen nog doorgroeien tot ongeveer het 23e levensjaar, alcohol verstoort die ontwikkeling en dat kan van invloed zijn op het karaker en het gedrag van een kind.[2-5] Ook is aangetoond dat school-, studie- en werkprestaties na een avond drinken dalen. Daarnaast liggen andere gevaren op de loer, zoals een grotere kans op onveilig vrijen en een toename van ongelukken en agressie.[6] Daarom is het huidige advies het alcoholgebruik zo lang mogelijk uit te stellen, in ieder geval tot het 16e levensjaar.[7] Alcoholmatigingsproject in de regio Stedendriehoek Het project „Alcoholmatiging onder jongeren in de Stedendriehoek‟ is eind 2007 gestart, en in 2010 is het alcoholgebruik door basisschoolleerlingen voor de eerste keer geëvalueerd. Het project heeft als doel het stagneren van de toename van (overmatig) alcoholgebruik onder de jeugd in Midden IJsselOost Veluwe.[8] Leerlingen van de basisschool zijn de jongste doelgroep van het project. Deze groep krijgt van Tactus het lesprogramma „Op tijd voorbereid‟ aangeboden. Daarnaast wordt tijdens het Periodiek Gezondheidsonderzoek (PGO) in groep 7 door de jeugdverpleegkundige van de GGD voorlichting gegeven aan ouders en kind omtrent alcoholgebruik en andere leefstijlgedragingen. Het doel van dit artikel is om binnen het Alcoholmatigingsproject uitgevoerd in de Stedendriehoek het effect van de activiteiten gericht op basisschoolleerlingen na 2 jaar te evalueren. De effectevaluatie gaat over het alcoholgebruik, maar ook over andere leefstijlgedragingen. De voornaamste reden is dat het niet verstandig is in een vragenlijst alleen maar vragen te stellen over alcohol, de aandacht van de leerling gaat daar dan teveel naar uit. Een andere reden is dat ook andere thema‟s dan alcohol interessant zijn. De leefstijlgedragingen omvatten voeding, beweging, roken en het vrije tijdsbesteding. Ongezonde voeding en onvoldoende beweging kunnen leiden tot overgewicht, en bijvoorbeeld het overslaan van het ontbijt kan leiden tot een verminderd concentratievermogen.[11]. Voor roken geldt, net als voor de consumptie van alcohol, dat hoe eerder er geëxperimenteerd wordt hoe sneller dit leidt tot een verslaving. Vrije tijdsbesteding gaat over bezigheden buiten school. Dit rapport zal dus een inzage geven in meer aspecten van de gezondheid van de jeugd in groep 7 en 8.
7
Methode Studieontwerp en studiepopulatie Dit artikel zal inzage bieden in de gezondheid (leefstijlgedragingen) van de huidige situatie van basisschoolleerlingen in groep 7 en 8. Aansluitend zal een vergelijking gemaakt worden met eerder verzamelde data omtrent alcohol en de overige leefstijlgedragingen in 2010.[9] Naast dit overkoepelende rapport dat de gezamenlijke uitkomsten van alle deelnemende basisscholen van de Stedendriehoek beschrijft, is ook voor elke deelnemende basisschool een afzonderlijk rapport opgesteld. Dataverzameling In het voorjaar van 2012 zijn uit elk van de gemeenten in de Stedendriehoek (Brummen, Epe, Lochem, Zutphen, Apeldoorn, Heerde en Voorst), twee of drie basisscholen benaderd om deel te nemen aan dit onderzoek. De scholen van de evaluatie in 2010 zijn opnieuw benaderd, zodat een gerichte vergelijking kan plaatsvinden. Om een goede afspiegeling van alle scholen te bewerkstelligen is gekozen om minstens twee scholen per gemeente te benaderen. Een school is eerst benaderd door desbetreffende jeugdverpleegkundige, waarna de onderzoekers contact hebben opgenomen om het onderzoek nader toe te lichten en afspraken omtrent het afnemen van de vragenlijst te maken. Na toestemming van de school is een pakket met begeleidend schrijven, een protocol en de vragenlijsten naar de basisschool verzonden. In totaal hebben 15 scholen deelgenomen (12 daarvan hebben twee jaar geleden ook meegedaan) en zijn er 617 vragenlijsten verzameld. De vragenlijst De vragenlijst omvat onder andere vragen over de leerlingen zelf (geslacht, leeftijd), over tandenpoetsen en over het eten en drinken (ontbijt, fruit consumptie). Een nieuwe vraag omtrent het gebruik van energiedrankjes is deze evaluatie toegevoegd. Daarnaast gaat de vragenlijst in op buitenschoolse activiteiten zoals sporten en tv kijken, maar ook onderwerpen als roken en ervaringen met gezondheidsaspecten komen aan bod. Ten behoeve van de evaluatie van het alcoholmatigingsproject gaat het grootste deel van de vragenlijst over alcohol. Gevraagd wordt bijvoorbeeld „voor wie denk jij dat alcohol drinken slecht is?‟. Andere vragen gaan over hoe vaak de kinderen nu alcohol drinken, wat voor alcohol, hoe er thuis met alcohol drinken wordt omgegaan en of er afspraken gemaakt zijn om het alcoholgebruik te demotiveren. De vragenlijst is opgenomen in bijlage 1. Gegevensverwerking De gegevens van deze evaluatie zijn geanalyseerd met behulp van het statistische programma SPSS versie 19. Er is hoofdzakelijk gebruik gemaakt van beschrijvende statistiek. Voor het analyseren van associaties is gebruik gemaakt van chi-kwadraat toetsen of t-toetsen met =0.05. Leeswijzer In dit artikel zullen per onderdeel van de vragenlijst de resultaten besproken worden. De onderdelen zijn in chronologische volgorde; voeding, bewegen en sport, gamen en televisie kijken en lezen, roken, alcohol en aspecten op het thuisfront. Allereerst worden de resultaten met behulp van beschrijvende statistiek gepresenteerd, aansluitend zal een vergelijking met de resultaten van de evaluatie van 2010 gemaakt worden.
8
Resultaten Sociaaldemografische gegevens De vragenlijsten zijn door 617 kinderen van 15 verschillende basisscholen in de Stedendriehoek ingevuld. Op het moment van het onderzoek zaten er iets meer kinderen in groep 8 dan in groep 7, zie tabel 1. De gemiddelde leeftijd van de leerlingen is 11,4 jaar (SD 0.80). In bijna iedere gemeente zijn twee basisscholen onderzocht, in Brummen zijn drie basisscholen onderzocht, één directeur werkt daar voor twee scholen en wilde graag met beide scholen deelnemen, zie Tabel 2. Tabel 1. Sociaaldemografische kenmerken van de deelnemende leerlingen
Geslacht
N
Percentage
Jongen
279
45%
Meisje
326
53%
missing
12
2%
7
266
43%
8
337
55%
14
2%
10
75
12%
11
252
41%
12
230
37%
13
43
7%
17
3%
Groep missing Leeftijd
missing Gemeente
Apeldoorn Zutphen Voorst Brummen Lochem Epe Heerde
94
15%
106
17%
86
14%
109
18%
64
10%
101
17%
53
9%
Tabel 2. Naam, plaats, gemeente, en deelnemende leerlingen van de deelnemende basisscholen School
Plaats
Gemeente
N
Oecumenische Basisschool Brummen
Brummen
Brummen
38
pcbs De Triangel
Eerbeek
Brummen
53
cbs De Enk
Eerbeek
Brummen
18
obs Theo Thijssen
Zutphen
Zutphen
56
cbs De Wegwijzer
Zutphen
Zutphen
50
cbs De Wingerd
Twello
Voorst
64
cbs De Zaaier
Teuge
Voorst
22
Koningin Emmaschool
Apeldoorn
Apeldoorn
52
obs De Marke
Apeldoorn
Apeldoorn
42
Jenaplanschool Heerde
Heerde
Heerde
29
De Spreng
Heerde
Heerde
24
Prins Willen Alexanderschool
Laren
Lochem
23
Prins Hendrikschool
Lochem
Lochem
41
t Hoge Land Jenaplanschool
Epe
Epe
63
cbs K. Norel
Epe
Epe
38
9
Voeding Wanneer gekeken wordt naar de voedingsgewoonten gerapporteerd door de leerlingen, is te zien dat het grootste deel (88%) van de kinderen (bijna) altijd ontbijt (figuur 1). Elf procent ontbijt soms en slechts 1% ontbijt nooit. Iets meer dan de helft van de leerlingen (54%) in de Stedendriehoek consumeert fruit (bijna) altijd, dat wil zeggen bijna elke dag. De overige leerlingen consumeren fruit een paar keer week (43%) en slechts 3% van de leerlingen eet nooit fruit. De steeds populairder wordende energiedrankjes worden relatief gezien nog weinig geconsumeerd, de meerderheid (57%) drinkt deze drankjes nooit. Dertig procent drinkt deze drankjes soms, 10% een paar keer per week en slechts 2% consumeert energiedrankjes elke dag. Bijna 40% van de leerlingen drinkt 3 of meer glazen frisdrank of limonade per dag, 38% van de leerlingen drinkt hiervan 1 tot 2 glazen per dag, en 26% drinkt niet elke dag frisdrank. 1%
3%
11% (bijna) altijd
(bijna) altijd
43%
soms
88%
54%
een paar keer p.w. nooit
nooit
2% 10% 26%
36%
nooit
niet elke dag 1/2 glazen p.d.
soms 31%
57%
>3 glazen p.d.
38%
een paar keer p.w. elke dag
Figuur 1. Percentage leerlingen in groep 7 en 8 van de basisschool naar consumtie van ontbijt-, fruit-, frisdrankof energiedrank.
Voedingbevindingen2012 in vergelijking met 2010 De fruit- en frisdrank consumptie is vergeleken met 2010 zo goed als identiek. Enig verschil in ontbijtconsumptie kan worden gerapporteerd, in 2010 at 92% van de leerlingen (bijna) altijd een ontbijt, in 2012 is dit gedaald naar 88% (figuur 2). 100% 90%
26
26
35
38
80%
57
70% 60% 50%
92
54 (bijna) altijd
88
soms
40% 30% 20% 10% 0%
40
43
8 1
11 1
2
1
2010
2012
2010
2012
>3 glazen p.d. 1/2 glazen p.d.
nooit
39
36
2010
2012
10
Bewegen Uit de vragenlijst is gebleken dat de meerderheid van de leerlingen (74%) in 2012 meer dan drie keer per week buiten speelt (figuur 3). Van de leerlingen speelt 20% één tot twee keer per week buiten, en 6% speelt nooit buiten. Sporten wordt door de leerlingen minder vaak gedaan dan buiten spelen, 44% sport drie of meer keer per week, 42% sport één tot twee keer per week en 14% van de leerlingen sport nooit. Wanneer er wordt gekeken naar de tijd die kinderen besteden aan gamen, televisie kijken of lezen, lijkt de meerderheid de meeste tijd te besteden aan TV kijken. Van de kinderen kijkt 11% drie uur of meer per dag TV, 14% twee tot drie uur, 43% één tot twee uur en 32% kijkt minder dan één uur per dag TV. De meerderheid (53%) van de kinderen is minder dan één uur per dag aan het gamen. Slechts een klein percentage (15%) gamet meer dan twee uur per dag. Daarnaast leest twee derde van de kinderen minder dan één uur per dag. Slechts een klein percentage van de kinderen (13%) leest meer dan twee uur per dag. 100% 90% 80%
32
44
53
70% 60%
74
50%
0%
43
42
30%
10%
0-1 uur p.d.
1-2 keer p.w.
40%
20%
66
3 keer of meer p.w.
1-2 uur p.d
32
2-3 uur p.d.
21
14
20 14
8 7
11
9 4
Sporten
Gamen
TV-kijken
Lezen
6 Buitenspelen
Figuur 3. Het percentage leerlingen in groep 7 en 8 van de basisschool die buiten spelen, sporten, gamen, TV kijken en lezen.
Beweegbevindingen 2012 in vergelijking met 2010 Een kleine daling in het percentage leerlingen dat veel buiten speelt of sport (3 keer of meer) per week is te zien (buiten spelen, 80 en 74% en sporten 48 en 42%, respectievelijk) (figuur 4). Met betrekking tot gamen, TV kijken en lezen is er nauwelijks een verandering waarneembaar. Enig verschil is dat het percentage leerlingen dat veel TV kijkt (>2 uur per dag) een kleine beetje is gestegen. Positief is dat deze kleine stijging ook te zien is in de categorie „lezen‟. 100% 90% 80%
48
70% 60%
80
59
74
40%
40
20% 10% 0%
16 4 2010
45
20
bijna nooit
67 45
27
32 8 7 2012
6
11
13
8 7
2012
2010
2012
2010
32
53
3 keer of meer p.w. 1-2 keer p.w.
50%
30%
32
42
66
0-1 uur p.d. 1-2 uur p.d
43
2-3 uur p.d. 3 uur of meer p.d.
22
21
16
14
7
11
8 3
9 4
2010
2012
2010
2012
Figuur 4. Vergelijking van het percentage leerlingen in 2010 en 2012 die buiten spelen, sporten, gamen, TV kijken en lezen.
11
Roken Van de onderzochte leerlingen in 2012 in de Stedendriehoek heeft 9% wel eens gerookt (figuur 5). Van hen heeft 4% een hele sigaret gerookt en 5% slechts één of een paar trekjes. Van de leerlingen die aangegeven wel eens gerookt te hebben geeft één leerling (0,2%) aan (bijna) iedere dag te roken, en vijf leerlingen (1%) roken soms. In vergelijking met 2010 zijn de percentages van leerlingen die weleens gerookt hebben nagenoeg identiek (figuur 6). Een klein verschil is dat in 2012 vier procent van de leerlingen weleens een hele sigaret heeft gerookt, in 2010 was dit percentage één procent. 100% 90% 80%
Ja, een hele sigaret
4%5%
70% 60% 50%
Ja, één of een paar trekjes
92%
91%
40% 30%
Ja, één of een paar trekjes
20%
Ja, een hele sigaret
10%
nee
0%
91% Figuur 5. Het percentage leerlingen in 2012 naar rookgedrag.
nee
7% 1%
5% 4%
2010%
2012
Figuur 6.Vergelijking van het percentage leerlingen in 2010 en 2012 naar rookgedrag.
Tandenpoetsen De meerderheid (85%) van de leerlingen in groep 7 en 8 poetst twee keer per dag of vaker de tanden, 14% poetst één keer per dag, en 1% van de leerlingen poetst minder dan één keer per dag de tanden. De leerlingen van 2012 poetsen iets beter hun tanden in vergelijking met de leerlingen in 2010, in 2010 poetste 79% van de leerlingen hun tanden twee keer per dag of vaker. Alcoholgebruik De leerlingen is gevraagd om aan te geven of alcohol drinken slecht of niet slecht is voor kinderen, tieners, jongeren, en volwassenen. Van de leerlingen denkt 99% dat het slecht is om alcohol te drinken voor kinderen tot 12 jaar, 1% denkt dus dat dit niet slecht is (figuur 7). Daarnaast geeft 96% aan dat alcohol drinken slecht is voor kinderen van 13 tot 16 jaar, 4% denkt dus dat dit niet slecht is. Voor jongeren (16 tot 23 jaar), denkt 44% dat het niet slecht is om alcohol te drinken, de meerderheid van de leerlingen (56%) denkt dat alcohol drinken voor deze groep slecht is. Tot slot denkt 71% van de leerlingen dat de consumptie van alcohol niet slecht is voor volwassenen, 29% denkt dat het slecht is. 100
99
96 71
80
56
60
slecht
44 29
40 20
niet slecht
1
4
0 Kinderen (<12 jr)
Tieners (12-16 jr) Jongeren (16-23 jr)
Volwassenen
Figuur 7. Het percentage leerlingen dat denkt dat de consumptie van alcohol slecht of niet slecht is voor kinderen, tieners, jongeren en volwassen.
12
Van de leerlingen in groep 7 en 8 van de basisscholen in de Stedendriehoek, geeft 21% aan wel eens alcohol te hebben gedronken. Bij deze 21% van de leerlingen gaat het in de meeste gevallen (94%) om alcoholconsumptie minder dan 1 keer per maand, 4 leerlingen geven aan 1 tot 3 keer per maand alcohol te consumeren, en ook 4 leerlingen geven aan dit wekelijks te doen. Deze alcoholconsumptie bestaat voor een groot deel (78%) uit een paar slokjes, 18% van de leerlingen geeft aan dat dit dan om 1 glas gaat, en 5 leerlingen (4%) geven aan dat dit om 2 glazen of meer gaat. Onderstaande figuren (figuur 8, 9, 10) geven aan wanneer leerlingen de alcohol consumeren, waar ze de alcohol consumeren en wat ze dan consumeren. De meerderheid van de leerlingen (44%) consumeert alcohol tijdens feestdagen zoals kerst en oud & nieuw, de alcoholconsumptie vindt voornamelijk thuis plaats (50%), en bestaat dan uit voor het grootste deel uit bier (25%).
20% 44% 12%
feestdagen zoals Kerst en oud&nieuw kermis, carnaval, dorpsfeest verjaardagen weekend
16%
8%
anders
Figuur 8. Percentage leerlingen die aangeven wanneer zij alcohol consumeren. bier 17%
25%
9%
wijn champagne
15%
21%
shandy/sneeuwwitje mixdrank
13%
iets anders Figuur 9. Percentage leerlingen die aangeven waar zij alcohol consumeren. thuis 15% bij anderen thuis
5% 50%
23%
op feesten in keet
7% ergens anders Figuur 10. Percentage leerlingen die aangegeven wat zij voor alcohol consumeren
Alcoholbevindingen 2012 in vergelijking met 2010 In 2012 heeft één op de vijf basisschoolleerlingen al eens geëxperimenteerd met alcohol, in 2010 was dit één op de drie leerlingen, dus het aantal experimenterende basisschoolleerlingen daalt. In 2012 zijn kinderen naar verhouding meer tijdens feestdagen en in het weekend gaan drinken en tijdens dorpsfeesten juist minder (figuur 11), ook wordt naar verhouding minder bier gedronken (figuur 12). De consumptieplaats is zo goed als hetzelfde gebleven en de consumptie vindt voornamelijk thuis plaats (figuur 13).
13
feestdagen zoals Kerst en oud&nieuw
33%
kermis, carnaval, dorpsfeest
44%
18%
8%
16% 16%
verjaardagen
2012
5%
weekend
2010
12%
anders
20% 0%
10%
20%
28%
30%
40%
50%
Figuur 11. Vergelijking van het percentage leerlingen in 2010 en 2012 die alcohol consumeren op een bepaald moment. bier
25%
33%
16% 15%
wijn
12% 13%
champagne
2010
18% 21%
shandy/sneeuwwitje
2012
10% 9%
mixdrank
11%
iets anders 0%
5%
17%
10% 15% 20% 25% 30% 35%
Figuur 12. Vergelijking van het percentage leerlingen in 2010 en 2012 die een bepaalde soort alcohol consumeren. 48% 50%
thuis bij anderen thuis
7%
13% 19% 23%
op feesten
2010 2012
3% 5%
in keet
17% 15%
ergens anders 0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
Figuur 13. Vergelijking van het percentage leerlingen in 2010 en 2012 die alcohol consumeren op een bepaalde plaats.
14
Thuisfront Onderzocht is bij hoeveel leerlingen er in hun bijzijn thuis gerookt of alcohol gedronken wordt. Bij 19% van de leerlingen wordt iedere dag thuis gerookt, bij 19% soms en bij de meerderheid (62%) wordt thuis nooit gerookt. Bij 14% van de leerlingen wordt in hun bijzijn elke dag alcohol gedronken, bij 68% soms, en bij slechts 18% nooit. Deze percentages zijn identiek aan de percentages die zijn gevonden in de nulmeting in 2010. 18% ja, bijna iedere dag
19%
ja, bijna iedere dag
14%
ja, soms
62%
ja, soms
19% 68%
nee
Figuur 14. Percentage leerlingen waarbij in hun bijzijn gerookt wordt door de ouders.
nee
Figuur 15. Percentage leerlingen waarbij in hun bijzijn alcohol gedronken wordt door de ouders.
In figuur 16 is te zien wat voor soort afspraken kinderen met hun ouders hebben omtrent het gebruik van alcohol van de kinderen zelf. 38% geeft aan geen afspraak te hebben, hetzelfde percentage kinderen geeft aan de afspraak te hebben om tot een bepaalde leeftijd geen alcohol te drinken. Binnen deze afspraak heeft 1% de afspraak om geen alcohol te drinken tot het 13e levensjaar, ook 1% tot het 14e levensjaar, 4% tot het 15e levensjaar, 42% tot het 16e levensjaar, 7% tot het 17e levensjaar en de overige 46% heeft de afspraak om tot het 18e levensjaar geen alcohol te drinken. 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%
39%
38%
9% 4%
geen afspraak
9% 1%
ik mag geen ik mag geen ik mag af en toe ik mag 1-2 ik heb een alcohol drinken alcohol drinken een paar slokjes glazen per keer andere afspraak vanwege mijn tot een drinken drinken geloof bepaalde leeftijd
Figuur 16. Afspraken die leerlingen van de basisschool met hun ouders hebben over het alcoholgebruik in 2012.
Thuisfront bevindingen in vergelijking met 2010 Wat opvalt in vergelijking met 2010, is dat meer kinderen in 2012 geen afspraak hebben (25% versus 38% in 2012). In 2010 hadden meer kinderen de afspraak om geen alcohol te drinken tot een bepaalde leeftijd (51% in 2010 versus 39% in 2012). Opvallend is dat in geval van deze leeftijdsafspraak in 2010 32% van die leerlingen de afspraak had om tot het 18e levensjaar geen alcohol te drinken, in 2012 is dit percentage gestegen naar 46%.
15
Ervaring gezondheidsthema’s In figuur 17 is weergegeven welk percentage van de leerlingen ervaring heeft met de verschillende gezondheidsthema‟s. Dit kan zijn in de vorm van een project op school of één of meerdere lessen. In 90% van de gevallen wordt het thema „ruzie, pesten en alleen voelen‟ door de leerlingen opgenoemd. Overige onderwerpen (alcohol, roken, gezond eten en drinken, gezond bewegen en sporten, verliefdheid en puberteit) worden ongeveer door de helft van de leerlingen opgenoemd als thema dat op hun school aan bod is gekomen. Het verschil met 2010 is vooral dat leerlingen minder vaak aangeven dat zijn het thema „gezond eten en drinken‟ op school gekregen hebben (75% in 2010 versus 53% in 2012). Het thema „alcohol‟ wordt iets vaker besproken (43% in 2010, versus 50% in 2012), en ook het thema „roken‟ wordt vaker besproken (36% in 2010, versus 46% in 2012). De bespreking van de overige thema‟s is in vergelijking hetzelfde gebleven. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%
90%
50%
alcohol
53% 46%
roken
51% 43%
gezond eten en drinken
gezond bewegen en sporten
verliefdheid en ruzie, pesten, puberteit alleen voelen
Figuur 17. Gezondheidsthema‟s die volgens de leerlingen (%) op hun school aan bod zijn gekomen.
Associaties alcoholgebruik Wanneer wordt gekeken naar verbanden tussen geslacht, leeftijd en groep, blijken jongens vaker al wel eens alcohol gedronken te hebben dan meisjes (26% versus 18%). Van de kinderen die drinken, drinken meisjes evenveel alcohol als de jongens. Daarnaast drinken meer kinderen uit groep 8 dan uit groep 7 (23% versus 19%). Het percentage leerlingen dat wel eens alcohol heeft gedronken neemt toe met de leeftijd (10 jaar, 16%; 11 jaar, 21%; 12 jaar 23%, 13 jaar 24%). Er lijkt een verband te zijn tussen het drinken van alcohol door ouders in de aanwezigheid van hun kind en het drinkgedrag van hun kind zelf (p-waarde= <0.01). Bij de kinderen die wel eens alcohol gedronken hebben drinkt 95% van de ouders in het kinds bijzijn. Bij de kinderen die nog geen alcohol gedronken hebben drinkt 80% van de ouders in hun bijzijn.
16
Conclusie, discussie, aanbevelingen Belangrijkste uitkomsten en conclusie Erg positief is dat bijna alle leerlingen van de onderzochte basisschoolleerlingen in de Stedendriehoek elke dag een ontbijt consumeren. De fruitconsumptie kan beter, slechts de helft van de leerlingen eet elke dag fruit. De populaire energiedrankjes worden nog door weinig basisschoolleerlingen geconsumeerd (60% van leerlingen drinkt deze drankjes nooit). De meeste kinderen spelen veel buiten en zijn ook actief bij een sportclub, ten opzichte van 2010 is er binnen dit onderwerp een kleine daling in het aantal uren bewegen waargenomen. Er zijn echter kinderen die voor beide aspecten van beweging laag scoren. Daarbij komt dat weinig bewegen en een minder goede voeding hangen vaak samen. Qua TV kijken is te zien dat in 2010 23% van de leerlingen twee uur of meer per dag TV kijkt, in 2012 is dit percentage gestegen naar 25%. Ongeveer 10% van de basisschoolleerlingen experimenteren al met het roken van sigaretten of shag, in 2010 was dit percentage hetzelfde. De leerlingen in 2012 poetsen goed hun tanden, 87% poetst twee keer of meer per dag de tanden, in 2010 was dit 79%. Binnen het thema alcohol valt het op dat 2% van de huidige leerlingen denken dat het niet slecht is om alcohol tot consumeren onder de leeftijd van 12 jaar, 6% van de leerlingen denkt dat het niet slecht is om alcohol te drinken als je 12 tot 16 jaar bent, en 45% van de leerlingen geeft aan dat het niet slecht is om alcohol te drinken tussen het 16e en 23e levensjaar. Die leerlingen zouden zich er van bewust van moeten zijn dat de consumptie van alcohol altijd slecht is, zeker tot 23 jaar. De alcoholconsumptie van de leerlingen zelf is ten opzichte van 2010 gedaald. In 2010 had één op de drie leerlingen al eens alcohol gedronken, in 2012 is dit gedaald naar één op de vijf leerlingen. Wat opvalt in vergelijking met 2010, is dat meer kinderen in 2012 geen afspraak met hun ouders hebben over het alcoholgebruik (25% versus 38% in 2012). In 2010 hadden meer leerlingen nog de afspraak om geen alcohol te drinken tot een bepaalde leeftijd (51% in 2010 versus 39% in 2012). Opvallend is dat in geval van een leeftijdsafspraak in 2010 32% van de leerlingen de afspraak hadden om tot het 18 e levensjaar geen alcohol te drinken, in 2012 is dit percentage gestegen naar 46%. Toelichting leefstijlgedragingen en aanbevelingen Voeding Ontbijt. Een minderheid van de leerlingen geeft aan geen ontbijt te consumeren. Het ontbijt is de belangrijkste maaltijd van de dag, en wordt gezien als de start van de dag. Door het consumeren van een ontbijt ontwaakt het lichaam inclusief zijn organen (bijvoorbeeld de hersenen) en kan het optimaal functioneren. Bij het overslaan van het ontbijt kunnen klachten als een verminderd concentratievermogen of slaperigheid optreden. Fruit. De helft van de leerlingen geeft aan niet elke dag fruit te eten. In fruit zitten vezels, verschillende vitaminen en anti-oxidanten. Vezels zijn nodig voor een goede darmwerking en daarmee de stoelgang. Vitamines zijn nodig voor vele belangrijke processen in het lichaam, bijvoorbeeld is vitamine C nodig voor de opname van ijzer. Anti-oxidanten zijn belangrijk omdat zij schadelijke stoffen in het lichaam onschadelijk kunnen maken. Ook zitten er koolhydraten in fruit, deze werken als brandstof voor je lichaam. Het voedingscentrum adviseert om per dag 2 stuks fruit te eten. Wordt dit gebruik van jongs af aan geleerd aan kinderen, zullen de kinderen dit als normaal gaan zien en minder vaak naar vette of suikerhoudende producten grijpen (welke tot overgewicht kunnen leiden). Frisdrank en limonade. De leerlingen in de Stedendriehoek drinken veel frisdrank of limonade. Af en toe een glas frisdrank of limonade is voor een kind geen probleem. Een overmatig gebruik kan leiden tot overgewicht (bevat veel suiker en calorieën) en tanderosie. De richtlijn is om maximaal één keer per dag een glas van die zoete drankjes te drinken. Zo leren de jonge kinderen dat op andere drinkmomenten water en thee de standaard dranken zijn. Ook dient men op te letten met „light‟ 17
frisdranken. Er zit weliswaar geen suiker in, maar een te veel aan zoetstof is ook niet goed. De richtlijn is om maximaal 3 glazen per dag te drinken. Energiedrankjes. Het gebruik van energiedrankjes is de laatste tijd landelijk erg toegenomen, in de Stedendriehoek is deze stijging nog niet heel groot. Vooral kinderen op het voortgezet onderwijs drinken het, maar ook steeds meer kinderen op de basisschool. Energiedranken zijn frisdranken, waaraan cafeïne, taurine en glucuronolacton zijn toegevoegd. Kinderen krijgen er niet meer energie van, maar ze ondergaan een tijdelijk oppeppend effect. De gezondheidsrisico‟s met betrekking tot de consumptie van deze energiedrankjes zijn vooral bij overmatig gebruik. Deze drankjes bevatten veel calorieën en hebben een hoog suikergehalte. En de grote hoeveelheid voedingszuren veroorzaakt tanderosie (het afslijten van de glazuurlaag van de tanden). En het belangrijkste ingrediënt van de energiedrankjes is cafeïne. In 1 blikje zit evenveel cafeïne als in 1 kop koffie. Te veel cafeïne kan leiden tot rusteloosheid, hartkloppingen, slapeloosheid, beven, duizeligheid en irritatie van de maag. Daarom adviseert het Voedingscentrum kinderen om zeker niet meer dan 1 á 2 blikjes per dag te drinken. Bijvoorkeur worden deze drankjes niet elke dag geconsumeerd, omdat het jonge lichaam anders gewend raakt aan cafeïne. Bewegen Voor kinderen is het gezond om regelmatig te bewegen, positief is dan ook dat een grote meerderheid van de leerlingen aangeeft vaak buiten te spelen of te sporten. Door bewegen en spelen leren kinderen hoe ze hun spieren moeten gebruiken en hun evenwicht kunnen bewaren. Dit geeft hen zelfvertrouwen. Bewegen is heel goed voor het lichaam, onder andere voor het hart en het lichaam. Kinderen voelen zich daardoor fitter. Het belangrijkste is wel, dat bewegen leuk en ontspannend is en dat kinderen er plezier in hebben. Daarom is het goed om kinderen tot sport, spel en beweging te stimuleren. Het kan bijvoorbeeld goed zijn om bij een (sport)club te horen. Hier leren ze om te gaan met anderen en rekening te houden met elkaar. Houdt een kind niet van sport, zorg dan voor een andere manier van bewegen; buitenspelen, naar school fietsen, samen met ouders boodschappen doen of de hond uitlaten. Voor kinderen geldt het advies: „elke dag 60 minuten matig intensief bewegen‟ (bijvoorbeeld fietsen, zwemmen en andere spelsporten). Gamen, tv-kijken en lezen De TV en computer kunnen ontzettend leuk zijn voor kinderen, maar er is een stijging te zien in het aantal leerlingen dat veel (meer dan twee uur per dag) Tv-kijkt. Tv-kijken en computeren kunnen „gevaarlijk‟ zijn als kinderen hierdoor te weinig lichaamsbeweging krijgen en wanneer er andere activiteiten zoals lezen, schoolwerk en persoonlijk contact met vrienden verwaarloosd worden. Daarbij zijn sommige kinderen gevoeliger voor verslavingen. Dat geldt ook voor verslaving aan gamen. Kinderen die geïsoleerd zijn of weinig sociale vaardigheden hebben, kunnen soms door internetten juist verder geïsoleerd raken. Hoeveel uur een kind TV mag kijken of mag internetten, valt niet precies te zeggen. Kinderen communiceren anders met elkaar dan vroeger, het is nu een manier om in contact te komen met leeftijdsgenoten, hun omgeving en school. Een goede balans tussen actief en inactief gedag is hierbij belangrijk. Hoe meer actief gedrag, hoe beter!
18
Tandenpoetsen Een grote meerderheid van de leerlingen in de Stedendriehoek poetst goed hun tanden. Voor de overige leerlingen is goede voorlichting nodig. Rond het 6e jaar wisselen kinderen hun gebit. Wanneer er puntjes van nieuwe tanden of kiezen zichtbaar worden, is het belangrijk deze gelijk goed mee te poetsen. Ook rond het 11e of 12e jaar komen er weer nieuwe blijvende kiezen bij. Het glazuur van de tanden kan slijten door zuurinwerking. Hierdoor veranderen tanden van kleur, doen ze pijn bij het kauwen en ontstaan gaatjes. Dat gebeurt door het drinken van frisdranken (ook light-frisdranken!), sportdranken, vruchtensappen, zuur fruit en snoep. Vooral het glazuur van tanden van jonge kinderen is nog niet zo sterk, dus er moet gestimuleerd worden om 2 keer per dag de tanden te poetsen, maximaal 7 eetmomenten per dag te hebben, en moet het gebruik van zuurhoudende producten beperkt worden. Roken Van de onderzochte kinderen op basisscholen in de Stedendriehoek heeft een klein percentage al eens gerookt. Op de basisschool wordt er nog niet veel aandacht besteed aan de voorlichting over roken, slecht 46% van de kinderen geeft aan dat zij voorlichting omtrent dit onderwerp hebben gehad. Het is goed als de kinderen, voordat zij naar de brugklas gaan, leren over de risico‟s (kosten gebruik) en gevolgen van roken (verschillende nare ziekten en aandoeningen). Groep 8 is hiervoor een goed moment. Alcohol Kinderen komen vaak al vroeg in aanraking met alcohol. Door vrienden, reclame, tv-programma‟s en de verkoop in supermarkten. Maar ook door familie, de sportkantine en thuis. Enkele kinderen in groep 7 en 8 van de Stedendriehoekse basisscholen experimenteren al met alcohol. Als kinderen al jong experimenteren met alcohol is de kans groter dat het een frequenter gebruik wordt later op bijvoorbeeld het voortgezet onderwijs. Door de consumptie van alcohol blijft de groei van de hersenen achter, wordt de balans van hormonen verstoord en kunnen er remmingen wegvallen met nare gevolgen van dien (ongelukken, onveilige seks). Wanneer op tijd voorlichting wordt gegeven en regels worden vastgelegd, dan wel afspraken gemaakt worden, is de kans op alcoholgebruik of frequent gebruik aanzienlijk lager. Nu geeft slechts 50% van de leerlingen aan les over alcohol te hebben gehad op school. Het project „Op tijd voorbereid‟ van Tactus is een voorbeeld van een goed lesprogramma op de basisschool.
19
Referenties 1. Monshouwer K, Verdurmen J, Dorsselaer van S, Smit E, Gorter A, Vollebergh W. Jeugd en riskant gedrag: Kerngegevens uit het peilstationsonderzoek scholieren. Trimbos-instituut, Utrecht; 2008. 2. Clark DB, Thatcher Dl, Tapert SF. Alcohol, Phychological Dysregulation, and Adolescent Brain Development. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 2008; 32(3):375-85. 3. Squeglia L, Jacobus J, Tapert SF. The influence of substance use on adolescent brain developement. UC San Diego: retrieved from: http://www.escholarshiporg/uc/item/3tm6s556, 2009. 4. Spear L, Varlinskaya E. Adolescence. Alcohol sensitivity, tolerance, and intake. Recent Dev Alcohol, 2005; 17:143. 5. Tapert S, Schweinsburg A, Barlett V, Brown S, Frank L, Brown G. Blood oxygen level dependent response and spatial working memory in adolescents with alcohol use disorders. Multi-campus: Retrieved from: http://www.escholarshiporg/uc/item/8kf629gj, 2004 6. NIGZ-Alcoholvoorlichting. Ouders Alcohol en opvoeding, Risico‟s. Alcoholinfo 2012. Cited: 28-03-2012: http://www.alcoholinfo.nl/index.cfm?act=esite.tonen&pagina=116 7. NIGZ-Alcoholvoorlichting. Drinkadvies & tips. 2012. Cited: 28-03-2012: http://www.alcoholinfo.nl/index.cfm?act=esite.tonen&pagina=117 8. Izeboud C. Werkplan Stedendriehoek 9. Cora Knol. Rapport leefstijlgedragingen in groep 7 en 8 in de Stedendriehoek. 2010, GGD Gelre-IJssel. 10. Hoyland A, Dye L & Lawton C. A systematic review of the effect of breakfast on the cognitive performance of children and adolescents. Nutrition Research Reviews 22, 220-243. 2009.
20
Bijlagen Bijlage 1 Vragenlijst
21
Vragenlijst Basisonderwijs Wie ben jij? Ik ben een O jongen O meisje Ik zit in O groep 7 O groep 8 Ik ben O 9 jaar O 10 jaar O 11 jaar
O 12 jaar
O 13 jaar
Eten, drinken en tandenpoetsen Ik ontbijt
O (bijna) altijd
O soms
O nooit
Fruit eet ik
O (bijna) elke dag
O een paar keer per week O nooit
Limonade of frisdrank (bijvoorbeeld siroop, cola, sinas, icetea, dubbelfris) drink ik O 3 of meer glazen per dag O 1 of 2 glazen per dag O niet elke dag Energiedrankjes (bijvoorbeeld Redbull, Golden power, Bullit, Burn, Monster, Slammer) drink ik O elke dag
O een paar keer per week O soms (bijvoorbeeld in het weekend) O nooit
Ik poets mijn tanden
O 2x per dag of vaker
O 1x per dag
O minder dan 1x per dag
Hoeveel keer ben jij buiten school met de volgende activiteiten bezig PER WEEK? Buiten spelen per week O bijna nooit O 1-2 keer O 3 keer of meer Sporten bij een sportclub per week O bijna nooit O 1-2 keer O 3 keer of meer
Hoeveel uur ben jij buiten school met de volgende activiteiten bezig PER DAG? Gamen op de playstation, wii, nintendo, gameboy, X-box of andere spelcomputers per dag O 0-1 uur O 1-2 uur O 2-3 uur O 3 uur of meer Televisie, DVD kijken per dag O 0-1 uur O 1-2 uur O 2-3 uur O 3 uur of meer Lezen (boeken, tijdschriften) per dag O 0-1 uur O 1-2 uur O 2-3 uur O 3 uur of meer
Roken Hier stellen we een paar vragen over roken. Hiermee bedoelen we het roken van sigaretten of sjag. Heb je wel eens gerookt? O ja, een hele sigaret O ja, één of een paar trekjes O nee Hoe vaak rook je nu? O ik rook niet O (bijna) iedere dag O soms Waar rook je meestal? (je mag meerdere antwoorden aankruisen) O nergens O thuis O bij school O ergens anders Z.O.Z.
22
Alcohol Hier stellen we vragen over het drinken van alcohol. Hiermee bedoelen we bijvoorbeeld bier, wijn, wodka, shandy of mixdrankjes zoals Breezers® Voor wie denk jij dat alcohol drinken slecht is? Kinderen (tot 12 jaar) O Slecht O Niet slecht Tieners (12 tot 16 jaar) O Slecht O Niet slecht Jongeren (16 tot 23 jaar) O Slecht O Niet slecht Volwassenen O Slecht O Niet slecht Heb je wel eens alcohol gedronken? O ja O nee vragen over alcohol overslaan, ga verder met vragen onder Thuis Hoe vaak drink je nu alcohol? O minder dan 1 keer per maand
O 1- 3 keer per maand
O iedere week
Hoeveel alcohol drink je dan meestal? O een paar slokjes O 1 glas O 2 of meer glazen Wanneer drink je weleens alcohol? (je mag meerdere antwoorden aankruisen) O op feestdagen zoals kerst en oud&nieuw O met de kermis, dorpsfeest of carnaval O tijdens verjaardagen of feestjes O in het weekend O anders Waar drink je weleens alcohol? (je mag meerdere antwoorden aankruisen) O thuis O bij anderen thuis O op feesten O in een keet of schuur O ergens anders Wat voor alcohol drink je meestal? (je mag meerdere antwoorden aankruisen) O bier O wijn O champagne O shandy of sneeuwwitje O mixdrank (Breezer, Smirnoff Ice) O iets anders, namelijk … Thuis Wordt er bij jou thuis gerookt waar jij bij bent? O ja, bijna iedere dag O ja, soms O nee Wordt er bij jou thuis alcohol gedronken waar jij bij bent? O ja, bijna iedere dag O ja, soms O nee Welke afspraken hebben je ouders met jou gemaakt over alcohol drinken? O geen afspraak O ik mag nooit alcohol drinken, bijvoorbeeld vanwege mijn geloof O ik mag geen alcohol drinken tot ik O 13 O 14 O 15 O 16 O 17 O18 jaar ben O ik mag af en toe een paar slokjes drinken O ik mag 1-2 glazen per keer drinken O ik heb een andere afspraak met mijn ouders, namelijk ….. Kopen je ouders weleens alcohol speciaal voor jou, zoals shandy, breezers of bier? O ja Onee Ervaringen met gezondheidsprojecten Hieronder staan 6 onderwepen over gezondheid. Wil je een kruisje zetten bij de onderwerpen waar je op school een project of lessen over hebt gehad? (je mag meer onderwerpen aankruisen). O alcohol O roken O gezond eten en drinken O gezond bewegen en sporten O verliefdheid en puberteit O ruzie, pesten, alleen voelen
23
24
