AG JAAR- CONGRES dinsdag 27 maart

magazine van het Actuarieel Genootschap jaargang 19 nummer 4 maart 2012

g dinsda rt 27 maa

ARAG JA RES CONG 2 201 thema: financiële stabiliteit +++ Boele Staal over de gretigheid +++ Peter Blom over stabiel bankieren +++ Maarten van Rossem: de crisis zit in ons hoofd +++ Job Swank over invloed DNB op de eurocrisis +++ Jan Nooitgedagt over Solvency II +++ komend AG-themacongres

oproep

Even een vraagje…..

: m o k u e l t e h j i j d n i v 2 ideeën en onderwerpen aan te dragen voor De Actuaris? 2 vragen te bedenken voor personen die we interviewen? 2 artikelen te beoordelen en lezerproof te maken? 2 je netwerk in te zetten en tegelijkertijd uit te breiden?

☞

Meld je dan aan als redactielid van De Actuaris.

☞

Heb je wel interesse, maar wil je eerst meer weten? Bel dan vrijblijvend met Rene Brinksma, Hoofdredacteur a.i. (06 – 440 34 889) of met Frank Thooft, Bladmanager (06 – 4642 8806) voor meer informatie. Momenteel is er in de reactieraad ruimte voor een à twee nieuwe leden. We komen graag in contact met leden die het leuk vinden bij te dragen aan de inhoud en kwaliteit van het blad. De precieze invulling van het redacteurschap verschilt per redacteur. Graag bespreken we de mogelijkheden die jou passen!

2 de actuaris maart 2012

column

Paradox _____________________________________________________________________________________________________________________

“Een gek kan meer vragen dan tien wijzen kunnen beantwoorden”, luidt het _____________________________________________________________________________________________________________________ gezegde. Uit een kleine rondgang blijkt dat dit ook geldt voor de uitleg van de term _____________________________________________________________________________________________________________________ “financiële stabiliteit”. Een zucht, een glimlach, en daarna een bijzondere variëteit _____________________________________________________________________________________________________________________ aan technische proza als uitleg valt mij ten deel. En dat is niet zo gek. Ik kan zelf ook _____________________________________________________________________________________________________________________ veel verzinnen bij dit tweespan van woorden, maar uitleggen wat het precies _____________________________________________________________________________________________________________________ betekent? Duidelijk is dat er sprake is van een bepaalde wens om de financiële _____________________________________________________________________________________________________________________ omgeving stabiel te krijgen. Ofwel: duidelijkheid over de financiële stand van zaken. _____________________________________________________________________________________________________________________ Privé-financiën, zakelijke financiën, in het heden, en in de toekomst. En juist in die _____________________________________________________________________________________________________________________ toekomst schuilt de paradox. _____________________________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________________________

In normale tijden is stabiliteit een goede basis voor groei. In tijden van crisis is _____________________________________________________________________________________________________________________ stabiliteit juist een anker, dat daarmee tevens als rem kan werken. Wat we ook willen _____________________________________________________________________________________________________________________ bereiken: remmen en groeien tegelijk levert een spannende combinatie. Uitgaande _____________________________________________________________________________________________________________________ van alle uitdagingen waar de sector nu voor staat is enige rust belangrijk zodat we _____________________________________________________________________________________________________________________ goed kunnen beoordelen wat de feitelijke situatie nu is. Tegelijkertijd is de druk _____________________________________________________________________________________________________________________ groter dan ooit om voor de toekomst de beschikbare financiële middelen te laten _____________________________________________________________________________________________________________________ groeien. Stilstand is achteruitgang. Indexatie eisen en inflatie correcties vormen de _____________________________________________________________________________________________________________________ sleutelwoorden. _____________________________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________________________

Ondertussen spreken economen van de eerste ‘Green Shoots’, de nieuwe signalen van _____________________________________________________________________________________________________________________ economische groei. Binnen onze sector zien we al nieuwe ontwikkelingen, zoals de _____________________________________________________________________________________________________________________ pensioenvorm PPI, en de steeds verdere implementatie van Solvency II. Ondertussen _____________________________________________________________________________________________________________________ draait de wereld gewoon door, en gaat de discussie over de houdbaarheid van de _____________________________________________________________________________________________________________________ pensioenen en de pensioenleeftijd een volgende ronde in. De reacties op deze _____________________________________________________________________________________________________________________ ontwikkelingen zijn gemengd, ook binnen de actuariële wereld. Toch is dit blijkbaar _____________________________________________________________________________________________________________________ een fase waar we doorheen moeten. Voor de actuaris genoeg reden om de handen uit _____________________________________________________________________________________________________________________ de mouwen te steken, en zijn of haar bijdrage te leveren. _____________________________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________________________

Het AG organiseert op 27 maart haar congres met het thema “financiële stabiliteit”. _____________________________________________________________________________________________________________________ Deze editie van De Actuaris sluit daar op aan, met onder andere een voorproefje van _____________________________________________________________________________________________________________________ de sprekers. Tevens laten diverse prominenten zich in deze editie uit over hun _____________________________________________________________________________________________________________________ invulling van financiële stabiliteit. Zelf ben ik wel benieuwd waar de nadruk tijdens _____________________________________________________________________________________________________________________ het congres op zal liggen: rust of groei. Voor mij in ieder geval genoeg reden om naar _____________________________________________________________________________________________________________________ Almere af te reizen. Groeien mijn PE punten ook meteen mee ;-) _____________________________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________________________

Rene Brinksma

_____________________________________________________________________________________________________________________

Hoofdredacteur De Actuaris a.i. _____________________________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________________________________________

NB: Hoofdredacteur Peter van Meel verblijft tot en met juni 2012 in het buitenland. _____________________________________________________________________________________________________________________ Gedurende zijn afwezigheid vervangt Rene Brinksma hem als hoofdredacteur. _____________________________________________________________________________________________________________________

de actuaris maart 2012

3

..

inh.

de actuaris maart 2012*] oproep

2

Nieuwe redactieleden

column

3

Paradox – door René Brinksma

de opinie van...

6

Boele Staal – door Paul Jurriëns

oproep

10

Aanpassing rekenrente: reëel? Graag je reactie

thema financiële stabiliteit

11

36

Oud-voorzitters en de voorzitter AG&AI over financiële stabiliteit. Een utopie? Job Swank (DNB): Ons past enige bescheidenheid - door André de Vos Top-3 websites Damage control in de olie- en gasindustrie - door Muriël van den Berg Volgens Maarten van Rossem zit de crisis in ons hoofd – door André de Vos Financiële stabiliteit en concentratierisico – door Harry Ros Triodos lijkt immuun voor crisis – door Paul Jurriëns De sprekers van het congres over financiële stabiliteit Jan Nooitgedagt over Solvency II – door Wil Jacobs De instabiliteit van de vastgoedsector – door Frans van Hoeken en Ad van Ginkel Volatiliteit in een marktconsistente wereld – door Jan de Roeck en Gerard Pater

de kwestie

31

Dragen Solvency II en het FTK bij aan financiële stabiliteit? – door Mark Heijster

de actuaris anders

38

Inge Priester, Bed&Breakfast in Zeeuws Vlaanderen - door Frank Thooft

professie en praktijk

40 42

Default op overheidsobligaties, het vergeten risico – door Servaas Houben Gelijke verzekeringspremies voor mannen en vrouwen – door Hans de Mik

actuaris in den vreemde

46

Rob van Horssen in China

column bestuur

48

Onze bijdrage aan financiële stabiliteit – door Rajish Sagoenie

verenigingsnieuws

49

Mutaties, diploma’s, Europees nieuws CAPE: de achtergrond van PE – door Gilbert Pluym

12 15 16 18 22 24 30 32 34

50

*] met o.a. in dit nummer goed risicomanagement in de olie- en gasindustrie reduceert schade met miljoenen, spread- en defaultrisico van Europese overheidsobligaties zijn reële risico’s voor een verzekeraar, en waarom pensioenfondsen niet zullen beleggen in kantoren ..

thema financiele stabiliteit

..

..



de actuaris anders

interview met Job Swank door André de Vos

gesprek met Inge Priester tekst Frank Thooft

DE ACTUARIS ANDERS: INGE PRIESTER, G A S T V R O U W B E D & B R E A K FA S T

‘ O N S PA S T E N I G E B E S C H E I D E N H E I D ’

interview met Boele Staal door Paul Jurriëns fotografie Willy Slingerland

In turbulente tijden moet DNB de financiële stabiliteit bewaken. Met beperkte invloed en beperkte instrumenten. “Financiële stabiliteit is een kwestie van geloof,” vindt DNBbestuurder Job Swank.

Wie door het platte polderlandschap van Zeeuws-Vlaanderen aan komt rijden, merkt dat hij tot rust komt. De eindeloze uitzichten en tot normale proporties teruggebrachte snelheden brengen je tot nadenken en relativeren. Denkend aan het thema ‘financiële stabiliteit’ raak je hier op een heerlijke manier uit de hectiek van alledag.

‘Hoedster van financiële stabiliteit’ staat er op de olijfgroene brochure die bij de receptie van de Nederlandsche Bank ligt. Uitgiftedatum: december 2008. Job Swank mag deze titel op zichzelf betrekken. Swank is sinds eind vorig jaar in de Raad van Bestuur van DNB verantwoordelijk voor financiële stabiliteit en monetaire zaken. Een uitdagende portefeuille, om het voorzichtig uit te drukken. Swank is een oudgediende bij DNB. Hij werkt er al sinds 1987, onder meer als divisiedirecteur economisch beleid en onderzoek. Voordien werkte hij aan de universiteit en op het Ministerie van Volkshuisvesting. Swank is tevens kroonlid van de SER en hoogleraar macro-economie aan de Erasmus Universiteit.

‘Hoedster van financiële stabiliteit’. Hoe goed gaat DNB die taak af? “We verkeren al een paar jaar in een hoogst onstabiele economische omgeving die moeilijk door autoriteiten is te sturen. Financiële stabiliteit is ons doel, maar ons past enige bescheidenheid als het gaat om de invloed die we hebben.”

“Vergelijk het met de lokale coöperatieve bank, waarvan mensen lid zijn en in het bestuur kunnen zitten. Triodos Bank creëert gemeenschappen rond thema’s, zoals duurzame energie, microfinanciering en kunst & cultuur. We onderhouden daarin contact met onze klanten, onder meer via bijeenkomsten. Het niet anoniem houden van je geld, het persoonlijk en concreet maken, dat zou wat mij betreft het antwoord van de financiële sector moeten zijn op het gebrek aan vertrouwen.”

Heeft DNB voldoende instrumenten om deze taak uit te voeren? “Voor het micro-economisch toezicht, het toezicht op financiële instellingen, hebben we de Wft. Over het macro-economisch toezicht zijn we volop in discussie met Den Haag. Welke instrumenten hebben we op dat terrein nodig als toezichthouder, hoe kunnen we ingrijpen als het misgaat en welke ruimte krijgen we daarbij van de wetgever? Daar zijn we zoekende in. Het hele begrip financiële stabiliteit is iets van de laatste tien jaar. We beseffen nu dat je niet alleen naar individuele financiële instellingen moet kijken, maar ook naar het systeem als geheel.” Op de eurocrisis heeft DNB nauwelijks invloed. “De eurocrisis is met afstand het grootste gevaar voor de financiële stabiliteit. Daar heeft DNB, zelfs de Nederlandse overheid, beperkte invloed. Het probleem is dat de financiële markten geen geld willen stoppen in de zuidelijke landen. Ze zien daar geen perspectief. Dus moeten we zorgen dat het geloof in die landen terugkeert. Dat betekent dat we er juist wel geld in

Boele Staal: “Als beeldvorming het gaat winnen van de feiten, word ik ongerust.” 6 de actuaris maart 2012

> 6 opinie

“Wij kunnen niet berekenen hoe de wereld er over tien jaar uitziet” Kun je dat ook met een honderd keer grotere omvang? “Toen we met twintig mensen waren en 200 miljoen euro balanstotaal, kon ik me moeilijk een voorstelling maken hoe het zou zijn met vijf of zes miljard euro. Nu we die zes miljard hebben bereikt, constateer ik dat ons concept nog steeds werkt. Dat doet het ook bij 600 miljard, zo ambitieus ben ik wel om dat te zeggen. Mits je de bank dusdanig organiseert dat het menselijk contact gewaarborgd blijft. Bijvoorbeeld rond een zonne-energieproject in Andalusië.”


> 12 bescheidenheid


> 18 crisis

Inge Priester ervaart het zelfde, als ze elk weekend naar huis en ‘in retraite’ gaat. Haar huis in het dorp Hoofdplaat is namelijk een voormalig klooster van de Franciscaner orde. Door de vorige eigenaar was het al deels aangepast aan kamerverhuur, en met haar man Glenn, een beeldend kunstenaar, heeft ze het vijf jaar geleden gekocht en verder vervolmaakt als huis annex Bed&Breakfast ‘Het Klooster’.

productontwikkeling en Solvency II bezig. Doordeweeks verblijft ze dan ook in Den Haag – ook in een B&B – en in het weekend is ze thuis. Glenn verzorgt juist tussen de weekenden het B&B. Hiervoor werkte Inge dertien jaar lang als zelfstandig actuaris, waardoor ze in het hele land interim-opdrachten deed. Weer daarvoor werkte ze bij een aantal verschillende verzekeringsmaatschappijen.

Interim

Meegaan met veranderingen

Inge werkt sinds vorig jaar bij de Onderlinge ’s-Gravenhage in Den Haag, waar ze als actuaris leiding geeft aan de actuariële afdeling Overige Actuariële Werkzaamheden. Daarbij houdt ze zich vooral met

De afwisseling die al dit werk met zich meebracht, tekent Inge als mens. Ze zou ook niet anders willen; in verandering ziet ze beweging, groei, vooruitgang. Ze denkt ook dat het noodzakelijk is, onder meer

Hoe kun je het Triodosconcept naar pensioenfondsen verplaatsen? “Je kunt een pensioenfonds óf zien als een groot beleggingsfonds óf als een gemeenschap van mensen, die voor elkaar, nu en in de toekomst, willen zorgen. Aan dat laatste zitten meer kwalitatieve aspecten. Wat bijvoorbeeld draagt mijn pensioenfonds bij aan de wereld over tien of twintig jaar? Misschien heb ik er wel veel meer belang bij dat mijn pensioenfonds wat minder rendement behaalt in cultuur en universiteiten hier, dan iets meer rendement in een opkomende markt zoals China. Want wellicht helpt de Chinese industrie ons over twintig jaar wel om zeep. Dan heb je nu wel een prachtig rendement, maar is dat over twintig jaar ook nog een rendement waar ik wat aan heb als gepensioneerde of als samenleving?” “Ik snap ook wel dat je niet alles in Nederland kunt beleggen. Maar nu doen de pensioenfondsen geloof ik 2%. Ik zou meer in Nederland investeren en de landen om ons heen. Want in abstracte termen, vanuit risicomanagement op papier, kun je wel zeggen dat het goed is om een wereldwijde spreiding te hebben. Maar we leven straks als gepensioneerde hier en niet elders. We zouden van de huidige beleggingen ver weg straks wel eens heel veel spijt kunnen krijgen.”


> 26 Peter Blom


> 38 actuaris anders 5

..


interview met Boele Staal door Paul Jurriëns fotografie Willy Slingerland

Boele Staal: “Als beeldvorming het gaat winnen van de feiten, word ik ongerust.” 6 de actuaris maart 2012

..


Boele Staal “We zitten op de blaren van gretigheid” Geen financiële stabiliteit zonder vertrouwen. En daar ontbreekt het nogal aan. Bij verzekeraars, pensioenfondsen en last but not least bij banken, die als eerste onder vuur kwamen te liggen. “We zitten met zijn allen op de blaren van gretigheid”, zegt Boele Staal, voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Banken. Een interview over de feiten, de nuance en de beeldvorming. En over de financiering van de BV Nederland. “De wetgever kan pensioenfondsen niet dwingen om hier te investeren.”

Al in het eerste antwoord valt het: vertrouwen. De vraag luidt hoe Europa zich kan ontworstelen aan de eurocrisis en de financiële markten hun stabiliteit weer kunnen hervinden. Het is 18 januari. Zojuist is bekend geworden dat de banken een recordbedrag van 528,2 miljard euro hebben uitgestald bij het nachtloket van de ECB. Onrust, uitgedrukt in cijfers. Boele Staal, onberispelijk in een gegoten grijs kostuum, met blauwe stropdas, pochet en donkere manchetknopen. Even de hand door het haar, de fotografe is begonnen. We zitten in het Symphoniegebouw Amsterdam, waar ook APG huist. “Er moet in hoog tempo duidelijkheid komen. De EU moet begrotingsdiscipline afdwingen, het Europese Noodfonds vergroten en laten zien dat ze de euro overeind houdt. Maar ja, er is een jaar over gedaan om die begrotingsdiscipline überhaupt te organiseren. Voordat deze vastligt, zijn we weer een jaar verder. En het Noodfonds wordt niet verder versterkt omdat de noordelijke landen niet onverkort laten blijken dat ze de zuidelijke landen willen helpen. Zodoende lenen de banken elkaar geen day-to-day geld uit omdat ze beducht zijn voor de risico’s. Als een bank bijvoorbeeld een grote exposure heeft op Franse of Italiaanse staatsobligaties, dan schept dat onzekerheid. Het probleem bij crisisbeheersing door politieke leiders is dat het te traag en onvoldoende ferm gaat. Het gaat step by step. Dat schept geen vertrouwen. Eigenlijk doodzonde, want begin 2010 tekende zich economisch herstel af. Door de gebrekkige besluitvorming in Europa is dit in de kiem gesmoord. Het vetorecht in de organisatie van Europa belemmert een adequate crisisbestrijding.”

Welke rol spelen de banken in die bestrijding? “Geen directe rol. Banken kunnen die politieke besluitvorming niet afdwingen. De ECB kan binnenskamers met ferme taal wijzen op de risico’s die worden gelopen. Maar dat is het dan. Wel kan de ECB een eigen koers kiezen door obligaties op te kopen.”

De carrière van mr. Boele Staal (1947) is op zijn zachtst gezegd bijzonder te noemen. Hij begon zijn loopbaan in 1970 als politieambtenaar. Zo was hij onder meer politiecommissaris in Almere. In 1987 volgden functies in het bedrijfsleven, een uitzendorganisatie en een beveiligingsbedrijf in het bijzonder. In 1998 werd Staal Commissaris van de Koningin in Utrecht. Sinds 2007 is hij voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Banken. Ook is hij nog twee keer lid geweest van de Eerste Kamer. Wat maakt u geschikt voor bestuurlijke functies? “Wie ben ik om over mezelf te oordelen? Ik denk dat ik vooral oog heb voor oorzaken achter problemen en hoe processen lopen. Dat heeft vaak te maken met intermenselijke relaties, hoe mensen met elkaar omgaan in bijvoorbeeld een raad van toezicht of een bestuur. Ik kijk ook altijd naar het leggen van verbindingen. Als je dat een beetje bij elkaar veegt, maakt je dat kennelijk geschikt voor de bestuursfuncties die ik heb bekleed.”


7

..


Waar gaat dit naar toe? “Politici zullen te elfder ure de dingen doen die nodig zijn. Tot die tijd gaat er veel verloren. Een hoop mensen voorspellen dat het goed komt. Maar ten koste waarvan?”

geld halen ze niet uit de spaarmarkt, die te klein is, maar uit de kapitaalmarkt. Daarom moet je een internationaal opererende bank zijn.”

Kapitaalbuffers Gemopper De eurozone is niet het enige ‘instituut’ dat een fiduciair dieptepunt kent. De gehele financiële sector kampt met een belabberd imago: banken, verzekeraars en pensioenfondsen. “Ik ben er niet zo somber over. Ik hoor wel allerlei gemopper. Maar ik vertaal dat niet in een massaal wantrouwen. Er is een groot verschil tussen de manier waarop het onderbuikgevoel van mensen wordt bespeeld en de werkelijkheid. De werkelijkheid is dat niet uitsluitend de banken een crisis hebben veroorzaakt. De jaren zeventig, tachtig en negentig hebben bol gestaan van ‘alles moet kunnen’. Daar was iedereen bij. Als je destijds tegen Kamerleden had gezegd dat er een verbod moest komen op aflossingsvrije hypotheken, dan hadden ze je voor gek verklaard. Die hypotheken werden gezien als een geweldig instrument om het huizenbezit te bevorderen, net als beleggings- en spaarhypotheken. Niemand heeft gewaarschuwd dat het raar is als je een huis kunt kopen zonder een gulden eigen geld.” “We zitten met zijn allen op de blaren van gretigheid. Ook de banken. Maar je kunt niet zeggen dat het alleen aan de banken heeft gelegen. Niettemin is het volstrekt begrijpelijk dat er verwijten aan banken zijn geadresseerd. Ze hadden als eerste aan de bel moeten trekken. Maar vaak ontbreekt in de kritiek de nuance. Zo zou de sector overeind zijn gehouden door de overheid. Maar dat geldt slechts voor een deel ervan.”

“Geen op boosheid gebaseerde bankbelasting en transactiebelasting.” Kapitaalbuffers Staal constateert dat in korte tijd het beeld van hoe banken zouden moeten functioneren, is omgedraaid. “We hebben met zijn allen de Angelsaksische aandeelhouderscultuur nagestreefd. Banken moesten voor het rendement met zo weinig mogelijk kapitaal zoveel mogelijk uitlenen. Banken hebben hun lessen geleerd. Ze hebben hun interconnectiviteit onderschat. De risico’s die men in de VS nam door hypotheken te verstrekken aan mensen zonder inkomen en vermogen, kwamen op Nederlandse balansen terecht. Dat is niet voorzien. Het risicomanagement is nu beter georganiseerd tot op het hoogste niveau.” “We hebben geleerd dat banken best rendementsgedreven ondernemingen mogen zijn. Maar het Angelsaksische model in optima forma kun je niet op banken loslaten. Ze moeten beschermd zijn tegen overnames. De toezichthouder en de overheid mogen daarin grenzen trekken. Wat er is gebeurd met ABN AMRO heeft de stabiliteit van ons financiële systeem in gevaar gebracht. Een bank kan best beursgenoteerd zijn, maar niet met 100% zeggenschap voor de aandeelhouder. Misschien dat aandeelhouders dan minder interesse tonen. Maar ach, ooit is gezegd dat een bankaandeel een goed renderende obligatie is. That’s it.” “De banken zijn terug bij hun publieke functie. Die is overigens meer dan een beetje spaargeld verzamelen en een hypotheek verstrekken. Die publieke functie is ook de financiering van de BV Nederland. Bijvoorbeeld van het AMC ziekenhuis in Amsterdam dat 800 miljoen euro nodig heeft. Er is geen Deutsche Bank of BNP die daarvoor op de mat komt. Die financiering komt uitsluitend tot stand omdat ING, Rabobank en BNG in een consortium die 800 miljoen fourneren. Dat 8 de actuaris maart 2012

De tweede stap die banken, naast risicomanagement, hebben gezet, is dat ze talloze producten van de plank hebben gehaald. Hun producten zijn volgens Staal ook niet meer aanbod-, maar vraaggedreven. “U heeft als klant een probleem en daar hebben wij dit product voor. In plaats van: kijk eens wat een mooi product. Is dit niet iets voor u? Als derde stap is er een verantwoord beloningsbeleid gekomen waarmee Nederland in Europa voorop loopt. Tenslotte hebben banken zich voorzien van sterke kapitaalbuffers volgens Basel III. Daardoor kunnen ze niet zomaar meer omvallen.”

Ten koste van de kredieten en de reële economie. “Logisch. We willen dat banken minder financieel risico lopen. Een deel van het kapitaal dat je in de economie zou stoppen, wordt dan in de hoek gezet om banken te behoeden voor ongelukken. Maar je moet niet meer gaan doen. Geen op boosheid gebaseerde bankbelasting. En zeker geen transactiebelasting. Als je in Europa jaarlijks 20 miljard ophaalt, onthoud je wel 200 miljard aan de economie. Die 20 miljard vloeit in de staatskas en wordt niet bewaard voor tegenslagen. Mocht er over tien jaar toch iets gebeuren, dan staat het geld nergens klaar.” U vindt in deze discussie de pensioenfondsen aan uw zijde. Nu banken hun balans verkorten, zouden pensioenfondsen wellicht meer kunnen investeren in onze economie. “VNO-NCW en het kabinet hebben dit onderwerp aangekaart. Hierover vindt overleg plaats met pensioenfondsen. Het gaat om een lastig dilemma. De pensioenfondsen bezitten ruim 800 miljard euro spaargeld. Dat investeren ze voor het overgrote deel in het buitenland. De wetgever kan pensioenfondsen niet dwingen om in Nederland te investeren. Niettemin zit daar een probleem. Het vergt de nodige creativiteit om pensioenfondsen een rol te laten spelen in de financiering van de BV Nederland. Zonder risico’s voor pensioenaanspraken en zonder aan hun zelfstandigheid te tornen.”

Onrust Volgens Boele Staal is na de maatregelen die banken hebben genomen het moment aangebroken om ‘met zijn allen’ vooruit te kijken, “in plaats van te blijven roeren in de maatschappelijke onrust omdat dit bij de kiezers goed scoort. Zo gauw er iets aan de hand is in de financiële sector, heeft men de neiging om de Zwarte Piet naar de banken te spelen. Voor de zoveelste keer preluderend op het feit dat de kiezer dat mooi vindt.”

Wie doet dat dan? “Wie doet dat niet, zou ik zeggen. De sector staat er goed voor, ondanks de economische krimp. Er is geluisterd naar de terechte kritiek.” Hoe zou je het imago van de sector kunnen verbeteren? “Daar is geen knop voor. Vertrouwen ben je snel kwijt. Als je vervolgens maatregelen neemt die recht doen op het herstel van vertrouwen, dan gaat dit toch langs de lange weg van wantrouwen. Maar we moeten beseffen dat het belang van de banken voor onze economie zodanig is dat er een moment komt waarop we de sector weer moeten omarmen.” Wek je vertrouwen door verrassend naar buiten te komen met de mededeling dat de hypotheekrenteaftrek onhoudbaar is? (Een tikkeltje geagiteerd) “Het kabinet houdt ons voor de gek door

..


zekerheid te bieden voor de komende drie jaar aan mensen die een huis willen kopen voor de komende dertig jaar. Iedereen weet dat de fiscaliteit onhoudbaar is. Er is geen econoom of bankier die aangeeft dat de hypotheekrenteaftrek nog wel dertig jaar blijft bestaan. Iedereen voelt aan dat dit kabinet, door de positie van de gedoogpartner, gedwongen is om aan dit onderwerp niks te doen. De zekerheid die dit kabinet biedt, duurt drie jaar. Op die zekerheid koopt niemand een huis.”

Maar in de wereld van vertrouwen denkt de consument: de hypotheekrente bestaat al decennialang en nu werkt deze ineens niet meer. “De aftrek is gaan disfunctioneren. Deze is ooit bedacht om starters in de gelegenheid te stellen om een woning te kopen. Maar niet om mensen eindeloos te laten lenen om er fiscaal voordeel van te hebben en er allerlei andere dingen mee te doen, zoals de aanschaf van een boot of een vakantiereis. We hebben dat met elkaar laten lopen. Ondertussen maken we elkaar nog steeds wijs dat de hypotheekrenteaftrek zo’n belangrijk doel dient. Daarom wordt er twaalf miljard rondgepompt die ten koste gaat van de schatkist.” “Je moet overigens niet alleen de hypotheekrente aanpakken, maar de gehele woningmarkt. Sociale woningen worden voor 80% bewoond door mensen die daar qua inkomen niet in thuishoren. Verder kent de huurbeprijzing onvoldoende differentiatie. 35 vierkante meter in Oldenzaal levert dezelfde huurprijs op als in Amsterdam. Beperking of afschaffing van de hypotheekrenteaftrek is overigens heel goed mogelijk met respect voor de bestaande rechten.”

De huizenprijzen dalen en de markt is slap. Een ramp voor banken? “Niet zolang de hypotheekrente wordt betaald. Een stilstaande woningmarkt kost ons allemaal wél jaarlijks 2% economische groei. Groeistagnatie is geen specifiek bankenprobleem, maar banken hebben er wel last van.”

Nuance ontbreekt Daags na het interview wordt bekend dat het vertrouwen van Nederlandse consumenten in banksector in 2011 is gedaald. Met de kanttekening dat ze positief zijn over hun eigen bank. Het nieuws sluit aan op de vraag, een dag eerder, of het wel leuk is om als boegbeeld te dienen voor de verzamelde Nederlandse banken. “Ik heb er plezier en voldoening in om bij te dragen aan het maatschappelijke debat. Maar het is wel lastig omdat in de kritiek over banken genoemde nuance ontbreekt. Bovendien is het moeilijk om aandacht te vragen voor de andere kant van de zaak. Zo werkt jammer genoeg onze samenleving. Dat vind ik zorgelijk. Ik was gewend aan het feit dat beeldvorming het vaak wint van de inhoud. Maar als beeldvorming het ook gaat winnen van de feiten, word ik ongerust. Als een Kamerlid ontploft omdat Goldman Sachs weer hoge bonussen verstrekt en dan voor de camera roept dat het eens afgelopen moet zijn met die sector, dan word ik

een beetje nijdig. Je moet niet generaliseren. Verder vind ik het een uitdaging om de sector bij elkaar te houden. Want ook daarin zitten grote verschillen.”

President-commissaris Lense Koopmans van de Rabobank heeft geen enkel vertrouwen in de collegialiteit van banken. Ze zijn gewoon concurrenten zonder onderling corrigerend vermogen, stelt hij. “Dit soort dingen is altijd waar en niet waar. Natuurlijk zijn banken concurrenten. Maar bij een onderwerp als de huizenmarkt weten we heel goed wat we samen doen. Verder heeft de sector zelf een commissie Maas en een Gedragscode Banken ingesteld, samen met de minister. Daarvoor moet je behoorlijk formatievliegen met elkaar om de grote meningsverschillen te overbruggen.” De pensioenfondsen liggen zwaar onder vuur. En ook het imago van verzekeraars laat te wensen over. Er liggen diverse parallellen met wat u vertelt over de bankensector. Wat zou u hen adviseren als crisiscommunicator? “Daar waag ik me niet aan. (na enig aandringen) Je moet bij communicatie aandacht vragen voor de feiten en eerlijk zijn. De gehele pensioendiscussie wordt ontzettend verzwaard en bezwaard door het feit dat er gekort wordt. Daar zitten technische discussies achter over de rekenrente. Dat is lastig. Het is in elk geval zaak dat de toezichthouder en de pensioenfondsen proberen gelijk op te trekken.” de actuaris maart 2012

9

oproep

A A N PA S S I N G R E K E N R E N T E : R E Ë E L ?

uitnodiging De redactie van de Actuaris nodigt u uit om te reageren op het persbericht van 6 januari over de aanpassing van de rekenrente (zie hieronder de volledige tekst). Graag ontvangen we uw inzending (max 500 woorden) vóór 3 april op mailadres: [email protected].

Structurele aanpassingenpensioenstelsel snel noodzakelijk Vrijdag 6 januari jl. heeft DNB de te hanteren rekenrente voor pensioenfondsen en verzekeraars voor het waarderen van de pensioenverplichtingen aangepast. Pensioenfondsen zullen hun verplichtingen niet waarderen volgens de actuele swapcurve, maar op basis van een hoger driemaands gemiddelde. Deze maatregel leidt tot een hogere dekkingsgraad bij pensioenfondsen en dus tot minder korten op de pensioenen. Het Actuarieel Genootschap (AG) vindt maatregelen ter beperking van de korting van de pensioenen begrijpelijk, vooral vanuit het oogpunt van de onrust op de financiële markten, maar heeft bij deze vorm wel een aantal vragen. Met deze stap komt DNB tegemoet aan de wens vanuit de wetenschap en de politiek om niet uit te gaan van de huidige marktrente, maar over te gaan op de waardering van pensioenverplichtingen tegen een gemiddelde rekenrente. Het gebruik van de actuele marktrente is volgens sommigen irrealistisch en schadelijk voor de economie. Als de crisis ons één ding heeft geleerd, dan is het dat rendementen uit het verleden geen garantie bieden voor de toekomst. Door nu uit te gaan van een gemiddelde rekenrente van bijvoorbeeld 4 procent per jaar wordt een voorschot genomen op de toekomst. Immers, zolang de actuele marktrente laag blijft, rekenen pensioenfondsen zich op papier rendementen toe, die er nu niet zijn en ook niet verwacht worden in de toekomst. Als de actuele rente langer laag blijft, is een nieuwe financiële crisis rondom de pensioenen geboren.


Met het vaststellen van de verplichtingen op basis van een actuele marktrente naar een driemaands gemiddelde beweegt DNB weg van de actuele marktrente en schuift zij op richting een gemiddelde marktrente. Hoewel is aangekondigd dat de renteaanpassing een tijdelijk karakter heeft, is het van belang te weten wanneer de maatregel wordt teruggedraaid. Momenteel is dit nog niet duidelijk, daar waar vertrouwen in de financiële markten noodzakelijk is. Naar de opvatting van het AG is het wenselijk dat hierover op korte termijn duidelijkheid komt. Een ander belangrijk aandachtspunt van de maatregel is dat de beleggingen bij pensioenfondsen (en verzekeraars) wel op de actuele marktwaarde gewaardeerd worden en de verplichtingen dus op basis van het driemaands gemiddelde van de rente. Veel pensioenfondsen hebben het renterisico (deels) afgedekt op basis van de actuele rentetermijnstructuur. Dit effect leidt tot een positieve vertekening van hun financiële positie. Gezien de lange periode waarover pensioenen opgebouwd worden, is een tijdelijk lagere dekkingsgraad niet erg. Ook het tijdelijk hanteren van een hogere rekenrente is niet erg. Echter, het hanteren van de lagere dekkingsgraad, dan wel hogere rekenrente mag niet structureel worden. Immers, de kans is aanwezig dat de pensioenrekening verschoven wordt naar de jonge generatie. Dit betekent dan dat er waarschijnlijk op korte termijn meer structurele pensioenhervormingen nodig zijn, zoals bijvoorbeeld het eerder invoeren van een hogere pensioenleeftijd.

..


“Financiële stabiliteit is een utopie” De redactie van de Actuaris vroeg de huidige voorzitter en oud-voorzitters van het AG om te reageren op de stelling: financiële stabiliteit is een utopie.

Rajish Sagoenie: “Financiële stabiliteit is geen utopie. Financiële stabiliteit en vertrouwen zijn noodzakelijk voor het realiseren van economische groei zowel nationaal als internationaal. In Nederland spelen verschillende partijen in dit kader een belangrijke rol. Hierbij kan gedacht worden aan DNB, AFM, overheid, banken, verzekeraars, pensioenfondsen, ratingbureaus, accountants en actuarissen. Naast specifieke kennis en kunde mag van een actuaris ook een kritische houding worden verwacht om een bijdrage te leveren aan financiële stabiliteit. Recent las ik een uitspraak van Jan Sijbrand (directeur Toezicht van DNB): “Risico’s ontstaan in goede tijden en in slechte tijden word je ermee geconfronteerd”. Met deze uitspraak ben ik het van harte eens. Het is logisch dat actuarissen in economisch onzekere tijden kritisch zijn. Ik ben benieuwd of onze omgeving in betere tijden - met financiële stabiliteit en economische groei - het logisch vindt, dat we nog steeds kritisch zijn op risico’s. Blijven we dan als actuarissen ook op de rem trappen?”

Marco Vet: Financiële stabiliteit lijkt ver weg. Maar is die er dan ooit wel geweest? Economische en financiële crises zijn van alle tijden en zijn waarschijnlijk onvermijdelijk in een marktgedreven wereld. Systemen die zich daaraan onttrekken kunnen een schijnbare financiële stabiliteit creëren c.q. afdwingen, maar de historie laat zien dat dat in het algemeen slechts tijdelijke en onvolkomen resultaten oplevert. Geen structurele financiële stabiliteit dus. De recente crisis heeft echter ook gevoelde zekerheden als de betrouwbaarheid van staatsobligaties weggeslagen. Veel financiële instellingen voelen zich hiervan het slachtoffer. Het is een interessante vraag of deze op zich begrijpelijke houding helemaal gepast is, aangezien de financiële sector als zodanig niet altijd een even constructieve rol heeft gespeeld – zo kan grootschalige speculatie financiële stabiliteit ondermijnen. Belangrijk is dat banken, verzekeraars en pensioenfondsen zich nu realiseren dat zij bij uitstek een rol hebben in het creëren van financiële stabiliteit voor hun klanten, juist in onzekere tijden. Door zich te richten op deze kernwaarde zal volgens mij ook de stabiliteit van het totale stelsel worden bevorderd. Actuarissen en risicomanagers kunnen hier in woord en daad aan bijdragen.

Roland van den Brink: “Onze (financiële) wereld is dynamisch. Dat verwoorden de Grieken al met Panta Rhei, en het is de Nederlander De Jong die de eer toekomt te herkennen dat er sprake is van een dynamische markt met steeds nieuwe evenwichten. Dat roept dus de vraag op: ‘Wat is in zo’n veranderende omgeving (financiële) ‘stabiliteit’?’. Mijn definitie vanuit een praktische invalshoek is: ‘Iets wat tegen een stootje kan’, dus een (financieel) maatschappelijk stelsel dat klappen kan opvangen. De stelling beweert dat zo’n stelsel niet kan bestaan. Mijn antwoord is: ja en nee: het is maar over welke tijdshorizon je het hebt. In vijfentwintig jaar verandert er vaak zoveel. Vaak er een grote schok is die een tijdvak markeert, wat leidt tot een nieuw tijdelijk evenwicht. Denk aan de olie- en de kredietcrisis. Na zo’n schok is een tijdvak van 5 of 10 jaar vaak te overzien, en is er sprake van (redelijke) financiële stabiliteit. In ieder geval kan voor actuaris, die minimaal 40 jaar actief is en vaak adviseert inzake langlopende keuzes, de ogenschijnlijke financiële stabiliteit van nu niet het enige beschouwde scenario zijn.”

Simon van Vuure: “In de wereld van nu zijn afzonderlijke staten voor hun economische en financiële belangen steeds meer afhankelijk van elkaar. Dat neemt niet weg dat elke staat zijn eigen belangen kent, waarbij politieke richtingen met name bepalend kunnen zijn hoe deze belangen worden ingevuld. Elke financiële stabiliteit zal in dit krachtenveld tijdelijk zijn. Op kortere of langere termijn zullen staten zich verongelijkt voelen en er voor zorgen dat er maatregelen worden genomen, veelal politiek gedreven, die een aantasting betekenen van de bestaande mondiale economische en financiële stabiliteit. Een nieuw evenwicht zal gezocht moeten worden. Een (lange) tijd van onderhandelingen breekt aan, met in die periode economische en financiële instabiliteit. Deze cyclische beweging zal tot de einde der mensheid op deze aarde blijven bestaan. Financiële stabiliteit is een utopie. Ook in ons eigen land zie je het fenomeen instabiliteit regelmatig opduiken. Thans zien wij dit gerelateerd aan de factor rente. De overheid geniet voor het aantrekken van leningen van een zeer lage rente bij een in relatie daarmee hoge inflatie, terwijl er kortingen zullen worden doorgevoerd op pensioenen.”


11

..


interview met Job Swank door André de Vos

‘ O N S PA S T E N I G E B E S C H E I D E N H E I D ’ In turbulente tijden moet DNB de financiële stabiliteit bewaken. Met beperkte invloed en beperkte instrumenten. “Financiële stabiliteit is een kwestie van geloof”, vindt DNBbestuurder Job Swank.

‘Hoedster van financiële stabiliteit’ staat er op de olijfgroene brochure die bij de receptie van de Nederlandsche Bank ligt. Uitgiftedatum: december 2008. Job Swank mag deze titel op zichzelf betrekken. Swank is sinds eind vorig jaar in de Raad van Bestuur van DNB verantwoordelijk voor financiële stabiliteit en monetaire zaken. Een uitdagende portefeuille, om het voorzichtig uit te drukken. Swank is een oudgediende bij DNB. Hij werkt er al sinds 1987, onder meer als divisiedirecteur economisch beleid en onderzoek. Voordien werkte hij aan de universiteit en op het Ministerie van Volkshuisvesting. Swank is tevens kroonlid van de SER en hoogleraar macro-economie aan de Erasmus Universiteit.

‘Hoedster van financiële stabiliteit’. Hoe goed gaat DNB die taak af? “We verkeren al een paar jaar in een hoogst onstabiele economische omgeving die moeilijk door autoriteiten is te sturen. Financiële stabiliteit is ons doel, maar ons past enige bescheidenheid als het gaat om de invloed die we hebben.” Heeft DNB voldoende instrumenten om deze taak uit te voeren? “Voor het micro-economisch toezicht, het toezicht op financiële instellingen, hebben we de Wft. Over het macro-economisch toezicht zijn we volop in discussie met Den Haag. Welke instrumenten hebben we op dat terrein nodig als toezichthouder, hoe kunnen we ingrijpen als het misgaat en welke ruimte krijgen we daarbij van de wetgever? Daar zijn we zoekende in. Het hele begrip financiële stabiliteit is iets van de laatste tien jaar. We beseffen nu dat je niet alleen naar individuele financiële instellingen moet kijken, maar ook naar het systeem als geheel.” Op de eurocrisis heeft DNB nauwelijks invloed. “De eurocrisis is met afstand het grootste gevaar voor de financiële stabiliteit. Daar heeft DNB, zelfs de Nederlandse overheid, beperkte invloed. Het probleem is dat de financiële markten geen geld willen stoppen in de zuidelijke landen. Ze zien daar geen perspectief. Dus moeten we zorgen dat het geloof in die landen terugkeert. Dat betekent dat we er juist wel geld in 12 de actuaris maart 2012

..


moeten steken. Daar is een belangrijke rol weggelegd voor de landen die nog wel een goede rating hebben. En daar hoort Nederland bij.”

Wordt de eurocrisis goed bestreden? “Er zijn in de landen met de grootste tekorten nieuwe regeringen aangetreden, dat is hoopgevend. De budgettaire discipline wordt aangetrokken, de ECB heeft massaal obligaties opgekocht en er is een permanent vangnet gecreëerd van 500 miljard euro. Maatregelen die twee jaar geleden ondenkbaar waren. Maar de besluitvorming verloopt erg traag. De ECB heeft zijn verantwoordelijkheid genomen; nu ligt de bal bij de politici van de 17 eurolanden. Die vertonen weinig flitsend spel. Het is geen Barcelona. Ze zijn niet perfect op elkaar ingespeeld en ze hebben niet allemaal hetzelfde belang.” ECB is feitelijk buiten zijn mandaat getreden met het opkopen van staatsobligaties. De bank is er immers alleen om de inflatie te beteugelen. “De ECB heeft zijn verantwoordelijkheid genomen. De opkoopacties lagen in het logische verlengde van het mandaat. Anders was er helemaal geen monetaire unie meer geweest en hoe kun je dan prijsstabiliteit garanderen?” Wat is het gevaar van de trage politieke besluitvorming op Europees niveau? “Het grootste risico is psychologisch. Financiële stabiliteit is een kwestie van geloof, van vertrouwen, van perspectief. Dat ontbreekt nu. Bij elk steunpakketje veren de financiële markten even op en dan zakken ze weer weg. De politiek moet beleggers het vertrouwen geven dat het goed komt met Europa.” Financiële stabiliteit is een fraai containerbegrip. Maar wat is het eigenlijk? “Financiële stabiliteit is een veelkoppig fenomeen. Je kunt het typeren met een paar variabelen, of met enorme hoeveelheden data. Het eerlijke antwoord is: je kunt financiële stabiliteit niet definiëren. We weten wel wat het níet is. Langdurige stijgingen van aandelenkoersen, van de vastgoedmarkt, van de geldhoeveelheid, of van kredietverlening, zonder dat er een duidelijke verklaring voor is. Al zijn er altijd economen die mooie theorieën hebben. De stijgingen van de huizenprijzen in de VS en de groei van de hypotheken hadden veel sneller tot het inzicht moeten leiden dat er een enorme zeepbel werd gecreëerd. Er was in de VS geen tekort aan woningen of ruimte, maar een overschot aan geld.”

DNB ziet in Nederland de woningmarkt ook als een belangrijke factor van instabiliteit? “De waarde van de hypotheken in verhouding tot de woningwaarde is erg hoog. Daar moeten we ons zorgen over maken. De grote hypotheekschuld zorgt er ook voor dat de verhouding tussen onze spaartegoeden en leningen scheef is. Daar zit een gat tussen van 480 miljard euro. Allemaal geld dat banken op de wholesalemarkt lenen. Als die markt stilvalt, hebben we dus een probleem. We moeten dat gat kleiner maken. Daarom zijn we voor maatregelen op de woningmarkt. Niet alleen de hypotheekrenteaftrek aanpakken, maar het hele woningdossier.” Die enorme hypotheekschuld is er al heel lang. Waarom heeft DNB niet veel eerder aan de bel getrokken? “We waarschuwen er al zeker tien jaar voor. Maar als het feestje in volle gang is, luistert niemand. Dat gebeurt pas als het misgaat. Nu neemt iedereen ons serieus, maar is er het excuus dat nu niet het goede moment is om in te grijpen in de huizenmarkt. Dan stort de markt helemaal in. Maar je kunt pijnlijke maatregelen niet blijven uitstellen.” Hoe groot is de kans dat het misgaat met de Nederlandse huizenmarkt? “De markt is niet ingestort, anders dan in de VS of in Nederland in de jaren tachtig. Er is sprake van stevige prijsdalingen, maar die gaan geleidelijk. Dat is geen ramp. De politiek moet snel een beslissing nemen, maar wel een die geleidelijk effect heeft. Daar zijn talrijke opties voor. Als huizenbezitters maar duidelijkheid krijgen over de toekomst. Nu is er sprake van een kopersstaking. Zelfs mensen die best een hypotheek kunnen krijgen wachten af. Ze willen weten of ze de hypotheek over vijf jaar ook nog kunnen betalen. Hoe het dan zit met de hypotheekrenteaftrek.” DNB pleit voor verdere bezuinigen om het begrotingstekort van de overheid onder de drie procent te houden. Veel economen zijn van mening dat extra bezuinigingen een averechts effect hebben en de financiële stabiliteit eerder bedreigen dan een tekort. “We moeten oppassen met bezuinigingen die het groeivermogen van de Nederlandse economie aantasten. Maar tegelijkertijd mogen we het begrotingstekort niet laten oplopen doordat we alleen naar de lange termijn kijken. Dan lopen de overheidsfinanciën grote schade op. Het is moeilijk te voorspellen hoe de financiële markten dan reageren. Als de actuaris maart 2012

13

..


die geen geld meer aan Nederland willen lenen, loopt de rente op en zijn we nog verder van huis. Omdat we vantevoren niet precies weten hoe maatregelen precies uitpakken, is het verstandig om van alles wat te doen. Er is meer aan de hand dan een tijdelijke vraaguitval die we even moeten uitzitten. De financiële infrastructuur is ontregeld, die moeten we op orde zien te krijgen. Dat vereist strak beleid en dat doet pijn.”

Een soortgelijk dilemma doet zich voor bij de pensioenen. Veel pensioenfondsen kampen met een te lage dekkingsgraad. Dat vindt DNB een bedreiging voor de financiële stabiliteit. Maar korten op pensioenen zorgt voor onrust en dus óók voor financiële instabiliteit. “Korten op pensioenen draagt niet bij aan het vertrouwen. Maar je maakt wel duidelijk dat we geen onbetaalde rekeningen laten liggen. We kunnen het probleem van de te lage dekkingsgraad niet voor ons uit blijven schuiven. Dat heeft ook negatieve consequenties. We nemen wel de tijd voor maatregelen. De lage dekkingsgraad speelt al enkele jaren. We hebben eind vorig jaar een afgewogen pakket beleidsmaatregelen getroffen. Korten als het moet, maar wel met een maximum. En we hebben een beetje door die lage marktrente die voor zoveel problemen zorgt heen gekeken. Dat geeft fondsen iets meer speelruimte. Dat we dat doen is heel bijzonder.” Is het niet verstandiger om te wachten met maatregelen tot er een nieuw pensioenstelsel is. Dan zijn we gelijk van die lage nominale dekkingsgraad af? “Maar dan is het probleem niet opgelost! Het oude stelsel moet in het nieuwe stelsel worden gevaren. Als er tekorten zijn, ben je daar in het nieuwe stelsel niet ineens vanaf.” Hoe bedreigend voor de financiële stabiliteit is de situatie op de pensioenmarkt? “Het grote voordeel is dat pensioenfondsen van de lange termijn zijn. Bovendien kunnen mensen er niet zomaar weglopen. Vanuit stabiliteitsoverwegingen is dat heel prettig.” Er is veel kritiek op het gebruik van innovatieve financiële producten. Financiële massavernietigingswapens noemt Warren Buffett ze. Staan de voordelen voor de financiële markt van gestructureerde producten wel in verhouding tot de negatieve effecten op de financiële stabiliteit? Moeten er niet meer beperkingen komen? 14 de actuaris maart 2012

“Het toezicht op derivaten is al versterkt. Er kunnen minder risico’s off-balance worden gezet. Dat is een goede ontwikkeling. Derivaten hebben twee gezichten. Je kunt er risico’s mee afdekken en ze kunnen een risico zijn. Vergelijk het met kernsplitsing. Je kunt er energie mee opwekken of kernbommen mee maken. Ik denk dat het vooral een kwestie van scherper toezicht is. Niet alle derivaten verbieden, maar zorgen dat financiële instellingen weerbaarder worden voor de risico’s die ze met zich meebrengen. Dat betekent grotere buffers.”

Maar buffers hebben alleen zin als de omvang van de risico’s vooraf bekend is. Het kenmerk van gestructureerde producten is juist dat er steeds nieuwe worden bedacht waarvan de risico’s pas duidelijk worden als het misgaat. Zoals bij de cdo’s. “Daar hebben we de risico’s onderschat. Maar nogmaals: liever buffers dan verboden.” Er wordt massaal geld in de economie gepompt. Bent u niet bang voor inflatie, de grootste bedreiging van de financiële stabiliteit, zeker in Duitse ogen. “We zijn een schuldencrisis aan het bestrijden met schulden. Het is niet anders. Er is geen alternatief. De inflatieverwachting is stevig verankerd rond de twee procent. Er zijn geen signalen dat dat snel omhoog gaat lopen.” Een hoge inflatie is wel handig om de schulden te laten verdwijnen? “Inflatie is een ondemocratische manier om van schulden af te komen. Je weet bovendien nooit precies hoe het uitpakt. En je lost er de structurele problemen in landen als Griekenland niet mee op. Die krijgen eerder een excuus om niet in actie te komen.” En het risico aan de andere kant: deflatie? “Dat risico achten we momenteel ook niet groot. Vergeet niet dat er nog veel landen in de wereld zijn die wel stevig doorgroeien.” Het zijn spannende tijden. Als u de huidige financiële stabiliteit een cijfer van 1 tot 10 moest geven… “Dat kan ik niet. Er zijn momenteel veel bedreigingen. Er is moed vereist bij politieke beleidsmakers. Als die de financiële markten vertrouwen kunnen geven, kan het snel in de goede richting gaan. Maar ik doe geen voorspellingen voor dit jaar. Laten we uitgaan van een jaar waarin geen daverend herstel optreedt. Dan zijn we in ieder geval goed voorbereid.”

recensie

T O P 3 W E BS I T E S F I N A N C I Ë L E S TA B I L I T E I T http://www.financialstabilityboard.org/ De Financial Stability Board (FSB) is in het leven geroepen om de krachten van nationale financiële autoriteiten te bundelen. Namens Nederland zijn De Nederlandsche Bank en het Ministerie van Financiën hierbij aangesloten. Op de website is een aantal interessante rapporten te vinden. De FSB publiceert haar visie op Europese standaarden voor het toezicht op financiële instellingen. Daarnaast publiceert de FSB landenrapportages en themarapportages, onder meer over centrale clearing voor OTC-derivaten.

goed: Rapportages met internationale invalshoek, duidelijke verwijzingen naar lokale financiële autoriteiten. slecht: De website is niet uitnodigend. Als je Googlet op een inhoudelijk onderwerp kom je er terecht. cijfer: 6,5 http://www.imf.org/external/ De website van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) bevat een bron aan informatie. Het stimuleren van financiële stabiliteit is een van de belangrijkste doelstellingen van het IMF. Het IMF brengt periodiek een global financial stability report en de World economic outlook uit.

goed: Veel informatie, zowel rapportages en een scala aan data (tijdreeksen). slecht: onoverzichtelijke website. Tip: om te zien welke rapportages er recent zijn gepubliceerd, surf je naar de tab publications (tab rechts bovenaan de site) en vervolgens recent titles (link links bovenaan de tab publications).

cijfer: 7

https://eiopa.europa.eu/fileadmin/tx_dam/files/pressreleases/2011-12 20_Financial_Stability_Report_December_2011.pdf Het EIOPA (European Insurance and Occupational Pensions Authority) publiceert periodiek rapportages over de stabiliteit van de Europese verzekerings- en pensioenbranche.

goed: De verschillende activiteiten van EIOPA en onder andere de actuele requests for advise zijn helder beschreven. De site bevat veel inhoudelijke informatie en rapportages. slecht: De rapportages en consultatiedocumenten zijn niet handig themagewijs gegroepeerd en daardoor niet altijd even toegankelijk voor niet-ingewijden.

cijfer: 7

Ook interessant:

Journal of Financial Stability: http://ees.elsevier.com/jfs/ Elsevier heeft zelfs een tijdschrift dat zich specifiek richt op financiële stabiliteit. Het tijdschrift heeft een wetenschappelijke insteek. Het doel van het tijdschrift is om inzichten uit verschillende beroepsgroepen (wetenschappers, beleidsmakers) te bundelen zodat inzicht ontstaat in het ontstaan (en voorkomen…) van financiële crises. Het is echter alleen toegankelijk als je je ervoor inschrijft en betaalt.

15

..


DAMAGE CONTROL IN DE OLIE- EN GASINDUSTIE: GOED RISICOMANAGEMENT REDUCEERT SCHADE MET MILJOENEN Bij het thema financiële stabiliteit zijn we als actuarissen al snel geneigd om te denken aan dynamische risico’s zoals beleggingsrisico’s. Beleggen kan een verlies tot gevolg hebben, maar heeft ook een upside. Bij statische risico’s zoals een brand of een natuurramp, denken we zelden in termen van rendement. Het doel is om verliezen als gevolg van zo’n risico te minimaliseren, bijvoorbeeld door het nemen van beheersmaatregelen om het risico te beperken of door het risico te verzekeren. Veel van de maatregelen zijn gericht op de beheersing van het risico ex ante, dus voordat het zich voordoet. De schade die optreedt als het risico zich heeft voorgedaan, beschouwen we dan vaak als een gegeven en onbeheersbaar.

door Muriël van den Berg

Dr. Muriël van den Berg AAG is Client Portfolio Risk Manager bij MN

Dat geldt niet voor Independent Risk Management Systems B.V. (IRM Systems). Rutger Schouten, oprichter van dit bedrijf en zelf afkomstig uit de oliebranche, bedacht voor de olie- en gasindustrie een risiocoanalyse die zich juist richt op risicobeheersing ex post. Hij introduceerde een onafhankelijk adviesproduct, dat gevolgschade van calamiteiten reduceert. “Door vooraf frequentie en impact van bepaalde schade-typen te inventariseren en gericht te investeren in reparatieproducten, kan een bedrijf miljoenen besparen als zich een calamiteit voordoet.” Het beperken van de verwachte schadelast is ook interessante kost voor actuarissen. Zij kunnen een inschatting maken van het kwantitatieve effect van de preventiemaatregelen en hiermee rekening houden bij de premiestelling van verzekeringsproducten.

Belangen in de olie industrie zijn groot, schades kunnen catastrofale omvang aannemen. Het is de nachtmerrie van iedere risicomanager in de olie & gas industrie. Een pijpleiding raakt lek, een tanker vergaat of een boorplatform stort in zee. Dergelijke rampen maken grote indruk op het publiek en leiden niet zelden tot grote (tijdelijke) reputatieschade. De verwoestende werking van olierampen op het milieu is al een reden op zich om bij een calamiteit zo snel mogelijk over te gaan tot reparatie. Maar dat is niet de enige reden. Rutger Schouten vertelt, “Met het weglekken van de olie in zee stroomt voor het olieconcern de geldkraan leeg. En niet zo’n beetje ook. Bij een serieuze breuk gaat er per dag een handelswaarden van 15 tot wel 40 miljoen dollar verloren.” Het repareren van zo’n lek vereist iets meer mankracht dan het vervangen van een kraanleertje thuis. “Je moet bedenken dat, juist offshore, een lekke pijplijn zo maar een jaar uit de running kan zijn. Het is niet voor niets dat bedrijven en ook verzekeraars gebaat zijn bij een snelle reparatie.” 16 de actuaris maart 2012

Hardware en software Dat klinkt logisch, maar wat is dan het– in dit geval letterlijke – gat in de markt dat IRM Systems gevonden heeft? Als het beheersen van vervolgschade zo belangrijk is, dan hebben die grote olieconcerns daar toch zelf wel ideeën over? Dat blijkt nog niet zo eenvoudig. Rutger legt uit dat het adviesproduct zich zowel richt op de hardware als software. “Bij hardware moet je vooral denken aan reparatiemiddelen die een olieconcern nu al kan kopen. En die ingezet kunnen worden als een ramp zich voordoet. Door het maken van kansmodellen kunnen we schades in verschillende vormen tot op zekere hoogte voorspellen. Voor de relatief meest voorkomende schades kunnen alvast reparatiekits worden ingeslagen. Dat vergt een investering van het bedrijf, spullen moeten worden gekocht en opgeslagen. Maar een investering vooraf betaalt zich onmiddellijk terug als een lek bijvoorbeeld in een paar maanden kan worden gemaakt, in plaats van een jaar.” Daarnaast is er de software. “Hierbij moet je denken aan het systeem van procedures, protocollen en formele documenten waarover een olieconcern zou moeten beschikken. Als er een ramp optreedt, kan een bedrijf niet zomaar autonoom aan de slag om reparaties uit te voeren. Wij hebben 15 stappen onderscheiden waar iedere spoedreparatie doorheen moet. Met de juiste voorbereiding gaat dit simpelweg stukken sneller. Zo loopt een onderneming bij een calamiteit vaak tegen allerlei formaliteiten en autoriteiten op, waarmee kostbare tijd verloren gaat. Dit verschilt ook per land. Door vooraf inzicht te krijgen in de benodigde papierwinkel, kan het reparatieproces enorm worden versneld.”

Onafhankelijke advisering is sleutel tot het succes Toch nog even terugkomend op een eerdere vraag. Oliebedrijven staan bekend om hun kennis en kunde op het gebied van risicomanagement. Zij kunnen zelf toch ook deze plannen bedenken? En de bedrijven die

..


reparatieproducten maken, die zullen deze producten toch ook zelf onder de aandacht brengen bij de concerns? “Dat lijkt op het eerste gezicht logisch. Bedrijven die producten aanbieden, hebben echter per definitie ook een commercieel belang en zijn daardoor niet onafhankelijk. Zij zijn gebaat bij het aanbieden van hun specifieke middelen en zullen niet verder kijken dan hun eigen productlijn. Daar schuilt de kracht van IRM Systems. Het product bestaat uit het advies over het risicomanagementsysteem en het inrichten van de organisatie om adequaat te reageren bij calamiteiten. Het maakt voor ons niet uit of de organisatie daarbij gebruik maakt van product X of Y.”

een drukke scheepvaartroute bijvoorbeeld vaker stuk dan pijplijnen in open zee. Deze schade-oorzaken zijn sterk regio gebonden. Denk daarbij maar terug aan de Golf van Mexico na de orkanen Ike, Katrina en Rita in 2004 en 2005. Hele platformen en pijpleidingsystemen werden ernstige beschadigd of zelfs vernietigd. Bij schade-oorzaken kun je onder meer denken aan aanvaringen/ankers, corrosie, materiaaldefecten en natuurrampen. De ernst van de schade is afhankelijk van zowel pijpleiding-specifieke (al dan niet begraven, beton-coated, spoed reparatie procedures op orde) als locatie specifieke (anker, orkaan) factoren.

Risicoanalyse: Failure Model & Effect Analysis

Statistische tools zijn echter maar tot op zekere hoogte bruikbaar. Het aantal schades is (gelukkig) zeer beperkt en volgt de klassieke Poisson verdeling, die we in het schadeactuariaat vaak veronderstellen. Er moet ook nog meer oorzaak worden gedaan naar mogelijke determinanten voor de inschatting van de schadelast. Zo kunnen corrosiewerende materialen, wanddikte van een pijplijn en beschermingsconstructies (tegen aanvaringen) de kans op schades beperken. Deze informatie is echter nog niet volledig in de database opgenomen. Het inschatten van de schadekans en –impact blijft dus altijd maatwerk.

We maken even een wat technischer uitstapje. Als actuarissen zijn we natuurlijk geïnteresseerd welke risicomodellen en data er wordt gebruikt om de frequentie en impact van schades in te schatten. Binnen het actuariaat kennen we verschillende standaarden om risico’s op een gestructureerde wijze te analyseren, zoals FIRM, Six Sigma en COSO. Hoe werkt dit in de olieindustrie? “In de procesindustrie wordt veelal gebruik gemaakt van FMEA, dat staat voor Failure Model & Effect Analysis. Het model wordt daarnaast onder andere door de NASA gebruikt.

Verzekeraars hebben interesse

Actions + Check

Step 5: Risk priority number (RPN) = SEV*OCCUR*DETEC

Step 1: Detect a failure mode

Failure Mode & Effect Analysis Step 4: Detection number (DETEC)

Step 2: Severity number (SEV)

Step 3: Probalility number (OCCUR)

Het model werkt heel planmatig (zie figuur). Er wordt eerst geïnventariseerd welke mankementen (failures) er kunnen optreden. Vervolgens krijgen de mankementen een prioritering. Deze hangt af van de ernst van het mankement, vermenigvuldigd met de kans op het optreden van het mankement en de kans op het ontdekken van het mankement (alle geclassificeerd op een schaal van 1 tot en met 10). De mankementen met de hoogste Risk Priority Number (RPN) worden het eerst opgepakt. Maatregelen om het RPN te laten dalen zijn preventie, schadebeperkende maatregelen etcetera. Het model heeft veel overeenkomsten met de modellen die wij in de verzekeringspraktijk gebruiken. Het is echter meer kwantitatief en fijnmaziger ingestoken.”

De stap van de olie naar het actuariaat lijkt groot, maar gaandeweg het gesprek wordt duidelijk dat er op het gebied van risicoassessment ook veel overlappen zijn met het actuariaat. Rutger geeft aan dat actuarissen ook bij zijn product een rol zouden kunnen spelen. “Veel olie en gasconcerns verzekeren zich tegen calamiteiten en vervolgschade. Actuarissen zullen bij hun prijsstelling rekening houden met de kans dat een bepaalde schade optreedt en de ernst van de schade. Lange reparatieduren zijn ook een kostenpost voor verzekeraars. Als de tijd dat een oliepijplijn buiten bedrijf is wordt bekort, en bovendien van tevoren beter in te schatten is, dan loopt de verzekeraar ook een kleiner risico. En dat ziet de klant terug in de verzekeringspremie. Zowel de sector zelf als de verzekeringsindustrie is geïnteresseerd in het product. Verzekeraars zien het product als een goed preventiemiddel. Je kunt dit vergelijken met een particuliere brandverzekering. Klanten die – vaak op aanraden van de verzekeraar – een brandmelder aanschaffen, krijgen korting op de premie. Beheersbaarheid van de schadelast is een gezamenlijk belang van de klant en de verzekeraar.”

IRM Systems Opgericht door Brooklyn Ventures en Offshore Independents. Gericht op de ontwikkeling en implementatie van complete Emergency Response Systemen (EPRS). Leverancier van onafhankelijk advies, engineering, ontwerp, projecten emergency management. Intussen werkzaam voor O&G majors in de Noordzee, West Africa, het Verre Oosten en Rusland.

Statistische modellen zijn belangrijk maar niet afdoende

Rutger Schouten

Om de modellen te voeden, is goede statistische data onontbeerlijk. Rutger geeft aan dat onder meer gebruik wordt gemaakt van de database PARLOC, waarin bijna alle pijplijnen in de Noordzee, ruim 2.000 in totaal met een lengte van 25.000 kilometer, zijn opgenomen. Daarnaast wordt in de database de oorzaak en omvang van incidenten geregistreerd. Uit de database valt op te maken dat de ernst van de schade, uitgedrukt in de loss of containment (LOC), met name afhangt van de oorzaak van het incident en de locatie van de pijplijn. In de Noordzee gaan pijplijnen vlakbij een boorplatform of in

Partner bij Brooklyn Ventures en directeur van IRM Systems. Vanuit Boer & Croon als interim ruim 10 jaar geleden in de O&G industrie terecht gekomen en niet meer weggegaan. Gewerkt bij ApplusRTD in BD en divisie management rollen en de laatste 5 jaar voor TD Williamson als directeur Europa en vervolgens directeur Offshore. MBA. [email protected] / www.irm-sys.com


17

..



..


gesprek met Maarten van Rossem door André de Vos fotografie Bert Janssen

‘DE CRISIS ZIT IN ONS HOOFD’ Het ‘marktfundamentalisme’ is na ruim dertig jaar voorbij zijn houdbaarheidsdatum, vindt historicus Maarten van Rossem. “Des te eigenaardiger dat we in Nederland juist nu een liberale partij aan de macht hebben.”

Gelukkig, Maarten van Rossem heeft niet overal verstand van. “Actuarissen, wat zijn dat?”, vraagt hij als we aanschuiven aan de leestafel in het Utrechtse Grand Café waar hij vaak afspreekt voor interviews. Om na een korte uitleg op zijn Van Rossems te riposteren. “Ah, de mensen die zich hebben laten verrassen door het feit dat we met z’n allen steeds ouder worden.” ‘Opkomst en ondergang van het marktfundamentalisme’ luidt de ondertitel van Van Rossems boekje ‘Kapitalisme zonder remmen’, dat vorig jaar verscheen. Dat dekt niet helemaal de lading. Van Rossem beschrijft helder hoe de vrije markt sinds eind jaren zeventig steeds populairder werd en hoe dat uiteindelijk leidt tot de kredietcrisis, maar ook de Utrechtse historicus ziet nog geen nieuwe ideologie het stokje overnemen. “Een partij als de VVD hamert op de zegeningen van een kleinere overheid en de vrije markt, terwijl de kredietcrisis en de eurocrisis bewijzen dat de vrije markt niet te vertrouwen is.”

“De verzorgingsstaat in Nederland is fors uitgekleed” De overgang van neoliberalisme naar ‘iets nieuws’ kost tijd. Volgens Van Rossem kan het wel een jaar of tien duren voordat de slinger van vrije markt terugveert naar verzorgingsstaat. Om dan waarschijnlijk weer door te slaan. “Dat is mensen eigen. Als het goed gaat, dan gaat het exuberant goed. Gaat het slecht, dan denken we dat het einde der tijden nadert.” Voor PvdA’er Van Rossem is de huidige crisis de logische culminatie van dertig jaar neoliberalisme. Dat op zijn beurt een logische reactie was op het Keynesiaanse gedachtegoed, dat daarvoor de dienst uitmaakte. “Na de Tweede Wereldoorlog is de verzorgingsstaat opgebouwd. Door links en rechts samen. ‘We’re all Keynesians now’, zei Nixon. In de jaren zeventig liep dat beleid vast. De industrie kon niet meer concurreren door de hoge lonen. De werkloosheid liep op, de verzorgingsstaat werd te duur. De oplossing volgens economen als Milton Friedman en Friedrich Hayek was de overheid kleiner maken en de markt de ruimte geven, dereguleren. Dat werd de heersende stroming.”

In de Verenigde Staten begon het proces van liberalisering en deregulering al onder de democratische president Jimmy Carter. Nederland volgde begin jaren tachtig met de eerste kabinetten Lubbers. En zoals de verzorgingsstaat was opgebouwd door links én rechts, werd nu het marktdenken door beide richtingen omarmd. In Nederland werd dat het best geïllustreerd door de Paarse kabinetten. “Feitelijk praat je over grote maatschappelijke stromingen die vrij autonoom zijn. Ze worden niet door één partij in gang gezet, maar breed gedragen en voortgezet, ongeacht wie er aan de macht is. Totdat het misgaat. Nuttige regelgeving om de markt te beteugelen werd afgeschaft. We vergaten waarom we die regels ooit hadden bedacht. In de VS werd het vrijemarktdenken religie. Met desastreuze gevolgen. De financiële wereld heeft in de VS bijna criminele activiteiten ontplooid. Hypotheken verkopen aan mensen die niet eens een inkomen hadden. En die hypotheken vervolgens met mooie waarderingen van de rating agency’s doorverkopen. Het neoliberalisme is failliet.” “In Noordwest-Europa zijn we gelukkig minder ver gegaan. We hebben hier het Rijnlandse model. We hebben onze verzorgingsstaten overeind kunnen houden, al is die in Nederland fors uitgekleed. We hebben de markt op verkeerde plaatsen geïntroduceerd. De markt werkt uitstekend voor cd-spelers of auto’s. Als je over je camera niet tevreden bent, koop je de volgende keer een ander merk. Maar dat gaat niet op voor de corporaties of de thuiszorg. In die sectoren pakt het verkeerd uit.”

“De republikeinen zijn bereid het welbevinden van de natie op te offeren voor hun ideologie” Van Rossem is de koning van de relativering. Direct na de aanslagen op het World Trade Center liet hij zich niet verleiden tot angstvisioenen. Zijn smalende opmerkingen op tv over de nakende Derde Wereldoorlog werden hem kwalijk genomen. Achteraf bleek zijn relativisme zo gek nog niet. Ook als de kranten volstaan met inktzwarte scenario’s over instortende eurolanden en langjarige recessies, laat hij – als vanzelfsprekend – de actuaris maart 2012

19

..


een tegengeluid horen. “Toen de huizenprijzen binnen vijf jaar verdubbelden dacht iedereen op het gouden ei te zitten. En nu zou ineens alles op omvallen staan? Wat een onzin! Ik las dat we zijn teruggevallen naar het welvaartsniveau van 2006. 2006! Waar hebben we het over? Leden we toen honger, liepen we in lompen. Elke vergelijking met de crisis van de jaren dertig is belachelijk. Toen was er echte armoede. Nu praten we over een crisis in de rijkste landen van de wereld. De meeste mensen merken er helemaal niets van. De crisis zit in ons hoofd.”

“De overheid heeft zijn mond vol over langer doorwerken” Zelf is Van Rossem vrij optimistisch over de economie. Hij ziet op de middellange termijn de groei terugkeren, gedragen door ‘trekpaard’ Azië. “Miljarden mensen die een auto willen, die ook op wintersportvakantie willen. Ik maak me op termijn meer zorgen over de disfunctionele effecten van grote groei dan de negatieve effecten van het uitblijven van groei. We zijn geobsedeerd geraakt door groei. De financiële sector is twee keer zo groot geworden. Veel groei, maar wat heeft het ons opgeleverd? Een crisis. Ik ben het eens met de adviseur van Obama. Laten we deze crisis goed benutten. Het crisisgevoel kan me niet groot genoeg 20 de actuaris maart 2012

zijn. Dan komt er misschien genoeg steun voor vergaande maatregelen. We moeten de vrije markt bedwingen en de financiële sector terug in zijn hok jagen.” Dat gebeurt al een beetje. De Dodd-Frank Wall Street Reform die de financiële sector in de VS aan banden moet leggen. De Bazel III-voorstellen van de verzamelde bankiers. Maar het gaat langzaam. En het gaat Van Rossem niet ver genoeg. Grote banken worden niet opgesplitst, de credit rating agency’s worden niet opgeheven. En de veranderingen die wel plaatsvinden zijn broos. Als Obama de verkiezingen verliest, willen de republikeinen de restrictieve wetgeving ongedaan maken. “De republikeinen zijn bereid het welbevinden van de natie op te offeren voor hun ideologie. Gelukkig zijn hun kansen om de presidentsverkiezingen te winnen niet groot. Zeker niet als de Amerikaanse economie verder aantrekt. Dan heeft Obama de mogelijkheid om verdere veranderingen door te voeren.” In Nederland ziet hij weinig hoopvolle bewegingen op het politieke vlak. “Terwijl het marktfundamentalisme de economie piepend tot stilstand heeft gebracht, hebben wij een liberale premier. Eigenaardig. 70 tot 80 procent van de Nederlanders wil dat de verzorgingsstaat

..


overeind blijft, maar juist daar wordt steeds aan gemorreld. Nu worden de pensioenen weer aangepakt. Omdat we met een bizar lage rente rekenen. En omdat we er zestig jaar na dato ineens achter zijn gekomen dat al die babyboomers óók met pensioen gaan. Apart. We wisten dat die bulk eraan kwam en we weten dat het in 2050 weer voorbij is. En toch al die paniek.”

“En waarom heeft Duitsland geen huizenbel?” Van Rossem zou op sommige terreinen wel graag stevige maatregelen zien. Géén bezuinigingen. “We moeten nu niet gaan remmen. Dat is de les uit de jaren dertig. Aan het begin van de crisis hebben we dat goed opgepakt; er werd stevig geld in de economie gepompt. Nu hoor je toch weer de roep om bezuinigingen. En die worden zoals altijd afgewenteld op de mensen die dat het minst kunnen hebben. De retoriek van de kleine overheid en eigen verantwoordelijkheid is een metafoor om arme sloebers stevig aan te pakken. Maar de kwaliteit van een samenleving meet je niet af aan hoe John de Mol woont, maar hoe de mensen met weinig geld wonen.” Afschaffing van de hypotheekrenteaftrek. Een hogere belasting voor hogere inkomens. Dat zijn volgens de historicus goede maatregelen. “Mensen als ik kunnen echt wel meer belasting betalen.” Of het ervan gaat komen? “Het gaat nog te goed in Nederland. De werkloosheid blijft laag, ook de jeugdwerkloosheid. Ik zie het gevaar van een maatschappelijke tweedeling, maar die is hier lang niet zo erg als in de VS.” Van Rossem prijst het economische beleid van Duitsland. Duitsland verhoogde de belastingen met tien procent tijdens de problematische jaren van de hereniging. Duitsland heeft de markt nooit zo innig gekoesterd als Nederland, ‘het braafste jongetje van de klas’. “En waarom heeft Duitsland geen huizenbel? Omdat je daar gewoon dertig procent spaargeld moet inbrengen als je een eigen huis wilt kopen.” De eurocrisis loopt volgens Van Rossem op zijn einde, ondanks de aarzelende aanpak. “Het dieptepunt is voorbij. Italië kan alweer tegen redelijke rente lenen. Er zijn de afgelopen twee jaar op Europees niveau maatregelen genomen die eerder ondenkbaar waren. De constructiefouten van de euro en de Europese Unie worden aangepakt. Dat is op zich al een wonder. Het kan allemaal sneller en beter. Als we euro-obligaties uitgeven, is de crisis opgelost. Maar dat willen de

noordelijke landen niet. Wij, Nederland, Duitsland, Finland, vinden dat we de zuidelijke landen eerst moeten straffen voor hun zondige gedrag. Alsof we daar wat mee opschieten. Dat wij zo’n lage rente betalen voor onze leningen hebben we te danken aan de wijze waarop de financiële markten landen als Griekenland, Portugal, Italië en Spanje aanpakken. Dat is echt niet alleen onze eigen verdienste.” Van Rossem is 68. Hij ging in 2008 met pensioen bij de Universiteit Utrecht. Tegen zijn zin. “De overheid heeft zijn mond vol over langer doorwerken, maar ik ben vanaf mijn 61e met brieven bestookt dat ik een dief van mijn eigen portemonnee zou zijn als ik zou blijven werken. Dat bouwvakkers die op hun 17e beginnen met werken na 40 jaar mogen stoppen, vind ik logisch. Maar waarom mensen als ik? Als je plezier in je werk hebt. Ik heb mijn hele leven achter een computer gezeten, ik kan nog wel even door.” de actuaris maart 2012

21

..


F I N A N C I Ë L E S TA B I L I T E I T E N C O N C E N T R AT I E R I S I C O , T W E E V E R S C H I L L E N D E BEGRIPPEN DIE EEN SAMENHANG HEBBEN door Harry Ros

Harry Ros werkt bij Callas Group. Voor dit artikel ging hij in gesprek met Niek Bos, manager bij NHT, en Michel den Boer, broker bij Willis Re.

Hoe dit in de praktijk uitwerkt, nemen we hierbij onder de loep aan de hand van de NHT, de Nederlandse Herverzekeringsmaatschappij voor Terrorismeschade.

De NHT werd in 2002/2003 in het leven geroepen op initiatief van de Nederlandse overheid en het Nederlandse Verbond van Verzekeraars. Aanleiding was het gegroeide besef van de potentiële cumulatie van schadelast door een terroristische aanslag, met de ramp met het WTC in New York nog vers in het geheugen. Plus het feit dat door de WTC-aanslag internationaal de (her)verzekeringscapaciteit al volledig was opgedroogd. De gevolgde gedachtegang was dat door de concentratie van verzekerde ‘waarden’ (materieel dan wel fysiek door letsel of overlijden) op een bepaalde locatie er een dusdanige cumulatie van schadelast zou kunnen ontstaan, dat betrokken verzekeraars over onvoldoende eigen capaciteit zouden beschikken om hier zelfstandig het hoofd aan te kunnen bieden. Vandaar de noodzaak om het concentratierisico te verminderen aan de hand van een (her)verzekeringsconstructie. Op basis van inzicht dat op dat moment bestond, werd een (her)verzekeringscapaciteit van € 1 miljard voor de totale Nederlandse markt in het leven geroepen. Deelnemers: bijna de volledige Nederlandse markt voor leven- en schadeverzekeringen, ruim 250 maatschappijen. Met ingang van 2006 werd bij de invoering van een nieuw zorgstelsel ook het volledige risico voor ziekte hierin meegenomen. Op dat moment was wel een wetswijziging nodig om desnoods de waarde van de betreffende levenpolis te verlagen. Volgens het mechanisme van de NHT wordt namelijk bij een totale schade groter dan € 1 miljard de waarde van de geraakte polissen proportioneel verlaagd. Een deelbetaling dus, op het moment dat de Nederlandse overheid besluit om als gevolg van de betreffende aanslag deze noodregeling van toepassing te verklaren. Hoe die capaciteit van € 1 miljard in 2002/2003 is bepaald: op basis van drie scenario’s werd een inschatting gemaakt van de mogelijke maximale schadelast als gevolg van een terroristische aanslag. Scenario 1 betrof een aanslag op het pand van een (grote) verzekeringsmaatschappij; Scenario 2 betrof een ramp in de ArenA, Amsterdam,


waarbij mogelijk 50.000 slachtoffers te betreuren zouden zijn; Scenario 3 betrof een aanslag met Anthrax, ergens in de Randstad. Anthrax is bijna altijd dodelijk. In 2009 heeft een herijking plaatsgevonden van de benodigde capaciteit voor terrorismerisico in Nederland. Dit heeft geleid tot het inzicht dat de gekozen capaciteit van € 1 miljard voor een dergelijke gebeurtenis ruimschoots voldoet. En tijdens de Renewal (verlenging van de herverzekeringscontracten) 2012 werd nog een 4e scenario opgevoerd: een aanslag door een enkeling dan wel een beperkte groep mensen op Utrecht CS. Dit onderschreef nog eens verder de behaalde waarden uit de herijking. In het kader van dit artikel rees wel de vraag of verdere uitwerking van deze scenario’s zinvol is; duidelijk is in ieder geval dat met de keuze van deze scenario’s een afgewogen inventarisatie is ontstaan van de maximale exposure als gevolg van het concentratierisico door een terroristische dreiging. De capaciteit van € 1 miljard (per gebeurtenis, dan wel als totaal per kalenderjaar) is samengesteld uit een 1e tranche (layer) van € 400 miljoen die door de markt zelf wordt gedragen, vervolgens een 2e tranche van € 550 miljoen op basis van herverzekering met professionele herverzekeraars, en een 3e tranche van € 50 miljoen die door de Nederlandse staat wordt gegarandeerd. Deelname aan de NHT door verzekeraars geschiedt op vrijwillige basis. De praktijk laat inmiddels zien dat ruim 95% van de Nederlandse markt hieraan deelneemt. Internationaal gezien is bijzonder dat de Nederlandse oplossing een combinatie voorziet van het concentratierisico van zowel leven – schade – als zorgrisico’s. In andere landen is het concentratierisico voor terrorismeschades ofwel beperkt tot industriële property en/of autoportefeuilles (GAREAT, Frankrijk; of Extremus in Duitsland). In België is naar Nederlands voorbeeld de TRIP opgericht, die wel grote gelijkenis met de NHT vertoont.

..


Terug naar de NHT: deze fungeert min of meer als een soort administratiekantoor/clearing house, maar zij speelt ook een prominente rol bij de jaarlijkse verlening van het herverzekerde deel van deze terrorismefaciliteit (de hierboven genoemde € 550 miljoen). Bij schades als gevolg van een gedekte terroristische schade zal de primaire schaderegeling plaatsvinden door de aangesloten maatschappijen zelf. Alleen als het totaal van de Nederlandse verzekerde schade groter is dan het marktaandeel van de getroffen verzekeraar(s) zal de NHT een actieve regierol vervullen zodat de schade ook over de andere deelnemers verdeeld wordt. Een benadeelde persoon of onderneming zal dus nooit rechtstreeks correspondentie voeren met de NHT maar altijd met zijn (of haar) eigen verzekeringsmaatschappij. In 2009 is de bepaalde capaciteit van € 1 miljard dus herijkt op basis van een analyse die werd opgesteld door COT (Instituut voor Veiligheid- en Crisismanagement). De dominante vraag daarbij was of sinds de oprichting van de NHT dusdanige wijzigingen zijn opgetreden in het terrorismerisico dat genoemd bedrag aangepast zou moeten worden. Hierbij werden drie indicatoren geselecteerd: a) Modus operandi (motivatie, intenties, gekozen doelwit, wapens, enz.); b) Impact, effecten, consequenties (materiële schade, fysieke schade, maatschappelijke en politieke impact); c) Preventieve maatregelen. Een groot aantal terroristische aanslagen werd in een matrix vergeleken en geanalyseerd met de eerdergenoemde indicatoren, en met andere relevante criteria.

gevolgen maal de dreiging. De dreiging zelf is afhankelijk van de intenties en capaciteiten van de terroristen. Weergegeven in een formule met: Terrorismerisico = Gevolgen x Dreiging (= capaciteiten x intenties) Wat waren nu de conclusies van het rapport: – Dat er in de verschillende geselecteerde indicatoren door de jaren heen veel beweging is geweest; – Dat de stijgingen en dalingen in de indicatoren elkaar lijken te balanceren; – Dat voor Nederland geldt dat het terrorismerisico in belangrijke mate is geëxternaliseerd (d.w.z. niet manifest aanwezig op Nederlands grondgebied, maar wel gericht op Nederlandse doelen) en dat er veel wordt geïnvesteerd in preventieve maatregelen; – Dat er alles overziend, geen aanleiding is om het bedrag aan te passen, omdat de situatie niet fundamenteel ten positieve of ten negatieve is gewijzigd. Verder is de algemene visie op dit moment dat de ‘intelligence’ die sinds de aanslag op het WTC dusdanig is doorontwikkeld, dat het voorbereiden van een grootschalige terroristische aanslag praktisch altijd tijdig zal worden onderschept door de bevoegde instanties. Tenslotte is het misschien wel interessant in hoeverre de waardering van catastrofe-risico’s (als gevolg van een terroristische aanslag) binnen Solvency II in Nederland kan worden verzacht door de aanwezigheid van het vangnet van de NHT. Tot dusver is hiervan in de discussie rond de SCR kapitaalseisen die Solvency II voorschrijft weinig concreets terugvertaald. Dat is eigenlijk wel opmerkelijk.

De gehanteerde systematiek bij onderzoek naar maximale exposure: terrorismerisico werd gezien als een vermenigvuldiging van mogelijke de actuaris maart 2012

23

..


Peter Blom: “Gecalculeerde beleggingsrendementen vind ik een illusiespel.”


..


interview met Peter Blom door Paul Jurriëns fotografie Willy Slingerland

TRIODOS BANK VAN PETER BLOM LIJKT IMMUUN VOOR CRISIS “Wat draagt een pensioenfonds bij aan de wereld over tien of twintig jaar? Klanten stromen toe, financieringen renderen volop. Triodos Bank lijkt immuun voor de economische crisis. Of je het succesvolle concept van de bank ook kunt toepassen op verzekeraars en pensioenfondsen, vragen we directievoorzitter Peter Blom. Een gesprek met verrassende antwoorden. “Pensioenfondsen zouden veel meer in Nederland moeten beleggen. Van die wereldwijde spreiding zouden we over twintig jaar wel eens spijt kunnen hebben. We leven straks als gepensioneerde hier en niet in China.”

Het lommerrijke Zeist, waar het hoofdkantoor van Triodos Bank zetelt, straalt rust uit. Vogels begroeten de lente. Geen geraas van verkeer, geen gehaaste professionals tussen betonblokken. De Zuidas is ver weg. Binnen lezen we dat het toilet wordt gespoeld met regenwater, dat de lemen wanden het klimaat reguleren en de toegepaste bakstenen herbruikbaar zijn. En als we met de elektrische auto waren gekomen, hadden we die en passant kunnen opladen. Het duurzame Kantoor van de Toekomst avant la lettre. “Toen we in 1980 de bank begonnen, kregen we de kans om alles fris in te richten”, begint Peter Blom. Daarmee doelt hij niet op het kantoorgebouw, maar op het concept van Triodos Bank. “Dat betekent ten eerste dat mensen precies weten wat er met hun geld gebeurt. Klanten kunnen op onze website zien waar hun geld werkt. Alle financieringen staan erop. Het principe dat je door de balans heen kunt kijken en ziet wat er gebeurt, schept vertrouwen.” “Bij het geld dat we vervolgens uitlenen, stellen we eerst de vraag of iets zinvol is. Helpt het de wereld vooruit? Houdt het rekening met de veerkracht en de capaciteit van de planeet en samenlevingen in de toekomst? Daarna pas stellen we de vraag of het bancair ook verantwoord is. Die volgorde onderscheidt ons van andere banken.”

Wél met het imago van stabiele, doch lage rendementen. “Bij onze beleggingsproducten zijn de rendementen marktconform. We zitten met onze spaarrente van 1,7% in Nederland inderdaad niet hoog. Ons businessmodel staat een hoger percentage niet toe. Niettemin stroomt het geld binnen. Mensen kijken namelijk verder dan het rendement. Ze vinden ons concept helder en simpel. Ze weten wat er met hun geld gebeurt. Dat is hen ook wat waard.” “Aan de kredietkant zijn we misschien wel strenger dan andere banken. In de windenergie bijvoorbeeld zijn wij soms niet bereid projecten te financieren waar collega banken dat wél doen. In deze sector, waarvan we de risico’s goed kennen, zijn enorme leverages toegepast omdat het leek alsof de lange termijn afspraken met energiebedrijven veel financiering met vreemd vermogen zouden toestaan. Wij hebben altijd een behoorlijk stuk eigen vermogen geëist.

Op papier kan het er allemaal mooi uitzien. Maar je moet voor buffers zorgen. Daar hebben we deals op verloren.”

Leidt dat conservatieve bankieren tot lagere winst? “De winst van een bank is moeilijk te bepalen. Zo heeft het zakenbankieren de laatste twintig jaar helemaal niets opgeleverd. Eerst is veel gewonnen, maar nu is het allemaal weg. Retailbanking heeft een gestage groei laten zien. Die maken wij ook door. Onze retailactiviteiten leveren evenveel op als bij andere banken. Dit is wellicht niet zo als je op bepaalde momenten kijkt, bijvoorbeeld over 2000 of 2005. Maar op langere termijn hebben we een marktconforme winst, ik denk zelfs wat hoger. Als je periodes neemt van twintig, dertig jaar, had je beter in Triodos bank kunnen beleggen dan in een beursgenoteerde grootbank.” Kun je het concept van Triodos vertalen naar verzekeraars? “Dat kan door terug te gaan naar “de ander verzekeren van”, in plaats van “jezelf verzekeren tegen”. De solidariteit is verloren gegaan en heeft de onterechte klank gekregen dat deze de individuele ontwikkeling belemmert. Maar het tegendeel is waar. Want bij solidariteit hoort altijd individuele verantwoordelijkheid. Bijvoorbeeld dat je geen misbruik maakt. Solidariteit en individuele verantwoordelijkheid maken dat een verzekeringsproduct goed kan werken. De polis is nu een kooptransactie geworden. Ik koop een polis en heb verder niets met andere mensen te maken. Terwijl het principe van verzekeren is dat je elkaar helpt als iemand in de problemen is gekomen. Met het huidige “verzekeren tegen” ben je duurder uit omdat die individuele verantwoordelijkheid ontbreekt.” Wat betekent “de ander verzekeren van” in concreto? “Ik kan me voorstellen dat je verzekeringen lokaal organiseert of rond thema’s. Dat een dorp of gemeenschap het onroerend goed verzekert en vervolgens een kritische massa zoekt in een herverzekering. Voor het eerste risico zijn we met elkaar verantwoordelijk. We houden elkaar een beetje in de gaten en hebben daar baat bij. Zo maak je verzekeringen weer toegankelijk voor de mensen.” de actuaris maart 2012

25

..


“Vergelijk het met de lokale coöperatieve bank, waarvan mensen lid zijn en in het bestuur kunnen zitten. Triodos Bank creëert gemeenschappen rond thema’s, zoals duurzame energie, microfinanciering en kunst & cultuur. We onderhouden daarin contact met onze klanten, onder meer via bijeenkomsten. Het niet anoniem houden van je geld, het persoonlijk en concreet maken, dat zou wat mij betreft het antwoord van de financiële sector moeten zijn op het gebrek aan vertrouwen.”

“Wij kunnen niet berekenen hoe de wereld er over tien jaar uitziet” Kun je dat ook met een honderd keer grotere omvang? “Toen we met twintig mensen waren en 200 miljoen euro balanstotaal, kon ik me moeilijk een voorstelling maken hoe het zou zijn met vijf of zes miljard euro. Nu we die zes miljard hebben bereikt, constateer ik dat ons concept nog steeds werkt. Dat doet het ook bij 600 miljard, zo ambitieus ben ik wel om dat te zeggen. Mits je de bank dusdanig organiseert dat het menselijk contact gewaarborgd blijft. Bijvoorbeeld rond een zonne-energieproject in Andalusië.” 26 de actuaris maart 2012

Hoe kun je het Triodosconcept naar pensioenfondsen verplaatsen? “Je kunt een pensioenfonds óf zien als een groot beleggingsfonds óf als een gemeenschap van mensen, die voor elkaar, nu en in de toekomst, willen zorgen. Aan dat laatste zitten meer kwalitatieve aspecten. Wat bijvoorbeeld draagt mijn pensioenfonds bij aan de wereld over tien of twintig jaar? Misschien heb ik er wel veel meer belang bij dat mijn pensioenfonds wat minder rendement behaalt in cultuur en universiteiten hier, dan iets meer rendement in een opkomende markt zoals China. Want wellicht helpt de Chinese industrie ons over twintig jaar wel om zeep. Dan heb je nu wel een prachtig rendement, maar is dat over twintig jaar ook nog een rendement waar ik wat aan heb als gepensioneerde of als samenleving?” “Ik snap ook wel dat je niet alles in Nederland kunt beleggen. Maar nu doen de pensioenfondsen geloof ik 2%. Ik zou meer in Nederland investeren en de landen om ons heen. Want in abstracte termen, vanuit risicomanagement op papier, kun je wel zeggen dat het goed is om een wereldwijde spreiding te hebben. Maar we leven straks als gepensioneerde hier en niet elders. We zouden van de huidige beleggingen ver weg straks wel eens heel veel spijt kunnen krijgen.”

..


Dan moeten de deelnemers minder rendement voor lief nemen? “Ja. En dat moet je natuurlijk wél goed communiceren.” En de rendementen zijn in de perceptie al zo laag “Het is een illusie dat als de wereldeconomie met een paar procent stijgt, pensioenfondsen vier keer zo veel rendement kunnen maken. Misschien als kleine speler in een bepaalde periode, maar als groot fonds moet je je aan de economische groei van de wereld spiegelen. Het is begrijpelijk dat bepaalde markten voor de kortere termijn interessant zijn. Maar er komt absoluut een keerpunt. Er zijn grenzen op wat mogelijk is op deze planeet. Die beperking maakt dat we niet maar kunnen doorgroeien. We moeten van kwantiteit naar kwaliteit. Maar hoe ga je dat doen? Daar hoor ik te weinig over. Ik hoor nog steeds: als we maar kunnen groeien, komt het wel goed. Maar die groei is straks niet meer mogelijk.” “Een pensioenfonds moet zich niet, technisch met modellen, opstellen als een beleggingsfonds. Wij kunnen niet berekenen hoe de wereld er over tien jaar uitziet. Modellen die dat wél proberen, zijn voor mij allemaal theorie. Gecalculeerde beleggingsrendementen vind ik een illusiespel, waarvan de deelnemers aan het pensioenfonds te veel verwachten.” “In plaats daarvan kan het pensioenfonds beter in dialoog gaan met zijn deelnemers over de vraag in wat voor wereld ze willen leven. Nu wil iedereen op zijn 65ste met pensioen en een prachtig inkomen hebben. Maar misschien moet dat inkomen wat minder zijn. Er is nu sprake van een korting op de pensioenen van tien tot twintig euro per maand. Ik vraag me af voor hoeveel mensen dat echt een probleem is.” “In mijn waarneming kunnen nog heel veel oudere mensen prima aan de samenleving bijdragen. In plaats daarvan zitten ze met een vrij hoog pensioen “van het leven te genieten”. Maar ten koste van wie? Profiteert dit segment tijdelijk extra? Worden de betrokkenen daar gelukkiger van? Kunnen we niet beter naar een flexibelere pensioenleeftijd, met een geleidelijke afbouw tot 70, 72 jaar via het deeltijdpensioen?” Hoe is het pensioen van uw 720 medewerkers geregeld? “We hebben een pensioen bij Delta Lloyd, medeaandeelhouder van Triodos Bank. Tot een bepaald bedrag is het pensioen een defined benefit, daarboven defined contribution, met meer risico. Uiteraard hebben we onze criteria van duurzaamheid aan de beleggingen gekoppeld. We practice what we preach. Onze medewerkers vragen er ook kritisch naar. Het geld gaat naar onze beleggingsfondsen, die ook enkele pensioenfondsen als klant hebben.”

mate beleggers. Ze zagen snel dat we niet in al die complexe producten zaten. Zo is microfinanciering in opkomende landen geweldig gegroeid de afgelopen drie jaar.” “Natuurlijk gaan er ook bij ons af en toe dingen fout. Als een bank geen voorzieningen heeft, ben je te risicomijdend en laat je niks ontstaan. Maar dat is in de marge. De economie hindert ons niet structureel. In tijden van crisis houdt de waardegedreven consument vast aan zijn consumptiepatroon. Het marktaandeel aan biologische producten, met hogere prijzen, is gestaag gegroeid. In Nederland echter nog het minst. Dankzij het naoorlogse beleid van “voedsel moet goedkoop en veel zijn”, is kwaliteit hier heel lang geen hot item geweest. De spreekwoordelijke watertomaten hebben ons dan ook veel schade berokkend. De kentering is veel te laat ingezet.”

Geen last van de bezuinigingen op kunst en cultuur? “Voor onze klanten is subsidie slechts een van de inkomstenbronnen. Ze schalen terug en boren nieuwe markten aan. Cultureel ondernemen is bij ons een thema. Het lukt aardig om dat van de grond te krijgen.” Spanje dan, daar moet je toch niet willen zitten? “In Spanje groeien we het snelst. We openen er zes kantoren per jaar. Bij elke opening stroomt het spaargeld toe en krijgen we talrijke kredietaanvragen. Spanje is bezig met een inhaalslag in onder meer zonne-energie en biologische landbouw. Spanje is een modern land met een ambitieuze en van oudsher ondernemende bevolking. Een land met veel kansen.”

Heeft de crisis effect gehad op duurzaam beleggen? “Ja, in positieve zin. We zijn nog nooit zo snel gegroeid door een extra toestroom aan spaarders en in mindere


27

..


FINANCIËLE STABILITEIT De (Europese) financiële markten zijn fors in beweging. Wat vroeger zekerheid was, is omgeslagen naar onzekerheid. Wat is financiële stabiliteit? Betekent het dat je voldoende solvabel bent? Dat je tegenvallers kunt opvangen? Maar betekent het ook dat er is geleerd van eerdere crises? Banken en Verzekeringsmaatschappijen worden geconfronteerd met Basel III en Solvency II wetgeving vanuit de Europese Unie. Pensioenfondsen worden op hun beurt eveneens geconfronteerd met veranderende wetgeving en een historische lage rente waardoor dekkingsgraden steeds verder onder druk staan. Wat betekenen deze ontwikkelingen voor de financiële stabiliteit in Nederland en de Europese Unie? Welke rechten hebben consumenten of anders gezegd, welke rechten dachten consumenten te hebben? En wat zijn de ontwikkelingen en uitdagingen voor de financiële stabiliteit op korte, middellange en lange termijn? Tijdens het zesde AG Jaarcongres komen bovenstaande vraagstukken vanuit verschillende invalshoeken ruimschoots aan de orde met gerenommeerde sprekers als Jan Sijbrand (directeur Toezicht van De Nederlandsche Bank), Sylvester Eijffinger (Hoogleraar Financiële Economie aan de Universiteit van Tilburg) en Theo Berg (Chief Risk Officer Delta Lloyd). Aanmelden U dient zich via onze website aan te melden voor het AG Jaarcongres (www.ag-ai.nl – Schrijf u direct in voor – PE & evenementen). Deelname voor leden, studentleden en geaffilieerden is gratis. Voor niet-leden kost deelname aan het het AG Jaarcongres € 345. Routebeschrijving Schouwburg Almere Esplanade 10, 1315 TA, Almere-Stad Auto > Volg de bewegwijzering Centrum Almere-Stad. Vervolgens houdt u richting ziekenhuis aan. Dan volgt u de borden richting Hospitaalgarage (Hospitaalweg 1) of u rijdt naar de Schippergarage (Koetsierbaan 2). Schouwburg Almere is rechtstreeks bereikbaar via beide parkeergarages. De schouwburg ligt aan de Esplanade, de boulevard bij het Weerwater. Openbaar vervoer > Vanaf NS-station Almere Centrum loopt u rechtdoor de Stationsstraat in, steekt u het Stadhuisplein over en loopt u rechtdoor het nieuwe Stadshart in. Na ongeveer 200 meter steekt u het Forum over. Vervolgens ziet u Schouwburg Almere recht voor u liggen (aan het Weerwater). Looptijd: ongeveer tien minuten.


..


g dinsda rt 27 maa

> PROGRAMMA dinsdag 27 maart 2012 dagvoorzitter: Clairy Polak, journaliste en presentatrice Schouwburg Almere te Almere-Stad

ARAG JA RES CONG 2 201

10.00

Algemene Ledenvergadering Actuarieel Genootschap Na afloop wordt een lunch aangeboden.

13.30

Inloop met koffie en thee

14.00

Opening door ir. drs. Jeroen Breen AAG, directeur AG&AI

14.05

Welkomstwoord door drs. Rajish Sagoenie AAG, voorzitter van bestuur AG&AI

14.15 14.45

Werken aan vertrouwen en financiële stabiliteit

14.45 15.15

Financiële versus monetaire stabiliteit

15.15 15.45

Financiële stabiliteit in een onstabiele economische omgeving

15.45

Pauze

16.45

Betoog en discussie: Hoe de financiële stabiliteit op korte termijn terug te brengen?

Drs. Jan Sijbrand, directeur toezicht DNB

Prof. dr. Sylvester Eijffinger, Hoogleraar Financiële Economie Universiteit van Tilburg

Drs. Theo Berg AAG, Chief Risk Officer Delta Lloyd

– – – –

Dr. Roel Wijmenga, Chief Financial Officer ASR Drs. Jos Streppel, voorzitter Monitoring Commissie Corporate Governance Code Peter Borgdorff, directeur Pensioenfonds Zorg en Welzijn Ellen Rekker, voorzitter Nederlandse Associatie van Risk en Insurance Managers (NARIM), Groep Risk & Insurance manager en directeur NS Insurance NV

17.45

Afsluitende verrassingsact

18.15

Afsluiting door drs. Rajish Sagoenie AAG, voorzitter van bestuur AG&AI

18.20

Walking dinner

19.30

Einde AG Jaarcongres


29

sprekers AG jaarcongres 2012

g dinsda rt 27 maa

Vertrouwen in een stabiel financieel stelsel Dr. Jan Sijbrand

ARAG JA RES CONG 2 201

Jan Sijbrand is sinds 1 juli 2011 directeur toezicht bij de Nederlandsche Bank. Hij is verantwoordelijk voor het toezicht op banken en het toezichtbeleid. Daarnaast is hij lid van het curatorium voor het postgraduate programme Treasury Management aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Voordat Sijbrand toetrad tot de directie van DNB was hij Chief Risk Officer bij NIBC Bank (2008-2011). Van 1996-2007 werkte hij bij ABN AMRO, achtereenvolgens als Head of Market Risk, Head of Risk Management, Global Head of Derivatives Trading, Structuring and Marketing, Head of Global Markets Europe. Ook was hij binnen ABN AMRO medevoorzitter van de Group Risk Committee. Van 1992-1996 deed Sijbrand bij de Rabobank verkoop- en handelservaring op in de functies van Head of Derivatives Trading and Sales en Head of Fixed income Trading, Marketing and Sales. Daarvoor werkte hij bij Shell in verschillende functies op het gebied van onderzoek, productie en handel (1981-1992). Dr. Jan Sijbrand promoveerde in 1981 in de wiskunde aan de Universiteit van Utrecht. In 1975 behaalde hij zijn onderzoeksmaster toegepaste wiskunde aan dezelfde universiteit.

Financiële versus monetaire stabiliteit Prof. dr. Sylvester Eijffinger Sylvester Eijffinger is hoogleraar Financiële Economie en Jean Monnet hoogleraar Europese Financiële en Monetaire Integratie aan de Universiteit van Tilburg. Daarnaast was hij in 2003 en 2008 gasthoogleraar Economie aan Harvard University in Cambridge, MA, Verenigde Staten. Hij heeft onder andere gasthoogleraarschappen vervuld aan de University of Johannesburg, Universidade Catolica Portuguesa en de University of Munich. Eijffinger heeft een levendige belangstelling voor monetair en fiscaal beleid en Europese economische en financiële integratie. Hij was gastwetenschapper bij de Deutsche Bundesbank, de Bank of Japan, de Banque de France, de Bank of England, de Board of Governors van de Federal Reserve System en de Federal Reserve Bank of New York, alsmede Speciaal Adviseur van het Internationaal Monetair Fonds en de Europese Commissie. Van Eijffinger verscheen onder meer de column “financiële en monetaire stabiliteit” in Banking & Finance juni 2011, die hij als samenvatting meegeeft voor het congres: http://sylvestereijffinger.com/wordpress/2011/06/financiele-versus-monetaire-stabiliteit/

Welke effecten heeft de financiële stabiliteit op het actuariële speelveld? Drs. Theo Berg AAG Theo Berg is directeur Group Actuarial & Risk Management en Chief Risk Officer van Delta Lloyd Groep en sinds 2008 verantwoordelijk voor het kapitaal- en risicomanagement. Hij rapporteert aan de Raad van Bestuur en is hun voornaamste adviseur op dit gebied. Daarnaast is hij eindverantwoordelijk voor de implementatie van Solvency II binnen Delta Lloyd Groep. Zijn belangrijkste nevenactiviteit is het voorzitterschap van de Commissie Risicomanagement van het Verbond van Verzekeraars, dat hij sinds 2009 vervult. Tussen 1990 en 2006 was Theo Berg werkzaam bij Towers Perrin, waar hij in 2000 partner werd. Zijn belangrijkste aandachtsgebieden waren daar de financiële rapportages van levensverzekeraars en de implementatie van value based reporting bij Europese verzekeraars. Het onderzoek “Marktverkenning Beleggingsverzekeringen” (1999) is mede onder zijn leiding uitgevoerd. Hierin werden voor het eerst de kostenaspecten van beleggingsverzekeringen inzichtelijk gemaakt. In 2006/2007 werkte Theo Berg als Deputy Group Chief Actuary van Allianz SE in München, verantwoordelijk voor de actuariële rapportages van het levenbedrijf. In deze periode is hij mede auteur geweest van de MCEV principes die door het CFO-forum zijn gepubliceerd. 30 de actuaris maart 2012

..


door Mark Heijster

Dragen Solvency II en het FTK bij aan financiële stabiliteit?

✆ Antoon Pelsser / Hoogleraar Financiering en Actuariële Wetenschappen, Universiteit Maastricht.

”Ik denk van niet. Natuurlijk, het invoeren van Solvency II en het FTK is een enorme sprong voorwaarts geweest. In termen van risicomanagement was de situatie om te huilen, dus die invoering heeft een positief effect gehad op het in kaart brengen van risico’s. Maar als je mij puur vraagt naar de financiële stabiliteit dan denk ik dat we van te voren onvoldoende rekening hebben gehouden met het feit dat iedereen onder het hetzelfde toezichtkader valt en dat daarmee dus het gevaar dreigt dat in tijden van crisis iedereen op dezelfde manier gaat reageren. We hebben het al kunnen waarnemen bij de pensioenfondsen en de verzekeraars. Op het moment dat de aandelenkoersen dalen, komt de solvabiliteit onder druk te staan. Vervolgens gaat iedereen in de markt daar op dezelfde manier op reageren, namelijk door aandelen te verkopen. Op macro-niveau kan dit leiden tot een ongewenst effect: procyclisch gedrag. Het gevaar bestaat namelijk dat je een terugkoppelingslus krijgt: als aandelenkoersen dalen komt de solvabiliteit van verzekeringsmaatschappijen en pensioenfondsen in gevaar en reageren ze door nog meer aandelen te verkopen. Daardoor komende de koersen nog verder onder druk te staan.”

✆ Bas van der Pas / PricewaterhouseCoopers

”Ja, het nieuwe toezichtregime houdt beter rekening met het risicoprofiel van een onderneming, zodat ook het vereiste vermogen meer in lijn is met wat er echt nodig is. Daarnaast zie je nu al dat bedrijven hun producten en risicoprofielen aanpassen; het lijkt alsof Solvency II als een soort stok achter de deur werkt, terwijl de regelgeving nog niet is ingevoerd. Die twee elementen zorgen voor meer stabiliteit. Tegelijkertijd is het een illusie om te denken dat Solvency II een volgende financiële crisis zal kunnen voorkomen. We hebben nu de kredieten landenrisico's misschien enigszins onder controle, maar straks komt er toch weer iets anders

waaraan niemand gedacht had. Dus is het geoorloofd om de vraag te stellen wat financiële stabiliteit dan is. In tegenstelling tot onder Basel III, waar banken na bepaalde scenario's aan de wettelijke eisen moeten kunnen voldoen, zijn verzekeraars na 'de klap' hun vermogen in principe geheel kwijt. Gelukkig zijn er dan wel voldoende beleggingen om aan de verplichtingen te kunnen voldoen, maar herkapitaliseren is dan wel noodzakelijk. Vinden we dan ook dat er sprake is van financiële stabiliteit?”

✆ Amba Zeggen / Risk & Governance

“Nee niet zonder meer. Solvency II is een set regels en principes op papier. Uiteraard is het van belang dat de financiële sector en de toezichthoudende instanties beschikken over een set stevige regels en guidance. Een framework dat niet uitsluitend de focus legt op rekenregels, maar ook eisen stelt aan de inrichting van het besturingssysteem van de onderneming. Echter dat zijn allemaal mooie afspraken en beloftes op papier. We hebben in alle hevigheid de afgelopen periode mogen ervaren dat papier geduldig is en net als ‘resultaten uit verleden’ geen enkele garantie biedt. De kredietcrisis heeft pijnlijk een andere bepalende factor voor financiële stabiliteit blootgelegd, namelijk de bedrijfscultuur van de instelling. Solvency II biedt een aantal aanknopingspunten om richting te geven aan de bedrijfscultuur, bijvoorbeeld de ORSA. De vraag is of bedrijfscultuur te reguleren valt. Ik sluit mij aan bij de opmerkingen die Hector Sants, de Chief Executive van de FSA, anderhalf jaar geleden maakte in een boeiende speech over dit onderwerp: ‘… a box-ticking approach to regulating culture will not work. The regulator must focus on the actions a firm takes and whether the board has a compelling story to tell about how it ensures it has the right culture ...’ En: ‘If we are to really bring about a change in culture in our institutions, this needs to be driven by their boards.’ Kortom, het toezicht en de sector zijn aan zet om de financiële stabiliteit waar te maken.”


31

..


vraaggesprek met Jan Nooitgedagt onder leiding van Wil Jacobs fotografie Ad Boogaard

S O LV E N C Y I I In het jaaroverzicht 2009 van AEGON gaf CFO drs. Jan Nooitgedagt zijn mening over Solvency II. Voor ons redactielid Wil Jacobs was dat aanleiding om hem naar een update te vragen.

Wil Jacobs Actuarieel Analist AG werkt als senior actuaris bij AEGON

In 2009 stelde u dat Solvency II zal leiden tot meer transparantie. We zijn inmiddels twee jaar en een aantal QIS studies verder. Bent u nog steeds van mening dat Solvency II leidt tot meer transparantie? Waaruit blijkt dat? Ik ben nog steeds van mening dat Solvency II zal leiden tot meer transparantie. In vergelijking met Solvency I is het nog steeds zo dat de kapitaalvereisten binnen de EU meer vergelijkbaar worden. Ook zaken als governance- en rapportage-eisen in de 2e en 3e pilaar van Solvency II zullen bijdragen tot grotere transparantie en vergelijkbaarheid. Ik zie ook voordelen die te behalen zijn uit hoofde van schaal en diversiteit. Een ontwikkeling die wel zorgen baart is de mate van regelgeving. Solvency II is opgezet als een risk- en principle-based raamwerk. Maar als we goed kijken naar huidige Solvency II teksten, dan zijn er zeer veel regels ingevoerd. Alle stakeholders van Solvency II moeten er voor waken dat dit systeem werkbaar blijft en dat de vele regels en eisen niet leiden tot een compliance exercitie. In datzelfde jaar verwachtte U ook dat Solvency II zou leiden tot minder beperkingen in het kader van beheer van risico- en kapitaalpositie. - Waar bestaat deze vrijheid uit? - Waar moet een verzekeraar volgens u aan voldoen om gebruik te kunnen maken van een grotere vrijheid in het beheer van risico- en kapitaalpositie? In principe bestaat de vrijheid onder Solvency II dat een onderneming via de ontwikkeling van een intern model en door het opstellen van een Own Risk en Solvency Assessment (ORSA) meer vrijheid heeft in het vertalen van risico’s naar de kapitaalpositie. Dit biedt de mogelijkheid om interne standaarden en methoden ook te gebruiken in het toezichtregime. De vraag is alleen of deze vrijheid er ook in de praktijk is. Locale toezichthouders kunnen regels anders interpreteren en zullen waarschijnlijk ook de uitkomsten van interne modellen anders beoordelen. Met betrekking tot de laatste vraag: maatschappijen zullen een open communicatie moeten voeren met de toezichthouder zodat het duidelijk wordt waarom bepaalde keuzes zijn gemaakt in de inschatting van risico’s. Het wordt algemeen aangenomen dat grote verzekeraars zullen opteren voor interne modellen.


Opteert AEGON ook voor gebruik van een intern model en wat zijn naar uw mening de voor- en nadelen van een intern model? Het is voor AEGON van belang dat we ons bedrijf sturen op basis van één economisch raamwerk binnen het kader van regelgeving en de eisen van de toezichthouders van de verschillende entiteiten binnen onze groep. Met betrekking tot Solvency II verwacht je in principe een convergentie van ons interne economisch raamwerk en het Solvency II Interne model. Toch zien we hier bewegingen die deze convergentie lastig maken, bijvoorbeeld de definitie van contractgrenzen in Solvency II en de bepaling van de disconteringscurve. Een andere zorg is dat per risico module de kapitaaleisen vanuit de standaard formule als een soort ondergrens zullen gaan gelden voor interne modellen. Het is voor ons en de industrie van belang dat er sprake is van een level playing field met standard formula gebruikers. De eisen aan een intern model en de investeringen die ervoor nodig zijn zeer hoog en het is van belang dat er incentives blijven om interne modellen te blijven ontwikkelen en verbeteren.

Solvency II gaat uit van marktwaarde. Een veelgehoorde klacht van marktwaarde is dat resultaten erg volatiel worden. Neemt AEGON maatregelen om deze volatiliteit te voorkomen (en zo ja welke?) of is uitleg in de jaarrekening voldoende? Het is inderdaad zo dat de Solvency II kapitaal positie veel volatieler wordt dan Solvency I. Je moet wel bedenken dat Nederlandse maatschappijen al ervaring hebben opgedaan met een marktwaarde raamwerk via de Toereikendheidstoets (TRT). Binnen AEGON zijn diverse maatregelen al genomen om de volatiliteit van de kapitaalspositie nu en in de toekomst te reduceren, bijvoorbeeld via hedgeprogramma’s voor renterisico. Welke impact heeft de huidige Euro crisis op Solvency II binnen AEGON? En maakt Solvency II AEGON beter bestand tegen crises? Er is sprake van een vergrote mate van onzekerheid op kapitaalmarkten, hetgeen zich uit in een lage rente, opgelopen credit spreads en toegenomen volatiliteit. Er is sprake van een vergrote waakzaamheid bij ons en dit heeft geleid tot een sterke kapitaalspositie. We hebben nu ons Economic Framework dat gebaseerd is op een markt consistente benadering een dit geeft voldoende

..


informatie voor management om het bedrijf op te sturen. Solvency II zal voor meer transparantie zorgen en het is mijn stellige overtuiging dat op lange termijn de verzekeringssector daardoor beter begrepen zal worden door investeerders.

Resultaten van verzekeraars staan onder druk. Kan Solvency II leiden tot het uitstellen van negatieve resultaten naar de toekomst? Zou Solvency II kunnen leiden naar risicomijdend gedrag bij verzekeraars, dus tot het afdekken van meer risico’s, zoals ook langlevenrisico? Zo ja, hoe raakt dat de commerciële kant van het verzekeringsbedrijf? Mijn interpretatie van Solvency II is dat negatieve resultaten juist direct zichtbaar zijn. Een negatieve marge op renteresultaat op lange termijn bijvoorbeeld is in veel huidige regimes alleen op termijn zichtbaar, terwijl die onder Solvency II door de marktconforme waardering direct zichtbaar is. De volatiliteit van de kapitaalpositie zal daardoor sterk toenemen en leiden tot het nemen van minder risico’s door bijvoorbeeld hedging. De kerntaak van een verzekeraar is het overnemen van risico’s en die zie ik niet veranderen. Wel zullen de afwegingen tussen rendement en risico bewuster gemaakt worden en dit zal gevolgen hebben voor het nemen van risico’s die zorgen voor korte termijn volatiliteit zonder dat daar duidelijke lange termijn risicopremies tegenoverstaan. Volgens de use test moeten verzekeraars hun bedrijf besturen conform de Solvency richtlijnen. Op dit moment loopt huidig IFRS en SII nog uiteen. Dit kan het maken van beslissingen bemoeilijken. Ervaart u dit, en zo ja welke maatregelen hebt u beschikbaar om hier mee om te gaan? Niet alleen IFRS en SII verschillen, maar ook het huidige Solvency I regime en de individuele kapitaalsregimes in de verschillende landen lopen sterk uiteen. Zoals eerder aangekaart, maakt dit het nemen van beslissingen uitdagend omdat acties een verschillende impact hebben afhankelijk van het perspectief. Het neemt niet weg dat je in je beslissingen al rekening kunt houden met de nieuwe richtlijnen. We hanteren diverse kernmaatstaven waar we ons bedrijf op sturen: onderliggend resultaat, rendement op eigen vermogen, marktconsistente waarde van nieuwe productie, rendement op economisch kapitaal en sustainability. Ooit was de doelstelling van de IASB om de nieuwe boekhoudkundige regels meer aan te sluiten bij de Eiopa regelgeving. Wordt, naar uw mening, voldaan aan dit streven, of gaan IFRS en SII meer uit elkaar lopen? Ik verwacht dat uiteindelijk de aansluiting tussen IFRS en Solvency II gemaakt kan worden. Beide systemen hanteren vergelijkbare waarderingsprincipes. Toch zullen er wel verschillen blijven, bijvoorbeeld met betrekking tot de eerder genoemde contractgrenzen en de te hanteren rentevoeten voor verdisconteren van

> Jan Nooitgedagt

verplichtingen kasstromen. Het is natuurlijk wel van belang dat de verschillen beperkt blijven, omdat de kosten van sterk uitlopende systemen groot zijn.

Is de verzekeringsmarkt in Europa helemaal klaar voor Solvency II? Hoe ziet “Solvency III” er wat u betreft uit? Transities zoals Solvency II vergen enorme inspanningen en brengen enorme kosten met zich mee. Ik hoop daarom dat na Solvency II voorlopig niet weer een dergelijke transitie mee te maken en ons kunnen richten op de business zelf. Daarnaast zal IFRS fase 2 genoeg inspanningen met zich meebrengen voor de industrie. Ook vanuit de regelgevers zien we dat Solvency II een enorm complex proces is. Het afronden van Level 1 via Omnibus II, het afronden van belangrijke elementen in de Level 2 tekst, en de (pre) consultatie van Level 3 spelen zich nu allemaal tegelijkertijd af. Brussel zal ook stabiliteit willen na het afronden van Solvency II! de actuaris maart 2012

33

..


door Frans van Hoeken en Ad van Ginkel

RENDEMENTEN EN RISICO’S OP DE KANTORENMARKT In dit artikel wordt onder meer gesteld dat: 1 – De vrije marktwerking niet tot een optimale allocatie heeft geleid, dat een regie van de centrale overheid gewenst is 2 – Circa 1/8 van de huidige voorraad niet meer gebruikt kan worden en wellicht gesloopt moet worden 3 – De waarde van de overige kantoren zal dalen en dat herfinanciering een groot probleem wordt 4 – In de huidige markt pensioenfondsen niet zullen beleggen in kantoren

Institutionele beleggers, zoals pensioenfondsen en verzekeraars, beleggen een deel van het beschikbare kapitaal in commercieel onroerend goed. De kantorenmarkt vormt een wezenlijk deel van het commercieel onroerend goed in Nederland. De Nederlandsche Bank (DNB) heeft recent gewaarschuwd voor de problemen op de markt voor het commercieel onroerend goed. Duidelijk is dat de huidige crisis ook de beleggingen van institutionele beleggers raakt. In dit artikel staan de problemen op de Nederlandse kantorenmarkt centraal. De economische omstandigheden van de afgelopen drie jaar hebben effect gehad op de kantorenmarkt. De dynamiek nam af en de leegstand nam in veel landen in de EU toe. Dit geldt ook voor Nederland. Een ruimere markt heeft een drukkend effect op de huurprijzen en zorgt voor een minder gunstig rendement op vastgoed.

Voorraad in gebruik x 1000m2 ( ≥ 500 m2 v.v.o.) 50.000

voorraad

47.000 44.000 Ad van Ginkel (boven) is in 1977 gestart in het makelaars vak. Sinds 1986 is hij verbonden aan DTZ Zadelhoff v.o.f. en de rechtsvoorgangers, waarvan vele jaren als partner van DTZ Zadelhoff v.o.f. Frans van Hoeken MSc MRE MRICS RT is binnen DTZ Zadelhoff als partner verantwoordelijk voor de taxatiedivisie. Tevens maakt hij deel uit van het Dagelijks Bestuur.


voorraad in gebruik 41.000 leegstand (14,1% in 2011

38.000 35.000 2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Bron: Bak, DTZ Zadelhoff

Analyse van de markt Commercieel onroerend goed dient per segment te worden beoordeeld. Zo is de leegstand op de kantorenmarkt een groter probleem dan de leegstand op de bedrijfsruimtemarkt. Nederland kent een voorraad van kantoorruimte van 48 miljoen vierkante meter. Hiervan staat 14,1% daadwerkelijk fysiek leeg en dat komt overeen met 6,8 miljoen vierkante meter. Sombere voorspellingen geven aan dat deze leegstand de komende jaren zou kunnen stijgen tot misschien wel 10 miljoen vierkante meter. Niet alle leegstaande kantoren zijn even geschikt voor hergebruik als kantoorruimte, naar schatting geldt dit voor slechts 40% van de kantoorruimte. Voor de overige 60% geldt dat het vastgoed aan de kantorenvoorraad onttrokken zal moeten worden. Dat kan door herbestemming of

eventueel door sloop. De mogelijkheid om te herbestemmen is afhankelijk van de locatie. Wij wijzen er ook op dat de gewijzigde eigendomsverhouding op de kantorenmarkt de volatiliteit heeft versterkt. Voorheen was de gebruiker van het kantoor veelal de eigenaar, tegenwoordig is de gebruiker vaak een huurder. Een gevolg is dat kantoren eerder leeg komen te staan in een laagconjunctuur, waardoor rendementen minder gunstig worden.

Huidige problemen De leegstand is niet overal in Nederland gelijk. Er is een duidelijk onderscheid tussen kernsteden en satellietsteden of tussen de Randstad en de periferie. In de grote kernsteden in de Randstad is de leegstand over het algemeen lager dan in randgemeenten in de

..


periferie. Overigens zijn er ook duidelijk verschillen tussen locaties zichtbaar in de kernen. Door het huidige overaanbod en het verminderde perspectief op een gebruiker hebben eigenaren van kantoorruimte met een aflopende financiering meer moeite de nieuwe financiering rond te krijgen, zeker wanneer het betreffende kantoor leeg is. In dergelijke gevallen komt het voor dat eigenaren van vastgoed worden gedwongen het vastgoed af te waarderen of te verkopen. Een andere mogelijkheid is om de huurprijzen te laten dalen om meer kans te maken op een gebruiker.

Top 10 hoogste leegstand kantoren

Top 10 laagste leegstand kantoren

2012 gemeente 30% Stichtse Vecht Leidschendam-Voorburg 29% 29% Veenendaal 29% Son en Breugel 28% Nieuwegein 25% Capelle aan de IJssel 23% Zoetermeer 23% Almere 22% Gouda 22% Amstelveen 30% Nederland

gemeente Lelystad Alphen aan den Rijn Nijmegen ‘s-Hertogenbosch Utrecht Heerlen Groningen Maastricht Delft Den Haag Nederland

2012 5% 6% 9% 9% 9% 9% 10% 10% 10% 10% 14%

Oorzaken van deze problemen De afgelopen decennia had Nederland voornamelijk te maken met groei. De economie groeide, de beroepsbevolking groeide en dat zorgde ervoor dat de dynamiek op de kantorenmarkt ook steeds toenam. Dit zorgde ervoor dat er veel grond bestemd voor kantoren werd uitgegeven en dat er veel nieuwbouwontwikkelingen werden gerealiseerd. Nu Nederland te maken heeft met een schommelende economie en een dalende beroepsbevolking blijkt dat er in het verleden teveel is gebouwd. De overheid, zowel centraal als decentraal, is in totaliteit de grootste huurder op de kantorenmarkt. De overheid was de grootste eigenaar van kantoorruimte in Nederland. Omdat de overheid thans als beleid heeft om kantoren te huren in plaats van te bezitten, wordt de volatiliteit en daarmee het risico van leegstand op Nederlandse kantorenmarkt vergroot.

“Wij pleiten voor een centrale regierol van de overheid” Duidelijk is dat Nederland geen behoefte heeft aan een verdere groei van de kantorenvoorraad. Wij pleiten er daarom voor dat de landelijke overheid een centrale regierol inneemt in de ruimtelijke ordening van Nederland. Nu nog mogen gemeenten zelf bepalen om grond uit te geven, al vindt er inmiddels al meer overleg tussen gemeenten en de provincies plaats. Als een gemeente in Nederland een bovengemiddelde leegstand aan kantoorruimte heeft, dan zou het niet mogelijk moeten zijn nieuwe kantoorruimte aan de markt toe te voegen. Een belangrijk aspect voor de centrale regie rol is de beschikbaarheid van betrouwbare gegevens.

haar eigen werkplek op kantoor nodig heeft. Het zogenaamde Nieuwe Werken zorgt ervoor dat efficiënter met kantoorruimte wordt omgegaan. Een schommelende economie zorgt er daarnaast voor dat veel kantoorhoudende organisaties hun huisvesting niet op groei afstemmen, maar wellicht op krimp. Veel bedrijven hebben te maken met krimp en dat zorgt voor een verminderd gebruik van kantoorruimte. Op dit moment is al zichtbaar dat veel kantoorhoudende organisaties bij een fysieke verplaatsing meer ruimte achter laten dan dat zij betrekken. Dit zorgt direct voor een groei van de leegstand. De eerder genoemde daling van de beroepsbevolking waarmee Nederland de komende jaren te maken krijgt, zal ook zorgen voor een verminderd gebruik van kantoorruimte.

Belang voor institutionele beleggers Wij zijn van mening dat voor renovatie bedragen tussen de EUR 1.200,- en EUR 2.000,- per vierkante meter nodig zijn. Indien 25% van de toekomstige leegstand van 10 mln m² herontwikkeld kan worden, is een bedrag van ongeveer € 4.000.000.000 nodig. Uitgaande van een periode van 5 jaar is jaarlijks behoefte aan circa € 800 mln. Gegeven de jaarlijkse besparingen in Nederland is het commercieel onroerend goed, met name de kantorenmarkt in Nederland, voor institutionele beleggers niet meer de aantrekkelijke belegging van enige decennia terug. De markt heeft thans met name behoefte aan herfinanciering van de lopende financieringsovereenkomsten. DNB heeft recent al aangegeven extra kritisch te zijn op welke wijze financiële instellingen deelnemen in deze herfinanciering. Desondanks kan investeren in commercieel onroerend goed nog steeds interessant zijn. Het is hierbij van belang goed te kijken naar de economie, de demografie, de geografie, de locatie en het vastgoed zelf. Ook het hanteren een lange termijnvisie lijkt evident.

Samenvatting Wij geven aan dat de economische en demografische ontwikkelingen structurele problemen voor de markt van kantoren tot gevolg hebben. In deze stagnerende markt is het topsegment goed gebleven, helaas betreft dit segment slechts 10-15% van de gehele markt. Het grote probleem is thans om het overschot aan bestaande kantoren op economisch en maatschappelijk verantwoorde wijze structureel te laten dalen. Wij menen dat primair de overheid aan deze daling een bijdrage kan leveren. De huidige weten regelgeving belemmert suggesties van marktpartijen om een andere bestemming aan deze kantoren te geven. Ook menen wij dat de overheid als grootste kantoorgebruiker de markt op termijn kan stabiliseren door meer in eigendom te houden en door de eerdere beperkingen in de fiscale wetgeving kan bevorderen. Samengevat is onze conclusie dat de sector thans voornamelijk behoefte heeft aan herfinanciering van bestaande overeenkomsten en dat door de leegstand de rendementen in de aankomende jaren laag zullen blijven, terwijl het risico van leegstand en daarmee daling in waarde groot blijven. Op korte en middellange termijn zal de markt voor kantoren, met uitzondering van de toplocaties in de Randstad, niet die rendementen bieden, die voorheen te verwachten waren.

Ook andere oorzaken kunnen bijdragen aan een groeiende leegstand. Waar het in het verleden logisch was dat op kantoor werd gewerkt, zorgen allerlei initiatieven en nieuwe technologieën ervoor dat het steeds meer geaccepteerd is om als werknemer met regelmaat thuis te werken. Hierdoor is het besef ontstaan dat niet iedere werknemer de actuaris maart 2012

35

..


door Jan de Roeck en Gerard Pater

V O L AT I L I T E I T I N E E N M A R K T CONSISTENTE WERELD Financiële rapportering in de toekomst zal voornamelijk gebaseerd zijn op markt-consistente resultaten. In dit artikel gaan we in op de verhoogde volatiliteit van de toekomstige Solvency II balans van een levensverzekeraar. We richten ons op de verschillende bronnen van volatiliteit van de Solvency II balans met een focus op marktrisico. Vervolgens kijken we welke regelgeving er al bestaat onder Solvency II om deze volatiliteit ten dele op te vangen. Tenslotte kijken we welke aanvullende maatregelen de verzekeraar zelf kan nemen om de volatiliteit van de balans nog verder te beheersen.

Bronnen van volatiliteit Hierna zetten we de belangrijkste zaken op een rijtje die een verhoogde volatiliteit van de Solvency II balans veroorzaken. Interestrisico Dit is het risico dat een verzekeraar loopt als gevolg van de impact die wijziging van de interestvoeten heeft op de waarde van zijn beleggingsportefeuille enerzijds en de markt-consistente waarde van de verplichtingen anderzijds.

Jan de Roeck (boven) en Gerard Pater zijn beiden senior consultant bij Towers Watson.

Spread-risico Het risico dat er zich een waardedaling voordoet als gevolg van een wijziging in het door de markt gepercipieerde kredietrisico. Dit komt tot uiting in een verhoogde spread. Hoewel vandaag zeer actueel sluit Solvency II expliciet het spread-risico uit voor overheidsobligaties uit de EER. Deze uitsluiting is een politieke keuze en zorgt voor een lagere SCR dan economisch gezien nodig zou zijn. Let wel, de impact van een werkelijke wijziging in de spreads op overheidsobligaties komt wel tot uiting in de basisbalans. Equity-risico Het verwachte rendement op aandelenbeleggingen is aanzienlijk hoger dan het verwachte rendement van ‘risicovrije’ beleggingen. Hiertegenover staat uiteraard een verhoogde volatiliteit van dit verwachte rendement. Het aandelenrisico kan dan ook aanleiding geven tot een sterke daling van de marktwaarde van de beleggingen in aandelen. Property-risico Dezelfde redenering als voor het aandelenrisico gaat op voor het vastgoedrisico.

Anti-cyclische maatregelen binnen Solvency II De regelgever is voornemens enkele maatregelen door te voeren om de volatiliteit van de balans wat in te perken. Het gaat hierbij om maatregelen die ervoor moeten zorgen dat Solvency II niet contraproductief zal werken en de verzekeraars niet zal dwingen om pro36 de actuaris maart 2012

cyclische beslissingen te nemen (bijvoorbeeld het geforceerd verkopen van bepaalde beleggingen om een verdere impact te vermijden). Hier geven we een overzicht van welke maatregelen er momenteel gepland zijn volgens de laatst bekende draft implementing measures. Counter-cyclical premium Het concept is vergelijkbaar met de liquiditeitspremie. Echter de counter-cyclical premium mag alleen worden toegepast wanneer EIOPA hier expliciet toestemming voor geeft. Ook de hoogte ervan zal discretionair door EIOPA worden vastgesteld en dus niet op basis van een transparante formule. De toepassing ervan zal ook afhangen van de ‘voorspelbaarheid’ van de cashflows en wellicht in mindere mate van toepassing zijn dan de vroegere liquiditeitspremie. Matching-premium De matching-premium mag alleen toegepast worden op enkele specifieke portefeuilles, voornamelijk ingegane lijfrenten. De matching-premium is vergelijkbaar met de QIS5 liquiditeitspremie. Echter in tegenstelling tot de liquiditeitspremie is de hoogte van de matchingpremie afhankelijk van de illiquiditeitspremie die aanwezig is in de werkelijke beleggingsportefeuille die aangehouden wordt ter dekking van ingegane lijfrentes. Het voordeel van de matching-premium is dat deze afhankelijk is van duidelijk gedefinieerde regels en dus niet afhankelijk is van de discretie van EIOPA. Bovenvermelde maatregelen komen in de plaats van de liquiditeitspremie, zoals toegepast onder QIS5. Het idee blijft echter hetzelfde, namelijk het invoeren van anticyclische ‘buffers’ in de waardebepaling van de verplichtingen van de verzekeraar door het concept van de illiquiditeit van bepaalde beleggingen ook te transponeren naar de verplichtingenzijde van de balans. Duration-based equity risk sub-module Voor het berekenen van de SCR onder Solvency II moet men voor aandelenrisico een kapitaalsbuffer aanhouden van 39% of 49%, naargelang het type aandelen.

..


Voor bepaalde type verplichtingen, voornamelijk pensioenverplichtingen, wordt er echter vanuit gegaan dat de verzekeraar door de zeer lange looptijd van de verplichtingen gemakkelijker in staat is om deze schok op te vangen en er van te herstellen. De schok voor de aandelenbeleggingen in de portefeuille achter deze verplichtingen zal dan niet 39% of 49% bedragen, maar slechts 22%. Symmetric adjustment Op de standaard aandelenschok wordt nog een factor toegepast die de schok kan verhogen of verlagen, naarmate er sprake is van een bearof bull-market. Solvency II gaat er vanuit dat de kans op een schok lager zal zijn wanneer de markt al correcties achter de rug heeft. Hoewel dit logisch klinkt, gaat dit wel in tegen algemene economische principes dat de markt geen geheugen kent en alleen naar de toekomst kijkt.

Hoe omgaan met (resterende) volatiliteit De maatregelen die naar verwachting worden opgenomen onder Solvency II beperken tot op zekere hoogte de volatiliteit van de balans, maar zijn onvoldoende om de balans te beschermen tegen de volatiliteit van markt-consistente waardering. Aanvullende maatregelen zijn dus noodzakelijk. Hieronder geven we een overzicht van verschillende mogelijke maatregelen. Dit zijn slechts enkele voorbeelden en geven geen volledig beeld van alle mogelijke maatregelen. Er zijn twee verschillende soorten oplossingen: ten eerste oplossingen die we kunnen doorvoeren met betrekking tot het beleggingsbeleid; ten tweede zijn er oplossingen die betrekking hebben op de verplichtingen. Daarnaast is er nog een andere mogelijkheid om de volatiliteit verder te beperken die we in dit artikel niet beschrijven, namelijk het invoeren van een (partieel) intern model. Assets Duration matching De voor de hand liggende oplossing om het interestrisico te beperken is het beter afstemmen van het beleggingsbeleid van de fixed income portefeuille op de verwachte kasstromen van de verplichtingenportefeuille. Wanneer de duration van de activa en de passiva vergelijkbaar zijn, zal ook de impact van een interestschok vergelijkbaar zijn. Dit zal de volatiliteit van de balans onder Solvency II verminderen en ervoor zorgen dat de SCR lager ligt. Verlagen van het spread-risico Voor het beperken van het spread-risico zijn verschillende strategieën mogelijk. Een eerste oplossing kan zijn het verminderen van de blootstelling aan bedrijfsobligaties en in plaats daarvan op zoek gaan naar ‘risicovrije’ beleggingen die desalniettemin een ietwat hogere return opleveren (obligaties van bepaalde Eurolanden bijvoorbeeld). Een andere optie is om de risico’s op deze portefeuille te hedgen via het aankopen van Credit Default Swaps. Dit zal de waardedaling van de bedrijfsobligaties bij een verhoging van de credit spreads ten dele compenseren en heeft het positieve effect dat de SCR hierdoor lager zal uitvallen (er is uiteraard ook impact op het counterparty default risk dat in rekening moet gebracht worden).

Optiestrategieën Direct beleggen in aandelen brengt aanzienlijke risico’s met zich mee. Manieren om hier mee om te gaan zijn bijvoorbeeld de directe blootstelling te minimaliseren enerzijds maar toch nog een positieve exposure te behouden via een long call positie, of de directe blootstelling te hedgen anderzijds. Ook het gebruik van swaptions kan de volatiliteit beperken voor portefeuilles met een belangrijke winstdelingscomponent in de technische provisies. Voor meer informatie hierover verwijzen wij naar een uitgebreidere versie van dit artikel.1 Liabilities Product redesign Vele verzekeringsproducten stammen nog uit de tijd dat de prijszetting ervan nog niet gebeurde in een markt-consistente wereld. Dit leidt vaak tot ongewenste effecten wanneer de markt-consistente waarde ervan berekend wordt. Voorbeeld hiervan zijn klassieke verzekeringscontracten met reguliere premiebetaling waarbij de financiële garanties ook op toekomstige premies al vastligt en die vaak hoger is dan wat men vandaag onder markt-consistente omstandigheden zou bieden. Het aanpassen van productvoorwaarden op basis van deze nieuwe rapporteringsvereisten is maar zelden mogelijk. Wel is het zo dat nieuwe producten nu vaak worden geprijsd in een markt-consistente wereld. Dit zal de balans van vandaag weinig beïnvloeden, maar gaandeweg zal dit de balans van de verzekeraar er beter doen uitzien. Model redesign Het is uiteraard niet de bedoeling om de producten anders te modelleren dan ze werkelijk zijn, maar soms werden er bepaalde shortcuts genomen in de modellering die nu heroverwogen kunnen worden. Een voorbeeld hiervan is het concept van discretionaire winstdeling. Het management kan hierop via bepaalde management acties invloed uitoefenen. Voor zover dit nog niet is gebeurd, kunnen deze management acties in de modellering worden verfijnd. Herverzekering Een vaak gebruikte strategie (vaker toegepast in schadebedrijven dan in levenbedrijven) om de risico’s en de volatiliteit van de balans te beperken is het invoeren van een duidelijke herverzekeringsstrategie.

Conclusie De nieuwe financiële rapporteringsvereisten onder marktconsistente voorwaarden zullen tot een hogere volatiliteit leiden indien de verzekeraars hun beleid hierop niet gaan afstemmen. Er zijn echter tal van maatregelen die vele verzekeraars reeds vandaag nemen of in de toekomst nog kunnen nemen om die volatiliteit te beperken. Zaak is wel om bij het nemen van die maatregelen niet alleen te kijken naar de impact op de IFRS of Solvency II balans, maar ook steeds de impact te bekijken op de werkelijke puur markteconomische balans aangezien bepaalde risico’s niet of onvoldoende erkend worden onder bepaalde financiële rapporteringskaders. 1 – www.towerswatson.com de actuaris maart 2012

37

de actuaris anders

gesprek met Inge Priester tekst Frank Thooft

DE ACTUARIS ANDERS: INGE PRIESTER, G A S T V R O U W B E D & B R E A K FA S T Wie door het platte polderlandschap van Zeeuws-Vlaanderen aan komt rijden, merkt dat hij tot rust komt. De eindeloze uitzichten en tot normale proporties teruggebrachte snelheden brengen je tot nadenken en relativeren. Denkend aan het thema ‘financiële stabiliteit’ raak je hier op een heerlijke manier uit de hectiek van alledag.

Inge Priester ervaart het zelfde, als ze elk weekend naar huis en ‘in retraite’ gaat. Haar huis in het dorp Hoofdplaat is namelijk een voormalig klooster van de Franciscaner orde. Door de vorige eigenaar was het al deels aangepast aan kamerverhuur, en met haar man Glenn, een beeldend kunstenaar, heeft ze het vijf jaar geleden gekocht en verder vervolmaakt als huis annex Bed&Breakfast ‘Het Klooster’.

productontwikkeling en Solvency II bezig. Doordeweeks verblijft ze dan ook in Den Haag – ook in een B&B – en in het weekend is ze thuis. Glenn verzorgt juist tussen de weekenden het B&B. Hiervoor werkte Inge dertien jaar lang als zelfstandig actuaris, waardoor ze in het hele land interim-opdrachten deed. Weer daarvoor werkte ze bij een aantal verschillende verzekeringsmaatschappijen.

Interim

Meegaan met veranderingen

Inge werkt sinds vorig jaar bij de Onderlinge ’s-Gravenhage in Den Haag, waar ze als actuaris leiding geeft aan de actuariële afdeling Overige Actuariële Werkzaamheden. Daarbij houdt ze zich vooral met

De afwisseling die al dit werk met zich meebracht, tekent Inge als mens. Ze zou ook niet anders willen; in verandering ziet ze beweging, groei, vooruitgang. Ze denkt ook dat het noodzakelijk is, onder meer


de actuaris anders

in deze periode van financiële instabiliteit. Opereren vanuit ideeën, kansen grijpen, mogelijkheden creëren, meegaan met veranderingen, de toekomst maakbaar stellen.

Sagoenie in het jaarverslag om in plaats van een dekkingsgraad een bandbreedte te gaan hanteren, spreekt haar dan ook zeer aan. Ook dat heeft te maken met rust en relativering, zegt ze. En kan een antwoord zijn op de instabiele periode waar we nu in zitten.

Glas-in-lood Zo is ze in het B&B voortdurend bezig met, om de zakelijke term te gebruiken, productontwikkeling. De immens grote kas die nu achter het klooster staat wordt bijvoorbeeld komende tijd omgebouwd van atelier en werkplaats van Glenn tot een binnentuin voor de gasten. Daarbij wordt het tevens een permanente galerie voor het werk van Glenn. Eerder hebben ze het B&B en de vijf appartementen waar de voormalige nonnenkamertjes toe verbouwd waren, opgeknapt. Ze gaan daarbij tot in detail; de kleurigheid van de oorspronkelijke, grote glas-in-loodramen komt bijvoorbeeld speels terug in balustrades en trapleuningen. De vergaderzaal die Inge en Glenn al hadden ingericht, wordt nu ook voor workshops en groepssessies geschikt gemaakt. Ernaast wordt een keukentje en een kleine slaapkamer gecreëerd, zodat ook daar allerlei mogelijkheden voor toepassingen zijn.

Terugrijdend naar kantoor en drukte over de provinciale wegen, en meimerend over alles wat besproken is, blijft er duidelijk iets hangen van de rust en de relativering die Het Klooster uitstraalt. Dat is toch maar mooi meegenomen. www.hetkloosterhoofdplaat.nl

Dekkingsgraad Als we te spreken komen over de bezettingsgraad van het B&B gebruik ik, heel Freudiaans, het woord ‘dekkingsgraad’. Inge lacht, en geeft aan dat ze in de zomermaanden volledig bezet is; en dat ook in de winterperiode steeds meer gebruik van het B&B wordt gemaakt, onder meer door groepen. Een standaardnorm voor de ‘dekkingsgraad’ van het B&B wijst ze echter af. Zo werkt dat niet. De oproep van Rajish

> Inge Priester, gastvrouw Bed&Breakfast

OPROEP Voor de rubriek “de actuaris anders” zoeken we actuarissen die bijzondere of opvallende activiteiten naast hun beroep uitoefenen. Voor meer informatie graag contact opnemen met de bladmanager, Frank Thooft, op [email protected] of telefonisch: 06-4642 8806. de actuaris maart 2012

39

professie & praktijk

door Servaas Houben

D E F A U LT O P O V E R H E I D S O B L I G AT I E S – H E T VERGETEN RISICO De Solvency II standaardformule veronderstelt geen kaptiaalsvereiste voor spread en defaultrisico op Europese overheidsobligaties, dit terwijl er in de wereldgeschiedenis een historie is van landen die hun verplichtingen (deels) niet nakomen. Hierdoor is de kapitaalsvereiste voor het aanhouden van Duitse staatsobligaties dezelfde als voor Griekse staatsobligaties, hoewel de risico’s significant verschillen. Voor niet-Europese overheidsobgliaties hanteert de Solvency II standaardformule agency ratings om toekomstige risico’s in te schatten. Dit artikel laat zien dat zowel spread- als defaultrisico van Europese overheidsobligaties reële risico’s zijn voor een verzekeraar, en toont opties om de kapitaalsvereiste van deze risico’s te kwantificeren. De kwantificeren hangt echter af van (subjectieve) agency ratings, hetgeen niet in lijn is met een marktconforme waarderingsmethodiek.

Historisch default overzicht

Servaas Houben werkt als risk actuary in het Solvency II team van Prudential in Londen

Uit historische data is het uitsluiten van default risico op Europese overheidsobligaties niet gestaafd. Reinhart en Rogoff geven een gedetailleerd overzicht van sovereign defaults (waaronder één Nederlandse!) vanaf de Napoleaanse oorlogen. De auteurs tonen dat defaults in golven plaatsvinden waarbij na lange periodes zonder default, periodes met een sterke toename in defaults voorvallen. Ook beperken defaults zich niet tot LatijnsAmerikaanse en Afrikaanse landen: Default and re-scheduling

Afrika Azië Europa Latijns Amerika

1800-24

1825-49

1850-74

1875-99

1900-24

1925-49

1950-74

1975-2006

NA NA 13 NA

NA NA 9 15

1 NA 7 10

1 NA 5 22

1 1 2 13

0 2 12 18

1 4 0 11

21 7 7 36

Tabel 1: Bron Reinhart en Rogoff

Bovendien merken zij op dat defaults zowel gebeuren door afwaardering van activa als door het overmatig bijprinten van geld (seignorage). Verder is er een meningsverschil of het uitstellen van betalingen direct voor een default zorgt, of dat ook de intentie achter een uitstelling van belang is.

Spread risico analyse Behalve het risico dat een overheid default, bestaat het risico dat de yield op overheidsobligaties stijgt, waardoor de waarde van de obligatie daalt. Doordat de swapmarkt meer liquide is dan de obligatiemarkt, gebruiken de meeste verzekeraars een swaprente, met een kredietaanpassing, om verplichtingskasstromen te disconteren. Niettemin, als deze verplichtingen zijn afgedekt met overheidsobligaties ontstaat het risico dat de rente op overheidsobligaties in sommige scenarios hoger is dan de swaprente. De onderstaande figuur laat zien hoe je een 1 in x scenario vaststelt voor Filipijnse swaps en obligaties:

Spread 7 year PHP swap over 7 Year PHP government bond Dec 2000 - Nov 2011 1,0

0.016

0,9

0.014 1 in 200 scenario

0,8

0.012 0,7 0.010

0,5

0.008

0,4

0.006

0,3 0.004 0,2 0.002

0,1 0,0

0.000 -5

-4

spread in % Figuur 1: bron Bloomberg


-3

-2

-1

0

1

2

3

4 cdf

5 pdf

probability

cumulative probability

0,6


Toch heeft deze methode zijn beperkingen: – Een liquiditeit- en kredietaanpassing is vereist om overheidsobligaties met swaps te vergelijken; – De swapmarkt is nog niet overal diep en ver ontwikkeld (bijvoorbeeld Azië); – Datagebrek vereist een subjectieve keuze van duration of inter-/extrapolatie; – Alleen het risico in de afname van spreads wordt bepaald, en niet de kans op default. Begin 2012 zijn er Europese landen waarvoor de spread dermate is opgelopen, dat het negeren van spread risico lastig te onderbouwen valt.

– Verschil local en foreign defaults: de lokale rating is meestal hoger dan de foreign rating omdat overheden geld bij kunnen drukken om een lokale default te vermijden, en de politieke en economische kosten van een lokale default hoger liggen. Alhoewel het verschil tussen het aantal foreign en local defaults gedaald is over de jaren, is de keuze tussen de twee ratings subjectief; – Geen historische 1-jaars investment grade defaults: het gebruik van een langere historie (5 of 10 jaar) default kans (PDi) leidt daarom tot een betere risico-inschatting. De volgende formule bepaalt de 1-jaars default kans (␦i):

Model voor default risico inschatting

– De laagste rating categorie, CCC-C, is een ‘mixed-bag’ die zowel landen bevat met een grote kans om in de toekomst de verplichtingen niet na te komen (bijvoorbeeld Griekenland) als landen die reeds niet aan hun verplichtingen hebben voldaan en terug naar de kapitaalmarkt zijn gegaan.

Het spread risico hoeft op zich niet onoverkomenlijk te zijn voor een verzekeraar: wanneer een overheid default of de waarde van staatsobligaties daalt door een toename in spreads, kan de toezichthouder toestaan dat de waarde van de verplichtingen proportioneel daalt met de obligatiewaardes. Echter, wanneer een verzekeraar beleggingen en verplichtingen heeft in buitenlandse overheidsobligaties, bestaat er minder zekerheid dat de buitenlandse toezichtshouder dit principe hanteert. Naast het standaard valutarisico bestaat dan ook het risico dat een overheid default. Vanwege het reputatierisico is het voor de verzekeraar niet goed mogelijk om de verplichtingen niet na te komen: een default model wordt dan gehanteerd om de kapitaalsvereiste te bepalen. Het default risico voor bedrijfsobligaties wordt meestal ingeschat door middel van de kans op default (PD) en de recovery rate (RR) zodra default eenmaal heeft plaatsgevonden. Structural form modellen veronderstellen een threshold (ook wel default boundary genoemd) waarna default plaatsvindt. Het verlies wordt als volgt berekend: Loss amount = PD x Loss given default x (1-RR) Voor de PD wordt een standaard normale verdeling gebruikt en voor de RR een beta verdeling. Een Monte Carlo simulatie creëert random numbers voor PD en RR waarmee een VaR kan worden afgeleid. Rating agencies verstrekken jaarlijks een rapport met PD en RR per activa type en rating.

Beperkingen rating data Het default model lijkt een goede manier om een kapitaalsvereiste voor default risico in te schatten, maar rating data hebben helaas verschillende beperkingen: – Gebrek aan historische defaults: Moody’s vermeldt slechts 15 defaults tussen 1983-2010; – Veranderde dataset: tot 1990 bestond het overgrote merendeel van Moody’s overheidsobligaties uit investment grade (BBB en hoger). Doordat steeds meer emerging markets toegang hebben gezocht tot de obligatiemarkt, is het aandeel speculatieve obligaties (BB en lager) gestegen. De toename van het aantal defaults over tijd (de eerste default in de Moody’s dataset was pas in 1998), laat zien dat tegenpartijen minder risicoloos zijn dan vroeger. Een simpel historisch gemiddelde brengt daarom de risico’s onvoldoende in kaart; – Gebrekkige transparantie over berekening 1-jaars default kans: specifieke beschrijvingen welke methoden rating agencies hanteren zijn niet voorhanden waardoor het vergelijken van de 1-jaars default kans lastig is;

1n(1-PD ) 1-PDi = e -t ␦ t => ␦i = – ––––––––––––––i––– t

Rating agencies claimen dat hun procedure voor het toekennen van een rating op dezelfde grondslagen is gebaseerd voor bedrijven en landen. Omdat voor bedrijven veel meer beschikbare data voorhanden zijn dan voor landen, kan voor de PD en RR van landen ook van de data van bedrijven worden uitgegaan. Tevens zijn er wel 1-jaars historische defaults voor investment grade bedrijfsobligaties in tegenstelling tot overheidsobligaties. De enige aanpassing die overblijft is voor de CCC-C rating: landen kunnen defaulten en na een herstructurering terugkeren naar de kapitaalmarkt terwijl dit voor bedrijven vaak geen optie is. Een verlaging van de PD bij de CCC-C rating van landen ten opzichte van de PD van bedrijven is daarom vereist.

Conclusie Agency ratings hebben een prominente rol in het Solvency II framewerk en het default model. Echter, de toepassing van een (subjectieve) risico inschatting door ratings, past niet in een marktconform risicomodel als Solvency II. De actuariële professie zou er goed aan doen een meer marktconform instrument te hanteren om de risico’s van tegenpartijen in te schatten: markt ratings, zoals vervat in spreads, of CDS data, kunnen hierbij uitkomst bieden ook al leidt dit tot meer volatiliteit. In de tussentijd zou het gebruik van een gemiddelde rating van verschillende agencies als tussenpaus kunnen werken.

Contact: [email protected] of via de blog http://actuaryabroad.wordpress.com/ Bronvermelding: – Moody’s, Corporate Default and Recovery Rates, 1983-2010, February 28, 2011 – Moody’s, Narrowing the gap – a clarification of Moody's approach to local versus foreign currency government bond ratings, February 2010 – Moody’s, Sovereign Default and Recovery Rates, 1983-2010, May 10, 2011 – Reinhart & Rogoff, This time is different: A Panoramic View of Eight Centuries of Financial Crises, April 16, 2008 – Remolona, Scatigna, Wu, A ratings-based approach to measuring sovereign credit risk, International Journal of Finance and Economics volume 13 (2008) – S&P, Sovereign Defaults And Rating Transition Data, 2010 Update, 23 Feb 2011 – Webber, Lewis – bank of England, Decomposing corporate bond spreads, 2007Q4


41


door Hans de Mik

GELIJKE VERZEKERINGSPREMIES VOOR MANNEN EN VROUWEN Op 1 maart 2011 heeft het Europese Hof van Justitie beslist dat sprake is van discriminatie wanneer het geslacht van de verzekerde als risicofactor wordt gehanteerd binnen verzekeringsovereenkomsten. De uitspraak was het eindresultaat van een beroep dat de Belgische consumentenbond Test-Aankoop en twee particulieren hadden ingediend bij het Belgische Grondwettelijk Hof in het kader van de gelijkheid van mannen en vrouwen en zal vergaande gevolgen hebben voor de Europese verzekeringsindustrie. De Belgische consumentenbond is content met de uitspraak van het Hof van Justitie en verwacht voor de consument geen negatieve effecten. Vooralsnog valt dit echter nog te bezien.

Dit artikel gaat in op de gepubliceerde richtsnoeren, de gevolgen van de uitspraak voor de verzekeringsindustrie en de impact die de uitspraak op de bedrijfsvoering van verzekeraars zal hebben. Daarnaast wordt de achtergrond van de uitspraak behandeld.

Richtsnoeren voor de verzekeringsindustrie

Drs. Hans de Mik is manager bij Ernst & Young Actuarissen BV Dit artikel is op persoonlijk titel geschreven. 1 – C(2011) 9497 final, Guidelines on the application of Council Directive 2004/113/EC to insurance, in the lightof the judgment of the Court of Justice of the European Union in Case C-236/09 (Test-Achats) 2 – Richtlijn 2006/54. 3 – Premies gebaseerd op premie offertes van verschillende verzekeraars opgehaald van www.independer.nl

De uitspraak van het Hof laat de mogelijkheid tot ongelijke behandeling van mannen en vrouwen bij verzekeringscontracten er 21 december 2012 vervallen (zie kader achtergrond). Vanaf deze datum mag bij nieuwe contracten het gebruik van seksegerelateerde actuariële factoren niet meer resulteren in verschillen tussen premies en uitkeringen van individuele personen. Aangezien in de uitspraak van het Hof verschillende zaken beperkt zijn uitgewerkt, heeft de Europese Commissie op 22 december 2011 richtsnoeren1 gepubliceerd die de industrie moeten helpen bij de interpretatie van de uitspraak. In deze richtsnoeren wordt onder meer duidelijk gemaakt welke gevallen niet als nieuw contract worden gezien en daarmee niet direct leiden tot een verplichte toepassing van unisekspremies: – Stilzwijgende verlenging van een bestaand contract; – Aanpassing van een contract (bijvoorbeeld premiehoogte) door de verzekeraar op basis van vooraf vastgestelde parameters waarbij geen toestemming van de polishouder nodig is; – Verhoging van verzekerd kapitaal door de polishouder op basis van vooraf vastgelegde voorwaarden; – Overdracht van verzekeringsportefeuille van verzekeraar A naar verzekeraar B. Daarnaast geven de richtsnoeren aan dat het geslacht van de verzekerde nog wel gebruikt mag worden bij: – Reservering en risico analyses; – Herverzekeringspremies; – Marketing (campagne richten op bepaald geslacht); – Interpretatie van uitkomsten van medische analyses.


Er zijn ook risicofactoren die sterk gecorreleerd zijn met het geslacht. Ten aanzien van het gebruik van deze risicofactoren is aangegeven dat er geen sprake is van indirecte discriminatie naar geslacht zolang deze factoren op zichzelf een legitieme risicofactor zijn en proportioneel worden meegenomen. De richtsnoeren geven daarbij het voorbeeld van premiedifferentiatie naar grootte van de automotor bij autoverzekeringen. Ondanks dat statistisch gezien mannen mogelijk vaker een auto rijden met een krachtigere motor, blijft de motor een legitieme risicofactor. De lengte van de bestuurder daarentegen niet. Ten slotte wordt benadrukt dat de uitspraak van het Hof van Justitie enkel betrekking heeft op private verzekeringen en niet op verzekeringen voortkomend uit een arbeidsrelatie. De gelijke behandeling van mannen en vrouwen voor dergelijke toezeggingen is vastgelegd in een andere Europese richtlijn2.

Gevolgen voor de verzekeringsindustrie Alle Europese lidstaten hebben in nationale wetgeving voor levensverzekeringen gebruik gemaakt van de uitzondering op de unisekspremies, bij schadeverzekeringen is dit niet in alle gevallen gebeurd. Ook in Nederland is voor schadeverzekeringen geen uitzondering gemaakt en mag er sinds 21 december 2007 in de premie geen differentiatie naar geslacht plaatsvinden. De uitzondering die nu nog in de nationale wetgeving in deze lidstaten is opgenomen, zoals in Nederland in het Besluit gelijke behandeling, zullen verwijderd moeten worden. Door het verplichtstellen van een unisekspremie voor levensverzekeringen zullen verzekeraars waarschijnlijk nog meer trachten andere factoren in de premiestelling te betrekken die informatie geven over de levensverwachting, zoals meer sociaal-economische factoren als beroep, regio, burgerlijke staat of eigen woning bezit. Bij de vaststelling van unisekspremies voor de nieuwe contracten zullen verzekeraars daarnaast rekening moeten houden met de verwachte mix van mannen en


vrouwen in de verzekerings-portefeuille. Deze mix zouden zij positief kunnen beïnvloeden door het gebruik van selectieve marketing of door het product te koppelen aan andere (verzekerings)producten die met name voor de beoogde groep aantrekkelijk zijn. Nadat het product in de markt is gezet, zijn verschillende processen te verwachten die de samenstelling van de bestaande en nieuwe verzekeringsportefeuille raken. Door het hanteren van een unisekspremie zullen bij een overlijdensrisicoverzekering de premies voor vrouwen in de nieuwe situatie hoger zijn dan in de huidige situatie en voor mannen lager. Voor mannen kan het daarmee aantrekkelijk zijn om de bestaande polis premievrij te maken of af te kopen en een nieuwe polis af te sluiten tegen de lagere unisekspremies. Afkoopkansen zullen hierdoor toenemen, afhankelijk van het te behalen voordeel van een overstap. Doordat overlijdensrisicoverzekeringen voor vrouwen in de nieuwe situatie duurder zijn, zullen zij mogelijk geneigd zijn deze af te sluiten voordat de nieuwe tarieven gelden en/of zullen zij minder snel een risicodekking nemen na de invoering van unisekstarieven.

Genoemde bewegingen zullen het aandeel mannen in de nieuwe portefeuille positief beïnvloeden en het aandeel vrouwen negatief. Wanneer het aandeel mannen in de nieuwe portefeuille groter is dan gehanteerd voor de vaststelling van de unisekspremie zal de unisekspremie niet langer kostendekkend zijn. Wanneer de polisvoorwaarden een tussentijdse premieverhoging mogelijk maken, zal de unisekspremie verder stijgen richting de vroegere tarieven voor mannen. Hierdoor zullen mogelijk meer vrouwen in de nieuwe portefeuille afhaken waardoor de portefeuille mix wederom vraagt om een premieverhoging. Gegeven de onzekerheid van de verzekeraar over de portefeuille mix zullen de unisekspremies waarschijnlijk hoger komen te liggen dan het gewogen gemiddelde van beide premies: de verzekeraar zal mogelijk een veiligheidsopslag in de premie meenemen om dit risico aan de verzekerden door te belasten. In tabel 1 is een voorbeeld weergegeven voor een tijdelijke overlijdensrisicoverzekering van een gelijkblijvend kapitaal van € 500.000 tegen premiebetaling, ingaand op leeftijd 30 met een looptijd van 30 jaar3.


43


Overlijdensrisico

Huidige offerte premie

Target mix

Gewogen gemiddelde

Inclusief risicomarge

40 32

60% 40%

37 37

37-40 37-40

Mannen Vrouwen

In dit voorbeeld zal de premie voor mannen in de nieuwe situatie mogelijk tot 8% lager liggen dan in de huidige; vrouwen zullen waarschijnlijk minimaal 15% meer gaan betalen. Uiteraard zijn tegengestelde effecten te verwachten bij lijfrenteproducten. Daarnaast dient de verzekeraar mogelijk extra kapitaal aan te houden onder Solvency II door dit risico te betrekken in de berekeningen van het vereiste kapitaal en/of een aanvullende voorziening te vormen. Herverzekeraars zullen op het mixrisico inspringen aangezien zij niet worden geraakt door de aangepaste regelgeving; zij belasten geen premies door aan individuen maar aan de verzekeraar.

Voorbereidingen op invoering Al zal de verplichte invoering van unisekspremies pas eind 2012 zijn doorgang vinden, de effecten van deze invoering dienen nu reeds in ogenschouw te worden genomen. De invoering zal de uitloop van de bestaande verzekeringsportefeuille beïnvloeden en daarmee de “best estimate” kasstroomprojectie van de huidige verzekeringsportefeuille. In voorbereiding op de invoering zullen verzekeraars zich daarnaast onder andere moeten richten op:

– Ontwikkeling nieuwe verzekeringsproducten die geslacht niet langer als belangrijke risicofactor in de premiestelling meenemen; – Voorbereiden administratiesystemen op de komst van de unisekstarieven en nieuwe producten; – Beoordeling van gehanteerde risicofactoren in de premiestelling om er zeker van te zijn dat er geen sprake is van ongepaste indirecte discriminatie op basis van geslacht; – Onderzoek naar de mogelijkheden om op een effectieve wijze aanpassingen in unisekspremies door te kunnen voeren op basis van portefeuille informatie; – Vaststelling van marketingstrategieën om de portefeuille mix te beïnvloeden. Volgens Vivian Reding, vicevoorzitter van de Europese commissie en EU-commissaris voor Justitie zullen verzekeraars die als eerste uniforme tarieven aanbieden voor mannen en vrouwen een concurrentievoordeel hebben op de Europese markt. Zeker is dat de invoering van de unisekspremies de verzekeraars vele uitdagingen oplevert en daarnaast de mogelijkheid biedt om met innovatieve producten de consument voor zich te winnen.

Achtergrond 4 – Richtlijn 2004/113. 5 – http://www.testaankoop.be/verzekeringen/rechtsza ak-tegen-elke-discriminatie-bijverzekeringen-s534653.htm 6 – Arrest van het Hof (Grote kamer) van 1 maart 2011 in zaak C236/09.

De gelijke behandeling van mannen en vrouwen, bij de toegang tot en het aanbod van goederen en diensten, is vastgelegd in een Europese richtlijn uit 20044. Hierin is opgenomen dat lidstaten ervoor dienen te zorgen dat in alle nieuwe contracten die na 21 december 2007 worden gesloten het gebruik van sekse als een factor bij de berekening van premies niet resulteert in verschillen tussen individuele personen. De richtlijn biedt de lidstaten echter wel de mogelijkheid om ‘verschillen in premies en uitkeringen voor individuele personen toe te staan in de gevallen waarin sekse een bepalende factor is bij de beoordeling van het risico op basis van relevante en nauwkeurige actuariële en statistische gegevens’. In Nederland is in de algemene Wet gelijke behandeling vastgelegd dat het verbod op onderscheid op grond van geslacht niet geldt in gevallen waarin het geslacht bepalend is. Een van deze gevallen is volgens het Besluit gelijke behandeling: ‘de verzekering van een risico dat afhankelijk is van het leven van een persoon tegen een van het geslacht van die persoon afhankelijke premie, voor zover het verschil in levensverwachting tussen mannen en vrouwen het verschil in premie redelijkerwijs meebrengt’.


Volgens de Belgische consumentenbond zijn de door verzekeraars gebruikte sterftecijfers in de meeste gevallen echter onjuist doordat bijvoorbeeld het gedrag van een individu het verschil tussen mannen vrouwen teniet kan doen5. Daarom tekenden zij beroep aan bij het Belgisch Grondwettelijk Hof tegen het feit dat in de Belgische wetgeving gebruik was gemaakt van de mogelijkheid om verschillen in premies en uitkeringen toe te staan voor levensverzekeringen. De zaak kwam uiteindelijk voor bij het Europese Hof van Justitie, waarop het hof heeft aangegeven dat het gelijkheidsbeginsel vereist dat vergelijkbare situaties niet verschillend en verschillende situaties niet gelijk dienen te worden behandeld, tenzij een dergelijke behandeling objectief gerechtvaardigd is6. De mogelijkheid tot objectieve rechtvaardiging werd door de richtlijn aan de lidstaten overgelaten. Deze uitzondering is volgens het Hof echter in strijd met het nagestreefde doel van gelijke behandeling (aangezien het in praktijk voor lidstaten mogelijk zou blijven om de uitzondering onbeperkt toe te blijven passen). Hierop heeft zij uitgesproken dat de uitzondering op artikel 5 per 21 december 2012 komt te vervallen. Vanaf dat moment mag het gebruik van seksegerelateerde actuariële factoren niet meer resulteren in verschillen tussen premies en uitkeringen van individuele personen.

KUNNEN WE JOU EEN FINANCIËLE SLEUTELROL BINNEN ONS BEDRIJF TOEVERTROUWEN? De Nederlandse bevolking vergrijst, mensen leven gemiddeld langer en er worden minder kinderen geboren. Dit betekent dat de pensioenlasten zullen stijgen. Dit heeft ook ingrijpende gevolgen voor een verzekeringsmaatschappij. Binnen Achmea is de actuaris de aangewezen persoon om te berekenen wat de vergrijzing betekent en hierover de directie te adviseren: wat zijn de financiële effecten van weten regelgeving? En wat betekent dit voor de prijs- en premiestelling van producten? En hoe gaan we de in- en externe rapportage hierover zo efficiënt mogelijk inrichten?

Actuaris

Achmea

Natuurlijk houdt de actuaris binnen Achmea zich niet alleen met dit vraagstuk bezig, maar ook met allerlei andere relevante maatschappelijke vraagstukken. Als actuaris binnen Achmea kan jij je op verschillende vakgebieden ontwikkelen. Als grootste actuariële werkgever in Nederland bieden we veel mogelijkheden in jouw vakgebied op verschillende locaties.

Het motto van Achmea luidt: Achmea ontzorgt. Om dat waar te kunnen maken, hebben we medewerkers nodig die verder kijken dan hun eigen bureau. Die oog hebben voor wat er speelt. Maar vooral: mensen die zich inleven in onze klanten en dat weten te vertalen naar originele oplossingen.

Meer weten? Wat we vragen Ben je al actuaris? Of studeer je voor actuarieel analist of actuaris? Dan maken we graag kennis met jou!

Wat wij bieden Wij bieden een afwisselende baan in een moderne en enthousiaste organisatie. De arbeidsvoorwaarden zijn uitstekend: bijvoorbeeld een 13e maand, een pensioenvoorziening en een marktconform salaris. Bovendien kun je rekenen op veel mogelijkheden tot persoonlijke en professionele ontwikkeling.

Neem contact op met Sandrien Bekker, recruiter, (06) 51 18 9852. Je vindt de actuele functieprofielen en de mogelijkheid om te solliciteren op www.werkenbijachmea.nl/finance. Hier kun je ook een jobalert aanmaken zodat je in de toekomst als eerste op de hoogte bent van actuariële vacatures bij Achmea.

KUNNEN WE JOU ONZE KLANTEN TOEVERTROUWEN?

AGIS AVÉ RO ACH MEA C E N T R A A L B E H E ER A C H M E A FBTO I N T E R PO L I S Z I LV E R E N K RU I S A C H M E A

werkenbijachmea.nl



Rob van Horssen, China Wat maakte dat je voor dit land koos? De oorsprong van mijn buitenland-ervaring gaat terug naar 1990 toen ik een jaar naar Maleisië ben gegaan om er te werken. Daar ben ik verliefd geworden op Azië. Het werk dat ik deed was niet echt bijzonder, maar de ervaring eromheen was dat zeker wel. Helaas moest ik na een jaar terug om in militaire dienst te gaan, wat destijds nog verplicht was. In de jaren daarna, toen ik inmiddels bij Delta Lloyd werkte, ben ik nog regelmatig op vakantie in Azië gegaan. Toch was dat anders dan er wonen en werken. Ik ben vooral geïnteresseerd in hoe mensen leven, en op vakantie is de focus veel meer op gebouwen, toeristische attracties en eten. Daarom besloot ik om nog een aantal jaren naar Azië te gaan. Ik heb toen mijn rugzak genomen en ben naar China vertrokken. Het enige dat ik had geregeld was een hotel voor een week. Waarom China? Nou, omdat China voor mij het meest Aziatische land van Azië is. Als het me niet zou lukken om daar een baan te vinden, dan zou ik het in Hong Kong, Singapore of Maleisië gaan proberen, in die volgorde, van moeilijk naar makkelijker. All that followed is history. Nu ik op die periode terugkijk was ik wellicht wel erg naïef, maar uiteindelijk heb ik geluk gehad en heb ik binnen de tijd van mijn toeristenvisum werk gevonden, bij een Chinese verzekeraar. Dat is inmiddels 14 jaar geleden. 46 de actuaris maart 2012

Wat trekt je aan in dat land? In het begin was het voornamelijk de verschillen in cultuur. Na 14 jaar vervagen die verschillen een beetje voor mij, maar zeker in het begin viel ik van de ene verbazing in de andere. Ik schreef ellenlange e-mails, destijds nog vanuit internetcafés, naar vrienden en familie over wat ik in die week weer allemaal gezien en meegemaakt had. Over de chaos in het verkeer, de eet- en drinksessies met collega's (waar ik als enige buitenlander natuurlijk het middelpunt van belangstelling was en vaker dan gewild moest proosten), de vreemde gewoonten op het werk, etc., etc. Inmiddels zijn we 14 jaren verder, werk ik bij een buitenlandse herverzekeraar, en heb ik een gezin hier. Mijn echtgenote komt uit Shanghai en mijn kinderen gaan naar een lokale school. China is voor mij nu het thuisland. En dan gaan andere dingen spelen. Zo vind ik het erg prettig om in een dynamische omgeving te wonen en vooral te observeren. In Shanghai wonen 19 miljoen mensen en dat geeft een bepaalde dynamiek. In vergelijking voelt Amsterdam aan als een dorp. Daarnaast raast de economie van China verder in de vaart der volkeren. In 2011 groeide de economie met meer dan 9 procent, ondanks alle kommer en kwel in de voornaamste exportlanden van China. Dat maakt dat mensen vooral bezig zijn met geld verdienen en dat geeft op zichzelf weer een speciale dynamiek.


Wat betekent werken in het buitenland? Wat zijn de voordelen of nadelen? Werken in het buitenland betekent vooral werken met mensen die er andere gewoonten en gedachten op nahouden. Het kostte mij enige tijd om uit een antwoord op te maken of de andere persoon nu ‘ja’, ‘nee’ of ‘misschien’ zei. Dan kwam ik uit een meeting met het idee dat het wel goed zat, en werd me door collega's duidelijk gemaakt dat door de manier waarop het gezegd werd overduidelijk een ‘nee’ werd bedoeld. Een ander punt, wat ik als een voordeel zie, is dat er meer gereisd moet worden. Ik heb wel eens voor een meeting aan de andere kant van China een vliegreis van 5 uur moeten maken. Ook ga ik, doordat ik in mijn gebied verantwoordelijk ben voor Azië, regelmatig naar Japan, Korea, Taiwan en andere landen. Die afwisseling trekt mij nog steeds. Wat houdt lunchen in dit land in? Als ik niet met klanten of collega's ga eten dan ga ik meestal gewoon voor een sandwich. Met klanten of collega's (bijvoorbeeld als er mensen uit het hoofdkantoor voorbij komen) gaan we meestal ergens in de buurt in een Chinees restaurant eten. Dan zitten we met z'n tienen aan een grote ronde tafel met een draaiblad in het midden, en wordt er steevast veel te veel besteld. Het grote voordeel van deze manier van eten is dat je veel keus en afwisseling hebt, terwijl je zelf kan bepalen waar je veel van eet, en waarvan weinig. Meestal wordt er tijdens de lunch geen alcohol gedronken, maar dat halen we bij een diner met klanten wel weer in. Hoe kijkt men in dit land aan tegen Nederlanders? Vroeger was het eerste wat ze zeiden: ‘Van Basten, Gullit, Bergkamp’. Tegenwoordig heeft het voetbal sterk aan imago verloren en heeft men toch meer de associatie met tulpen en molens. Sommige mensen zijn wel eens in Nederland geweest, maar voor de meesten is Nederland toch een klein landje in Verweggistan. Voor Chinezen is het verschil met Duitsers of Amerikanen niet zo vreselijk groot. Positieve discriminatie ten opzichte van buitenlanders is hier sterker dan de negatieve discriminatie. Zo hoef ik nooit te wachten om een beveiligd compound binnen te komen. Mijn blanke gezicht is voldoende. Hoe kijkt met in dit land aan tegen actuarissen? Vreemd genoeg weten relatief veel mensen wat actuarissen zijn. Althans, ze weten dat ze bij verzekeraars werken en veel geld verdienen. Vooral vanwege dat laatste hebben actuarissen een hoog aanzien, en is het vaak een goede binnenkomer bij nieuwe vrienden als iemand tegen ze zegt dat ik actuaris ben. De opleiding tot actuaris is ook best populair. Ik heb geen statistieken, maar het zou mij niet verbazen als het aantal mensen dat voor actuaris studeert groter is dan in enig ander land. Er is ook wel veel vraag naar actuarissen, hoewel meer bij levensverzekeraars dan bij schadeverzekeraars. Waarin verschilt het werken als actuaris in dit land en Nederland? Het is moeilijk daar een persoonlijk antwoord op te geven, aangezien ik tegenwoordig geen actuariële baan meer heb. Ik houd me met herverzekerings-underwriting bezig, waar de actuariële achtergrond natuurlijk wel helpt, maar waar ik weinig actuariële methoden direct bij toepas. Collega-actuarissen in China zijn meestal lokale Chinezen, en hun salaris is nog niet te vergelijken met de salarissen in Nederland. Naarmate de positie verbetert gaan de salarissen wel sterk omhoog. Ik denk dat er in de topposities toch een behoorlijk aantal actuarissen zijn die boven de Balkenende-norm zitten. Bevoegdheden verschillen sterk van bedrijf tot bedrijf. Daar waar een certificerend actuaris in Nederlands toch voornamelijk met certificerende

bevoegdheden bezig is, zijn sommige Chinese actuarissen veel meer bezig met product development, anderen met premie- en reserveberekeningen, en weer anderen met beleidsbepaling.

Wat zijn in dit land de actuele actuariële onderwerpen? Er zijn verschillende ‘trending topics’. Zo is er het plan de tarieven voor autoverzekeringen (80% van de totale schadeverzekeringspremies) langzaam los te laten, en dit betekent dat er veel meer gerekend zal moeten worden aan de schade-ervaring. Daarnaast is productinnovatie een groot thema in China waar ook actuarissen hun steentje aan bijdragen. Uiteindelijk wordt de verzekeringsindustrie vooral gezien als support voor de verdere groei in de economie, en meer verschillende producten betekent meer keuze en daardoor meer ondersteuning voor de economie. Ook Solvency is een groot thema, omdat het kapitaalaanbod de sterke groei (in voorgaande jaren groeide de verzekeringspremies met een gemiddelde van ongeveer 20% jaarlijks) niet kan bijbenen. Wat doet de actuarisvereniging in dit land voor actuarissen? De actuarisvereniging is nog heel jong, en toen ik nog de enige schade-actuaris (en enige buitenlander) in een Chinees bedrijf was bestond er nog geen vereniging. Ik ben nu ook geen lid van de Chinese actuarisvereniging, hoewel ik vroeger nog wel eens presentaties heb gegeven op de landelijke bijeenkomst van actuarissen. Naast deze jaarlijkse bijeenkomst organiseert de actuarisvereniging regelmatig seminars over uiteenlopende onderwerpen. Ook worden er papers geschreven en gepubliceerd, en zijn er taskforces over actuele onderwerpen. De actuarisvereniging is duidelijk actiever geworden in de laatste jaren. Wat mis je van Nederland, en wat mis je absoluut niet? Wat ik toch nog het meeste mis zijn de vele ongezonde, maar lekkere, snacks, zoals een broodje frikandel. Vroeger miste ik ook de Nederlandse televisieprogramma's maar tegenwoordig is dat door Uitzending Gemist niet zo'n probleem meer. Wel mis ik nog de voetbalwedstrijden die door rechtenkwesties niet uitgezonden worden en sowieso op een voor mij verkeerd tijdstip plaatsvinden. Wat ik absoluut niet mis, is de neiging van Nederlanders om over alles en iedereen (voornamelijk de regering en buitenlanders) te klagen. Men weet eenvoudig niet hoe goed men het, objectief gezien, in Nederland heeft. Als geboren Venlonaar steekt het me wel dat de voornaamste klager een plaatsgenoot van mij is.


47

column

Onze bijdrage aan financiële stabiliteit

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

We leven in een unieke en financieel interessante tijd. De vraag is of wij ooit nog zo’n ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ interessante tijd mee zullen maken. Ga maar na: een landencrisis, een eurocrisis, een ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ bankencrisis, een huizencrisis en een pensioencrisis. Is er sprake van een tweede ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ wereldwijde economische crisis sinds de jaren dertig van de vorige eeuw? Destijds werden ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ de Verenigde Staten als eerste hard getroffen en namen zij de rest van de wereld, en in het ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ bijzonder Europa, mee in een wereldwijde depressie. De gevolgen van ‘The great ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ depression’ in de 20ste eeuw zijn genoegzaam bekend. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Op donderdag 12 januari jongstleden kwam ik eerder thuis dan normaal het geval is. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Tijdens het avondeten keek ik met het gezin - op verzoek van mijn zoontje van negen jaar ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ naar het televisieprogramma: het Klokhuis. Het was een bijzondere uitzending met als ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ thema de ’Canon-Crisisjaren’. Aan de hand van het boek ‘Het schrift van Siem’ van Jos de ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Valk, werd tijdens de uitzending verteld hoe mensen in Nederland leefden tijdens de eerste ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ economische crisis. Als exportland kon Nederland in de jaren dertig weinig verkopen aan ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ het buitenland, waardoor veel bedrijven in problemen kwamen en steeds meer mensen ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ werkloos raakten. Wist u bijvoorbeeld dat het Amsterdamse bos - waar ik wekelijks ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ hardloop – in die jaren is aangelegd door de vele werklozen in Nederland? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

De geschiedenis leert dat in tijden van crisis vaak de beste innovaties worden gedaan. Deze ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ uitdagende tijd moet mijns inziens dan ook benut worden om goed na te denken welke ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ vernieuwingen wenselijk en noodzakelijk zijn, zodat komende generaties daar de vruchten ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ van kunnen plukken. Ik doel daarbij niet alleen sec op vernieuwingen in ons vakgebied ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ maar juist op vernieuwing in relatie tot zaken met een grote maatschappelijke relevantie. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Met andere woorden: welke bijdrage kunnen wij als actuarissen leveren aan de financiële ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ stabiliteit? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ik treed wellicht in herhaling, maar ik ben van mening dat actuarissen zich meer moeten ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ laten gelden. We moeten ervan bewust zijn dat ons werkveld snel aan het veranderen is. De ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ modellen en parameters die wij hanteren dienen vaker tegen het licht te worden ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ gehouden. Een aantal andere belangrijke en actuele vragen zijn: wat gaat er bijvoorbeeld ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ gebeuren met de positie van waarmerkende actuarissen? Bestaat deze rol nog steeds over ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ vijf jaar en zo ja, in welke vorm en bij welke financiële instellingen? Of worden actuarissen ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ meer gezien als risk managers en steeds minder als de klassieke rekenmeesters? Wegen ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ zaken als cultuur en gedrag mee? Wat is straks de rol van actuarissen bij het steeds ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ belangrijker wordende thema MVO? En last but not least, welke impact hebben de ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ veranderingen op onze (internationaal erkende) opleiding, PE en vereiste competenties? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

In ieder geval zullen we meer dan voorheen transparanter verantwoording moeten afleggen ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ over het werk dat we doen. De manier van communiceren wordt daarbij ook steeds ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ belangrijker. Wat wij doen en waar wij voor staan moeten we in eenvoudige bewoordingen ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ uitleggen. Dat zijn we in mijn ogen verplicht aan dat deel van de samenleving dat een ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ beroep doet op ons werk. Ook de wijze waarop de toezichthouder tegenwoordig zijn rol ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ vervult, maakt dat aan ons en aan ons werk steeds hogere eisen worden gesteld. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

De manier om een bijdrage te leveren, is door volledig transparant en onafhankelijk te zijn, ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ons kwetsbaar durven op te stellen en meer te innoveren. Na de economische crisis van de ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ jaren dertig duurde het meer dan tien jaar voordat er in Nederland weer sprake was van ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ financiële stabiliteit. Ik ga ervan uit dat het nu niet zo lang zal duren. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Never waste a good crisis! Pakt u deze handschoen ook op? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Rajish Sagoenie

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

voorzitter AG&AI ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________


verenigingsnieuws

door Gilbert Pluym

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

P E R M A N E N T E E D U C AT I E

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Inmiddels is het al weer ruim vijf jaar geleden dat het Actuarieel Genootschap de verplichting tot Permanente Educatie (PE) invoerde voor actuarissen AG. Op 1 januari 2007 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ging de eerste periode in, van eerst twee jaar en later uitgebreid tot drie jaar. We zitten nu _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ in het laatste jaar van de tweede drie-jaarsperiode. 1 januari 2011 werd ook Permanente _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Educatie voor actuarieel analisten ingevoerd. Tijd voor een korte stand van zaken. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

In de eerste periode moesten er veel punten Het lijkt nu bijna onwerkelijk dat er een tijd was waarin _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

gehaald worden, maar kon het ook op veel we als beroepsgroep geen c.q. alleen een morele PE_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

manieren. Een aantal, in de meeste gevallen plicht hadden. Voor het overgrote deel van de leden is _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

oneigenlijke, manieren, zoals commissiewerk en de invoering van verplichte PE aanleiding geweest om _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Drs. G. Th. Pluym AAG is lid doceren, is in de tweede periode geschrapt. bewuster om te gaan met hun leermomenten. Ook veel _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ van de Commissie Jammer voor vele vrijwilligers, maar wel geheel in bedrijven hebben zich actiever opgesteld om Accreditatie Permanente _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Educatie (CAPE) de geest van PE. kennisverbreding en –verdieping in hun organisatie te _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

bewerkstelligen. Toch – of juist daardoor - hebben de _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

In de tweede periode is CAPE met controle achteraf Commissie Accreditatie Permanente Educatie (CAPE), het _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

gaan werken (behoudens voor de actuarieel AG-bestuur en andere commissies er nog best veel werk _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

analisten waarbij deze periode controle nog vooraf aan. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

plaats vindt). Dat blijkt meer werk in te houden _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

dan we vooraf gedacht hadden. Veel leden hebben Toen het Actuarieel Genootschap aan verplichte PE _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

hun PE-claims correct ingediend, maar sommigen begon, stond het bij veel andere actuariële _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

hebben bij het indienen het huidige PE-reglement verenigingen nog in de kinderschoenen. De _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

duidelijk niet bij de hand. Dat leidt helaas tot veel verenigingen die het wel geïntroduceerd hadden, leken _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

werk voor de commissie en de medewerkers van het vooral aan de leden zelf over te laten om er echt _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

het AG, en soms ook tot irritaties tussen hen en de inhoud aan te geven. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

betrokken leden. Dan vervloeken we het verplichte _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

PE-systeem wel eens. Het AG heeft hier niet voor gekozen, en als ik naar de _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ervaringen van de commissie kijk, zeer terecht. Onze _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Maar kijkend naar de grote aantallen PE-punten strikte aandacht voor reglement, handleiding, _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

die probleemloos de controle doorstaan, is registratie en controle heeft ons een schat aan _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

duidelijk dat het op peil houden van ervaringen opgeleverd, die er voor zorgen dat de PE_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

professionaliteit en deskundigheid binnen onze resultaten van de vereniging als geheel er mogen zijn _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

beroepsgroep serieus genomen wordt. Het AGen zeker voldoen aan de doelstelling. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

systeem van PE-registratie en PE-controle past _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

geheel in de huidige tijdsgeest dat deskundigheid In de eerste periode werden alle aanvragen vooraf _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

blijvend aangetoond moet worden. Concluderend goedgekeurd. Best veel werk, maar het leerde ons ook _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

mogen we trots zijn dat het AG dit al lang geleden wat er goed of fout ging. Als CAPE gaat onze aandacht _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

niet alleen onderkend heeft, maar ook solide natuurlijk uit naar de vragen en problemen, maar over _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

geborgd heeft in zijn reglementen. het algemeen is de PE-verplichting actief en correct _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

opgepakt door de leden. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________


verenigingsnieuws

P E R M A N E N T E –E D U C A T I E

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

locatie kosten vervolgdata titel start _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

maart _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 395 Operational risk 20 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 125 Certificeerdersbijeenkomst: Korten pensioenrechten 20 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 125 Closed blocks 21 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Almere gratis voor leden AG Jaarcongres 2012 27 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

€ 345 voor niet-leden _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 345 Herverzekeren 29 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

april _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht 125 Certificeerdersbijeenkomst: Good practice Toereikendheidstoets DNB € 10 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 345 Internationale ontwikkelingen 17 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht gratis voor leden ASTIN-borrel 24 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 125 Certificeerdersbijeenkomst: Vereist eigen vermogen en prudent 26 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

person _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

mei _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 595 Management van beleggingsrisico’s voor 15 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

verzekeringsmaatschappijen en pensioenfondsen _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 125 Certificeerdersbijeenkomst: Pensioenakkoord 22 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 125 ACCESS voor analisten 29 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 345 Het wijzigen van de arbeidsvoorwaarde pensioen 31 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 345 Actualiteitencollege ziekte en arbeidsongeschiktheid 31 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

juni _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 125 Certificeerdersbijeenkomst: Hoe rekening te houden met Solvency II 5 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

als certificeerder _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 695 Rente- en liquiditeitsrisico bij verzekeraars voor analisten 19 juni 12 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 345 Productontwikkeling 15 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 345 Pensioenactualiteiten 26 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

september _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 125 Certificeerdersbijeenkomst: Samenwerking accountant 20 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 125 Excel voor analisten 27 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

oktober _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 125 Certificeerdersbijeenkomst: Korten pensioenrechten 2 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 125 Certificeerdersbijeenkomst: Guidance ervaringssterfte 11 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

november _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 125 Certificeerdersbijeenkomst: Pensioenakkoord 5 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

december _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Utrecht € 125 Certificeerdersbijeenkomst: Samenwerking accountant 13 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

verzorgd door het Actuarieel Instituut

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

M U T AT I E S

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Onderstaande actuarissen, actuarieel analisten en geaffilieerden zijn in de afgelopen periode van werkgever veranderd: _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

naam van naar _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Mw. dr. M.N. van den Berg AAG Stichting Pensioenfonds Medisch Specialisten Mn Services _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Mw. drs. A.M.C. Dekker Actuarieel Analist AG Legal & General Nederland AEGON Nederland _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Dhr. drs. K.M. Jap-A-Joe AAG Achmea Holding SNS Reaal _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Mw. R.M.C. Jurrissen Actuarieel Analist AG Towers Watson Sprenkels & Verschuren _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Dhr. drs. H.R. Mulder Towers Watson Triple A - Risk Finance _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Mw. M.V. Tjia Mercer Actuarial Consulting Tjia _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Dhr. dr. drs. B.J. Wijers Aon Hewitt Associates De Nederlandsche Bank _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Dhr. dr. ir. M.F. Uiterdijk AAG De Goudse Verzekeringen De Nederlandsche Bank _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________


51

verenigingsnieuws

European Congress of Actuaries 2012 (ECA 2012): The European Actuary of the Future

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

The format of the Congress will have three parallel streams While European leaders are struggling to find a way out of the _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

(Solvency, Enterprise Risk Management and the role of actuaries), financial crisis and seeking political answers to the challenge, _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

plenary sessions and smaller discussion groups on current and the Groupe Consultatif Actuariel Européen is organising the first _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

European Congress of Actuaries (ECA) in Brussels on 7 and 8 June, emerging issues. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

which will unveil how actuaries are looking at the financial crisis _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

The parallel stream on Solvency will look at the European actuarial and what advice these professionals provide, within the overall _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

world which is significantly affected as a consequence of the theme of The European Actuary of the Future. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Solvency II Directive for insurers. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

It is clear that actuaries’ expertise in understanding and _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

The parallel stream on Enterprise Risk Management is considered an quantifying risk ensures that they are well placed to contribute _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

exciting and important emerging working area for actuaries, since to finding ways out of the financial crisis. What is perhaps less _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

their technical skills have added value not only within the field of recognized is that they also have a significant role to play in _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

the financial industry, but in the so-called "wider fields" as well. relation to other areas where risk has a financial dimension – _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

climate change, longevity, pandemics, and energy supplies are _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

very topical examples which will be explored during the The parallel stream on the Role of the Actuary will look at whether _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Congress. the number of actuaries, although increasing, can meet the strong _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

demand expected with the implementation of Solvency II for _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Speaker and format

insurers, IFRS4 Phase II and the development of solvency rules for _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

pension funds. Speakers include leading experts from the actuarial profession, _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

both practitioners and academics as well as officials from the _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Information

European Commission, EIOPA, the European Parliament, _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

influential figures from industry, national regulatory authorities To learn more about the Congress and to register please visit _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

and decision makers. http://www.eca2012.org. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Risk is the possibility that an undesirable event will occur The demand for skilled actuarial professionals is still growing. Actuaries are the leading professionals in finding ways to manage risk and managing risk _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ requires knowledge of several disciplines. Understanding how businesses operate, how legislation may impact and how financial economics can affect values _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ are all vital skills for an actuary.

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

E M A S

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

EXECUTIVE MASTER OF ACTUARIAL SCIENCE

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

MANAGING FINANCIAL RISKS: A NEW GENERATION OF ACTUARIES

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Distinguish yourself from other risk professionals

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 2 4 to 5-semester, part-time programme in English

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 2 State-of-the-art training towards full actuarial qualification (actuary AG) 2 Central training location in Utrecht

2 Developed in collaboration between the Dutch Actuarial Institute (AI) and 2 International recognition _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

TiasNimbas Business School 2 Directly applicable in your working environment _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2 Shortest route becoming actuary AG (AAG) after completing BSc 2 Exchange of experience and ideas amongst fellow students _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2 Lecturers and tutorials are mixed with case-based learning 2 A major contribution to your network _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ More information can be obtained from the websites of the two partner organisations, the Dutch _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Actuarieel Instituut Actuarial Institute (www.ag-ai.nl) and TiasNimbas Business School (www.TiasNimbas.edu). _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________


verenigingsnieuws

AEMAS

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

De redactie roept op tot bijdragen

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

of ideeën voor onderwerpen of

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

thema's voor het volgende nummer.

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Het meinummer van De Actuaris heeft als thema Innovatie. Een _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

thema dat vanuit verschillende invalshoeken benaderd kan en zal _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

worden. Denk aan de economische kant van innovatie, maar ook _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

aan het Europese, pensioeninhoudelijke en HR perspectief van _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

innovatie. Inhoudelijke bijdragen voor dit themanummer zijn van _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

harte welkom. Je kunt je artikel sturen naar de redactie van De De eerste 23 studenten van het Amsterdam _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Actuaris, op [email protected]. De deadline is 3 april 2012. Executive Master-programme in Actuarial _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Het thema van het julinummer is Schade. Science (AEMAS) hebben de opleiding onlangs _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

volledig afgerond. De opleiding is door het _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

AG geaccrediteerd. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Johan de Witt prijs 2012

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Lever een reële bijdrage aan de ontwikkeling van het actuariële werkterrein en strijd mee om de Johan de Witt prijs 2012! _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ "Als je dan aan het einde een prijs ontvangt van een jury van deskundigen dan is dat een welkome

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ bevestiging van al je werk." (Jenneke Meijer, winnares Johan de Witt scriptieprijs 2011)

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Met de Johan de Witt prijs wil het Actuarieel Genootschap in Nederland onderzoek en praktische toepassing _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

binnen de actuariële wetenschap en haar grensgebieden stimuleren. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

"De prijs liet me toe in discussie te treden met het werkveld en nuttige input te verwerven voor mijn onderzoek. Zo’n mogelijkheid kan je niet onbenut laten." (Katrien Antonio, winnares Johan de Witt publicatieprijs 2011 _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ samen met Richard Plat)

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 2 2 prijzen: van € 10.000 (publicatie) en € 5.000 (scriptie)

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 2 wetenschappelijk gehalte, relevantie en stilistische kwaliteit

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 2 theoretische benadering of empirisch onderzoek

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 2 publicatie of scriptie

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 2 onafhankelijke en deskundige jury

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 2 deadline 17 februari 2012

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ga voor meer informatie naar www.ag-ai.nl – AG – Johan de Witt prijs of neem contact op met Maarten van Meerten ([email protected]).

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Actuarieel Genootschap

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________


53

verenigingsnieuws

Certified Enterprise Risk Actuary

CERA, het antwoord op de wereldwijde behoefte aan hooggekwalificeerde risk professionals in de financiële sector. 2 2 2 2 2

De riskopleiding voor actuarissen Internationaal erkende titel Aansluiting op EMAS en opleiding AG Een evenwichtige mix van theorie en praktijk 4 blokken van 4 lesdagen (inclusief examen)

De CERA leergang is een intensief onderwijsprogramma met betrekking tot (financieel) risicomanagement en is bedoeld voor actuarissen die zich verder willen bekwamen in alle facetten van risicomanagement. De leergang geeft handvatten die direct toepasbaar zijn in de praktijk.

Actuarieel Instituut Kijk voor meer praktische informatie of inschrijven op www.ag-ai.nl – opleidingen – CERA-programma.

MEER INFORMATIE? Het AI biedt de opleiding in twee varianten aan, een intensief en een gespreid traject. Voor meer informatie over de leergang of inschrijven kunt u contact opnemen met Roos Jaspers, bereikbaar op telefoonnummer 030-6866156 of per e-mail [email protected]

colofon de actuaris - jaargang 19 - nummer 4 - magazine van het Actuarieel Genootschap – ISSN 0929-4562

redactie

advertenties

abonnementen

disclaimer

Dominique de Baar Muriël van den Berg René Brinksma (voorzitter a.i.) Wil Jacobs Peter van Meel (voorzitter) Jenneke Meijer Harry Ros Willem Schuddeboom Jeroen Terheggen Frank Thooft

Informatieblad (inclusief tarieven) downloaden van de website (www.ag-ai.nl) of op aanvraag verkrijgbaar bij Nicole Kurpershoek. Voor vragen over aanleveren advertentiemateriaal: Nicole Kurpershoek E [email protected] T 06-53 77 99 40 Deadline reservering advertentieruimte voor het volgende nummer (mei 2012) uiterlijk 16 april 2012.

Voor personen die het periodiek niet via betrokkenheid bij het Actuarieel Genootschap & Actuarieel Instituut ontvangen, kost een jaar-abonnement € 75,- (excl. BTW). Annulering van het abonnement schriftelijk twee maanden voor aanvang nieuwe abonnementsperiode. Voor aanmelding: Pascale Mandjes-Heese E [email protected] T 030 - 686 61 54

De Actuaris kent de mogelijkheid om in het kader van advertorials artikelen te plaatsen. Voor nadere informatie hierover kunt u contact opnemen met Nicole Kurpershoek.

losse nummers

Hoewel aan de totstandkoming van 'De Actuaris' de uiterste zorg is besteed, aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) (Redactie) en het Bestuur AG, alsmede de uitgever(s), geen enkele aansprakelijkheid voor eventuele fouten en of onvolkomenheden, noch voor de gevolgen daarvan. 'De Actuaris' wordt uitgegeven in opdracht van het Bestuur AG. De in het tijdschrift voorkomende meningsuitingen mogen echter niet worden gezien als de officiële zienswijzen van de Redactiecommissie en/of het Bestuur AG, tenzij zulks uitdrukkelijk is vermeld.

eindredactie Frank Thooft

redactie-adres AG&AI Postbus 2433 3500 GK Utrecht E [email protected] T 030 - 686 61 50

vormgeving Stahl Ontwerp

cartoons Studio Noodweer, Nijmegen Pennestreek, Arnhem

druk Scheffer Drukkerij, Dordrecht


kopij Voor het volgende nummer (mei 2012) dient de kopij uiterlijk 3 april 2012 digitaal ingeleverd te worden bij de redactie: [email protected]. Auteursinstructies staan op www.ag-ai.nl > De Actuaris > Algemene informatie De Actuaris De redactie behoudt zich het recht voor artikelen te weigeren.

Prijs € 17,75

achtergrond De Actuaris verschijnt tweemaandelijks met interviews, nieuws, informatie en opinievormende artikelen die van belang kunnen zijn voor de actuariële beroepsgroep en degenen die door opleiding en of interesse het actuariaat na staan. Het overnemen en vermenigvuldigen van artikelen met bronvermelding is toegestaan na toestemming van de redactie.

Risk Consulting & Software Share Knowledge - Share Excellence

Simon Stronkhorst: Insurance Consultant ”Towers Watson heeft niet alleen wereldwijd briefpapier, maar wij werken ook daadwerkelijk internationaal. Zo werkte ik vier jaar in New York en daarnaast kortere periodes in Londen, Parijs, Dallas, Hartford, Tokyo, Seoul en Hong Kong. Omdat levensverzekeraars in de verschillende landen vaak dezelfde methoden gebruiken en zelf vaak internationaal opereren, is het voor mij echt mogelijk dagelijks internationaal te werken.”

Towers Watson is een wereldwijd professioneel consultancybedrijf dat organisaties helpt hun bedrijfsresultaten te verbeteren door effectief Human Resources, financieel en risicoadvies. Met 14.000 medewerkers wereldwijd, bieden wij oplossingen op het gebied van arbeidsvoorwaarden, talent en beloningsprogramma’s en risico- en kapitaalmanagement.

towerswatson.nl

Jij ziet overal cijfers...

…en het bijbehorende advies. Want jij ziet dingen die anderen niet zien. Juist dat maakt je zo’n uitmuntende consultant. Bij Mercer waarderen we dat. Werken bij deze internationale autoriteit in financieel-strategische dienstverlening betekent werken in de voorhoede. Terwijl jij samen met je enthousiaste collega’s financiële HR-vraagstukken meetbaar en tastbaar maakt, zorgt Mercer voor een ongeëvenaard klantenpakket én een direct toegankelijk, internationaal kenniscentrum. Ook onze ontspannen werksfeer – even informeel als inhoudelijk – is een begrip in de branche. Allemaal kenmerken die, volgens je toekomstige collega’s, van Mercer een topbedrijf maken.

Senior consultants m/v Die positie willen we graag behouden. We zijn voortdurend op zoek naar senior consultants met meer dan vijf jaar werkervaring die zowel individueel als in teamverband kunnen excelleren. Menselijke professionals met ondernemingsdrang en commercieel inzicht. Voldoe jij aan dit boeiende profiel? Dan vind je in Mercer een werkgever met volop mogelijkheden én met oog voor een gezonde work-life balance. Kijk op www.werkenbijmercer.nl of bel 020-4313768.

IT’S TIME T0 CALL MERCER Consulting. Outsourcing. Investments.

AG JAAR- CONGRES dinsdag 27 maart

Recommend Documents