Universiteit Gent Master in de Afrikaanse Talen en Culturen Academiejaar 2012-2013
Aanzet tot een praktische woordenlijst Lingála-Nederlands, Nederlands-Lingála
Promotor: Prof. Dr. M. Meeuwis Copromotor: Prof. Dr. Ing. GM. De Schryver Masterproef, ingediend voor het behalen van de graad Master in de Afrikaanse Talen en Culturen door Astrid De Beukelaer en Astrid Dhaenens
Universiteit Gent Master in de Afrikaanse Talen en Culturen Academiejaar 2012-2013
Aanzet tot een praktische woordenlijst Lingála-Nederlands, Nederlands-Lingála
Promotor: Prof. Dr. M. Meeuwis Copromotor: Prof. Dr. Ing. GM. De Schryver
Masterproef, ingediend voor het behalen van de graad Master in de Afrikaanse Talen en Culturen door Astrid De Beukelaer en Astrid Dhaenens
Dankwoord Graag willen wij enkele mensen bedanken.
We bedanken onze copromotor, Professor De Schryver, voor zijn hulp bij onder meer het op weg helpen met het softwareprogramma TshwaneLex, het geven van adviezen doorheen het ontwikkelingsproces van onze woordenlijst en het nalezen en becommentariëren van bepaalde secties van onze masterproef.
Verder willen we onze informant, Lambert Phuati, bedanken om ons te helpen met het herwerken en actualiseren van de hoofdbron voor onze woordenlijst, namelijk het woordenboek van Van Everbroeck uit 1885.
Ook bedanken wij onze ouders voor het nalezen van onze masterproef en voor de gegeven feedback.
In het bijzonder wensen wij onze promotor, Professor Meeuwis, te bedanken voor het helpen in onze zoektocht naar een onderwerp en de pragmatische begeleiding om tot dit resultaat te komen.
Inhoudsopgave Verklarende lijst met gebruikte afkortingen Algemene inleiding .................................................................................................................................................... 1 Deel één ........................................................................................................................................................................ 3 Hoofdstuk 1: Inleiding (A. De Beukelaer & A. Dhaenens) .............................................................................. 3 1.1. Doelstelling....................................................................................................................................................... 4 1.2. Kinshasa Lingála.............................................................................................................................................. 7 1.3. Relevantie ......................................................................................................................................................... 7 1.4. Methodologie ................................................................................................................................................... 8 1.5. Duo thesis .......................................................................................................................................................10 1.6. Structuur thesis ...............................................................................................................................................10 Hoofdstuk 2: Het Lingála en de geschiedenis van de Lingála lexicografie .................................................13 Inleiding (A. Dhaenens) .......................................................................................................................................13 2.1. Het Lingála (A. De Beukelaer).....................................................................................................................13 Het Lingála van Kinshasa (A. De Beukelaer) ...............................................................................................14 2.2. De lexicografie van het Lingála in het licht van de geschiedenis van de taal (A. De Beukelaer) .........15 2.2.1. De evolutie van het Lingála: Beginperiode tot 1876 (A. De Beukelaer) .........................................16 2.2.2. Van 1876 tot 1884 (A. De Beukelaer) .................................................................................................17 2.2.3. Van 1884 tot 1900 (A. Dhaenens)........................................................................................................18 2.2.3.1. Baptist Missionary Society (A. Dhaenens) ..................................................................................18 2.2.3.2. Congregatio Immaculati Cordis Mariae (A. Dhaenens).............................................................19 2.2.3.3. Bangala Station (A. De Beukelaer)...............................................................................................20 Van Kerckhovens Nijlexpeditie (A. De Beukelaer).............................................................................21 De 'anti-Arabische oorlog' (A. De Beukelaer) ......................................................................................22 De bezetting van de Lado enclave (A. De Beukelaer) .........................................................................23 2.2.3.4. Van Iboko naar Bangala (A. Dhaenens) ......................................................................................23 2.2.3.5. Woordenboeken (A. De Beukelaer) .............................................................................................24 2.2.4. Van 1900 tot 1960 (A. De Beukelaer) .................................................................................................25 2.2.4.1. Egide De Boeck (A. Dhaenens) ....................................................................................................25
Lingála van De Boeck: verspreiding en verzet (A. Dhaenens) ...........................................................31 2.2.4.2. Protestantse missionarissen (A. Dhaenens)..................................................................................33 Walter H. Stapleton (A. De Beukelaer) .................................................................................................34 Malcolm Guthrie (A. Dhaenens)............................................................................................................37 2.2.4.3. De Norbertijnen van Tongerloo (A. De Beukelaer)....................................................................40 2.2.4.4. L. B. De Boeck en R. Van Everbroeck (A. Dhaenens) ..............................................................42 2.2.4.5. Andere woordenboeken (A. De Beukelaer) ................................................................................43 2.2.5. Van 1960 tot heden (A. De Beukelaer)................................................................................................45 Woordenboeken verschenen na 1960 (A. Dhaenens) ..............................................................................45 2.3. Conclusie (A. De Beukelaer)........................................................................................................................48 Hoofdstuk 3: Benadering en methode ................................................................................................................51 Inleiding (A. Dhaenens) .......................................................................................................................................51 3.1. Voorgeschiedenis van het onderzoek (A. De Beukelaer)..........................................................................51 3.2. Werkwijze (A. Dhaenens) ............................................................................................................................55 3.2.1. Stap één: herwerken van de bestaande woordenlijst van Prof. Meeuwis (A. Dhaenens) ..............55 3.2.2. Stap twee: herwerken van het woordenboek van René Van Everbroeck (A. Dhaenens) ..............56 3.2.2.1. Nomina (A. Dhaenens) ..................................................................................................................57 Lemmatisering van nomina (A. Dhaenens) ..........................................................................................57 Leenwoorden (A. Dhaenens)..................................................................................................................59 Multilexicale items (A. Dhaenens).........................................................................................................62 Afgeleide nomina (A. Dhaenens)...........................................................................................................63 Synoniemen (A. Dhaenens) ....................................................................................................................64 3.2.2.2. Werkwoorden (A. Dhaenens) .......................................................................................................65 Lemmatisering van werkwoorden (A. Dhaenens) ...............................................................................65 Kernuitbreidingen (A. Dhaenens) ..........................................................................................................66 3.2.2.3. Schrijfwijze (A. Dhaenens)............................................................................................................68 3.2.3. Stap drie: woordenboek van Van Everbroeck overlopen met Lambert (A. De Beukelaer) ..........69 3.2.4. Stap vier: lemma's invoeren in TshwaneLex (A. De Beukelaer) ......................................................73 3.2.4.1. TshwaneLex (A. De Beukelaer) ...................................................................................................73 3.2.4.2. Lingála-Nederlands: lemma's invoeren (A. De Beukelaer) .......................................................75 3.2.4.3. Woordenlijst Lingála-Nederlands op punt stellen (A. De Beukelaer) ......................................78
3.2.4.4. De uiteindelijke woordenlijst Lingála-Nederlands (A. De Beukelaer) .....................................82 3.2.5. Stap vijf: het creëren en op punt stellen van de woordenlijst Nederlands-Lingála..........................84 3.2.5.1. Omkeren van de woordenlijst (A. Dhaenens) .............................................................................84 3.2.5.2. Fouten rechtzetten (A. Dhaenens).................................................................................................86 3.2.5.3. Aanvullen van de lijst Nederlands-Lingála (A. Dhaenens)........................................................88 Woordcategorieën (A. Dhaenens)..........................................................................................................89 Rangschikken van de betekenissen (A. Dhaenens)..............................................................................89 Nagaan van ontbrekende betekenissen (A. Dhaenens)........................................................................91 Aanpassen van multilexicale lemma's (A. Dhaenens) .........................................................................91 Synoniemen (A. Dhaenens) ....................................................................................................................93 3.2.5.4. Aanpassingen aan de lijst Lingála-Nederlands (A. Dhaenens)..................................................93 3.2.5.5. Aanpassingen aan de lay-out (A. Dhaenens) ...............................................................................98 3.2.5.6. Frequente Nederlandse woorden toevoegen (A. De Beukelaer) ...............................................99 3.2.5.7. Uiteindelijke lay-out (A. De Beukelaer).....................................................................................102 3.2.6. Stap zes: het op punt stellen van de volledige woordenlijst (A. De Beukelaer) ........................... 104 3.3. Conclusie (A. De Beukelaer)..................................................................................................................... 106 Hoofdstuk 4: Conclusie (A. De Beukelaer & A. Dhaenens)........................................................................ 109
Deel twee................................................................................................................................................................. 115 Grammaticale schets (A. De Beukelaer & A. Dhaenens) ............................................................................ 115 1. Woordvolgorde .............................................................................................................................................. 115 2. Syllabe structuur............................................................................................................................................. 115 3. Tonologie ........................................................................................................................................................ 115 4. Nominale klassen ........................................................................................................................................... 116 7. Kwalificatie van een nomen ......................................................................................................................... 117 8. Persoonlijke voornaamwoorden................................................................................................................... 118 9. Demonstratieven ............................................................................................................................................ 119 10. Telwoorden................................................................................................................................................... 119 10.1. Hoofdtelwoorden.................................................................................................................................. 119 10.2. Rangtelwoorden ................................................................................................................................... 121 11. Werkwoorden............................................................................................................................................... 121
11.1. Subjectmarkeerders .............................................................................................................................. 121 11.2. De reflexieve markeerder .................................................................................................................... 122 11.3. Kernuitbreidingen................................................................................................................................. 122 11.4. Tijd-aspect-modaliteit categorieën ..................................................................................................... 123 12. Derivatie........................................................................................................................................................ 124 Derivatie van nomina uit werkwoorden ...................................................................................................... 124 Praktische woordenlijst....................................................................................................................................... 127 Lingála – Nederlands ......................................................................................................................................... 127 Nederlands – Lingála ......................................................................................................................................... 163
Bronnenlijst ........................................................................................................................................................... 199
Verklarende lijst met gebruikte afkortingen BMS
Baptist Missionary Society
CICM
Congregatio Immaculati Cordis Mariae
CPH
Critical Period Hypothesis
DRC
Democratische Republiek Congo
H
Hoge toon
L
Lage toon
OCR
Optical Character Recognition
TLex
TshwaneLex
Algemene inleiding Onze masterproef bestaat uit twee delen. Het eerste deel bestaat uit vier hoofdstukken die handelen over ons onderzoek, het tweede deel bestaat uit de praktische woordenlijst LingálaNederlands, Nederlands-Lingála, voorafgegaan door een korte grammaticale schets die het gebruik van de praktische woordenlijst faciliteert.
1
2
Deel één Hoofdstuk 1: Inleiding (A. De Beukelaer & A. Dhaenens) Onze masterproef betreft een aanzet tot een praktische woordenlijst Lingála-Nederlands, Nederlands-Lingála met als voornaamste doelgroep Nederlandstalige studenten van het Lingála, universitair of daarbuiten. De inhoud van deze masterproef is een beschrijving van ons onderzoek en daarnaast de uitkomst van ons onderzoek, namelijk de praktische woordenlijst die voorafgegaan wordt door een grammaticale schets. In het deel waarin we ons onderzoek beschrijven, zullen we ten eerste ingaan op de geschiedenis van de taal Lingála en op de geschiedenis van de lexicografische traditie van het Lingála. Ten tweede bespreken we ook de benadering en de methode die we gehanteerd hebben bij de samenstelling van onze woordenlijst.
Wanneer iemand een nieuwe taal leert, maakt die vaak gebruik van woordenboeken. Woordenboeken zijn van cruciaal belang bij de verwerving van een nieuwe taal, aangezien ze de persoon in kwestie niet alleen in staat stellen om die nieuwe taal te begrijpen, maar ook om de taal te spreken. Tweetalige woordenboeken vormen bovendien een handig hulpmiddel om teksten in beide richtingen te vertalen. Volgens Gouws (2004) moeten woordenboeken gezien worden als praktische instrumenten voor de taalgebruiker. Bijgevolg moeten woordenboeken op een zodanige manier ontworpen worden dat een welbepaalde gebruiker de informatie kan terugvinden die nodig is voor een specifiek doel (Gouws 2004: 265).
In deze inleiding geven we een antwoord op de vragen omtrent de doelstelling, de relevantie en de methodologie van onze masterproef. We behandelen als eerste punt onze invulling van een praktische woordenlijst. We duiden kort de beslissing om te werken met de variant van het Lingála die in Kinshasa gesproken wordt. Deze beslissing wordt omstandig verantwoord in sectie 2.1. Als derde punt beschrijven we de redenen waarom wij besloten een praktische woordenlijst op te stellen als masterproef. Het vierde onderwerp dat we behandelen, is hoe we te werk gegaan zijn bij het opstellen van de praktische woordenlijst. Vervolgens geven we meer uitleg bij de invulling van een duo-thesis en de reglementen terzake. Als laatste zetten we de structuur van onze masterproef uiteen. 3
1.1. Doelstelling Het hoofddoel van deze masterproef is een aanzet geven tot een praktische woordenlijst LingálaNederlands, Nederlands-Lingála, ten behoeve van Nederlandstaligen die Lingála willen leren. Met een praktische woordenlijst bedoelen wij een lijst die praktisch nut heeft voor iemand die de taal leert. Onze woordenlijst zal echter niet noodzakelijk ook van nut zijn voor een taalkundige. Het is niet correct om hieruit te concluderen dat onze woordenlijst niet wetenschappelijk zou zijn, aangezien onze woordenlijst op basis van een wetenschappelijke methode tot stand gekomen is. Het is dus een wetenschappelijke woordenlijst, waarbij de doelgroep niet de gemeenschap van wetenschappers is, maar wel die van niet-linguïsten.
In de wetenschappelijke literatuur duidt men woordenboeken bedoeld voor personen die een nieuwe taal leren, aan met de term learner's dictionary. Gouws (2004: 265) stelt dat woordenboeken een specifiek doel moeten vervullen. Bij learner's dictionaries, en dus ook bij onze woordenlijst, is dat doel het helpen van personen bij het leren van een bepaalde taal. Learner's dictionaries zijn traditioneel eentalig, maar sinds de jaren negentig worden er steeds meer tweetalige learner's dictionaries op de markt gebracht, doordat men hun functionele waarde steeds hoger acht (Gouws 1993: 30).
Gouws (2004: 267) schrijft dat learner's dictionaries tot een typologische categorie behoren die zeer diverse data omvat en gericht is naar een wijd spectrum van gebruikersgroepen. Wanneer men
de
functies
van
learner's
dictionaries
bekijkt,
kan
men
twee
verschillende
gebruikersgroepen onderscheiden. Ten eerste zijn er leerlingen die het woordenboek gebruiken in een schoolomgeving en ten tweede zijn er gebruikers die niet betrokken zijn met schoolactiviteiten. Learner's dictionaries worden meestal geclassificeerd als woordenboeken die dienen om een vreemde taal te leren. Gouws (2004: 268) stelt echter voor om de term learner's dictionary als een overkoepelende term te gebruiken voor woordenboeken die de typische kenmerken vertonen van woordenboeken voor mensen die een taal leren, zowel in een schoolomgeving als daarbuiten. Op die manier omvat de term learner's dictionary ook woordenboeken voor moedertaalsprekers die de eigen taal willen perfectioneren.
Gouws (2004: 265) benadrukt ook de opkomst van een user-driven of 'gebruikersgedreven' aanpak in de lexicografie. 'Traditionele' lexicografie was vaak meer bekommerd om de 4
problemen van de lexicograaf dan om de noden van de gebruiker van het woordenboek (Gouws 1993: 30). De focus op de gebruiker staat ook bij onze woordenlijst centraal. Hierbij is een voorafgaande duidelijke identificatie van de doelgroep van het grootste belang (Gouws 2004: 270). Bovendien moet de lexicograaf vertrouwd zijn met de toekomstige gebruiker van het woordenboek, aldus Gouws (2004: 266). Dat vormt voor ons geen enkel probleem, aangezien we zelf tot de doelgroep behoren.
Gouws (2004: 268-269) gaat in zijn artikel dieper in op ons begrip van de termen 'eentalig woordenboek' en 'tweetalig woordenboek'. Hij stelt dat tweetalige woordenboeken typisch gezien worden als woordenboeken waarin lexicale items van twee gegeven talen gecoördineerd worden. Gouws (2004: 272) vermeldt dat onderzoek aangetoond heeft dat de meeste mensen die een taal leren, kiezen voor een tweetalig woordenboek waarin hun moedertaal gecoördineerd wordt met de doeltaal. De consultatie van het woordenboek dient dan om een woord in de vreemde taal te vinden voor een bepaald item in de moedertaal of om het juiste woord in de moedertaal te vinden voor een woord dat men tegenkomt in de vreemde taal. Vanuit een didactisch perspectief argumenteert men daarentegen dat het beter is voor de gebruiker om een eentalig woordenboek te raadplegen, omdat men op die manier beter vertrouwd raakt met de vreemde taal in kwestie. Volgens Gouws (2004: 273) is het gebruikersperspectief echter van groter belang, waardoor een tweetalig woordenboek aangeraden is. De auteur stelt dat het gebruik van een tweetalig woordenboek vaak voor een sneller begrip zorgt van de woorden uit de vreemde taal, doordat ze gecombineerd worden met woorden uit de moedertaal (Gouws 2004: 273).
De doelgroep die men voor ogen heeft, bepaalt welk type woordenboek de lexicograaf opstelt. In functie van onze doelgroep kozen wij ervoor om een tweetalige learner's dictionary op te stellen. Een belangrijk onderscheid binnen tweetalige woordenboeken is het verschil tussen enerzijds productiegerichte woordenboeken en anderzijds receptiegerichte woordenboeken (Hanay 2003: 145). In de meeste gevallen zijn tweetalige woordenboeken een samenstelling van zowel receptie- als productiegerichte informatie. Dat is ook het geval voor onze woordenlijst LingálaNederlands, Nederlands-Lingála. De lijst Lingála-Nederlands in onze woordenlijst vervult bijgevolg de taak van een receptiegerichte woordenlijst en de lijst Nederlands-Lingála die van een productiegerichte woordenlijst. De opstelling van onze twee lijsten zal om die reden op enkele punten van elkaar verschillen. Hieronder wordt besproken waarom de opbouw van beide types verschilt. 5
De gebruikers van een receptiegerichte woordenlijst gaan van het onbekende naar het bekende. Het onbekende is een gegeven woord in een vreemde taal waarvan de gebruiker de vertaling in zijn eigen taal wenst te kennen. Interessant voor de gebruiker van een receptiegericht woordenboek zijn informatie over de grammaticale vormen van het woord en alternatieve vormen voor de onbekende term (Hanay 2003: 148). Om overbodige en complexe ingaven te vermijden, kozen wij ervoor om de grammaticale informatie niet bij het lemma zelf te plaatsen. De grammaticale informatie die nodig is om de woordenlijst te hanteren, is terug te vinden in de grammaticale schets die de woordenlijst begeleidt. In de lijst Lingála-Nederlands die de functie van een receptiegerichte woordenlijst vervult, hebben wij steeds de bestaande synoniemen aangegeven bij de Lingála lemma’s zodat de gebruiker meteen een zicht heeft op de alternatieve Lingála vormen. Aan de Nederlanse zijde, die de receptieve functie vervult, hebben wij de verschillende Nederlandse woorden die hetzelfde Lingála woord als equivalent hebben als lemma's opgenomen, maar zijn er geen synoniemverwijzingen toegevoegd. Omdat het doelpubliek uit Nederlandstaligen bestaat, leek ons dit niet noodzakelijk.
De opstelling van een productiegerichte woordenlijst is verschillend van die van een receptiegerichte woordenlijst omwille van de andere functie. De gebruikers van een productiegericht woordenboek gebruiken dit om, zoals Gouws (2004: 272) beschrijft, een vertaling van een uitdrukking uit de eigen taal te vinden in een vreemde taal. De gebruiker gaat in dit vertalingsprobleem van het bekende naar het onbekende, hij zoekt in de woordenlijst een woord op uit de eigen taal waarvoor de woordenlijst een aantal vertalingsmogelijkheden biedt (Hanay 2003: 146). Deze vertalingsequivalenten vereisen vaak extra informatie om de mogelijke betekenisverschillen tussen de verschillende equivalenten duidelijk te maken; deze extra informatie hebben wij in onze woordenlijst als ‘context’ toegevoegd. Extra informatie over de grammaticale condities van het woord kan daarnaast ook wenselijk zijn. Men kan deze informatie aangeven bij het lemma zelf, maar dan komt de helderheid van de woordenlijst in het gedrang. Een andere oplossing hiervoor, die wij in onze woordenlijst hanteren, is een aparte grammaticasectie die als appendix bij de woordenlijst gevoegd wordt.
Met het oog op het gemak van de gebruiker pleit Gouws (1993: 36) voor een zo groot mogelijke eenvoud in de structuur van een woordenboek. Ook stelt hij dat de informatie in een learner's dictionary zo helder en expliciet mogelijk moet worden weergegeven (Gouws 1993: 38). Wij hebben deze principes van eenvoud en helderheid zo veel mogelijk proberen na te streven in onze 6
woordenlijst. Een mogelijke methode om deze twee doelen te bereiken, is de densiteit van de informatie in het woordenboek verlagen. De complexiteit van een woordenboekartikel moet dus zoveel mogelijk beperkt worden (Gouws 1993: 39). Om die reden hebben wij, zoals vermeld, besloten de grammaticale informatie niet bij de lemma's zelf te plaatsen, maar in een grammaticale schets die de woordenlijst voorafgaat. Bovendien moet de lexicograaf bij het bepalen van de densiteit van een bepaald woordenboek, rekening houden met de noden en de vaardigheden van de doelgroep (Gouws 1993: 41). Wij hebben er bijvoorbeeld voor gekozen om bij elk naamwoord de naamwoordelijke klasse waartoe het naamwoord behoort, aan te geven. Gezien onze primaire doelgroep, Nederlandstalige studenten van het Lingála, is het nuttig deze informatie te verschaffen. Een learner's dictionary moet in de eerste plaats een bruikbaar instrument zijn dat de gebruikers helpt bij het verbeteren van hun communicatieve vaardigheden (Gouws 1993: 42). Om die reden nemen we in onze woordenlijst enkel op wat van belang is voor de student Lingála.
1.2. Kinshasa Lingála Wanneer we schrijven dat we een aanzet tot een woordenlijst Lingála-Nederlands, NederlandsLingála opgesteld hebben, moeten we erbij vermelden dat het specifiek gaat over de variant gesproken in Kinshasa, de hoofdstad van de Democratische Republiek Congo. Over de verschillende varianten van het Lingála wordt meer uitleg gegeven in sectie 2.1. Wij kozen voor de variant van Kinshasa omdat deze zowel politiek als cultureel de belangrijkste rol speelt. In sectie 2.1. gaan we dieper in op de redenen die aan de basis liggen van deze dominantie.
1.3. Relevantie De redenen waarom we besloten een aanzet tot een praktische woordenlijst Lingála-Nederlands, Nederlands-Lingála op te stellen, zijn heel eenvoudig. Ten eerste is er geen recent woordenboek Lingála-Nederlands, Nederlands-Lingála voorhanden. Bovendien is er wel degelijk nood aan een dergelijk woordenboek, vooral in het kader van de lessen Lingála aan de Universiteit Gent. De studenten Lingála kunnen tot nu toe geen gebruik maken van een woordenboek dat aan hun noden voldoet. Het enige woordenboek met een behoorlijke kwaliteit is: 'Dictionnaire Lingála: Lingála-Français, Français-Lingála. Maloba ma lokóta' van René Van Everbroeck (1985), dat de studenten kunnen bestellen bij Pater Liessens in Brussel. Dit woordenboek is helaas verre van praktisch. Het probleem met het woordenboek van Van Everbroeck is dat het ten eerste heel 7
inclusief en daardoor zeer omvangrijk is, voornamelijk doordat het alle varianten van het Lingála omvat. Aan de studenten wordt enkel de variant van Kinshasa onderwezen, wat de overige varianten in het woordenboek voor hen overbodig maakt. Ten tweede omvat het woordenboek van Van Everbroeck veel woorden die nu niet meer gebruikt worden in het Lingála van Kinshasa. Een derde factor die afbreuk doet aan de gebruiksvriendelijkheid van het woordenboek, is het feit dat het een tweetalig woordenboek Lingála-Frans, Frans-Lingála is, wat wil zeggen dat de studenten de Franse woorden nog eens moeten vertalen naar het Nederlands. Met het oog op onze doelgroep is een gebruiksvriendelijker woordenboek dus zeker aan de orde.
1.4. Methodologie Ons doel is, zoals hierboven reeds besproken, het maken van een praktische woordenlijst Lingála-Nederlands, Nederlands-Lingála die de functie van een learner's dictionary zal vervullen. De bronnen die gebruikt worden om een woordenboek te creëren, worden bij voorkeur gekozen naargelang het type woordenboek dat men voor ogen heeft. Voor het compileren van onze woordenlijst vonden wij het werken met een bestaand woordenboek en een woordenlijst als bronnen, aangevuld met veldwerk, de meest wenselijke methode.
De meeste lexicografen kiezen voor het gebruik van corpora als lexicografische bron omwille van de vlugge beschikbaarheid van een grote hoeveelheid data die corpora bieden, de toegang tot een brede context waarin de woorden voorkomen en informatie over het syntagmatische gebruik van woorden (Cermák 2003: 20). Wij zijn er ons terdege van bewust dat deze werkwijze het meest aangewezen is voor het maken van een modern woordenboek. Omwille van het gebrek aan een volwaardig en gebruiksklaar Lingála-corpus, maakten wij echter geen gebruik van een corpus bij het ontwerpen van onze praktische woordenlijst. Het samenstellen van een corpus is doorgaans een langdurige arbeid en het samenstellen van een Lingála-corpus gaat gepaard met bijkomende moeilijkheden. Als eerste probleem zijn er weinig Lingála bronnen te vinden op het internet, bijgevolg zou het corpus voornamelijk op papieren bronnen gebaseerd moeten zijn. Deze bronnen in boek- of bladvorm moeten één voor één ingescand worden en met behulp van OCR-software (optische tekenherkenning) verbeterd worden, een tijdrovende bezigheid. Een tweede probleem hierbij is dat het Lingála gekenmerkt wordt door een hoge graad van code-switching met het Frans waardoor het vinden van 'pure' Lingála bronnen nog moeilijker is. Een derde probleem is het ontbreken van een standaardorthografie in het Lingála waardoor men in verschillende teksten en zelfs in één en dezelfde tekst verschillende schrijfwijzen aantreft. Voor het corpus zouden de 8
schrijfwijzen van de verschillende bronnen eerst gelijkgezet moeten worden voor men er gebruik van zou kunnen maken.
Voorafgaand aan ons onderzoek werd er door de vakgroep Afrikaanse talen en culturen al tweemaal een poging ondernomen om een woordenlijst Lingála-Nederlands op te stellen. De eerste maal in 2003 en de tweede maal in het academiejaar 2006-2007, telkens op basis van een corpus. Deze aanzetten worden verder uitgeschreven in hoofdstuk drie in sectie 3.1. 'Voorgeschiedenis van het onderzoek'. Deze beide pogingen hebben niet geleid tot een volwaardig en werkbaar corpus of een volledige woordenlijst Lingála-Nederlands. Op basis van het corpus dat in 2007 samengesteld was, is er wel een aanzet gekomen tot een woordenlijst LingálaNederlands. Deze aanzet werd door ons gebruikt als een van de twee bronnen waarop wij onze eigen woordenlijst gebaseerd hebben. Samengevat bestaat er echter geen Lingála-corpus dat voldoet als basis voor een woordenlijst. Door de beperkte tijd waarin wij onze masterproef schrijven en de moeilijkheden die gepaard gaan met het maken van een Lingála-corpus, was het zelf samenstellen van een corpus voorafgaand aan de compilatie van onze woordenlijst geen optie. Wij kozen er als alternatief voor om op een meer traditionele manier te werk te gaan met een bestaand woordenboek en een woordenlijst als bronnen.
Lexicografen consulteren vaak andere woordenboeken of eerdere edities van hetzelfde woordenboek als basis voor hun eigen woordenboeken, tenzij het de samenstelling betreft van het eerste woordenboek van een taal. Bij het consulteren van eerder verschenen woordenboeken wordt gekeken naar veranderingen, nalatigheden, nieuwe functies of nieuwe woorden. Bij nood aan extra informatie of gegevensondersteuning kan, indien aanwezig, het corpus geraadpleegd worden of anders kan men zijn toevlucht nemen tot andere technieken (Cermák 2003: 19). Deze andere technieken omvatten volgens Cermák een waaier aan veldwerktechnieken waarvan de voornaamste interviews en vragenlijsten zijn die afgenomen worden van goed gekozen en goed geïnformeerde moedertaalsprekers (Cermák 2003: 19). De werkwijze die wij hanteerden om de bestaande woordenlijsten aan te vullen, bestond er uit de woordenlijsten te overlopen met een moedertaalspreker die de actueel gesproken woorden aanduidde en de andere schrapte. Onze werkwijze sluit dus eerder aan bij de andere technieken die Cermák onderscheidt.
Bij het maken van onze woordenlijst hebben wij ons gebaseerd op een bestaand woordenboek Lingála-Frans, Frans-Lingála van René Van Everbroeck uit 1885 en op de woordenlijst die door 9
onze vakgroep op basis van een corpus in het academiejaar 2006-2007 samengesteld werd. In hoofdstuk twee wordt de geschiedenis van de Lingála lexicografie besproken en wordt er extra aandacht besteed aan het woordenboek van Van Everbroeck. Onze aanpak bestond verder uit het herwerken van de twee bronnen. Aangezien er geen volwaardig corpus beschikbaar was om verdere informatie te verschaffen, werkten wij met een andere techniek. Allereerst maakten wij een dataselectie uit de bestaande woordenlijsten aangepast aan het type woordenlijst dat wij wilden
maken.
Vervolgens
werd
de
aangepaste
woordenlijst
overlopen
door
een
moedertaalspreker van het Lingála die aanduidde welke de hedendaags gebruikte woorden in het Kinshasa Lingála zijn, de variant die het onderwerp is van ons onderzoek. Hoewel dit soort veldwerkprocedures die wij hanteren eerder perifeer zijn voor het maken van standaard moderne woordenboeken, zijn het altijd de standaardprocedures geweest voor het verkrijgen van dialectologische informatie (Cermák 2003: 19). Onze werkwijze wordt uitvoerig besproken in hoofdstuk drie waar wij deze stap voor stap zullen toelichten en motiveren.
1.5. Duo thesis Omwille van de omvang van deze masterproef raadde Prof. Meeuwis ons aan om deze met twee te schrijven. Op 28 oktober 2011 werd door ons een aanvraag ingediend tot het schrijven van een scriptie met dubbel auteurschap. Op 3 november van dat jaar kregen wij hiertoe schriftelijke toestemming van Prof. Dr. Jurgen Pieters, voorzitter van de Commissie Onderwijszaken. Ons werk voldoet aan de richtlijnen en de voorwaarden voor het schrijven van een scriptie met dubbel auteurschap in de Master of Arts in de Afrikaanse talen en culturen. Hiermee wordt bedoeld dat in het werk duidelijk geïdentificeerd werd welke delen van het onderzoekswerk door welke auteur uitgevoerd werden en welke (sub)sectie van de masterproef door wie geschreven is, zodat afzonderlijke evaluatie mogelijk is. Er werden door ons beiden drie exemplaren van de scriptie ingediend.
1.6. Structuur thesis Onze masterproef bestaat uit twee delen. Het eerste deel bestaat uit vier hoofdstukken die handelen over ons onderzoek, het tweede deel bestaat uit de praktische woordenlijst LingálaNederlands, Nederlands-Lingála voorafgegaan door een korte grammaticale schets die het gebruik van de praktische woordenlijst vergemakkelijkt. Deze inleiding op ons onderzoek vormt het eerste hoofdstuk van onze masterproef. 10
Het tweede hoofdstuk, 'Het Lingála en de geschiedenis van de Lingála lexicografie', behandelt het Lingála, de taal die het onderwerp is van ons onderzoek. In dit hoofdstuk bespreken we in de eerste sectie de geografische en politieke situering van de taal. We gaan tevens dieper in op de verschillende varianten van het Lingála, waarbij we onze keuze voor de variant van Kinshasa nader toelichten. In de tweede sectie wordt de geschiedenis van de lexicografie van het Lingála besproken in het licht van het ontstaan en de ontwikkeling van de taal. Deze tweede sectie wordt opgedeeld in tijdsperiodes die schakelmomenten vormden in de geschiedenis van het Lingála. Per tijdsperiode bespreken we de verschenen woordenboeken en gaan we in enkele gevallen dieper in op het werk en de biografie van invloedrijke auteurs. Er wordt nagegaan met welke bedoelingen de woordenboeken geschreven werden en welke invloed ze hadden op de ontwikkeling van het Lingála. Hoofdstuk drie, 'Benadering en methode', is een presentatie van onze werkwijze in de vorm van een stappenplan. Voorafgaand aan de uiteenzetting van onze werkmethode, wordt in sectie 3.1. de voorgeschiedenis van ons onderzoek uitgeschreven. Sectie 3.2. behandelt onze werkwijze. Deze is opgedeeld in zes grote methodologische stappen. Stap één en twee bestaan uit het herwerken van de woordenlijsten die aan de basis liggen van onze eigen praktische woordenlijst. In subsecties 3.2.1. en 3.2.2. bespreekt Dhaenens de keuzes op basis waarvan wij een selectie maakten van de woorden die we in onze woordenlijst opgenomen hebben en de motivaties van die keuzes. De uiteenzetting van onze beslissingen betreffende de selectie en de wijze waarop de woorden ingevoerd werden, valt uiteen in drie subsecties. De eerste subsectie behandelt de beslissingen omtrent de groep woorden die het grootste deel uitmaakt van onze praktische woordenlijst, de nomina. De tweede subsectie beschrijft de gemaakte keuzes voor de groep van de werkwoorden. Een derde subsectie is gewijd aan de schrijfwijze die wij doorheen onze praktische woordenlijst gehanteerd hebben. Subsectie 3.2.3. bespreekt de derde stap van ons werk, die bestaat uit het overlopen van de herwerkte bronnen met een moedertaalspreker van het Lingála. In deze subsectie worden het verloop en het nut van deze stap door De Beukelaer uitgewerkt. In subsectie 3.2.4. bespreekt De Beukelaer de werking van de lexicografische software TshwaneLex en op welke manier wij met behulp van deze software onze praktische woordenlijst opgesteld hebben. De genomen beslissingen en eventuele aanpassingen hiervan worden chronologisch besproken. Subsectie 3.2.5. behandelt het aanpassen en aanvullen van de lijst Nederlands-Lingála. In subsectie 3.2.6. bespreekt De Beukelaer tenslotte de laatste stap in de
11
samenstelling van de praktische woordenlijst, namelijk het op punt stellen van de volledige woordenlijst.
Hoofdstuk vier vormt de conclusie van ons onderzoek. Hierin evalueren we ons werk en bespreken we de resultaten en de limieten. Ok geven we aan hoe onze aanzet tot een praktische woordenlijst Lingála-Nederlands, Nederlands-Lingála in de toekomst verder aangevuld kan worden om tot een nog uitgebreidere praktische woordenlijst te komen.
Het tweede deel van onze masterproef betreft de aanzet tot een praktische woordenlijst LingálaNederlands, Nederlands-Lingála. Dit is een alfabetische woordenlijst van 5011 lemma's, bestaande uit 1961 Lingála lemma's en 3050 Nederlandse lemma's. Voorafgaand aan de praktische woordenlijst vindt de lezer een korte grammaticale schets. Deze grammaticale schets heeft niet de bedoeling volledig te zijn, maar dient uitsluitend om de gebruiksvriendelijkheid van onze praktische woordenlijst te versterken. Voor een complete grammatica van het Lingála verwijzen we naar 'A grammatical overview of Lingála' van Meeuwis uit 2010.
12
Hoofdstuk 2: Het Lingála en de geschiedenis van de Lingála lexicografie Inleiding (A. Dhaenens) Als masterproef besloten De Beukelaer en ik een praktische woordenlijst Lingála-Nederlands, Nederlands-Lingála te maken. Voor we begonnen aan het maken van de woordenlijst, onderzochten we zowel de geschiedenis van de taal als de lexicografische traditie van het Lingála. In dit hoofdstuk bespreken we in een eerste sectie de geografische en politieke situering van de taal en schenken we extra aandacht aan de rol die de variant van Kinshasa speelt. In de tweede sectie van dit hoofdstuk bespreken we de geschiedenis van de lexicografie van het Lingála in het licht van de ontwikkeling van de taal.
2.1. Het Lingála (A. De Beukelaer) Lingála is een Bantoetaal van de Niger-Congo taalfamilie. Het wordt gesproken in het Noorden en in het Westen van de Democratische Republiek Congo (DRC), inclusief de hoofdstad Kinshasa, in de noordelijke en centrale delen van de Republiek Congo (waar in de hoofdstad Brazzaville zowel Lingála als Kituba wordt gesproken), in Noord-Angola en in de CentraalAfrikaanse diaspora in de westerse wereld. Er zijn wereldwijd ongeveer 15 miljoen moedertaalsprekers van het Lingála, terwijl ongeveer 10 miljoen sprekers het Lingála als lingua franca hanteren.1 De meeste moedertaalsprekers zijn stedelingen uit de regio's in Afrika die ik hierboven noemde, terwijl de taal in rurale gebieden meestal meer lingua franca gebruikers heeft dan moedertaalsprekers. Zowel de DRC als de Republiek Congo erkennen Lingála als één van hun 'nationale talen'. In de DRC komen hier nog het Kiswahili, het Cilubà en het Kikongo bij, in de Republiek Congo enkel het Kituba. Frans is de 'officiële taal' in beide landen (Meeuwis 2010: 11).
Het Lingála kent verschillende varianten. Met het risico van aanzienlijke oversimplificatie, kan men volgens Meeuwis (2002: 41-42) tenminste drie hoofdvarianten vaststellen. Ten eerste is er de variant die gesproken wordt in de noordwestelijke of Equateur provincie van de DRC. Deze variant stond lange tijd gekend als het 'school Lingála', 'geschreven Lingála' of 1 De term lingua franca verwijst naar een taal die op grote schaal als gemeenschappelijk
communicatiemiddel wordt gebruikt tussen mensen met een verschillende moedertaal.
13
'verbeterd/gecorrigeerd Lingála'. Deze labels heeft deze variant te danken aan de corpus-planning van bepaalde katholieke missionarissen, die in het begin van de 20ste eeuw in deze noordwestelijke delen van de DRC werkten (meer uitleg hierover volgt in sectie 2.2. van dit hoofdstuk). Ten tweede is er de variant van Kinshasa, die aanzienlijk verschilt van de eerste variant doordat de prescriptieve onderneming van de missionarissen veel minder impact had op het Lingála van Kinshasa. De Kinshasa variant maakt veel meer gebruik van codeswitching met het Frans, heeft een distinctieve fonologie en een eenvoudigere morfologie die dichter aanleunt bij de originele pidgin. Tenslotte is er de variant die sinds het begin van de Belgische koloniale heerschappij en tot de dood van Mobutu in 1997, gebruikt werd als lingua franca in het leger. Deze variant leunt fonologisch dichter aan bij de Equateur variant dan bij de Kinshasa variant, maar onderscheidt zich van deze eerste door een specifieke morfologie en lexicon (Meeuwis 2002: 41-42). De redenen waarom wij de variant van Kinshasa hanteren in onze woordenlijst, worden hieronder beschreven.
Het Lingála van Kinshasa (A. De Beukelaer) Wij kozen voor de variant van Kinshasa omdat deze zowel politiek als cultureel de belangrijkste rol speelt. Meeuwis (2010: 20-22) geeft aan dat deze dominantie verschillende redenen heeft die we in diverse maatschappelijke domeinen kunnen terugvinden. Op het politieke domein hebben postkoloniale regimes, vooral het regime van Mobutu Sese Seko van 1965 tot 1997, bewust of onbewust de sociolinguïstische suprematie van het Lingála versterkt. Mobutu's regime bevestigde de rol van het Lingála als de taal van het nationale leger. Mobutu was zelf geen moedertaalspreker van een Bantoetaal, maar aangezien hij afkomstig was uit het noordwesten van de Democratische Republiek Congo, leerde hij als kind Lingála gebruiken als lingua franca. Bovendien streefde Mobutu naar een sterk gecentraliseerde staat, waarbij het politiekadministratief apparaat zich in de Lingála-sprekende hoofdstad situeerde. De status van de variant als taal van de hoofdstad, samen met het feit dat de president afkomstig was uit Lingála-sprekend gebied, maakten dat de elite het Lingála, naast het Frans, overnam als haar politieke werktaal (Büscher et al. 2013: 4). Het werd gebruikt voor mobilisatie van de massa in politieke speeches, televisie- en radiospots en alle andere vormen van ideologische bewustmaking.
Naast deze politieke dimensie is het Lingála ook de belangrijkste taal op sociocultureel vlak. Vanaf de jaren zestig werd de Zaïrese (en later Congolese) muziek immens populair, niet alleen 14
binnen het land zelf, maar over het volledige Afrikaanse continent (Stewart 2004). Aangezien de muziek bijna integraal in de hoofdstad gemaakt werd, werd de muziek gezongen in het Lingála van Kinshasa. Door de politieke en socioculturele invloeden wordt de taal nu ook gesproken in steden waar voorheen Kiswahili, Kikongo of Cilubà heerste als belangrijkste lingua franca (Boguo 1988; Meeuwis 2010: 20).
In 1997 werd het Mobutu-regime verdreven door Laurent-Désiré Kabila met behulp van troepen getraind in Oeganda, Rwanda en Oost-Congo. Als gevolg daarvan zijn het Engels en het Kiswahili tot op zekere hoogte een bedreiging beginnen vormen voor het Lingála. De leden van de politieke elite rond Kabila gebruiken Kiswahili als supplementaire taal naast het Lingála. Een poging om het leger te Swahiliseren mislukte snel, dus Lingála heeft op dit domein nog steeds het monopolie (Meeuwis 2010: 20-22). Bovendien staan veel van de inwoners van Kinshasa kritisch tegenover het politieke leiderschap van Kabila, zowel van Laurent-Désiré Kabila als van zijn zoon Joseph Kabila Kabange. Dit konden we opnieuw merken bij de opstoten na de verkiezingsuitslag van de Congolese presidentsverkiezingen in december 2011. Meer dan ooit houden deze inwoners daarom vast aan het Lingála als een embleem van nationaal-territoriale soevereiniteit. Daarenboven wint het Lingála van Kinshasa terrein op bepaalde domeinen die vroeger werden ingenomen door de variant gecorrigeerd door missionarissen, zoals de media, geprinte materialen en christelijke liturgie (Meeuwis 2010: 20-22). Tenslotte is het Lingála van Kinshasa ook de variant die het meest gesproken wordt onder leden van de Centraal-Afrikaanse diaspora (Büscher et al 2013; Maenhaut 2007; Meeuwis 1997, 2010; Vigouroux 2008a; Storme 2004).
De verschillende factoren die we hierboven bespraken, op zowel politiek, militair als cultureel vlak, zorgden voor de significante verspreiding en dominantie van de Kinshasa variant van het Lingála (Meeuwis 2010: 21). Het is om deze reden dat wij ervoor kozen het Lingála van Kinshasa als onderwerp te gebruiken voor ons onderzoek.
2.2. De lexicografie van het Lingála in het licht van de geschiedenis van de taal (A. De Beukelaer) In het licht van deze masterproef onderzochten we welke woordenboeken van het Lingála reeds voorhanden zijn. We gingen na vanuit welke visies en met welke bedoelingen de woordenboeken 15
geschreven zijn en plaatsten ze in de geschiedenis van het Lingála. Wanneer men aan lexicografie doet, is het belangrijk om zich eerst te verdiepen in de lexicografische geschiedenis van de taal die men als onderzoeksobject neemt. Dit is zeker van belang wanneer men, zoals Dhaenens en ik, een bestaand woordenboek als bron gebruikt. Men moet namelijk weten tegen welke achtergrond deze woordenboeken werden opgesteld, zodat men bijvoorbeeld rekening kan houden met de doelen van de auteurs. Belangrijk is dat niet alle grammatica's en woordenboeken van de talen gesproken in de ex-kolonies met enkel descriptieve doelen geschreven werden. Vaak werden ze opgesteld om standaarden te creëren en normen te installeren, waardoor ze de linguïstische realiteiten 'veranderden' in plaats van ze te 'representeren' (Meeuwis 2006: 114). Het is noodzakelijk dat men in hedendaags onderzoek rekening houdt met deze wijd uiteenlopende doelen.
We delen deze sectie op in tijdsperiodes die belangrijke schakelmomenten waren in het ontstaan en de vorming van het Lingála. Tevens vermelden en bespreken we de voornaamste woordenboeken van iedere tijdsperiode.
2.2.1. De evolutie van het Lingála: Beginperiode tot 1876 (A. De Beukelaer) De taal Lingála kent een complexe geschiedenis. In een eerste fase is zij het resultaat van lexicale en grammaticale vereenvoudigingen die de taal Bobangi heeft ondergaan. De hervormde variant van het Bobangi kwam vervolgens in contact met verschillende talen gesproken in de NouvelleAnvers regio, waardoor ze zich weer uitbreidde. Het Lingála is het resultaat van de lexicale en grammaticale invloeden die het Bobangi onderging (Meeuwis 2006: 117). De belangrijkste personen die voor deze veranderingen zorgden, waren de Europese pioniers, hun veel talrijkere West-Afrikaanse en Oost-Afrikaanse helpers en de lokale bevolking.
Het Bobangi werd gesproken als moedertaal op en langs de oevers van de Kongo-rivier, in een zone tussen wat nu Kinshasa is in het zuiden en de evenaar in het noorden (Meeuwis 2010: 12). De moedertaalsprekers van deze taal waren invloedrijke handelaars. Doordat het Bobangi gebruikt werd als de dominante taal voor deze uitvoerige handelsactiviteiten, werd het ook gesproken door vele niet-moedertaalsprekers en kan het dus al veranderingen ondergaan zijn vóór 1876 (Meeuwis 2006: 118). Samarin benadrukt dat deze commerciële activiteiten er voor zorgden dat het Bobangi ook door individuen van andere etnische groepen gesproken werd: 16
“It is known, for example, that the Bobangi sealed trading relations with others by marriage alliances. They also used to leave some of their own people, a kinsman or a slave, as surety when goods, like ivory, were taken to be sold elsewhere. These people had to stay in the village of the creditor for several months, if not longer. They would certainly have learned something of the local language. Such people would have become valuable in trade transactions. Even without such alliances, there would have been opportunity for buyers and sellers to acquire the languages of other people, for some transactions took several months to complete, during which time the guests lived in the village.” (Samarin 1989: 237)
Toch was de linguïstische verandering in deze periode waarschijnlijk miniem, aangezien de moedertalen van diegenen die het Bobangi als lingua franca gebruikten, nauw verwant waren met het Bobangi (Meeuwis 2010: 12).
2.2.2. Van 1876 tot 1884 (A. De Beukelaer) In 1877 arriveert Stanley (1841-1904) in wat hij Upoto noemt, waar het volk hem vertelt over een bevolking verder stroomafwaarts naar wie zij refereren als 'Bangala'. Dit etnoniem (hetzij preEuropees, hetzij misverstaan door Stanley) werd enkel door anderen als identificatie gebruikt en niet door de bevolking zelf. Stanley gebruikte voor de bevolking in kwestie dit label, dat werd overgenomen door andere Europeanen, maar de betekenis ervan veranderde in latere periodes (Meeuwis 2006: 119; Bawele 1995: 352, 370). Nadat Stanley zijn reis naar de riviermond van de Kongo voltooid had in 1878, begon hij aan de stichting van Kongo Vrijstaat. Nu werkte hij stroomopwaarts vanaf de benedenloop. Hij en zijn Europese officieren richtten posten op rond en ten noorden van Stanley Pool, dus aan de westelijke delen van de Kongo rivier (Meeuwis 2006: 119). Ze merkten het wijdverbreide gebruik van het Bobangi op bij deze delen van de rivier. Daarom besloten ze de taal te gebruiken als communicatiemiddel voor hun contacten met zowat alle lokale volkeren. Dit is de eerste fase van verandering, namelijk een fase van pidginisering of simplificatie. Samarin zegt over dit fenomeen: “Pidginization is the process that a language goes through when it is not learned effectively in normal language-learning contexts. It is reduction in the form the language takes and reduction in the uses to which it is put. In one word, pidginization is simplification.” (Samarin 1989: 243) 17
De taal onderging een structurele simplificatie en de introductie van elementen uit het Kiswahili en het Kikongo, die de Afrikaanse tussenpersonen respectievelijk geleerd hadden tijdens de eerste jaren in de regio van de benedenloop van de Kongo. De lexicale en grammaticale input van de andere talen was verwaarloosbaar, gezien de grote typologische diversiteit tussen hen onderling en het kleine aantal sprekers van elke taal. De Bobangi-sprekers bleven onderling het originele Bobangi gebruiken, maar in de contexten waar de taal vroeger als lingua franca werd gebruikt, nam de nieuw opkomende pidgin het over (Meeuwis 2010: 13). In mei 1884 stichtte Stanley de staatspost 'Bangala Station' nabij het dorp Iboko, de regio waarvan hij dacht dat deze bewoond werd door de 'Bangala'. Het Iboko volk had een eigen moedertaal, maar de Europeanen en hun West- en Oost-Afrikaanse helpers introduceerden er de gesimplificeerde Bobangi-taal, die vanaf dan Bangala zal genoemd worden, en legden ze op voor algemeen gebruik (Meeuwis 2006: 120).
2.2.3. Van 1884 tot 1900 (A. Dhaenens) In deze periode is de aankomst van verschillende congregaties van missionarissen een belangrijke gebeurtenis in de evolutie van het Lingála. Hieronder bespreken we de congregaties die het meeste invloed hadden op de ontwikkeling van het Lingála, namelijk de Baptist Missionary Society en de Congregatio Immaculati Cordis Mariae. Deze laatste staan ook bekend als de Missionarissen van Scheut of de Scheutisten. Ook de oprichting van Bangala Station door Stanley speelde een belangrijke rol in de geschiedenis van het Lingála. Daar onderging het Bangala namelijk een linguïstische expansie, waardoor de taal geherstructureerd werd. Tevens worden in deze periode de eerste woordenboeken in verband met het Lingála (toen nog Bangala) uitgebracht. Deze komen op het einde van de subsectie aan bod.
2.2.3.1. Baptist Missionary Society (A. Dhaenens) Missionarissen volgden al snel na de komst van de Europeanen in het Kongobekken. De eerste congregatie was de Britse Baptist Missionary Society (BMS), die al in Kameroen gevestigd was. De BMS installeerden zich in het dorp Bolobo in 1888 en in Yakusu in 1896. Protestantse missies waren in het kader van hun evangelisatiewerk bezig met het aanleren van talen. Ze wilden immers zo snel mogelijk de bijbel in lokale talen vertalen. Er zijn volgens Samarin geen aanwijzingen dat de Protestantse missionarissen in de 19de eeuw interesse toonden voor het opkomende Bangala, hoewel de taal een belangrijke rol begon te spelen voor de officieren en 18
agenten van de Kongo Vrijstaat. Wanneer Bangala vernoemd werd, verwees het volgens Samarin naar de verkeerstaal gesproken in Bangala Station. De interesse van de Protestanten zou eerder gericht geweest zijn op het Kibangi in de tijd dat het Bangala aan het opkomen was (Samarin 1986: 141-145).
In de andere missiepost van de BMS in Monsembe, gesticht in 1890 door J.H. Weeks (18611924) en W.A. Stapleton (1864-1906), werd er wel gewerkt met en rond het Bangala (Samarin 1986: 147). De Protestanten in Monsembe gebruikten als communicatiemiddel in hun contacten met de plaatselijk bevolking eerst Bangala, maar veranderden een paar jaar later naar Bolóki, dat daar de lokale taal was.
2.2.3.2. Congregatio Immaculati Cordis Mariae (A. Dhaenens) Naast de Baptist Missionary Society was er een tweede groep missionarissen die rond dezelfde tijd in het gebied terecht kwam en een rol speelde in de geschiedenis van het Lingála. Dit waren de missionarissen van de Antwerpse wijk Scheut ofwel de Congregatio Immaculati Cordis Mariae (CICM). Verder zullen De Beukelaer en ik naar deze groep verwijzen als de Scheutisten.
In 1888 overtuigde Leopold II (1835-1909) de paus om het nieuw opgerichte apostolisch vicariaat toe te vertrouwen aan de Scheutisten. De eerste Kongo-gebonden Scheutisten waren Albert Gueley (1849-1924), Ferdinant Huberlant (1853-1893), Albert de Backer (1851-1892) en Emeri Cambier (1865-1943). Deze vestigden zich in 1888 in de verlaten missiepost van de Witte Paters in Kwamouth en noemden deze Berge-Sainte-Marie (Meeuwis 2009: 244-245).
In minder dan een jaar leerden de Scheutisten de lokale taal Bobangi. In 1889, wanneer de Scheutisten in Berghe-Sainte-Marie interesse toonden in het leren van de lokale taal, was het Bobangi onder twee varianten aanwezig: het originele Bobangi en de geherstructureerde variant. Het Bobangi dat de missionarissen in deze eerste fase aanleerden, was niet de originele maar de geherstructureerde variant. In 1889 werden Cambier en Camille Van Ronslé (1862-1938) door Gueley uit Berghe-Sainte-Marie gestuurd om een missiepost te stichten in het dorp Mpombo bij Bangala Station (Meeuwis 2009: 247).
19
2.2.3.3. Bangala Station (A. De Beukelaer) Bangala Station was een staatspost opgericht door Stanley in naam van Leopold II in 1884. In 1890 kreeg het een nieuwe naam, namelijk 'Nouvelle-Anvers' (Meeuwis 2010: 13). Vanaf 1884 werd Bangala Station een van de belangrijkste posten van Kongo Vrijstaat aan de Kongo rivier ten noorden van Stanley Pool. De lokale bevolking rond Bangala Station sprak het gesimplificeerde Bobangi als tweede taal (zie 2.2.2.). Dit maakte het voor de missionarissen mogelijk om ook hier het geherstructureerde Bobangi als communicatiemiddel te gebruiken. Doordat Bangala Station een heel belangrijke post werd, groeide de post uit tot een aantrekkingspool voor Afrikanen uit verschillende regio’s, wat de nood aan een algemene lingua franca nog versterkte. Tussen 1884 en 1891 onderging het gesimplificeerde Bobangi een uitbreidende invloed van de lokale of regionale talen in Bangala Station. In mindere mate werd de pidgin ook beïnvloed door andere talen, gesproken door Afrikanen uit andere districten die arriveerden in Bangala Station. Het gepidginiseerde Bobangi onderging dus opnieuw een proces van linguïstische expansie. Het was de taal die hieruit voortkwam, waaraan de Europeanen begonnen te refereren als het 'Bangala' (Meeuwis 2006: 122). Bronnen uit die tijd beschrijven dat de geherstructureerde taal zodanig met Bangala Station werd geassocieerd dat het naar de plaats genoemd werd. Vanaf 1884 verschijnt het glossoniem Bangala in de lijst van namen die voor de taal gebruikt werden (Meeuwis 2009: 245-248). Dit leidde tot een terminologisch samengaan tussen het glossoniem en het etnoniem 'Bangala'. Dit bleef zo tot de Scheutisten het glossoniem veranderden in 'Lingála' in 1901-1902 (Meeuwis 2006: 122).
Bangala Station speelde een belangrijke rol in de opkomst van het koloniale leger, de Weermacht (in het Frans koloniaal jargon gekend als Force Publique). De militairen Coquilhat (1853-1891) en later Van Kerckhoven (1853-1892) onderworpen de 'Bangala' mannen aan militaire training, niet alleen ter versterking van Bangala Station zelf, maar vooral met het doel strijdkrachten te leveren aan andere posten. Aangezien Bangala de taal was waarin de troepen getraind werden te Bangala Station, verspreidde de taal zich mee naar de andere posten. Veel Bangala militairen werden naar Boma gestuurd, waar de Weermacht officieel zou ontstaan in 1888. Rond 1886 bereikte de taal voor het eerst Leopoldville, dat toen nog kleiner was dan en afhankelijk van Bangala Station. Dit is eveneens de periode waarin Van Kerckhoven een reputatie begon te verwerven als de 'invoerder' van de Bangala taal ten oosten van Bangala Station. Tijdens zijn reis naar Yambuya, op de Aruwimi, merkte hij de uitgebreidheid op van de regio onder Afro20
Arabische, en dus Kiswahili, invloed. Hij was ervan overtuigd dat dit 'Afro-Arabische gevaar' tegengehouden moest worden. Zijn plan was om een staatspost op te richten aan de monding van de Aruwimi die niet bemand werd door Afro-Arabieren, maar door Bangala en Haussa. Hij slaagde in zijn opzet. Zo werden er meerdere posten opgericht om de westwaartse AfroArabische invloed en bijgevolg de verspreiding van het Kiswahili, te verhinderen (Meeuwis 2006).
In noordelijke richting organiseerde de Staat verschillende campagnes tegen de activiteiten van de Afro-Arabieren. Een nog grotere dreiging kwam vanuit wat nu Soedan is, met de Mahdist opstand die zich zuidwaarts bewoog. Connecties tussen de Afro-Arabische handelaars en deze Soedanese Arabieren moesten koste wat het kost vermeden worden. Dit betekende dat de eersten zo ver mogelijk naar het zuiden moesten worden teruggedrongen en de anderen zo ver mogelijk naar het noorden. Daarom introduceerden de officieren het Bangala waar ze voorbijkwamen en zich settelden. De campagnes hadden onmiddellijk effect: de Afro-Arabische handelaars werden teruggedrongen tot Stanley Falls. Dit werd definitief gemaakt tijdens de eerste fases van Van Kerckhovens Nijlexpeditie en uiteindelijk betekende het het einde van de aanwezigheid van Kiswahili ten noorden van de Aruwimi. De grote Nijl expeditie en de bezetting van de Lado enclave (zie verder) zorgden ervoor dat er geen connectie kwam tussen de Afro-Arabieren en de Soedanese Arabieren (Meeuwis 2006).
Het Bangala verwierf haar eerste moedertaalsprekers op het einde van de jaren 1890 en in het begin van de jaren 1900. Dit was zo in het volledige territorium waarover de taal zich toen uitstrekte, maar vooral in de steden en centra zoals Bangala Station en Leopoldville (Meeuwis 2010: 16).
Van Kerckhovens Nijlexpeditie (A. De Beukelaer) Van Kerckhovens Nijlexpeditie was de hoofdonderneming om de drievoudige ambitie van koning Leopold II waar te maken. Ten eerste wou hij Kongo Vrijstaat linken aan de bovenste delen van de Nijl. Ten tweede wou hij de zuidwaartse voortgang van de Mahdisten en de Soedanese handelaars hinderen. Tenslotte wou hij een finale slag toebrengen aan de noordelijke aanwezigheid van de Zanzibar handelaars én hen beletten banden te smeden met de Soedanese Arabieren. Bangala werd gebruikt als lingua franca voor alle verticale communicatie met de 21
troepen en opgelegd aan de Afrikaanse volkeren die ze onderweg in Uele tegenkwamen. De expeditie veroverde het volledige Uele bassin door een dicht netwerk van staatsposten. In het proces werd de lingua franca Bangala geïntroduceerd en het bestaat daar nog steeds bovenop de lokale talen. Tot op vandaag is de taal daar gekend als 'Bangala'. De grammaticale en lexicale structuren zijn opvallend anders dan die van het Lingála zoals wij het vandaag kennen (Meeuwis 2006: 125)
De 'anti-Arabische oorlog' (A. De Beukelaer) De 'anti-Arabische oorlog' was eigenlijk een voortzetting van de vroegere pogingen van koning Leopold II om de Arabieren van Zanzibar terug te dringen en te overwinnen. De initiële situatie was dat de steden Basoko, Basankusu en Lusambo in handen van de staat waren. Nyangwe en de Afro-Arabische helft van Falls Station waren de twee voornaamste hoofdkwartieren van de AfroArabieren. Ze hadden ook een netwerk van posten ten westen van de Lomami. Kiswahili was al verdreven uit Uele voor de anti-Arabische oorlog, maar de Afro-Arabische invloed ten westen van de Lomami trok zich pas terug ten tijde van de anti-Arabische oorlog. In mei 1893 viel Stanley Falls volledig in Europese handen (Meeuwis 2006: 125-126).
Cruciaal is dat tot op de dag van vandaag de rivier Lomami en de rivier Aruwimi de grens tussen Lingála en Kiswahili vormen in de DRC. In de regio ten noorden van de Aruwimi en in die ten westen van de Lomami was de duur van de linguïstische acculturatie niet lang genoeg voor het Kiswahili om in gebruik te blijven nadat de Afro-Arabieren verslagen werden. Daartegenover staan de regio's ten zuiden van Stanleyville en ten oosten van de Lomami, die wel onderdeel bleven van het verspreidingsgebied van het Kiswahili doordat de periode van linguïstische acculturatie veel langer was. De blijvende aanwezigheid van Kiswahili daar is ook het gevolg van andere factoren, zoals het feit dat de missionarissen en de koloniale autoriteiten de taal bleven gebruiken. Bovendien was het zo dat de Weermacht in elke regio een taal koos op basis van pragmatische criteria. Dus, in contrast met de Nijlexpeditie, werd in de anti-Arabische oorlog en de latere Maniema campagnes gebruik gemaakt van dezelfde taal als de vijand, namelijk Kiswahili (Meeuwis 2006: 125-126).
22
De bezetting van de Lado enclave (A. De Beukelaer) De bezetting van de Lado enclave was gelinkt aan de bedreiging die de Mahdisten, komend van het noorden, vormden. Door het einde van de anti-Arabische oorlog in de Maniema regio kon de Weermacht zich toeleggen op een harde campagne tegen deze Mahdisten. Ook werden verschillende doelen gecombineerd: het was de vurige wens van koning Leopold II dat de antiMahdisten campagne zou resulteren in de bezetting van de Lado enclave. In 1899 waren alle Mahdisten verdreven uit Oost-Congo en de Lado enclave. Daarna bleef koning Leopold II vasthouden aan de bezetting van Lado. Het was tijdens deze bezetting dat de legerofficier Wtterwulghe (1871-1904) een woordenlijst van verschillende talen uitbracht, waarover later meer. De bezetting zou standhouden tot 1910, wanneer Lado terug eigendom werd van Engeland (Meeuwis 2006: 126). Het Bangala was ondertussen al zover geraakt dat het zelfs in het Lado district gesproken werd. Men ging er zich zelfs vanuit Britse hoek, vanuit Soedan, voor interesseren. In 1910 schreef Thomas Campbell Mackenzie 'A vocabulary of the Bangala language as spoken in the Lado district, Mongalla Province' (Mackenzie 1910). In het korte voorwoord staat dat dit woordenboek bedoeld is voor Britse officieren en ambtenaren die in het Lado district werken. Het heeft niet de pretentie volledig te zijn, daarom zijn er blanco pagina’s voorzien zodat officieren en ambtenaren er voorstellen en correcties kunnen aan toevoegen.
2.2.3.4. Van Iboko naar Bangala (A. Dhaenens) In 1889 werd de missiepost ‘Mission du Sacre Coeur à Mpombo’ gesticht bij Bangala Station door de Scheutisten Cambier en Van Ronslé. De staatspost en de missiepost werden samen Nouvelle-Anvers genoemd. De Scheutisten Cambier en Van Ronslé ontdekten dat er naast het dominante geherstructureerde Bobangi ook andere talen gesproken werden in Bangala Station. Pas na enkele weken werden zij zich er van bewust dat de bevolking onder elkaar Iboko sprak en dat ze de lokale taal dus niet beheersten. Cambier en Van Ronslé begonnen het Iboko te bestuderen en data te verzamelen voor een grammatica en een woordenboek (Meeuwis 2009: 248). Eind 1890 keerde Cambier terug naar België, ook Van Ronslé verliet Nouvelle-Anvers in 1891. Door het vertrek van de twee missionarissen werd het onderzoek rond het Iboko gestaakt (Meeuwis 2009: 249).
Tijdens zijn tweede verblijf in Berghe-Sainte-Marie (zijn eerste was in 1889, zie de subsectie 23
over CICM) hield Van Ronslé zich opnieuw bezig met de taalkwestie. In plaats van rond het Iboko te werken, concentreerde hij zijn studie nu rond het originele Bobangi. (Meeuwis 2009: 249-250). Zijn studiewerk rond het Bobangi heeft hij, net als dat rond het Iboko, niet voltooid. In 1896 werd Van Ronslé benoemd tot apostolisch vicaris van de hele kolonie, drie jaar later werd de zetel van het vicariaat verhuisd naar Leopoldville. Daarnaast maakten uitbraken van de slaapziekte dat Berghe-Sainte-Marie moest sluiten in 1900. Sinds 1882 was de dominante handelspositie van de Bobangi sterk verminderd en verving het Bangala het Bobangi als dominante lingua franca. Tegen 1900 besefte Van Ronslé het sterk verminderde belang van het Bobangi en zette hij zijn studiewerk rond de taal stop (Meeuwis 2009: 250).
2.2.3.5. Woordenboeken (A. De Beukelaer) Al in 1894 verschijnt van Charles F. Lemaire (1863-1925): 'Congo, Vocabulaire pratique: Français, Anglais, Zanzibarite (Swahili), Fiote, Kibangi-Irébou, Mongo, Bangala' (Lemaire 1894). In 1897 verschijnt een tweede editie en in 1903 een derde (Lemaire 1897; Lemaire 1903). 'Kibangi' is het Bobangi. Lemaire is een legerofficier, namelijk 'lieutenant du 5e Régiment d'artillerie'. In de 'Avertissement de la 1re Edition' lezen we dat het voor allen die naar Afrika gaan noodzakelijk is de woordenschat te kennen. Lemaire raadt iedereen aan Engels en Fiote te leren. De woordenlijst die hij presenteert is vooral nuttig voor zij die naar de regio van de Evenaar gaan. In de 'Avertissement de la 2e Edition' staat dat de eerste editie uitverkocht is. Duizend exemplaren werden verkocht, wat voor hem bewijst dat het werk beantwoordde aan een nood. Bovendien geeft de staat nu een exemplaar aan alle ambtenaren (Lemaire 1894). Er is dus eigenlijk niets veranderd aan de woordenlijst zelf, het werd gewoon herdrukt met een extra voorwoord.
In 1899 verschijnt van Georges-François Wtterwulghe 'Vocabulaire à l'usage des fonctionnaires se rendant dans les territoires du district de l'Uele et de l'enclave Redjaf-Lado' (Wtterwulghe 1899). Het werk wordt herdrukt in 1903 en 1904. Wtterwulghe was eveneens een legerofficier. Op de voorpagina staat: ''Capitaine-commandant de 2e classe de la Force publiqu''. Er is geen inleiding, hieruit kunnen we afleiden dat de publicatie van een woordenlijst een duidelijke noodzaak was en dat verdere argumentatie niet nodig geacht werd. Wel staat er onderaan de eerste pagina van de woordenlijst een opmerking, namelijk dat de 'langue commerciale' een 'mélange de plusieurs idiomes' is, waarbij het 'Bangala' domineert. Het Bangala waarvan sprake 24
is in het boekje van Lemaire en in dat van Wtterwulghe, is wat later het Lingála zou worden, voor de missionarissen van Scheut aan hun 'verbetering van bovenuit' van de taal begonnen zijn.
Samarin wijst er op dat blanken genoegen namen met een minimaal vocabularium om hun doelen te bereiken (Samarin 1989: 234). In de 19de eeuw werden woordenlijsten opgesteld, occasioneel voorzien van verondersteld nuttige zinnetjes. Blanken dachten waarschijnlijk dat de talen geen grammatica hadden of dat het volstond om de woorden samen te zetten zoals zij, de blanken, dat deden. Een favoriet type was het meertalig woordenboek. In het algemeen was er volgens Samarin echter niet echt interesse in Afrikaanse talen (Samarin 1989: 235). Het valt inderdaad op dat er in deze beginperiode geen grammatica's werden gepubliceerd, enkel woordenlijsten. Deze woordenlijsten waren dan ook van de hand van legerofficieren, die geen linguïstische doelen hadden, maar zich enkel verstaanbaar wilden maken bij de lokale bevolking. Deze eerste woordenlijsten werden dus louter voor het praktische nut opgesteld.
2.2.4. Van 1900 tot 1960 (A. De Beukelaer) Tot nu toe hebben we twee belangrijke fasen in de geschiedenis van het Lingála voor 1900 onderscheiden. Ten eerste onderging het Bobangi een pidginisering of simplificatie in de periode 1881-1884. Ten tweede was er na 1884 de introductie van de Bobangi pidgin in Bangala Station. Daar onderging de Bobangi pidgin een expansie op basis van de lokale en regionale talen en een verspreiding onder de naam 'Bangala' naar andere locaties (Meeuwis 2010: 16). Na 1900 zijn vooral individuele missionarissen van groot belang. De belangrijkste namen zijn de Scheutist Egide De Boeck (1875-1944), de Protestant Walter H. Stapleton (1864-1906) en de Premonstratenser Léon Derikx (1860-1933). Allen vonden ze het lexicon en de grammatica van het Bangala te pover om als communicatiemiddel te dienen en om deze reden startten ze projecten op van linguïstische interventie. De pogingen van De Boeck hadden het meeste invloed (Meeuwis 2010: 17).
2.2.4.1. Egide De Boeck (A. Dhaenens) De Scheutist Egide De Boeck is zonder twijfel een van de belangrijkste personen in de geschiedenis van het Lingála, meer bepaald voor de derde fase in de ontwikkeling van de taal. Hij is diegene die het glossoniem 'Lingála' introduceerde. Dit nieuwe glossoniem kende vlug een 25
algemene verspreiding. Enkel in de noord-oostelijke delen van de DRC bleef de term 'Bangala' in gebruik (Meeuwis 2010: 17). Het verhaal start in 1901, toen de Scheutist Egide De Boeck aankwam in Nouvelle-Anvers, de staatspost voorheen bekend als Bangala Station. Op dat moment was de creolisering of uitbreiding van de Bobangi pidgin nog ver van compleet (Meeuwis 2001: 331). De Boeck wordt vice-directeur en daarna directeur van het nieuwe heropende koloniale internaat en de eerste apostolisch vicaris van Nouvelle-Anvers. Later wordt de zetel van dit vicariaat verhuisd naar Lisala (Meeuwis 2009).
In 1904 verscheen zijn 'Grammaire et vocabulaire du Lingála ou langue du Haut-Congo' (De Boeck 1904a). In 1911 publiceert hij een tweede editie hiervan, die naar eigen zeggen gecorrigeerd en aangevuld is. Deze tweede editie bevat dezelfde inleiding uit 1904 en wordt gevolgd door een voorwoord. In dit voorwoord schrijft De Boeck: “Dans cette seconde édition on trouvera quelques corrections, ainsi que quelques modifications, tendant surtout à fixer, ce qui n'avait été que suggéré dans la première” (De Boeck 1911: het voorwoord heeft geen paginanummers). Verder schrijft hij dat het snelle succes van het Lingála verzekerd zou worden indien de regering de studie ervan zou inschrijven in haar programma (De Boeck 1911). Eveneens in 1904 verschijnt van De Boeck 'Notions du Lingála, ou langue du Haut-Fleuve, vocabulaire et phrases pratiques' (De Boeck 1904b). Dit boekje bevat geen inleiding of voorwoord. Het is een lijst van nuttige woorden en zinnen, reeds gebaseerd op de grammaticale en lexicale correcties die De Boeck doorvoerde (daarover later meer). In 1906 verschijnt 'Lingála, petit vocabulaire et phrases usuelles' (De Boeck 1906). Hiervan hebben we geen exemplaar kunnen vinden. In 1914 verschijnt 'Eenige begrippen van Lingála met woordenlijst en gebruikelijke volzinnen - Quelques notions du Lingála avec vocabulaire et phrases usuelles. Derde uitgave - Troisième édition' (De Boeck 1914). Dit is het vervolg op zijn 'Notions du Lingála, ou langue du Haut-Fleuve vocabulaire et phrases pratiques', waaraan hij verbeteringen aanbracht. Ook deze uitgave bevat geen inleiding, de auteur start direct met de substantieven. Terwijl de voorgaande editie enkel in het Frans was, is deze uitgave tweetalig: Nederlands-Frans. Blijkbaar was er dus ook vraag naar een Nederlandstalige versie.
In het voorwoord van 'Grammaire et vocabulaire du Lingála ou langue du Haut-Congo' uit 1904 beschrijft De Boeck dat zijn programma in Nouvelle-Anvers inhield dat hij de taal moest onderwijzen die gebruikt werd in de 'Haut-Fleuve'. De Boeck kende de taal niet, enkel de namen waaronder het bekend stond: 'la langue du fleuve', 'la langue commerciale' of simpelweg het 26
Bangala. De Boeck was sterk geïnteresseerd in het ontwikkelen van een geschikt medium voor onderwijs en evangelisatie. De koloniale autoriteiten hadden het Bangala geïntroduceerd in de school, maar De Boeck vond de taal niet geschikt vanwege de grammaticale reducties en de lexicale vermenging. Hij schreef in het voorwoord van zijn 'Grammaire': “J’eus bientôt la conviction qu’apprendre à lire et a écrire ce «Bangala» tel qu’il parle, à en faire un moyen efficace de communication, un instrument de civilisation, on tenterait chose aussi ridicule qu’impossible” (De Boeck 1904: 3, aanhalingstekens in origineel). Daartegenover stond dat er veel verschillende talen gesproken werden door de bevolking rond Nouvelle-Anvers, waarvan geen enkele geschikt was het Bangala te vervangen als lingua franca. De Boeck ziet het Bangala als een noodzakelijk kwaad in deze ‘toren van Babel’. Het belang van de taal valt niet te ontkennen. Daarom aanvaardt De Boeck het Bangala, maar slechts onder de voorwaarde van een drastische hervorming van de taal. De functionaliteit en het bereik van het Bangala was onomkeerbaar, maar de linguïstische kenmerken niet. De taal zou voordeel halen uit de grote functionaliteit en verspreiding die het Bangala genoot, maar zou verrijkt en aangepast worden opdat het een 'volledige' taal zou worden. Pas dan zou het geschikt zijn voor onderwijs en het missiewerk (Meeuwis 2009). Of zoals hij zelf schrijft in het voorwoord van de publicatie in 1904: “C'est que le but de ce livre est avant tout missionnaire. Nous avons, nous, besoin d'une langue, et le Lingála corrigé s'impose à ce titre” (De Boeck 1904: IV, cursief in origineel).
De Boeck argumenteert dat hij niet zomaar een arbitraire grammatica heeft samengesteld. Inderdaad, zo stelt de auteur, zullen er woorden voorkomen die niet overal begrepen worden, maar in het algemeen zijn deze wel geconstrueerd en samengesteld op een 'universele' manier (De Boeck 1904). De universele methode van De Boeck bestond er uit dat hij de vastgestelde lacunes in het Bangala verving door elementen uit andere talen. Zo zocht hij doorheen het Mabale, Iboko en Bobangi naar geschikte ‘bouwstenen’ en goot deze samen in één nieuwe grammatica. Om de nieuwe taal meteen deel te laten uitmaken van het gesproken repertoire, produceerde De Boeck meteen een grote serie van beschrijvende grammatica’s en woordenboeken (Meeuwis 2009).
De Boeck beschrijft in het voorwoord van de grammatica uit 1904 dat het lexicon van het Bangala voor vier vijfden ontleend was uit de 'dialecten' die gesproken werden door de volkeren die men de Bangala noemden. Deze 'dialecten' waren volgens hem het Boloki, Mabale, Liboko en Bobangi, die hij de ‘moedertalen’ van het Lingála noemt. De Boeck scheert hier al deze talen over dezelfde kam en maakt dus niet het analytisch en historisch noodzakelijke onderscheid 27
tussen de eerste oorsprongstaal van het Lingála, (het Bobangi) en de lokale talen gesproken rond Bangala Station (het Liboko, Mabale en Boloki), die de Bobangi pidgin in een tweede fase sterk beïnvloedden.
We merken een vrij negatieve houding op bij De Boeck tegenover de algemene taalpolitiek van de Europeanen. Hij schrijft in de Grammaire uit 1904: “Evidemment, il coûtera toujours moins de peine au Blanc d’apprendre deux à trois cent mots et de les juxtaposer sans forme ni lois, quitte à ne pouvoir exprimer qu’un nombre restreint d’idées et à rester incompris dans bien de cas. Pour apprendre une langue plutôt qu’un language corrompu, le blanc devra employer plus d’efforts.” (De Boeck 1904: 4)
Toch heeft het volgens hem alleen maar voordelen om de inheemse taal te beheersen. Voor de lokale bevolking daarentegen zou het geen enkele moeite kosten een andere Bantoetaal aan te leren, of dit nu een gecorrigeerde is of een andere. De Boeck geeft toe dat deze ‘gecorrigeerde variant’ wel erg verschilt van de gesproken variant. Volgens hem is dit bijna volledig te wijten aan het gebrek of het verkeerde gebruik van concordantieprefixen in de gesproken variant. Ook bepaalde tijden zijn volgens hem niet goed uitgewerkt in de werkwoordsvervoegingen. Dit probleem heeft hij opgelost door enkele tijden te interpreteren volgens een manier die hem ‘logisch’ leek (De Boeck 1904). De taalhervorming van De Boeck was dus niet helemaal arbitrair, aangezien hij zich liet inspireren door andere Bantoetalen. Daarom wordt soms gesproken van de ‘rebantoeïsatie’ van het Bangala (Meeuwis 2010: 17). Een van deze talen was het Mabale dat De Boeck geleerd had door zijn contact met arbeiders. Een andere inspiratiebron was het Iboko, waarbij De Boeck zich baseerde op het werk van Cambier en op de ongepubliceerde werken van Van Ronslé. Verder steunde hij op het Bobangi, via een manuscript van Van Ronslé en via studiewerk van John Whitehead (Meeuwis 2009).
De Boeck lanceerde een groot hervormingsplan via actieve interventie in het lexicon en de grammatica van het Bangala. De missionaris noemde de taal het ‘Congolese Esperanto’, wijzend op het artificiële aspect ervan (Meeuwis 2010: 18). Later ontkende hij echter dat artificiële aspect en wees erop dat het een even volledige taal was als andere talen. Om de discontinuïteit met het Bangala te benadrukken, noemde hij de taal Lingála. De Boeck vond de term Bangala een van de 28
linguïstische gruwelen van de taal, daar in de lokale talen rond Nouvelle-Anvers het prefix bagebruikt werd voor mensen en niet voor talen, hiervoor werd li-, lo- of ki- gebruikt (Meeuwis 2009: 13).2
Scholen waren een uitgelezen plaats om de nieuwe taal aan te leren en te veralgemenen. Het onderwijs in de kolonie werd gedomineerd door de missies, de Scheutisten hadden een groot deel van de lagere scholen in het Westen en Noordwesten van Congo in handen. De kinderen in het internaat van Nouvelle-Anvers waren vaak wezen en bevrijdde slaven. Ze hadden geen thuis om naar terug te keren en verloren daardoor gemakkelijk hun moedertaal ten voordele van het Lingála. Andere kinderen leerden het Lingála vrij snel als tweede taal en gebruikten de taal later om hun eigen kinderen in op te voeden. Zo ontstond er een nieuwe generatie die het Lingála als moedertaal sprak. Dit proces van internalisering en autochtonisering vond vooral plaats in de streek rond Nouvelle-Anvers en Lisala (Meeuwis 2009).
In 1920 brengt De Boeck het werk 'Cours théorique et pratique de Lingála, avec vocabulaire et phrases usuelles' uit (De Boeck 1920). De datum leiden we af uit het voorwoord, dat ondertekend is met: “Scheut, novembre 1920”. In het voorwoord zet De Boeck de geschiedenis van het Lingála uiteen. Hij begint met de stelling: “Le Lingála est la langue des Bangala”. Deze stelling is onjuist. Zoals we beschreven hebben, is het een hervorming van de taal van de Bobangi. Hij gaat verder met een uitleg over wat men verstaat onder de term 'Bangala'. Hierbij merkt hij op dat de Bobangi niet ver van de 'Bangala stammen' af staan. Hij zegt dat door de handel tussen die 'stammen' de verschillende dialecten gefusioneerd zijn. Bovendien “paraît-il qu'une espèce de langage commercial commun existait déjà avant l'arrivée des Européens” (De Boeck 1920: 8). Dit is correct, maar wat hij niet duidelijk aangeeft, is dat deze gemeenschappelijke handelstaal het Bobangi was, dat daardoor enkele veranderingen onderging. Wel schrijft hij dat uit getuigenissen blijkt dat in 1890 de taal die gesproken werd langs de rivier voor een groot deel bestond uit de taal van de Bobangi (De Boeck 1920). Hij gaat verder over het belang van Nouvelle-Anvers in de verspreiding van de taal. Helaas is het Lingála door de grote verspreiding teruggebracht tot een ‘jargon’, zonder grammaticale regels of syntaxis, aldus De Boeck. Omdat missionarissen volgens hem nood hebben aan een meer correcte taal, probeerde hij het Lingála
2 Merk op dat noch het Bobangi, noch het Lingála zelf, het prefix li- gebruikt om talen aan te duiden. In
het Lingála wordt daarvoor het prefix ki- gebruikt. Haar eigen naam is de enige uitzondering hierop (Meeuwis 2010: 16-17).
29
‘terug te brengen naar haar grammatica'. Daarom bestudeerden ze de 'dialecten' van NouvelleAnvers, wat als resultaat de grammatica's uitgegeven in 1904 en 1911 opbracht (De Boeck 1920).
In de 'Cours théorique et pratique' uit 1920 stelt De Boeck opnieuw dat het Bangala een mengsel van verschillende dialecten is. Vervolgens schrijft hij: “Il était donc assez facile, théoriquement, de ramener ce «jargon» puisqu'il faut l'appeler par son nom, dans les liens grammaticaux de ses «langues-mères»” (De Boeck 1904: II aanhalingstekens in origineel). In zijn ogen was, zoals eerder beschreven, deze pidgin van het Bobangi, die in Nouvelle-Anvers evolueerde tot het Bangala, dus een onwaardig jargon (Meeuwis 2001). Deze bestempeling als onwaardig jargon maakt De Boeck echter niet vanuit een linguïstisch standpunt, aangezien hij geen linguïst was. Wel ziet hij het Bangala als een onwaardig jargon voor het onderwijswerk waarvoor hij naar Nouvelle-Anvers gekomen was. Verder merkt hij op dat zijn 'Cours théorique et pratique' nog onvolledig is. Desondanks hoopt hij dat het gecorrigeerde Lingála zal kunnen dienen als instrument voor educatie, overal waar het 'commerciële jargon' de moedertaal van de 'inboorlingen' verdrong. We zullen zien dat het Lingála soms ook werd opgelegd in plaatsen waar dit niet het geval was. De Boeck ziet een gemeenschappelijke taal als een noodzakelijk instrument voor administratie, handel en religie. Naar zijn mening kan het commerciële Lingála niet tegengehouden worden, maar wel beperkt en geregulariseerd. Hij sluit af met woorden die, voor die tijd, toch getuigen van een groot inzicht: “Renonçons à ce préjugé encore trop fréquent que chez ces peuples primitifs il n'y a ni règles grammaticales ni lois linguistiques. Nous, Européens, n'avons que trop contribué à déformer le langage des indigènes, il est temps de travailler à son relèvement” (De Boeck 1920: 10). Ook in 1920 verschijnt van De Boeck 'Leçons élémentaires de Lingála: suivies d’un vocabulaire et de conversations pratiques'. Hiervan hebben wij geen exemplaar gevonden. In 1927 komt er een ‘tweede editie’ van 'Cours théorique et pratique de Lingála, avec vocabulaire et phrases usuelles' (De Boeck 1927). Dit is exact hetzelfde als de eerste editie uit 1920. Aan het voorwoord is niks veranderd en er is ook geen extra voorwoord voor de tweede editie bijgekomen. Het is dus geen nieuwe editie, zoals wordt aangegeven, maar gewoon een herdruk. In 1942 verschijnt een ‘derde editie’ met terug het voorwoord uit 1920. Ook in 1942 komt er een Nederlandse versie van 'Cours théorique et pratique', met als titel 'Theoretische en practische (sic) cursus in Lingála: met woordenlijst en samenspraken' (De Boeck 1942b). Het is een vertaling van de editie uit 1927 door L. B. De Boeck, een neef van Egide De Boeck. Het boek bevat een noot van enkele zinnen 30
waarin de vertaler aangeeft dat het de vertaling is van de tweede editie van de 'Cours theorique et pratique' en dat er niets werd veranderd of toegevoegd (De Boeck 1942b).
In 1937 wordt een tweede editie uitgegeven van 'Vocabulaire Lingála-français, français-Lingála, par des Missionnaires (C.I.CM.-Scheut) de Nouvel-Anvers', met als auteurs E. De Boeck & E. Peeters (De Boeck & Peeters 1937). Wij hebben de eerste editie hiervan teruggevonden, maar hier ontbreken zowel auteur als datum. We nemen aan dat het voor 1926 gepubliceerd moet zijn, aangezien in het boekje geschreven staat dat het in 1926 in de bibliotheek is opgenomen. Het bevat geen voorwoord of inleiding, het begint met de gebruikte afkortingen en vangt daarna meteen aan met de woordenlijst.
Lingála van De Boeck: verspreiding en verzet (A. Dhaenens) De Boeck wou zijn gecorrigeerde Lingála zo veel mogelijk verspreiden, zowel onder de Afrikaanse bevolking als onder de Europeanen (voornamelijk de missionarissen en de docenten). Om dit doel te realiseren, publiceerde hij zowel lees-, school- en catecheseboekjes in het Lingála, als woordenboeken en grammatica's in het Frans over het Lingála. Dit 'Lingála van De Boeck' werd als norm aanvaard door vele missionarissen, zeker door de Scheutisten, en stelde zich zo tegenover het 'gesproken Lingála' (Meeuwis 2001). Het Lingála van De Boeck kende vlug acceptatie bij delen van de Congolese bevolking en de Europeanen. De aanvaarding van de taal kende echter meer moeilijkheden buiten de regio’s van Nouvelle-Anvers en Lisala.
In de noordoostelijke delen, waar Bangala verspreid was sinds 1890, hadden de Scheutisten minder invloed. Daar bleef het Bangala aanwezig tot vandaag (Meeuwis 2009: 252). Het meer gepidginiseerde Bangala uit de noordoostelijke regio heeft een ander geschiedenis dan het Lingála. Verschillende factoren hebben een belangrijke rol gespeeld in haar ontwikkeling en verspreiding. De Belgische confrontatie met de Arabieren bracht duizenden troepen in de regio en na hun dienst settelden velen van hen zich in de streek. Daarnaast richtte de overheid ook steden op voor bevrijdde slaven. Deze multilinguïstische en multi-etnische gemeenschappen waren de context waar het Bangala zich autonoom kon ontwikkelen van de vorm ontstaan aan de Kongo rivier (Samarin 1986: 156-157).
In de hoofdstad Leopoldville (nu Kinshasa) bleef de oudere vorm van Bangala in gebruik, het 31
was daar de primaire lingua franca sinds 1886 (Meeuwis 2009: 257). Deze oudere vorm bleef in gebruik doordat de Scheutisten in Leopoldville niet hetzelfde monopolie hadden over onderwijs en missionering als in het noordwesten. In Leopoldville moesten ze samenwerken met andere organisaties van missionarissen, die niet allemaal dezelfde linguïstische overtuigingen hadden als de Scheutisten. De opgelegde taal werd in Leopoldville eerder geassimileerd dan zuiver geadopteerd (Meeuwis 2009: 256). Wel werd de gecorrigeerde variant aanvaard voor bepaalde gemarkeerde domeinen, zoals liturgie en sommige media. Hoewel in Leopoldville de bewoners dus eerder het Bangala bleven gebruiken, werd ook hier de benaming Lingála overgenomen. Om het onderscheid te maken werd er voor het geconstrueerde Lingála gesproken over het ‘boek Lingála’, ‘Kerk Lingála’, ‘De Boecks Lingála’, ‘geletterde Lingála’, ‘Nouvelle-Anvers Lingála’, ‘school Lingála’, en ‘geschreven Lingála’. Voor de dagelijkse variant gebruikte men de termen ‘gesproken Lingála’ en ‘Lingála van Leopoldville/Kinshasa’ (Meeuwis 2009: 257).
Na 1945 kende Leopoldville een grote bevolkingsgroei. De instroom van moedertaalsprekers van het Kikongo had een belangrijke invloed op de ontwikkeling van het Lingála in Leopoldville. De variant van het Lingála die vandaag in Kinshasa gesproken wordt, leunt dichter aan bij de uitgebreide variant van de Bobangi pidgin die ontstond op het einde van de 19de eeuw, dan bij de variant gesproken in het noordwesten. Deze laatste variant is recenter en vormt het resultaat van corrigerende interventies. Het Lingála van Kinshasa kende haar eigen ontwikkeling in de 20ste eeuw en wordt onder andere gemarkeerd door een aanzienlijke invloed van het Kikongo vanaf de jaren 1940 (Meeuwis 2010: 18-19). Dit was de tweede maal dat de taal beïnvloed werd door het Kikongo, aangezien ze op het eind van de 19de eeuw al invloed van het Kikongo onderging (zie subsectie 2.2.2.). De diglossie leefde voort na de koloniale periode en het is pas recent dat de gesproken variant zijn intrede doet in klaslokalen en kerken in Kinshasa. (Meeuwis 2009).
In Leopoldville krijgt het opgelegde Lingála van De Boeck te maken met een vorm van linguïstisch verzet. Een andere variant van verzet kwam vanuit de congregatie zelf, er waren stemmen die de legitimiteit van de productie en generalisering van een geforceerde taal betwistten. De Scheutist Natalis de Cleene (1870-1942) stelde dat in vele regio’s de kerstening uitgesteld moest worden omdat de taal van De Boeck te vreemd was voor de lokale bevolking. Dit zou volgens hem niet het geval geweest zijn wanneer gebruik zou gemaakt zijn van een lokale taal. Een ander tegenstander, naast de Cleene, was Bittremieux (1881-1946), de secretaris van Van Ronslé. Hij hanteerde een Herderiaanse ideologie en stelde dat de artificiële taal van De 32
Boeck nooit een echte Congolese taal zou kunnen worden, aangezien ze niet geworteld was in een tribale traditie en dus geen echte drager was van de cultuur. Een grammatica die gebaseerd is op Europese patronen kon volgens hem nooit een Congolese grammatica worden. Hugo Rombauts (1903-1973), een secretaris van de apostolisch vicaris in Leopoldstad, stelde een graduele maar volledige uitroeiing van het Lingála in Leopoldville voor. Hij wou het Lingála daar vervangen door het Kikongo, aangezien de hoofdstad volgens hem nood had aan een authentieke Bantoetaal. Deze mening werd ook gedeeld in de Jezuïeten missies. Zij hadden hun missiewerk begonnen in de lagere Kongo gebieden en hadden daar het Kikongo gegeneraliseerd, gestandaardiseerd en gepromoot. Ondanks dit verzet bleef het gesproken Lingála de dominante taal in Leopoldville in dagelijkse situaties en het Lingála van De Boeck die van de scholen, liturgie en hogere sferen, naast het Frans (Meeuwis 2009: 257-259).
2.2.4.2. Protestantse missionarissen (A. Dhaenens) In de Protestantse post in Monsembe werkten in 1895 zes missionarissen, waaronder Walter H. Stapleton. De Protestantse missionarissen maakten gebruik van het Bangala, dat zij de ‘handelstaal’ noemden, om zich verstaanbaar te maken in nieuwe gebieden. Als medium voor expansie van het missiewerk, was het Bangala echter geen eerste keuze. Het werd door de missionarissen als een noodzakelijk kwaad gezien om te communiceren met mensen wiens taal ze niet beheersten. De beheersing en het gebruik van de taal verschilde bij de missionarissen. Één van de factoren waarom sommigen het gebruik van het Bangala vermeden, was omdat het een hybride taal was. Samarin (1986) schrijft in zijn artikel ‘Protestants missions and the spread of Lingála’ dat het Bangala een marginaal element in de samenleving karakteriseerde, namelijk de vreemde Afrikaanse werkers en soldaten die een erg slechte reputatie hadden. De taal werd maar voor bepaalde situaties gebruikt, daarom werd het ook de handelstaal genoemd. Lange tijd werd het Bangala door de Protestantse missionarissen gezien als een imperfecte spin-off van wat zij het ‘Ngala’ noemden.3 Whitehead, een Protestantse missionaris, rapporteert dat de taal onder de Bobangi werd herkend als ‘taal van de blanken’ en dat sommige missies weigerden zich met de taal bezig te houden omdat het mager was in constructie en woordenschat (Samarin 1986: 150).
3 Engelstalige onderzoekers gebruikten het glossoniem 'Ngala' om naar een cluster van gerelateerde lokale talen te verwijzen, waardoor verwarring ontstond. Deze kleinere talen beïnvloedden de groei van Bangala in de tweede fase van zijn ontwikkeling, maar kunnen er niet toe gereduceerd worden (Meeuwis 2006: 124).
33
Walter H. Stapleton (A. De Beukelaer) In het begin van de twintigste eeuw vonden veranderingen plaats in de houding van de Protestanten. Naast de Scheutisten, en onafhankelijk van hen, lanceerde ook de Protestantse missionaris Walter H. Stapleton een programma van taalhervorming. Ook hij vond dat het wijdverspreide Bangala te gelimiteerd was voor evangelisatie. Onafhankelijk van De Boeck en op basis van zijn eigen project van linguïstische interventie, ontwikkelde Stapleton een andere variant van het Bangala. In tegenstelling tot De Boeck, behield Stapleton het glossoniem Bangala (Meeuwis 2001: 334). Zijn eerste werk, 'Comparative handbook of Congo languages', werd gedrukt in 1903 (Samarin 1986: 148). In hetzelfde jaar, een jaar voor de eerste grammatica van De Boeck verscheen, publiceerde hij 'Suggestions for a grammar of "Bangala" (The "Lingua Franca" of the Upper Congo), With 2000 Words and many useful Phrases' (Stapleton 1903a). De titel geeft aan dat het meer dan een beschrijving van de taal was. Een voorstel tot een grammatica duidt op ideeën en plannen om de taal te corrigeren en te vervolledigen.
In het voorwoord van 'Suggestions' beschrijft Stapleton enkele problemen waarmee Kongo Vrijstaat te kampen heeft. Sommige van deze, stelt hij, worden op een briljante wijze opgelost. Andere, zoals het gebrek aan een efficiënt communicatiemiddel tussen de blanken en de 'Bantoestammen', wachten nog op een oplossing. Hij lijst alle tegenargumenten op die men aanbrengt tegen zijn plan om de taal te hervormen. Deze argumenten zijn onder andere dat het Bangala een ‘jargon’ zonder grammatica is, dat uitwisseling van gedachten in die taal praktisch onmogelijk is en dat de taal hopeloos ontoereikend is als middel tot intercommunicatie. Stapleton gaat hier vervolgens tegenin. Hij stelt dat een gemeenschappelijke taal een praktische noodzaak is voor de situatie: “The attempt made by the State authorities to impose one administration over the whole area of the Congo basin involves some common efficient means of intercommunication between the forces of Government and the many tribes of the Bantu race speaking different languages which occupy this huge territory.” (Stapleton 1903a: d)
Daarom besloot de regering enkele jaren voor het boek geschreven werd, dat Bangala gebruikt moest worden als lingua franca. Volgens Stapleton is het invoeren van een Europese taal, wat H. 34
Johnston (1858-1927) voorstelde, geen goede oplossing. Stapleton ziet het Frans als enige optie daarvoor, maar merkt op dat de Congolese bevolking niet gemakkelijk het Frans verwerft. Bovendien is het Bangala al wijd verspreid. Hoewel hij liever de moedertalen zou gebruiken, is dit naar zijn mening niet meer mogelijk, aangezien velen het Bangala reeds als moedertaal hebben verworven (Stapleton 1903a).
Net als De Boeck ziet Stapleton het belang en de wijde verspreiding van het Bangala. Hij stelt dat het 'Bangala' als basis moet gebruikt worden voor een gemeenschappelijke taal. Maar ook bij hem kan dit pas na aanpassingen: “Will it not be wise for us to consider whether or not 'Bangala' could be used as the basis of an effective common language? Could not the white men introduce into this lingua franca those grammatical forms of expression which would make it such, and without which it will, and must remain an utterly ineffective jargon?” (Stapleton 1903a: f)
Stapleton begon een nieuwe taal te monteren op basis van eigen uitvindingen en elementen uit andere talen (Meeuwis 2009: 21). In zijn inleiding van de woordenlijst van 'Suggestions' uit 1903, staat dat het Bangala zich nog aan het ontwikkelen is en dat vele woorden nog niet vaststaan, daarom probeert hij de meest algemeen gebruikte woorden op te nemen. Indien er geen woord voorhanden is, gebruikt hij het woord dat de meeste riviertalen gemeenschappelijk hebben. Indien deze talen geen 'goed' woord bezitten, neemt hij zijn toevlucht tot het Swahili, gesproken in Congo. “It is scarcely to be expected that more than a fair proportion of these suggested words will be accepted”(Stapleton 1903a: 51). Stapleton geeft in dit voorwoord een korte uiteenzetting over het ontstaan van het Bangala. Volgens hem is de taal ontstaan onder invloed van drie talen: de talen van de Bobangi, Lolo en Bangala volkeren, die volgens hem allen evenveel bijdrage leverden (Stapleton 1903a). In zijn visie, net zoals bij De Boeck, wordt niet erkend dat het Bobangi de voornaamste basis was.
In hetzelfde jaar verschijnt 'Suggestions for a grammar of "Bangala"' in het Frans onder de titel: 'Suggestions pour une grammaire du “Bangala” (La “lingua franca” du Haut Congo), Avec beaucoup de phrases et 2000 mots bien usités' (Stapleton 1903b). Dit is een bijna letterlijke vertaling in heel slecht Frans. Het voorwoord doet uitschijnen dat Stapleton het zelf in (gebrekkig) Frans 35
geschreven heeft en dat de rest vertaald is door een collega van hem, een zekere M. Millman: “ce chapitre mon collègue M. Millman a bien me traduit en Français” (Stapleton 1903b: b).
In 1911 kwam opnieuw een Franse vertaling van het Engelse werk: 'Propositions pour une grammaire de Bangala" (La "Lingua Franca" du Haut Congo) et un vocabulaire français-bangalaswahili. Survit [sic] d'un manuel de conversation, nouvelle édition' (Stapleton 1911a). Het voorwoord van deze tweede editie is geschreven door W. Millman. Millman schrijft dat Stapleton, voor zijn overlijden in 1906, een gelijkaardige versie van zijn eerste editie wou publiceren. Hij wou een werk publiceren dat voor algemeen gebruik kon dienen voor de bewoners van het district rond Stanleyville. Om die algemene bruikbaarheid te garanderen, voegde Millman er de Kigwanya variant bij. Daarna volgt het voorwoord van Stapleton uit 1903, maar dan in veel beter Frans. De inhoud is, naast de Kingwanya woorden, volledig hetzelfde (Stapleton 1911a). Ook in 1911 verschijnt 'Suggestions pour une grammaire du Bangala (La ’’Lingua Franca’’ du haut Congo) et un vocabulaire Français – Bangala – Swahili Avec beaucoup de Phrases dans ces trois langues'. Deze bevat hetzelfde voorwoord van Millman en de inleiding uit 1903 van Stapleton (Stapleton 1911b).
Op de Conference of Congo Missionaries in 1911 werd besloten om deel te nemen in het samenstellen van een Bangala grammatica, maar daar werd niets mee gedaan in de volgende conferenties. Nochtans is er vastgelegd dat Franck (1868-1937), Minister van Koloniën van 1918 tot 1924, aandrong om Lingála als algemene taal te gebruiken. Wat de adoptie van Bangala voor onderwijs en vertalingen gestimuleerd heeft, was volgens Samarin het officieel onderzoek van de Belgische regering naar officiële 'inheemse' talen om een taalpolitiek te installeren. Het keerpunt voor het Bangala kwam op de conferentie van 1921. De missionaris Christy Davies (1878-1958) maakte een rapport over de officiële talen van Congo en argumenteerde sterk voor het gebruik van wat hij zowel Lingála als Mangala noemde. Davies schreef in dat rapport dat hij het een wijze beslissing vond van de eerste missionarissen om de lokale talen te leren, maar dat er nu nieuwe noden waren waaraan de missionarissen zich moesten aanpassen. Handel en reizen vervaagden het afgescheiden lokale en tribale. Daardoor was er, volgens Davies, meer interactie tussen de verschillende 'etnische' groepen en een sterke tendens naar meer coöperatie tussen de missieposten die in de onderwijspolitiek deelnamen. Bovendien zouden er in de grote industriecentra honderden kinderen geboren worden die Lingála als moedertaal zouden spreken. Lingála, schreef Davies, was als een vloedgolf gekomen en werd gesproken in meer dan een 36
kwart van Congo. Daarom stelde hij voor dat de conferentie een Lingála comité aanduidde om de taal te coördineren en zich in te zetten voor de verbetering en verrijking van de taal. Hij duidde hier niet enkel op het codificeren van de taal, maar op alle stappen die gezet moesten worden om er een standaardtaal van te maken (Samarin 1986: 151-153).
Vreemd genoeg waren de Protestantse missionarissen schijnbaar niet op de hoogte van de krachten die al aan het werk waren in de koloniale overheid en in de Katholieke kringen, en zeker niet van de samenwerking tussen deze beide instanties. Het is niet duidelijk waarom de missionarissen meenden dat het lot van het Bangala in hun handen lag. Ze moeten op de hoogte geweest zijn van de grammatica van De Boeck, maar deze volstond niet in hun ogen. Zelfs het eerdere werk van Stapleton, nochtans een Protestant, was voor hen niet voldoende. De attitude van de missionarissen is wel duidelijk voorschrijvend. Wanneer de missionarissen bezig waren met het Bangala, vonden ze, anders dan bij de lokale talen, dat ze iets creëerden dat er nog niet was (Samarin 1986: 153-154).
In 1914 verscheen 'Suggestions for a grammar of "Bangala": The "Lingua Franca" of the Upper Congo, with dictionary. Second edition, revised and enlarged by Frank Longland' (Stapleton 1914). Ook deze versie bevat het voorwoord van Stapleton uit 1903. Daarin werd één iets veranderd, namelijk “the Congo Free State officials” zijn hier “the Congo Colonial officials” geworden (Stapleton 1914: A). Dat is enigszins logisch, in de zin dat Kongo Vrijstaat in 1908 Belgisch Congo werd.
Malcolm Guthrie (A. Dhaenens) Het duurde tien jaar voor het werk van de Protestanten rond de taal voltooid was. In die periode namen de Protestanten de benaming Lingála over, die De Boeck had geïntroduceerd. Op de Lingála-Bangala conferentie in 1932 werd beslist dat de Protestantse missionaris Christy Davies de 'Lingála Revised grammar and Vocabulary' zou voorbereiden voor publicatie en dat hij daarin delen van het werk van Guthrie (1903-1972) zou incorporeren, zijnde 'Suggestions for the Lingála revised grammar'. Er is geen aantekening gevonden van de publicatie van het werk van Christy Davies. Daarentegen werd wel 'Lingála grammar and dictionary' van Guthrie gepubliceerd in 1935 (Guthrie 1935). Het voorwoord van het werk vermeldt een eerdere conferentie in Yalemba in 1931, waar men Guthrie had aangeduid om het werk van Stapleton voort 37
te zetten en om al het werk dat de Protestanten al verzameld hadden over het Lingála, te ordenen en uit te geven (Samarin 1986: 154).
Terwijl vroegere werken vaak in een wat nederige toon geschreven zijn, geeft het voorwoord van 'Lingála grammar and dictionary' blijk van een ware verheerlijking van het koloniale gebeuren en dan vooral van het missionaire werk. Het begint met volgende uiting: “The marvellous changes which have taken place in the Belgian Congo during the past fifty years have only been made possible by magnificent devotion and unselfish cooperation. (…) it is also gloriously true of evangelistic missionary enterprise.” (Guthrie 1935: iii)
Dit boek zou het bewijs hiervoor moeten vormen. Ze hopen dat het boek zal leiden tot verdere vertalingen en literaire werken in het Lingála en dan in het bijzonder een vertaling van het Nieuwe Testament. Het voorwoord is ondertekend door “H. Wakelin Coxill, Secretary, Conseil Protestant du Congo”. De inleiding is geschreven door Guthrie zelf. Lingála wordt voorgesteld als een communicatiemiddel tussen 'Bantoestammen' onderling, tussen 'Bantoestammen' en 'nietBantoestammen' en tussen 'blanken' en 'zwarten'. Guthrie stelt dat het Lingála haar structuur en woordenschat dankt aan het originele Lingála gesproken door de Bangala, wat niet correct is, en aan de taal van de Bobangi, maar dat er ook nog veel andere bronnen zijn.
Verder wijst hij er op dat het moeilijk is woorden te vinden die begrepen worden in het volledige Lingála-sprekende gebied, gezien de taal zich nog te veel in een staat van ontwikkeling bevindt. Guthries grammatica uit 1935 bevat een appendix getiteld 'The lingua franca on north eastern belgian Congo'. Deze lingua franca, een ‘dialect’ van het Lingála, wordt Bangala genoemd, zo schrijft Guthrie: “To increase the usefulness of the work, an appendix has been added dealing with the attenuated dialect of the language, known locally as «Bangala»” (Guthrie 1935: x). Hij claimt dat ondanks de kenmerken die Lingála en Bangala gemeen hebben, de gelijkenis oppervlakkig is aangezien het Bangala beïnvloed is door niet-Bantoetalen. Hij stelt dat het Bangala, net als andere handelstalen, een gebrek aan morfologie heeft. Het boek is bedoeld voor mensen die Lingála willen leren en eveneens als factor in de stabilisatie van het Lingála, “destined to be one of Central Africa's future languages” (Guthrie 1935: xi).
38
In 1939 verschijnt Guthries werk in het Frans: 'Grammaire et dictionnaire de Lingála: La langue universelle actuellement parlée sur les deux rives de la partie centrale du fleuve Congo. Avec un manuel de conversation français-Lingála' (Guthrie 1939). In het voorwoord geeft Guthrie aan dat dit werk meer is dan een vertaling: “cette oeuvre au lieu d’être une simple traduction de l’édition anglaise est plutôt une toute nouvelle présentation de la même langue” (Guthrie 1939: V). Guthrie schrijft dat de Engelse editie uit 1935 weinig wetenschappelijk was in de presentatie. Met deze uitgave wil hij een heel nieuwe presentatie van dezelfde taal geven. Er zijn aanvullingen en correcties gebeurd, maar het is vooral de nieuwe manier om Bantoetalen te bestuderen op grammaticaal en fonetisch vlak, die dit boek zou karakteriseren. Guthrie schrijft dat hij onderzoek heeft verricht in zowel Leopoldville als Lisala, waardoor het resultaat kan gebruikt worden voor de gehele regio waarin Lingála gesproken wordt.
In de introductie die volgt op het voorwoord geeft Guthrie meer uitleg over de geschiedenis van het Lingála. Het Lingála, zo schrijft Guthrie, is een universele taal, het wordt door meerdere ‘stammen’ gesproken die daarnaast hun eigen taal hebben. Ook Guthrie schrijft de foute stelling dat het Lingála origineel het Mangala genoemd werd en dat het de taal van een particuliere ‘stam’ was, de Bamangala. De benaming ‘Mangala’ wordt volgens hem meer gebruikt in communicatie met de 'inheemsen' dan ‘Lingála’, aangezien deze laatste een uitvinding van de blanken is. Het Mangala, schrijft Guthrie, zou min of meer verdwenen zijn, maar is in haar eigen omgeving vervangen door een gemodificeerde vorm die soms Lingála wordt genoemd. Volgens hem wordt de taal slechts gesproken door 'inheemsen' in een klein district rond Nouvelle Anvers en kan ze niet beschouwd worden als een universele taal. De term Bangala komt volgens Guthrie voort uit een vergissing van de blanken, die dachten dat 'Bangala' de naam van de taal was die het Bangalavolk sprak. Guthrie schrijft dat het Bangala geen echte taal is, maar het resultaat van de contacten tussen 'blanken' en 'zwarten' en dat het bijna nooit gesproken wordt onder 'zwarten'. Als samenvatting stelt hij dat het Lingála dat bestudeerd wordt in zijn boek, de taal is van verschillende 'stammen' en op dat moment het meest verspreid onder de 'inboorlingen' zonder invloed van de Europeanen. Hier moeten we Guthrie corrigeren, want de taal werd wel degelijk beïnvloed door de Europeanen. Hij eindigt ongeveer op dezelfde manier als in de Engelse editie, namelijk met de stelling dat het Lingála in de toekomst zeker heel belangrijk zal worden, voornamelijk voor het lokale onderwijs (Guthrie 1939).
39
In 1951 verschijnt een tweede editie van het franse werk uit 1939, en in 1954 een derde, telkens met hetzelfde voorwoord. In 1951 verscheen ook 'Dictionnaire français-Lingála et Lingálafrançais avec manuel de conversation' bij La Librairie Evangélique au Congo, Léopoldville (Auteur onbekend 1951). Er is geen auteur bekend van dit werk, maar waarschijnlijk is dit ook van de hand van Guthrie. Er staat binnenin: “Réimpression de 1951”, maar het is niet duidelijk wat hier bedoeld wordt. Misschien gaat het over een herdruk van Guthrie 1939. In de inleiding, die begint op pagina 81, wordt er verwezen naar een grammatica, maar deze laatste is niet opgenomen in het werk. Het boek zelf begint dus op pagina 81. Deze inleiding is exact dezelfde als de inleiding op het tweede deel, het eigenlijke woordenboek, van 'Grammaire et dictionnaire de Lingála: la langue actuellement la plus parlée sur les deux rives de la partie centrale du fleuve Congo, avec un manuel de conversation Français-Lingála. Troisième édition' van Guthrie uit 1954 (Guthrie 1954). Gezien de treffende gelijkenis met dit boek van Guthrie uit 1954, bestaat er weinig twijfel over dat het auteurloze boek uit 1951 eveneens van Guthrie is. In 1966 verschijnt van Guthrie de ‘derde editie’ van 'Grammaire et dictionnaire de Lingála: la langue universelle actuellement parlée sur les deux rives de la partie centrale du fleuve Congo. Avec un manuel de conversation'. Zelf hebben we het boek niet kunnen bemachtigen, maar volgens Prof. Meeuwis is het gewoon een herdruk van de editie uit 1951.
In 1988 verschijnt 'Lingála grammar and dictionary', met als auteurs Malcolm Guthrie en John F. Carrington (Guthrie & Carrington 1988). Carrington (1914-1985) schrijft dat het Lingála op dat moment de meest gekende taal is in de Democratische Republiek Congo en verder wordt gebruikt in Angola en de Republiek Congo. Door de populariteit van de Lingála muziek, heeft de taal prestige verworven in het hele westerse deel van Afrika en zelfs verder. Hij schrijft verder dat Guthrie zelf de bedoeling had een revisie te publiceren van zijn 'Grammaire et dictionnaire'. Wanneer Guthrie Congo bezocht in 1970 als gastdocent, begon hij notities te maken voor zo een revisie. Hij stierf in 1973 voor hij zijn werk kon afmaken. Het boek is dus de neerslag van de verdere opzoekingen van Guthrie tussen 1970 en 1973 en die van Carrington tot 1986. Carrington besluit zijn voorwoord met de nota dat deze versie nauw aansluit bij het boek uit 1939 en dat het een hulde moet zijn aan het linguïstische werk van Guthrie (Guthrie & Carrington 1988: 3).
2.2.4.3. De Norbertijnen van Tongerloo (A. De Beukelaer) Naast Stapleton en De Boeck, die de twee bekendste namen zijn op vlak van de creolisering van 40
bovenuit van het Bangala, is er minstens nog één andere persoon die genoemd moet worden, namelijk Léon Derikx. Het werk van Derikx is veel minder bekend en had ook een veel kleinere impact. Hij is één van de 'Premonstratensian Fathers' of Norbertijnen van Tongerloo, die vanaf 1898 missionarissen naar Buta in de Uele regio stuurden (Meeuwis 2001: 334).
De Norbertijnen merkten het wijdverbreide gebruik van het Bangala in Uele op. De eerste Norbertijnen gebruikten het voor alle soorten communicatie met de lokale bevolkingen, later zouden ze overschakelen op lokale talen. Onafhankelijk van de Scheutisten in Nouvelle-Anvers, maar ongeveer op hetzelfde moment, startte pater L. Derikx met een vergelijkbaar corpusplanning project. Derikx had namelijk dezelfde mening over de linguïstische aspecten van het Bangala als De Boeck en Stapleton. De Norbertijnen schakelden ook over van het glossoniem Bangala naar Lingála, wat een uitzondering is in het oosten. In 1901 publiceerden ze het 'Handboekje tot aanleeren der taal gebruikt in de Norbertijner missiën van Oewelee', dat grotendeels descriptief van aard was en ook nog sprak over Bangala in plaats van Lingála (Norbertijnen 1901). In de inleiding schrijven ze dat het over het ‘Bangalasch’ gaat en dat dit niet de taal van een 'volksstam' is, maar eerder de handelstaal die door missionarissen en staatsmensen in de Opper-Kongo wordt gebruikt. De naamsverandering die De Boeck doorvoerde, was nog niet tot bij hen doorgedrongen. “De taal, die wij in deze woordenlijst het « Bangalasch » noemen, is eigenlijk niet de taal door den volksstam van dien naam gesproken, maar de handelstaal, gebruikt door de Missionarissen en de Staatsbeambten van Opper-Kongo in hunne betrekkingen met den neger. (…) Het is een samenraapsel van verschillende talen: van het Azandeesch, Zanzibarisch, Arabisch, Neder-Kongoaansch en van de Bangalataal. Deze laatste schijnt echter de overhand te hebben.” (Norbertijnen 1901: de inleiding heeft geen paginanummers)
In 1904 publiceerde Derikx zijn 'Handleiding tot het aanleeren van het Lingála', waarin hij dus wel de term 'Lingála' gebruikt en hij ook sterk intervenieert in de grammatica van het Bangala. Dit boekje hebben wij niet kunnen bemachtigen. Volgens Meeuwis (Meeuwis 2001) staat er in de inleiding van Derikx duidelijk dat hij de taal niet gewoon wou beschrijven, maar haar wou veranderen en een 'verbeterde' versie voorstellen. In 1909 publiceerde hij zijn 'Vocabulaire Lingála-français' (Derikx 1909). Dit is een klein handgeschreven woordenlijstje Lingála- Frans, 41
dat geen inleiding bevat. Waarschijnlijk ging Derikx er van uit dat het doel van een woordenboek duidelijk genoeg is en daarom geen inleiding nodig heeft. Het jaar daarop voegden de Norbertijnen daar catechismussen, gebedsboeken en leesboeken aan toe. Derikx's keuze om het glossoniem in 1904 te veranderen zou kunnen geïnspireerd zijn door wat de Scheutisten drie jaar eerder in Nouvelle-Anvers hadden gedaan, maar zijn corpus-planning interventie was onafhankelijk van hen, aangezien hij inspiratie opdeed uit de lokale talen gesproken in zijn omgeving (Meeuwis 2006: 128). Derikx creëerde dus nog een andere gecorrigeerde versie van het Bangala, ditmaal gebaseerd op de talen in de omgeving van Buta (Meeuwis 2001: 334)
2.2.4.4. L. B. De Boeck en R. Van Everbroeck (A. Dhaenens) In 1952 verschijnt 'Manuel de Lingála: tenant compte du langage parlé et du langage littéraire' van een neef van Egide De Boeck, namelijk L.B. De Boeck (De Boeck 1952). Hij probeerde in deze grammatica het Lingála van Lisala te beschrijven, maar dan wel het Lingála zoals het daar écht gesproken werd. In de introductie schrijft L.B. De Boeck (1914-1966) dat deze grammatica zowel het gesproken als het geschreven Lingála behandelt. Dit in tegenstelling tot de grammatica’s van E. De Boeck, die voornamelijk gericht waren op het literaire Lingála, en die van Guthrie, die enkel het gesproken Lingála behandelde. Dit werk houdt enkel rekening met het Lingála van de 'inheemsen', aangezien het Lingála van de blanken hoogstens een slechte imitatie ervan kan zijn, zo schrijft De Boeck. Voor de presentatie van het materiaal wou men zo praktisch mogelijk zijn, er is in deze grammatica dan ook enkel opgenomen wat men effectief hoort en leest (De Boeck 1952).
René Van Everbroeck (1906-1988) geeft in 1956 'Lingála woordenboek: Lingála-Nederlands, Nederlands-Lingála' uit (Van Everbroeck 1956). Het werk van Van Everbroeck is een mengeling van de traditie van E. De Boeck en van zijn neef L.B. De Boeck. Hij onderscheidt drie soorten taal: literaire taal, verzorgde taal en omgangstaal. Hij nuanceert dat deze indeling niet absoluut is voor alle plaatsen, ze steunt op de taal zoals ze voorkomt in Leopoldville. Woorden die hij als literair classificeert, zullen volgens Van Everbroeck door 'de zwarten' niet begrepen worden, daar de meeste inwoners van Leopoldville geen Lingála moedertaalsprekers zijn en geen uitgebreide kennis ervan hebben. “Woorden van de geschreven of verzorgde taal bestempelen zij gemakkelijk als taal van de school of van de missionarissen!” (Van Everbroeck 1956: 1). Van Everbroeck eindigt met een dankbetuiging voor Louis De Boeck, die zijn opmerkingen, 42
raadgevingen en nota’s beschikbaar gesteld heeft en het handschrift heeft nagezien.
In 1985 verschijnt van Van Everbroeck 'Dictionnaire Lingála: Lingála-Français, FrançaisLingála. Maloba ma lokóta' (Van Everbroeck 1985). Dit is een sterk aangevulde versie van zijn vroegere woordenboek. In de inleiding probeert Van Everbroeck de geschiedenis van het Lingála te schetsen. Hij schrijft dat het Lingála ook Mangála genoemd wordt en dat het oorspronkelijk een communicatietaal was, gebruikt door de mensen die langs de Kongo stroom woonden. Aan de basis van het Lingála liggen de talen van de 'rivierstammen' langs de stroom, aldus Van Everbroeck. Volgens hem zijn woordenboeken noodzakelijk om er voor te zorgen dat er geen woorden verloren gaan in de loop der tijd, aangezien het Lingála nog constant evolueert. Woordenboeken moeten bijgevolg ook vernieuwd en aangepast worden, om de rijkdom van de taal te bewaren. Tenslotte merkt hij nog op dat het Lingála zich op twee niveaus voordoet, namelijk de literaire taal en de gesproken taal. De literaire taal is volgens hem meer vergelijkbaar met andere Bantoetalen (Van Everbroeck 1985). De Beukelaer en ik gebruikten dit woordenboek als basis voor onze aanzet tot een woordenlijst Lingála-Nederlands, Nederlands-Lingála. De reden hiervoor is dat het woordenboek van Van Everbroeck uit 1985 het enige kwaliteitsvolle Lingála woordenboek is. Het is ook een heel uitgebreid woordenboek, waardoor men er van kan uitgaan dat de belangrijkste en meest gebruikte basistermen er deel van uitmaken. Het woordenboek van Van Everbroeck was dus een goede basis voor onze woordenlijst, maar moest wel nog geactualiseerd en herwerkt worden (meer uitleg hierover volgt in hoofdstuk drie).
2.2.4.5. Andere woordenboeken (A. De Beukelaer) Naast de grotere tradities die we hierboven beschreven, zijn er nog een aantal publicaties die afzonderlijk te beschouwen zijn. We zetten ze hieronder kort uiteen. C. Elge publiceert in 1926 'Dictionnaire bangala -français – flamand. Première édition' (Elge 1926). Elge schrijft in zijn voorwoord dat de ‘Ngala stam’ uit het Bangala district hun taal hebben opgelegd in de verschillende regio’s die ze doorkruisten, met toevoeging van frequente uitdrukkingen van de volkeren daar. Die mengelmoes van het Lingála en andere dialecten is later geadopteerd en gevulgariseerd door de meerderheid van 'de zwarten’. Op deze manier is volgens Elge het Lingála tot stand gekomen dat door de meerderheid van de 'inheemsen' gesproken wordt. Ten gevolge van de grote verspreiding en het belang van het Lingála, stelt Elge dat de 43
verspreiding van het Lingála door de blanken het probleem van meertaligheid in de kolonie kan oplossen. Vanuit deze visie heeft hij dit woordenboek opgesteld. Er zijn woorden in verwerkt die hij heeft aangeleerd in de districten van Zuid-Uele, van de Bangala, Aruwimi, de evenaar en Sankuru-Nord. Het boek is bedoeld om de sprekers toe te laten in de verschillende regio’s Lingála te spreken (Elge 1926). We weten niet of Elge tot een bepaalde traditie behoorde. In 1943 verschijnt het auteurloze 'Vocabulaire: Français – Lingála' bij Léopoldville: Imprimerie du quartier général de la Force Publique (Auteur onbekend 1943). Deze publicatie is te vergelijken met andere boekjes die over het Lingála van de Weermacht gaan. Het heeft een heel korte inleiding van twee zinnen onder de titel 'Notice'. Daarin staat dat het boek bestaat uit de woorden die gewoonlijk gebruikt worden in de eenheden van de provincies Léopoldville en Coquilhatville. Het enige doel is het uniformeren van de gebruikte taal in de relaties met de troepen.
In 1953 geeft E. Blavier 'Dictionnaire; Woordenboek: français-lingála-Nederlands, Nederlandslingála-Français, lingála-français-Nederlands' uit (Blavier 1953). Het boek bevat een Nederlandse en Franse inleiding, geschreven door Luitenant generaal A. Gilliaert, opperbevelhebber van de Weermacht. Hij zegt dat het de taal van de Weermacht is die door Blavier besproken wordt. Gilliaert spreekt over het Lingála, dat door 'de zwarten' Mangala genoemd wordt. E. Blavier, zo schrijft Gilliaert, heeft lange tijd gediend bij de Weermacht te Lisala, waar het leger een belangrijke kazerne had, en daarna bij de opvoedkundige dienst van Leopoldville. Deze dienst geeft onder andere brochures uit voor 'inlandse' militairen en krijgt een duizendtal lezersbrieven per maand. Deze briefwisseling is, aangevuld door kranten, een van de bronnen geweest voor dit werk. Bovendien had Blavier twee informanten: één uit Leopoldville en één uit de Ubangui streek. Het werk van Blavier baseert zich dus zowel op het gesproken als op het geschreven Lingála, zo concludeert Gilliaert. Hij schrijft dat het werk ontstaan is vanuit de duidelijke noodzaak ervan voor militairen, maar dat het zonder twijfel van groot nut zal zijn voor de Belgische eenheid. Aangezien het de taal van de hoofdstad is, is het succes ervan verzekerd volgens Gilliaert. Verder prijst hij het werk omdat 'blanken' en 'zwarten' ervoor samenwerkten en het zo een voorbeeld voor de toekomst van Belgisch Afrika vormt. In 1958 komt er een tweede uitgave van dit boek, met als titel 'Dictionnaire Woordenboek: lingála-français-néerlandais, français-lingála-néerlandais, Nederlands-LingálaFrans. 2e édition – 2e uitgave' (Blavier 1958). De inleiding is dezelfde als in de eerste editie.
44
2.2.5. Van 1960 tot heden (A. De Beukelaer) Twee opmerkingen zijn van belang voor deze tijdsperiode. Ten eerste moet vermeld worden dat de koloniale autoriteiten in Belgisch Kongo altijd een piramidale ordening van talen hadden gehanteerd. Bovenaan stond het Frans als de officiële taal van de kolonie. Het middendeel van de piramide bevatte vier wijdverspreide regionale lingua franca's (die ook steeds meer moedertaalsprekers begonnen te verwerven): Kiswahili in het oosten, Lingála in het noorden en in het westen, Cilubà in de centrale regio's en Kikongo in het zuidwesten. De basis bestond uit Congo's meer dan 200 etnische talen. Onder de vier lingua franca's had het Lingála altijd een geprivilegieerde positie ingenomen: het was de voornaamste taal in de hoofdstad en het volgde Bangala op als de taal gebruikt door de Weermacht over heel het Congolese grondgebied. Ten tweede veroverde het Lingála in de eerste helft van de 20ste eeuw het gebied dat nu de Republiek Congo is, toen een Franse kolonie. Prekoloniale patronen van contact waren steeds behouden gebleven en de nabijheid van Brazzaville ten opzichte van Leopoldville was ook een belangrijke factor. Brazzaville onderging en ondergaat nog steeds culturele en linguïstische invloeden van Leopoldville (Kinshasa). Dit geldt ook voor het Lingála: ondanks lexicale en sommige fonologische verschillen, vertonen de varianten gesproken in deze twee steden sterke gelijkenissen (Meeuwis 2010: 19-20).
Woordenboeken verschenen na 1960 (A. Dhaenens) In deze subsectie bespreek ik de woordenboeken die verschenen na 1960 en die niet behoren tot een eerdere traditie. Boeken die verschenen zijn na 1960, maar waarvan de auteur eerdere werken had uitgebracht, werden besproken in de vorige (sub)secties. De woordenboeken die verschenen na 1960 en die niet behoren tot eerdere tradities, geven een meer ‘wetenschappelijke’ presentatie dan de woordenboeken geschreven vóór 1960. De inleidingen zijn vaak korter of de werken bevatten helemaal geen inleiding of voorwoord. Een belangrijk verschil is dat de woordenboeken van na 1960 niet langer corpus-planning tot doel hebben, maar louter beschrijvend zijn. Bovendien worden recente woordenboeken door linguïsten opgesteld in plaats van door missionarissen of legerofficieren, waardoor de nadruk eerder op de taal zelf ligt en niet op het nut van de taal als communicatiemiddel voor specifieke doelen.
Ik lijst hieronder chronologisch enkele recente werken op. In 1982 verschijnt 'English-Lingála 45
dictionary' van John Ellington (Ellington 1982). Dit boek bevat een introductie die voornamelijk over de grammatica gaat. Zo heeft de auteur bijvoorbeeld gekozen voor een vijf klinker systeem in tegenstelling tot eerdere woordenboeken en grammatica’s die een zeven klinker systeem hanteerden. In 1992 komt van Shigeki Kaji 'Vocabulaire Lingála classifié' uit. Wij hebben geen exemplaar van dit werk kunnen bemachtigen. Van Lumana Pashi en Alan Turnbull verschijnt in 1994 'Lingála-English dictionary' (Pashi & Turnbull 1994). Dit werk bevat geen sociolinguïstische of grammaticale inleiding. In 1996 komt 'Lingála-English, English-Lingála dictionary and phrasebook' uit van Thomas A. Akowuah (Akowuah 1996). Dit boek bevat een hele korte introductie, die beschrijft dat de taal gesproken wordt in Kongo (nu de Republiek Congo) en Zaïre (nu de Democratische Republiek Congo), maar ook gebruikt wordt in andere landen in Centraal Afrika. Het is, volgens hem, de taal van de muziek en een rijke en gevarieerde folkloristische cultuur. In 2001 verschijnt van de auteur Jean Kapenda, 'Diccionario Lingálaespañol, español-Lingála: historias y orígen africano del negro ecuatoriano'. Ook van dit werk hebben wij geen exemplaar kunnen vinden. Op de volgende auteur, Adolphe Dzokanga, gaan we iets dieper in, aangezien hij een belangrijke naam is in deze periode. Ook bij Kawata Ashem Tem geven we wat extra uitleg, aangezien hij net als Dzokanga zijn woordenboeken voorziet van een voorwoord en een inleiding. Als laatste beschrijf ik het recentste werk dat we gevonden hebben.
De auteur Adolphe Dzokanga is geboren in Makotopoko in 1942. Hij sprak al op jeugdige leeftijd Lingála en heeft de taal gedurende verschillende jaren bestudeerd, zowel aan de universiteit van Brazzaville als aan l’Institut National des Langues et Civilisations Orientales (Université de la Sorbonne Nouvelle). Hij was hoofd van het onderzoek naar Lingála in de nationale bibliotheek. Daar heeft hij lang samengewerkt met Père Moysan, een katholieke missionaris. Dzokanga brengt meerdere woordenboeken uit tussen 1979 en 2003. In 1979 verschijnt 'Dictionnaire lingála-français, suivie d'une grammaire lingála' (Dzokanga 1979). In het voorwoord van dit werk staat er wel een uiteenzetting over de geschiedenis van het Lingála. Dzokanga begint met op te noemen in welke landen de taal gesproken wordt en stelt op grond daarvan dat het Lingála de belangrijkste verkeerstaal is in Centraal-Afrika. Daarna bespreekt hij de oorsprong van de taal. De taal werd eens gesproken door een kleine ‘stam’, de Bangala of de Mangala, die woonden tussen Makanza en Mbandaka. Deze streek is ook de plaats van herkomst van het Bobangi en het staat volgens hem vast dat deze de moedertaal is van alle talen van de ‘stammen’ rond de rivier. Hij stelt dat het Lingála direct afstamt van het Bobangi (Dzokanga 1979). In 2001 verschijnen twee werken. Als eerste verschijnt 'Nouveau dictionnaire illustré lingála-français/français-lingála, 46
Edition bilingue', dit bevat eerst informatie over de auteur en daarna een voorwoord, door zijn kinderen geschreven (Dzokanga 2001a). Daarin staat dat het in de voorgaande editie de bedoeling was van Dzokanga om zoveel mogelijk materiaal te verzamelen en dat zo snel mogelijk beschikbaar te maken. In deze editie hebben zijn kinderen geprobeerd om de presentatie ervan te verbeteren zonder de wetenschappelijke inhoud te wijzigen. Ten tweede verschijnt 'Dictionnaire sémantique illustré français-lingála, 2 vols' (Dzokanga 2001b). Wij hebben enkel het tweede volume kunnen vinden, dat geen introductie bevat, maar meteen met de letter 'I' begint. In 2002 of 2003 (de exacte datum is niet duidelijk) verschijnt van Adolphe Dzokanga, 'Parler quotidien de Lingála'. Ook omtrent 2002, 2003 komt 'Grammaire pratique du Lingála' uit. Van deze laatste twee werken hebben wij eveneens geen exemplaar kunnen bemachtigen.
Kawata Ashem Tem publiceert in 2003 'Bagó Lingála/Falansé, Dictionnaire français/lingála' (Ashem Tem 2003). Dit lijkt heel sterk gebaseerd op dat van Van Everbroeck uit 1985. Het boek bevat een heel kort deeltje ‘Pour le lecteur’ waarin staat dat het boek ontworpen is voor sprekers van zowel Centraal-Afrika als de Franstalige landen. In 2004 verschijnt van dezelfde auteur 'Bagó ya lingála mambí ma lokóta: Dictionnaire lingála' (Ashem Tem 2004). Dit is het enige werk met een voorwoord en inleiding in het Lingála. Hiervoor riep De Beukelaer de hulp in van een moedertaalspreker van het Lingála. Zij vond het echter moeilijk om de inleiding te vertalen, omdat het volgens haar 'oud Lingála' was. Kawata Ashem Tem schrijft dat zijn woordenboek het Lingála omvat dat gesproken wordt in Angola, Centraal-Afrika, Congo-Brazzaville, Gabon, Congo-Kinshasa en Kameroen. Verder vermeldt hij dat Dzokanga, net als vele anderen, een woordenboek Lingála-Frans schreef, maar enkel uitleg gaf in het Frans en niet in het Lingála. Dit woordenboek geeft wel uitleg in het Lingála bij de woorden die in het boek opgenomen zijn. Omdat de jongeren en ook sommige volwassenen het 'echte' Lingála echter niet goed kennen, voegt Kawata Ashem Tem er op het einde een korte uitleg in het Frans aan toe. Het recentste werk dat wij gevonden hebben is 'Webster’s Lingála-English thesaurus dictionary' van Philip M. Parker, gepubliceerd in 2008 (Parker 2008). Dit is een heel dun woordenlijstje Lingála - Engels. In het voorwoord staat dat dit boek ontworpen is voor Lingála-sprekers die de Engelse taal beter willen begrijpen.
47
2.3. Conclusie (A. De Beukelaer) De geschiedenis van het Lingála is een vrij complex gegeven. Het Lingála is het resultaat van de verschillende linguïstische invloeden die het Bobangi onderging. Vóór 1876 kende het Bobangi waarschijnlijk al een aantal kleine veranderingen doordat het een belangrijke handelstaal was op en langs de oevers van de Kongo-rivier. In de eerste fase, tussen 1876 en 1884, onderging het Bobangi een pidginisering of simplificatie. In 1884 werd de Bobangi pidgin geïntroduceerd in Bangala Station (later Nouvelle-Anvers genoemd). In een tweede fase onderging de Bobangi pidgin daar een expansie op basis van de lokale en regionale talen en een verspreiding onder de naam 'Bangala' naar andere locaties. De weinige woordenlijsten die in deze tijdsperiode het licht zagen, werden meestal opgesteld door legerofficieren. Deze korte woordenlijsten hebben vaak geen of slechts een korte inleiding en werden opgesteld vanuit een praktische noodzaak. Bij deze boekjes is er geen sprake van taalaanpassingen, ze zijn enkel een opsomming van woorden gesproken in de omgeving.
Na 1900, de derde fase, zijn vooral bepaalde missionarissen van groot belang voor de ontwikkeling van het Lingála. De belangrijkste namen zijn de Scheutist Egide De Boeck, de Protestant Walter H. Stapleton (later gevolgd door Malcolm Guthrie) en de Premonstratenser Léon Derikx. Allen vonden ze het lexicon en de grammatica van het Bangala te pover om als communicatiemiddel te dienen en startten ze daarom projecten van linguïstische interventie op. In deze periode werden dan ook de meeste woordenboeken gepubliceerd. De corpus-planning van De Boeck had het meeste invloed. Hij was diegene die het glossoniem 'Lingála' introduceerde. Het Lingála van De Boeck werd snel geaccepteerd, maar niet door iedereen. In de hoofdstad Leopoldville (nu Kinshasa) bijvoorbeeld bleef de oudere vorm van het Bangala in gebruik. Ze namen wel de benaming 'Lingála' over, maar niet de opgelegde linguïstische veranderingen die ermee gepaard gingen.
De meeste woordenboeken die tussen 1900 en 1960 tot stand kwamen, werden geschreven door missionarissen. Vaak hebben ze een eigen visie op de taal een daardoor ook een grote eigen inbreng. De auteurs zetten hun kijk op de geschiedenis van het Lingála uiteen en legitimeren de manier waarop ze hun woordenboek hebben opgesteld en soms zelfs de aanpassingen die ze in de taal hebben doorgevoerd. Meestal wilden ze de taal 'verbeteren' om ze op die manier als communicatiemiddel voor onderwijs en evangelisatie te laten dienen. De woordenboeken die 48
verschijnen na 1960 en die niet behoren tot eerdere tradities, geven een meer ‘wetenschappelijke’ presentatie. De inleidingen zijn vaak korter of de werken bevatten helemaal geen inleiding of voorwoord. Waarschijnlijk gaan veel auteurs er van uit dat een Lingála woordenboek geen verantwoording meer nodig heeft, gezien de bekendheid en wijde verspreiding van de taal. Dit in tegenstelling tot auteurs zoals Stapleton in het begin van de jaren 1900, die een inleiding schreven om duidelijk te maken welke taal het Lingála was en waarom zij het de moeite vonden er een woordenboek en/of grammatica over op te stellen. Nog een belangrijk verschil is dat de woordenboeken van na 1960 niet langer linguïstisch interveniëren, maar louter beschrijvend zijn. Bovendien worden recente woordenboeken door linguïsten opgesteld in plaats van door missionarissen of legerofficieren, waardoor de nadruk eerder op de taal zelf ligt en niet op het nut van de taal als communicatiemiddel voor specifieke doelen.
49
50
Hoofdstuk 3: Benadering en methode Inleiding (A. Dhaenens) Hoofdstuk drie behandelt de werkwijze van ons onderzoek. In een eerste sectie bespreken wij de geschiedenis die vooraf ging aan ons werk, in een tweede sectie wordt onze werkwijze in zes methodologische stappen besproken.
Bij de productie van de praktische woordenlijst zijn De Beukelaer en ik niet van nul gestart, andere actoren van de vakgroep Afrikaanse talen en culturen van de UGent hebben inspanningen geleverd om een praktische woordenlijst op te stellen. De voorgeschiedenis van ons onderzoek wordt door De Beukelaer behandeld in het eerste deel van dit hoofdstuk. Uit deze inspanningen is onder andere een woordenlijst Lingála-Nederlands ontstaan, wat een van de twee bronnen is die we gebruikt hebben om onze eigen woordenlijst samen te stellen. De tweede bron die aan de basis ligt van onze woordenlijst is het woordenboek 'Dictionnaire Lingála: Lingála-Français, Français-Lingála. Maloba ma lokóta' van René Van Everbroeck uit 1985
Het doel van dit onderzoek is een beknopte praktische woordenlijst maken met als doelpubliek Nederlandstalige studenten van het Lingála. Op basis hiervan hebben wij bepaalde keuzes moeten maken met betrekking tot wat we opnamen in onze woordenlijst en wat niet. De genomen beslissingen en de motivaties hierbij worden besproken in het tweede deel van dit hoofdstuk. We presenteren onze benadering en methode in de vorm van een stappenplan waarin we onze werkwijze chronologisch beschrijven en onze keuzes en motivaties voor iedere stap verklaren.
3.1. Voorgeschiedenis van het onderzoek (A. De Beukelaer) In het academiejaar 2006-2007 begon de vakgroep Afrikaanse talen en culturen van de Universiteit Gent onder leiding van Prof. Dr. Ing. Gilles-Maurice De Schryver aan een corpusverzameling van het Lingála. De syllabus Lingála van Prof. Dr. Michael Meeuwis werd in het corpus opgenomen en er werd ook op het internet gezocht naar teksten in het Lingála. Op basis daarvan kwam er een eerste aanzet tot het maken van een woordenboek. Dit Worddocument bestond uit een beperkte woordenlijst van 'a' tot 'z', bestaande uit ongeveer 900 Lingála 51
lemma's.
Op 14 januari 2008 werd een print van deze lijst meegegeven met Lambert Phuati, de praktijkassistent Lingála. Lambert kreeg de opdracht de woorden te schrappen die niet reëel in Kinshasa gebruikt worden, bijvoorbeeld woorden die enkel gebruikt worden in de streek van Mankanza, Lisala, Libanda of ergens anders. De overblijvende woorden moest hij nakijken en verbeteren waar nodig op vlak van tonen, schrijfwijze (bijvoorbeeld i of y, u of w, u of o), woordsoort en vertaling.
Op 15 december 2009 werden de wijzigingen die door Lambert aangebracht werden, in het Word-document ingevoerd. Een print van de aangepaste versie werd opnieuw naar Lambert gestuurd met de opdracht nog eens na te kijken of de tonen en vertalingen correct waren, of er nog steeds woorden instonden die niet in Kinshasa gebruikt werden (en deze bijgevolg te elimineren) en om nieuwe woorden toe te voegen indien mogelijk.
Op 11 januari 2011 werden de wijzigingen die Lambert aanbracht bij de tweede herziening, opnieuw ingebracht in het Word-document. Het resultaat daarvan was het document met de naam 'Lingála – Nederlands 2011-01-11.doc'.
In deze fase stapten A. Dhaenens en ik in het project. In september 2011 klopten we aan bij Prof. Meeuwis tijdens onze zoektocht naar een onderwerp voor onze bachelorpaper. Hij stelde ons voor om verder te werken aan dit woordenboek, waartoe de aanzet al gegeven was. Ons werk zou zijn om uit het woordenboek 'Dictionnaire Lingála: Dictionnaire Lingála-français, françaisLingála. Maloba ma lokóta' van René Van Everbroeck (1985) de woorden te selecteren die nu nog effectief gebruikt worden in Kinshasa, deze typografisch volledig te herwerken (op vlak van klinkers, medeklinkers en toontekens), de woordsoorten en naamwoordklassen aan te geven en woorden te schrappen volgens de regels die we in sectie 3.2. zullen bespreken. De door ons aldus herwerkte versie moest vervolgens ingevoerd worden in de lexicografische software TshwaneLex van Prof. De Schryver. Ook het document dat in 2011 verkregen werd, werd ingevoerd in deze software. Het uiteindelijke doel is het maken van een praktisch zakwoordenboekje voor studenten, omdat dit niet voorhanden is.
52
Voor onze bachelorpaper, die in deze thesis de tweede sectie van hoofdstuk twee uitmaakt, onderzochten we de geschiedenis van de lexicografie van het Lingála. Hiervoor zochten we zoveel mogelijk (tot 2012) verschenen Lingála woordenboeken op en probeerden we deze ook te bemachtigen. Dhaenens en ik analyseerden de inleidingen en de voorwoorden van alle woordenboeken die we bemachtigd hadden. Op die manier probeerden we de motieven van de auteurs voor het ontwerpen van het woordenboek te achterhalen. We bekeken ook welke beslissingen de auteurs genomen hadden, bijvoorbeeld voor welke variant van het Lingála ze gekozen hadden en welke schrijfwijze ze hanteerden. Tot slot onderzochten we welke impact deze woordenboeken hadden op de ontwikkeling van het Lingála zoals we het vandaag kennen.
Er is nog een tweede element in de voorgeschiedenis verbonden aan deze masterproef. In het academiejaar 2003-2004 ondernam Pieter Vangenechten, student Afrikaanse Talen en Culturen, in zijn masterproef al een eerste poging tot de ontwikkeling van een Lingála-Nederlands woordenboek. Zijn doelstelling kwam overeen met die van ons, namelijk de ontwikkeling van een learner's dictionary. Ook hij maakte de keuze om met het Lingála van Kinshasa te werken en dit om dezelfde redenen als de onze. Hij koos eveneens voor een woordenboek in de beide richtingen, dus zowel Lingála-Nederlands als Nederlands-Lingála. Als reden voor de ontwikkeling van dit woordenboek gaf ook hij aan dat er nood aan is, zeker voor de studenten Lingála aan de Universiteit Gent. Nog een overeenkomst is de keuze in schrijfwijze, waarbij hij eveneens koos voor de schrijfwijze die het dichtst aanleunt bij de fonologie van Kinshasa.
We kunnen stellen dat onze doelstelling en enkele praktische keuzes overeenstemmen met die van Vangenechten. Het grote verschil is echter de werkwijze. Vangenechten maakte de keuze om op basis van een corpus te werken. Hij moest echter eerst zelf een corpus samenstellen vermits er geen corpus voor het Lingála voorhanden was. Daarbij werd hij geconfronteerd met drie problemen, namelijk de soorten teksten, het beperkte aantal teksten te vinden op het internet en het gebrek aan een standaard spelling.
Het eerste probleem dat hij aanhaalt in zijn masterproef is een gebrek aan geschreven bronnen en een overvloed aan religieuze teksten. Dit tweede punt vormt een probleem omdat in een corpusverzameling de diverse soorten teksten gelijkwaardig verdeeld moeten zijn. Het tweede probleem dat hij aanhaalde is het feit dat het samenstellen van een corpus enorm tijdrovend is, aangezien alle teksten in boek- of bladvorm één voor één moeten ingescand en verbeterd worden. 53
Dit geldt zeker voor een taal als het Lingála, waarvan er slechts een beperkt aantal teksten op het internet te vinden is. Een derde probleem hierbij is dat er geen standaard spelling bestaat voor het Lingála, waardoor er veel verschillende schrijfwijzen voorkomen op het internet. Uit het corpus dat hij samenstelde, haalde hij een frequentielijst, die er voor zou zorgen dat enkel de meest gebruikte termen in het learner's dictionary zouden terechtkomen. Na het maken van een basiswoordenlijst, zette hij deze woorden om in een gelemmatiseerde woordenlijst. Hierbij nam hij alle toontekens weg, met de bedoeling ze later correct terug te plaatsen, waarbij dan enkel de hoge, stijgende en dalende toontekens aangeduid zouden worden. Hij verwijderde ook de prenasalisaties bij stemloze plosieven en alveolaire fricatieven, aangezien die niet gebruikt worden in het Lingála van Kinshasa.
Hierbij maakte hij echter twee belangrijke fouten. Ten eerste verwijderde hij ook de prenasalisaties voor de /z/, wat een stemhebbende alveolaire fricatief is. Ten tweede alfabetiseerde hij enkel de drie laatste kolommen van zijn Excel-bestand in plaats van alle kolommen, waardoor het niet meer duidelijk was welke frequentie bij welk woord hoorde. Hij veranderde ook de meervouden in enkelvouden en de werkwoorden in stammen, eventueel met een extensie. Bij het lemmatiseren gebruikte hij het woordenboek van Van Everbroeck uit 1985 als referentiewoordenboek. Uiteindelijk kwam hij tot een definitieve lijst van ongeveer 2050 woorden, die hij vervolgens in het woordenboekprogramma TshwaneLex plaatste. Dhaenens en ik hebben eveneens gebruik gemaakt van TshwaneLex, waarover meer uitleg in sectie 3.2.4. en 3.2.5. De bedoeling was om in zijn woordenboek enkel het lemma, de woordsoort, de klasse en de vertaling op te nemen. Hierbij moesten de toontekens opnieuw worden toegevoegd.
In zijn nawoord schreef Vangenechten dat zijn doelstelling te ambitieus was. Zijn uiteindelijke resultaat was een corpus van ongeveer 235000 woorden en een frequentielijst van ongeveer 2050 termen, waarvan slechts een deel in het woordenboekprogramma opgenomen was. Samenvattend kunnen we stellen dat er twee grote tekortkomingen zijn aan het werk van Vangenechten. Ten eerste maakte hij cruciale fouten bij het lemmatiseren van de frequentielijst. Ten tweede kwam hij niet tot de samenstelling van een woordenboek, of zelfs maar tot een basiswoordenlijst, wat toch zijn vooropgesteld doel was. We kunnen zijn werk zelfs geen aanzet tot een learner's dictionary noemen, aangezien zijn materiaal niet goed genoeg is om op verder te werken. Gezien deze belangrijke tekortkomingen in de masterproef van Vangenechten, hebben wij dan ook besloten om volledig opnieuw te beginnen. Bovendien zijn wij van mening dat de doelstelling 54
van Vangenechten op zich niet te ambitieus was, zoals hij zelf stelt, maar vooral de manier waarop hij te werk gegaan is. Een aanzet geven tot een praktische woordenlijst LingálaNederlands, Nederlands-Lingála is wel degelijk haalbaar in een éénjarige master, maar niet op basis van een corpus. Indien Vangenechten op een meer traditionele manier te werk gegaan was, had hij waarschijnlijk wel tot een aanzet gekomen waar wij hadden kunnen op verder werken. Dit zou echter een kleinere aanzet geweest zijn dan hetgeen wij bereikt hebben, aangezien Vangenechten er alleen voor stond. Daarom hebben Dhaenens en ik besloten om samen te werken en om een meer 'traditionele' werkmethode te hanteren. Deze werkwijze zullen we in het volgende deel uiteenzetten.
3.2. Werkwijze (A. Dhaenens) De werkwijze van ons onderzoek bestond uit zes grote stappen. De eerste twee stappen betroffen het herwerken van ten eerste de bestaande woordenlijst Lingála-Nederlands van Prof. Meeuwis en ten tweede het woordenboek 'Dictionnaire Lingála: Lingála-Français, Français-Lingála. Maloba ma lokóta' van René Van Everbroeck uit 1985. Stap drie hield in dat wij dit herwerkte woordenboek van Van Everbroeck overlopen hebben met een moedertaalspreker. Stap vier, vijf en zes hebben betrekking op het maken van onze woordenlijst. In subsectie 3.2.4. bespreekt De Beukelaer hoe we praktisch te werk gegaan zijn bij het invoeren van de geselecteerde lemma’s in de lexicografische software TLex en de verdere keuzes die hierbij gemaakt werden. In subsectie 3.2.5. bespreken we hoe we de woordenlijst Lingála-Nederlands omkeerden naar een woordenlijst Nederlands-Lingála en welke stappen we ondernamen om deze Nederlandse woordenlijst zo volledig mogelijk te maken. In subsectie 3.2.6. bespreekt De Beukelaer de laatste stap in de samenstelling van de praktische woordenlijst, namelijk het op punt stellen van de volledige woordenlijst.
3.2.1. Stap één: herwerken van de bestaande woordenlijst van Prof. Meeuwis (A. Dhaenens) Onze eerste stap op weg naar het samenstellen van onze praktische woordenlijst bestond eruit het document dat in 2011 opgesteld was door Prof. Meeuwis en Lambert ('Lingála – Nederlands 2011-01-11.doc') te overlopen en te herwerken. Dit is een woordenlijst Lingála-Nederlands, 55
bestaande uit ongeveer 900 Lingála lemma’s met een aanduiding van de woordcategorie, naamwoordklasse (wanneer het een nomen betrof) en het Nederlandse equivalent of de betekenis in het Nederlands. In de lijst werden enkelvoudige nomina opgenomen met prefix, werkwoorden werden enkel opgenomen in de vorm van de lexicale werkwoordstam, dus zonder prefixen. Werkwoorden met kernuitbreidingen werden ook opgenomen in de lijst, net als een aantal uitdrukkingen die bestaan uit combinaties. Uit deze lijst selecteerden wij de relevante woorden voor onze woordenlijst en pasten de lemma’s zo nodig aan. De keuzes op basis waarvan we de selectie maakten, bespreek ik in het volgende deel.
3.2.2. Stap twee: herwerken van het woordenboek van René Van Everbroeck (A. Dhaenens) De tweede stap van ons onderzoek bestond uit het overlopen en herwerken van het woordenboek van Van Everbroeck uit 1985. De woordenlijst Lingála-Frans die wij gebruikten als bron bestaat uit ongeveer 7400 lemma’s. In deze lijst staan de Lingála lemma’s, de woordcategorie waartoe het lemma behoort, een aanduiding van de meervoudsvorm, de Franse equivalenten en voorbeeldzinnen. Het woordenboek van Van Everbroeck is een heel inclusief woordenboek waarin de verschillende regionale varianten van het Lingála vertegenwoordigd zijn en waarin veel woorden opgenomen zijn die gevormd worden volgens productieve grammaticale processen. Het overlopen en herwerken van het woordenboek gebeurde op dezelfde manier en volgens dezelfde methodes als het herwerken van het document 'Lingála – Nederlands 2011-01-11'. De methodes die we hanteerden voor de selectie van woorden bespreek ik uitgebreid in dit deel.
Wij hebben ervoor gekozen om de praktische woordenlijst beperkt te houden en puur lexicaal. Voorafgaand aan de praktische woordenlijst zullen wij een korte grammaticale schets geven met enkele belangrijke morfologische kenmerken van het Lingála. Deze grammaticale schets is enkel bedoeld om het gebruik van de woordenlijst te vergemakkelijken en niet om een wetenschappelijke beschrijving te geven van de grammatica van het Lingála. Zoals bij ieder woordenboek wordt de gebruiker geacht al een zekere grammaticale kennis van de taal te hebben (Van Wyk 1995: 82). Alle woordvormen die volgens ons eerder tot het domein van de grammatica behoren of lexicale afleidingen die door vaste grammaticale processen gevormd worden en daardoor een voorspelbare betekenis hebben, zijn geschrapt uit het document 'Lingála 56
– Nederlands 2011-01-11'. De grammaticale info die nodig is om de woordenlijst te kunnen gebruiken, is samengebracht in een grammaticale schets die aan de woordenlijst voorafgaat.
Sublexicale elementen zoals naamwoordprefixen, subject- en objectmarkeerders zijn niet opgenomen in de woordenlijst. Deze elementen zijn productief in woordvormingsprocessen, maar vormen geen woorden op zich. Om deze reden zijn ze niet geselecteerd voor de woordenlijst. In de grammaticale schets die de woordenlijst voorafgaat, zal de gebruiker de prefixen wel terugvinden. Onze grootste groep lemma’s bestaat uiteraard uit nomina en werkwoorden. Ik zal de keuzes die we maakten met betrekking tot deze categorieën hieronder verder uitwerken.
3.2.2.1. Nomina (A. Dhaenens) De grootste groep lemma's in onze woordenlijst zijn nomina. De lijst van nomina wouden wij zo volledig mogelijk houden, maar om overbodigheid te voorkomen, maakten wij wel een selectie van de nomina uit het woordenboek van Van Everbroeck en het document 'Lingála – Nederlands 2011-01-11'. De keuzes op basis van dewelke we deze selectie maakten, worden hieronder besproken. Niet enkel omtrent de selectie van woorden moesten er keuzes gemaakt worden. Andere belangrijke keuzes hadden betrekking op de vorm en de schrijfwijze waarin we de nomina opnamen.
Lemmatisering van nomina (A. Dhaenens) We kozen ervoor om de nomina te lemmatiseren op woordbasis en niet op basis van de stam. De nomina worden dus opgenomen in hun volledige woordvorm, dit wil zeggen stam plus prefix. Bij de invoering van de nomina is er in onze woordenlijst vervolgens een één-op-één relatie tussen het woord en de lexicale ingave. Wij kozen voor de woordgebaseerde en niet voor de stamgebaseerde lemmatisering, aangezien deze methode het best aansloot bij het doel dat wij voor ogen hadden. De belangrijkste reden waarom wij voor deze methode kozen, is dat een woordgebaseerde lemmatisering voor nomina gebruiksvriendelijker is (Van Wyk 1995: 86, 88). De gebruiker kan het woord opzoeken in de volledige geschreven vorm en hoeft het prefix niet weg te denken om tot de stam te komen. 57
De lemmatisering van de nomina zou volgens de andere mogelijke methode ook op basis van de stam kunnen gebeuren, wat dan als voordeel heeft dat de lexicale relaties tussen verschillende woorden met dezelfde lexicale kern duidelijk worden (Van Wyk 1995: 85). In dat geval zouden woorden als moto = ‘mens’ en bomoto = ‘mensheid’, allebei terug te vinden zijn onder het lemma ‘-to’, waardoor de lexicale relatie tussen de twee woorden duidelijk getoond wordt. Voor onze doelstelling zou dit niet echt een meerwaarde zijn. Volgens de auteurs Ziervogel en Mokgokong is de stammethode meer wetenschappelijk, maar Van Wyk beargumenteert in zijn artikel uit 1995 dat hier geen stevige bewijzen voor bestaan en dat de stammethode bovendien minder gebruiksvriendelijk is (Van Wyk 1995: 84-86).
Lemmatisering op basis van de stam zou niet zorgen voor een beperkter aantal trefwoorden dan volgens de woordmethode; de combinaties van de stam met verschillende prefixen en de bijhorende betekenissen zouden dan apart ingegeven moeten worden en dus leiden tot evenveel trefwoorden (Van Wyk 1995: 87-88). Moto en bomoto zouden volgens de stammethode gelemmatiseerd worden als -to (mo-/ba-) = 'mens’ en -to (bo-/mo-) = 'mensheid’ en volgens de woordmethode als moto (1/2) = 'mens’ en bomoto (14) = 'mensheid’, beiden zorgen bijgevolg voor twee lexicale trefwoorden. We maakten omwille van de hierboven besproken redenen gebruik van de woordvorm voor de lemmatisering van nomina in onze woordenlijst, zoals dat ook het geval was in de woordenlijst die door Prof. Meeuwis is opgesteld en in het woordenboek van Van Everbroeck.
Wat de selectie en lemmatisering van enkelvouden en meervouden van nomina betreft, moesten we opnieuw een keuze maken. Het Lingála maakt gebruik van een klassensysteem van naamwoorden waarbij enkelvoud en meervoud aangeduid worden door prefixen. De naamwoordklassen vormen paren waarvan de oneven nummers de enkelvoudige vorm aangeven en de even nummers het overeenstemmende meervoud (Meeuwis 2010: 37). We kozen ervoor alleen enkelvoudige nomina te lemmatiseren om onze woordenlijst beperkt te houden. Het nadeel van een enkelvoudige lemmatisering van nomina is de vereiste dat de gebruiker op de hoogte moet zijn van de grammaticale regels van het Lingála (De Schryver & Prinsloo 1999: 268-269). Vertrekkend van onze doelstelling - een praktische woordenlijst voor een Nederlandstalig publiek dat al een zekere grammaticale kennis heeft van het Lingála - is dit nadeel weinig relevant. Om deze reden vinden wij de keuze voor de lemmatisering van enkelvouden een geschikte keuze. De keuze zorgt voor een veel beperkter aantal lemma’s wat een voordeel is bij ons doel, namelijk 58
een beperkte praktische woordenlijst. De gebruiker vindt in de woordenlijst het woord terug onder zijn enkelvoudige vorm en kan volgens de grammaticale regels het meervoud gemakkelijk afleiden. Om het gebruik van de woordenlijst gebruiksvriendelijk te maken, staat het naamwoordklassepaar vermeld
bij
het
nomen, bijvoorbeeld
ekoko
nomen
(7/8) =
'beeldhouwwerk’ en kan men de tabel van de naamwoordklassen terugvinden in de grammaticale schets voor de lijst.
Bij naamwoorden die enkel in het meervoud voorkomen, wordt een uitzondering gemaakt. Deze naamwoorden worden in de meervoudsvorm opgenomen. Dit zijn bijvoorbeeld collectieven zoals: mabelé = ‘aarde’, ‘klei’, mabéle = ‘melk’, mafúta = ‘olie’. Deze woorden zijn nomina die allemaal tot klasse zes behoren en geen enkelvoud kennen. Meervouden van nomina die een andere betekenis krijgen dan het enkelvoud worden naast de enkelvoudsvorm ook in de meervoudsvorm opgenomen.
Voor het lemmatiseren van nomina in onze woordenlijst baseren wij ons dus op de vorm van het enkelvoudige geschreven nomen, behalve voor nomina die enkel een meervoud kennen, daarvan wordt enkel de meervoudsvorm gelemmatiseerd.
Leenwoorden (A. Dhaenens) Een volgende keuze bij het selecteren van de nomina, was het wel of niet opnemen van woorden die uit een andere taal afkomstig zijn. Wij kozen ervoor om leenwoorden op te nemen in onze woordenlijst, aangezien ze evengoed behoren tot het lexicon van het Lingála als woorden met een Lingála oorsprong.
In onze woordenlijst willen wij enkel leenwoorden opnemen en geen code-switches (zie volgende alinea), het is daarom belangrijk om dit onderscheid te maken. Voor veel Lingála-sprekers die opgegroeid zijn in een stedelijke context geldt dat zij vanaf het begin een variant van het Lingála verwierven die sterk gekenmerkt werd door code-switching met het Frans. Het grootste deel van de gebruikte Franse woorden, zinnen of uitdrukkingen zijn niet geïntegreerd en vervangen in het algemeen de Lingála equivalenten niet (Meeuwis en Blommaert 1998: 84). Bij code-switching alterneert dezelfde spreker gedurende eenzelfde conversatie tussen verschillende linguïstische varianten. De linguïstische varianten kunnen verschillende talen, dialecten of stijlen binnen 59
dezelfde taal zijn (Myers-Scotton 1995: 1-2). De switch kan plaats vinden tussen zinnen, dit is intersententiële code-switching, of binnen zinnen, wat intrasententiële code-switching genoemd wordt (Myers-Scotton 2006: 203). Code-switching kan toegepast worden op zinnen, woorden of zelfs woorddelen (Spolsky 1998: 49). De term code-mixing wordt gebruikt voor de inbedding van affixen of woorden uit een andere linguïstische variant in eenzelfde zin (Bokamba 1989). De volgende zin is een voorbeeld van intrasententiële code-switching tussen Lingála en Frans:
Esepelisi bango te. azwi bourse. et puis along, azwi, aréussir na chick. facteur ya jalousie eza na (yango wana) (Meeuwis & Blommaert 1998: 87).
Bij code-switching van een enkel woord is het erg moeilijk om zijn status als code-switch of leenwoord te onderscheiden (Poplack et al. 1989: 392). Het algemene criterium voor het onderscheid tussen code-switching en ontlening is de graad van integratie van het woord in de ontvangende taal. Een compleet geïntegreerd woord wordt beschouwd als een leenwoord (Nortier & Schatz 1992: 188-189). Uiteraard speelt de duur van het taalcontact tussen de twee talen mee in de aard en de graad van de integratie van het leenwoord (Nortier & Schatz 1992: 190). Het verschil tussen een leenwoord en een code-switch is met andere woorden de status die het woord heeft binnen het lexicon van de ontvangende taal. Een leenwoord is in tegenstelling tot een codeswitch eigendom van de taal. Een leenwoord is een terugkerend en wijdverspreid element in het taalgebruik. Leenwoorden zijn ook beschikbaar voor eentalige sprekers van de ontvangende taal en worden op dezelfde manier ontvangen als de rest van het lexicon van de ontvangende taal, het woord wordt dus niet als vreemd aangevoeld door de meerderheid van de moedertaalsprekers (Myers-Scotton & Ury 1977: 7).
Om praktisch het onderscheid te maken tussen een leenwoord en een code-switch, kunnen we afgaan op verschillende indicatoren. De duidelijkste indicatie is wanneer het woord ingebed wordt in de grammatica van de gasttaal, de morfologische en fonologische kenmerken ervan opneemt en ingepast wordt in de syntactische structuur (Nortier & Schatz 1992: 189). Een voorbeeld van een fonologisch geïntegreerd leenwoord is het Franse woord boutique dat in het Lingála opgenomen is als butíki, het woord wordt afgestemd op de CV structuur (consonantvocaal) en tonologisch aangepast. In de eerste fase van ontlening zijn de woorden nog niet geïntegreerd, noch fonologisch noch morfologisch en kunnen we ze niet onderscheiden van codeswitches (Nortier & Schatz 1992: 191-192). Er zijn eveneens leenwoorden die wel al volledig 60
behoren tot het lexicon, maar toch niet fonologisch geïntegreerd zijn of waarbij dit aan de oppervlaktestructuur niet zichtbaar is. Dit is het geval wanneer het woord patronen bevat die niet vreemd zijn aan de ontvangende taal (Winter-Froemel 2008: 157). Door interlinguïstisch toeval kan het leenwoord al corresponderen met de patronen van de gasttaal en valt het criterium van fonologische integratie weg (Poplack 1988: 220). Het Franse woord bébé bijvoorbeeld heeft al een CV structuur, wat de canonieke syllabestructuur is in het Lingála, waardoor het woord onveranderd opgenomen kan worden in het Lingála lexicon (Meeuwis 2010: 32).
Wanneer de indicatie van fonologische integratie wegvalt, keken wij voor de selectie voor onze woordenlijst naar andere kenmerken van leenwoorden om het onderscheid met code-switches te maken. Zo keken wij of het woord van vreemde afkomst de functie invulde die een leenwoord normaal in een taal heeft. Een voorbeeld van een leenwoord waarbij de fonologische integratie niet zichtbaar is en waarbij we ons moesten baseren op de functie van het woord is taxi. Het Lingála woord taxi heeft dezelfde morfofonologie als het woord in het Frans, maar het is wel een voorbeeld van een veelgebruikt woord in het Lingála dat een lexical gap in de taal invult.
Woorden worden voornamelijk ontleend uit een andere taal wanneer de gasttaal zelf geen woord heeft voor een bepaald object of concept. Leenwoorden in een taal vullen met andere woorden vaak een lexical gap in. Een lexical gap ontstaat wanneer het lexicon geen benaming heeft voor een nieuw cultureel item of wanneer een concept niet gelexicaliseerd is in de doeltaal (Augustín Llach 2010: 529-530; Myers-Scotton & Okeju 1973: 871). Voorbeelden van zulke leenwoorden in het Lingála zijn efimiéle, afkomstig van het Franse woord infirmière, of limeló, gebaseerd op het Franse numéro. Deze twee woorden zijn ook voorbeelden van fonologisch geïntegreerde leenwoorden. Een leenwoord is dus niet enkel te onderscheiden van een code-switch door zijn fonologische integratie of enkel door de functie die het woord vervult in de taal. De indicatoren waarop wij ons baseren, kunnen zowel afzonderlijk als gelijktijdig terug te vinden zijn in een leenwoord.
Lexicale ontleningen uit andere talen komen niet enkel tot uitvoering voor de benaming van cultureel nieuwe elementen, maar hebben vaak betrekking op concepten die al aanwezig zijn als actief lexicale items in de ontvangende taal (Myers-Scotton & Okeju 1973: 883). We kunnen dan spreken van een verdringing van het eigen woord van de taal door het leenwoord. Deze verdringing kan volledig zijn of enkel betrekking hebben op een deelbetekenis van het eigen 61
woord. Zo zien we dat in het Lingála het woord elílí dat ‘foto’, ‘afbeelding’ of ‘prent’ betekent voor de betekenis van ‘foto’ verdrongen wordt door het uit het Frans afkomstige woord fotó.
Samengevat kunnen we drie indicatoren onderscheiden om leenwoorden te omschrijven. Deze kunnen samen optreden maar we kunnen een leenwoord ook definiëren op basis van één van deze kenmerken. De duidelijkste indicator voor de status van het woord als eigendom van de taal is morfofonologische integratie. Daarnaast is het opvullen van een lexical gap een tweede indicator en het volledig of gedeeltelijk verdringen van een ‘eigen’ woord, een derde. Wij baseerden ons op deze drie criteria om woorden met een andere oorsprong als leenwoord te categoriseren en te selecteren voor onze woordenlijst en code-switches uit te sluiten.
Multilexicale items (A. Dhaenens) Multilexicale items zijn lexicale items die bestaan uit meerdere woorden, zoals woordgroepen, samenstellingen, uitdrukkingen enzovoort (Gouws 1991: 114). Ons eerste idee was om deze multilexicale items niet op te nemen in onze woordenlijst, om deze laatste zo beperkt mogelijk te kunnen houden. Veel lexicale elementen die in het Nederlands bestaan uit één woord, worden in het Lingála gevormd door de kwalificatie van een nomen.
Kwalificatie in het Lingála gebeurt niet altijd door middel van een adjectief, verschillende woordcategorieën kunnen het nomen kwalificeren. Adjectieven volgen, wanneer attributief gebruikt, het nomen onmiddellijk zonder de verbinding via een connectief. Een voorbeeld is de Lingála vertaling van ‘iets’ wat elóko mókó wordt, letterlijk ‘ding één’ Voor andere categorieën, zoals bijwoorden, infinitieven en nomina, moet er een connectief gebruikt worden (Meeuwis 2010: 71). Een voorbeeld is ‘meisje’, dat in het Lingála omschreven wordt als ‘kind van vrouw’, mwána ya mwási. De kwalificatie van nomina is een grammaticaal proces en om deze reden stelden wij aanvankelijk dat we deze multilexicale elementen niet zouden opnemen in onze lijst.
Bij het overlopen van de eerder vermelde woordenlijst van Prof. Meeuwis, merkten we dat bij het weglaten van multilexicale elementen uit het Lingála en aantal frequent gebruikte woorden in het Nederlands niet zouden worden opgenomen in de lijst Nederlands-Lingála. Uitgaande vanuit ons eerste keuze, zouden woorden als meisje (mwána ya mwásí) en jongen (mwána ya mobáli) weggelaten worden, aangezien zij in het Lingála multilexicale elementen zijn. Om deze reden 62
besloten we toch een selectie van multilexicale elementen op te nemen in de praktische woordenlijst.
Vervolgens stelde zich het probleem van de selectie: welke samenstellingen wilden we opnemen en welke niet? Onze eerste doelstelling was namelijk om onze lijst beperkt te houden en geen overbodige lexicale elementen op te nemen. Het idee was dat we uitdrukkingen of woordgroepen die gevormd worden via een grammaticaal proces dat een voorspelbare betekenis genereert, niet in de woordenlijst zouden invoegen. Daar staat tegenover dat we in zowel de lijst LingálaNederlands als de lijst Nederlands-Lingála een zo volledig mogelijke reeks wilden van de nomina. We kozen er nadien voor om een selectie te maken van multilexicale elementen uit het Lingála, op basis van onze doelgroep. Multilexicale elementen waarvan het Nederlandse equivalent niet mag ontbreken in de lijst Nederlands-Lingála werden wel opgenomen, andere multilexicale elementen niet. Een volgende uitdaging bestond erin te bepalen op welke wijze we deze elementen gingen opnemen in onze lijst, in de macrostructuur en dus als volledige lemmata, of in de microstructuur van het hoofdnomen. Deze kwestie wordt verder beschreven in sectie 3.4. van onze thesis waarin we de stap ‘invoeren in TshwaneLex’ behandelen.
Afgeleide nomina (A. Dhaenens) Nomina kunnen in het Lingála van andere nomina afgeleid worden of van werkwoordstammen (Meeuwis 2010: 50-53). Nominale derivatie van nomina gebeurt via het vormen van samenstellingen.4 Deverbatieve derivatie, het afleiden van nomina van werkwoordstammen, gebeurt via affixatie. Deverbatieve derivatie is een grammaticaal proces, waarbij de betekenis vaak voorspelbaar is. Woorden zoals molobi, wat ‘spreker’ betekent, en liloba, wat ‘woord’ betekent, zijn beide afgeleid van de werkwoordstam -lob- = 'spreken'. De deverbatieven worden gevormd door het toevoegen van een naamwoordprefix en een eindklinker. Uitgaande van deze redenering zouden we deverbatieven met een voorspelbare betekenis kunnen uitsluiten van onze woordenlijst. We kozen er echter voor om nominale deverbatieven toch op te nemen om onze lijst van nomina, die het belangrijkste deel zal vormen van onze woordenlijst, zo volledig mogelijk te houden. Deverbatieven zoals molobi en liloba hebben een voorspelbare betekenis maar mogen niettemin niet ontbreken in onze lijst, daar dit woorden zijn die ook in het
4 Onze benadering van samenstellingen heb ik besproken in de vorige subsectie over multilexicale elementen.
63
Nederlands frequent gebruikt worden.
Bij het overlopen van de woordenlijst van Prof. Meeuwis hebben we alle deverbatieven opgenomen, bij het overlopen van het woordenboek van Van Everbroeck stootten we echter op heel wat deverbatieven die geen unilexicaal Nederlands equivalent hebben. Uit het woordenboek van Van Everbroeck hebben we de deverbatieven geselecteerd op basis van onze doelgroep om de woordenlijst beperkt te houden. De deverbatieven die een frequent gebruikt Nederlands equivalent hebben, zijn door ons opgenomen in onze woordenlijst, andere deverbatieven niet. Onder de geselecteerde deverbatieven bevinden zich ook deverbatieven van werkwoorden met kernuitbreidingen. Deze werden allemaal opgenomen, ook wanneer het werkwoord met een extensie zelf niet opgenomen werd. Onze benadering met betrekking tot werkwoorden met kernuitbreidingen wordt in het deel besproken waarin ik de keuzes met betrekking tot werkwoorden behandel.
Synoniemen (A. Dhaenens) Aanvankelijk wilden wij voor synoniemen enkel de meest gebruikte variant opnemen. Bij het overlopen van de synoniemen in de woordenlijst van Prof. Meeuwis en het woordenboek van Van Everbroeck stelden wij al snel vast dat het niet zo gemakkelijk te concluderen is welke van de synoniemen het frequentst gebruikt wordt. Zelfs bij het voorleggen aan een moedertaalspreker bleek dit niet altijd eenvoudig. Daarnaast bevatten de betekenissen van synoniemen soms kleine contextuele nuances, of heeft één van de woorden nog andere betekenissen waardoor de twee woorden niet volledig overlappen; absolute synoniemen komen dan ook slechts zelden voor (Louw 1998: 173). Vanwege deze moeilijkheden,
gedeeltelijke synonymie en het
frequentieprobleem, kozen we ervoor alle synoniemen op te nemen op een gelijkwaardige manier. Zowel famí bijvoorbeeld, wat ‘gezin’ en ‘familie’ betekent, als libótá, wat eveneens ‘gezin’ en ‘familie’ betekent, zijn als lemma's terug te vinden in onze woordenlijst, met een verwijzing naar elkaar. De lemmatisering van synoniemen wordt meer in detail besproken in de subsectie over TshwaneLex.
64
3.2.2.2. Werkwoorden (A. Dhaenens)
Naast de nomina maken werkwoorden een groot deel uit van de praktische woordenlijst die wij samenstelden. Ook voor deze woordengroep moesten keuzes gemaakt worden in verband met de selectie ervan en de vorm waarin we ze opnamen. Zoals in het vorige deel over de nomina bespreek ik als eerste de lemmatisering van de werkwoorden en ga daarna in op welke werkwoorden wel en niet opgenomen zijn.
Lemmatisering van werkwoorden (A. Dhaenens) Voor de lemmatisering van werkwoorden kozen we in tegenstelling tot bij de nomina voor een stamgebaseerde methode. Werkwoorden zijn in onze woordenlijst terug te vinden als -loba = ‘spreken’, of -linga = ‘houden van’. We vinden deze methode voor het lemmatiseren van werkwoorden overzichtelijker en gebruiksvriendelijker dan de woordmethode waarbij de werkwoorden als nalobi = ‘ik spreek’, olobi = ‘jij spreekt’, alobi= ‘hij spreekt’, enz. opgenomen zouden worden. Wanneer we net zoals voor de nomina voor een woordgebaseerde methode zouden geopteerd hebben, zou iedere combinatie van een werkwoordstam met alle mogelijke affixen apart ingevoerd moeten worden, wat zou leiden tot een massa trefwoorden per werkwoordstam. De stammethode biedt voor het invoeren van werkwoorden een betere optie, namelijk enkel de werkwoordstam invoegen voorafgegaan door een koppelteken. De gebruiker van de woordenlijst wordt dan verwacht zelf de nodige prefixen te combineren met de werkwoordstam.
De gebruiker moet bij het gebruik van de stammethode op de hoogte zijn van de morfofonologie van het werkwoord (Van Wyk 1995: 84-85). Voor onze doelgroep zou deze vereiste geen problemen mogen geven. We maakten gebruik van verschillende methodes voor nomina en werkwoorden aangezien de aard van het nominaal prefix in grote mate verschilt van dat van het werkwoord. Het naamwoordprefix is niet zo mobiel en veranderlijk als een werkwoordprefix. Een naamwoordstam heeft een vast prefix voor de enkelvoud- en meervoudsvorm en kan niet zomaar met andere naamwoordprefixen gecombineerd worden. Een werkwoordstam kan gecombineerd
worden
met
verschillende
prefixen,
zoals
subjectmarkeerders
en
objectmarkeerders. Er zijn bij een werkwoord bijgevolg veel meer mogelijke combinaties wat tot 65
een groter aantal trefwoorden zou leiden.
Als extra reden vonden wij het ook overzichtelijker als de woorden gealfabetiseerd werden op basis van de eerste letter van de stam. In Europese talen worden de werkwoorden standaard gelemmatiseerd in hun infinitief, ‘spreken’, ‘houden van’. Voor Lingála werkwoorden zou dit geen goede optie zijn, gelet op het feit dat de infinitief in het Lingála gevormd wordt door toevoeging van het prefix ko-, waardoor alle werkwoorden vervolgens alfabetisch onder dezelfde letter zouden staan. De stammethode is ook degene die zowel in het woordenboek van Van Everbroeck gebruikt werd als in de woordenlijst van Prof. Meeuwis. Ook voor onze woordenlijst vonden wij deze manier de meest geschikte.
Kernuitbreidingen (A. Dhaenens) Werkwoorden kunnen in het Lingála afgeleid worden van andere werkwoorden, ofwel door stamreduplicatie ofwel door kernuitbreidingen.
Bij stamreduplicatie wordt de volledige stam van het werkwoord verdubbeld. Reduplicatie drukt herhaling van de handeling uit (Meeuwis 2010: 143). Kernuitbreidingen zijn gebonden morfemen die direct op de werkwoordskern volgen en het grammaticale en/of semantische bereik van het werkwoord uitbreiden (Meeuwis 2010: 147). Het Lingála kent vier productieve kernuitbreidingen (applicatief -el-, causatief -is-, wederkerend -an- en passief -am-) en vier niet productief gebruikte
kernuitbreidingen
(-ol-,
-uk-,
-w-,
-al-)
die
enkel
in
gelexicaliseerde
werkwoordstammen voorkomen (Meeuwis 2010: 147). Door het productieve karakter van de kernuitbreidingen kunnen er per werkwoordstam een groot aantal afgeleide betekenissen gegenereerd worden, wat een gekend probleem vormt voor de lexicograaf (Mochiwa 2007: 116).
Opnieuw moesten wij een selectie maken om ons woordenboek beperkt en gebruiksvriendelijk te houden. Zowel in de bestaande woordenlijst van Prof. Meeuwis als in het woordenboek van Van Everbroeck waren verschillende werkwoorden met kernuitbreidingen opgenomen. Om dit aantal op een consequente manier te beperken, maakten wij gebruik van het voorspelbaarheidscriterium (Chabata 1998). Het voorspelbaarheidscriterium schrijft voor dat wanneer de betekenis van een afgeleide woordvorm gemakkelijk teruggebracht kan worden tot de betekenis van de basisvorm, de betekenis voorspelbaar is en dus niet in het woordenboek opgenomen moet worden (Chabata 66
1998: 142). Werkwoorden met een kernuitbreiding of een stamreduplicatie die zowel qua vorm als betekenis regelmatig en dus voorspelbaar zijn, werden door ons dus niet opgenomen in de woordenlijst. Het werkwoord -bátela betekent 'beschermen'. Wanneer de werkwoordskern uitgebreid wordt met de kernuitbreiding die de passiefbetekenis genereert (-am-), krijgen we -bátelama wat 'beschermd worden' betekent. De afgeleide betekenis is voorspelbaar en wordt bijgevolg niet opgenomen in de woordenlijst.
Het voorspelbaarheidsprincipe stelde ons natuurlijk niet in staat zomaar alle afgeleide werkwoorden te schrappen. Veel afgeleide werkwoorden werden individueel besproken voor er beslist werd. De voorspelbaarheid van de betekenissen van afgeleide werkwoorden geldt niet voor alle gevallen. Er zijn casussen waarbij het afgeleide werkwoord een andere betekenis krijgt dan men zou verwachten volgens het regelmatige derivatieproces. Sommige werkwoorden hebben meerdere betekenissen die vaak niet allemaal voor de hand liggend zijn. Het werkwoord -bima betekent 'naar buiten gaan', wanneer het werkwoord de kernuitbreiding -is- krijgt (causatief), is de voor de hand liggende betekenis van -bimisa 'doen naar buiten gaan'. Deze betekenisverandering is voorspelbaar en zou volgens het voorspelbaarheidscriterium niet opgenomen moeten worden in de woordenlijst. Echter, als tweede betekenis heeft -bimisa 'ontslaan', 'aan de deur zetten'. Deze tweede betekenis is veel minder voorspelbaar en moet wel opgenomen worden in de woordenlijst. In deze gevallen hebben wij de werkwoordstammen met hun kernuitbreiding in de lijst opgenomen. Bij werkwoorden met een extensie of stamreduplicatie met meerdere betekenissen waarvan er één of meerdere niet voorspelbaar zijn, werden alle betekenissen opgenomen in de woordenlijst. In de woordenlijst is -bimisa terug te vinden met beide betekenissen (-bimisa = 1 'doen naar buiten gaan'; 2 'ontslaan', 'aan de deur zetten').
Sommige werkwoorden hebben een gelexicaliseerde kernuitbreiding. Bij deze werkwoorden is er geen basisvorm (meer) en kan de betekenis van de uitgebreide vorm dus niet teruggebracht worden tot de betekenis van de basisvorm (Meeuwis 2010: 149). Een voorbeeld hiervan is het werkwoord -bóndela = 'smeken'. De extensie -el- is gelexicaliseerd, de werkwoordskern zonder de extensie (-bónd-) bestaat niet (meer) in het Lingála. Werkwoordstammen met een gelexicaliseerde kernuitbreiding werden met hun extensie opgenomen in onze woordenlijst.
Er is daarnaast nog een andere reden waarom we soms werkwoorden met een extensie en een voorspelbare betekenis toch opnamen. Wanneer het hoofdwerkwoord zonder extensies in het 67
Lingála niet gelijk was aan een infinitief in het Nederlands, namen we ook de vorm met extensie(s) op die wel gelijk stond aan een infinitief in het Nederlands. Het werkwoord -bika betekent bijvoorbeeld 'genezen zijn', 'gered zijn'. Wanneer men de causatief -is- toevoegt, krijgt men het werkwoord -bikisa, wat 'genezen', 'redden' betekent. Vanuit Lingála standpunt zouden we enkel het hoofdwerkwoord -bika opnemen, maar vanuit Nederlands standpunt zouden we net 'genezen' en 'redden' als lemma's zetten. Omwille van deze reden namen we beide werkwoorden op in onze woordenlijst.
De werkwoorden werden op een andere manier gelemmatiseerd dan de nomina omdat dit ons geschikter leek. Op basis van het voorspelbaarheidscriterium maakten wij een selectie van werkwoordstammen met kernuitbreidingen: degene met een voorspelbare betekenis werden niet opgenomen in de woordenlijst, degene met een afwijkende betekenis of een gelexicaliseerde uitgebreide kern werden wel opgenomen.
3.2.2.3. Schrijfwijze (A. Dhaenens) Een andere keuze die wij moesten maken met betrekking tot de manier waarop we de woorden in onze woordenlijst opnamen, was de schrijfwijze. Voor dit hoofdstuk baseer ik mij op de sectie 2.5. uit A Grammatical Overview of Lingála van Meeuwis uit 2010 (Meeuwis 2010: 34-35). Er is voor het Lingála geen standaardspelling voorhanden, waardoor men een grote verscheidenheid ziet in de spelling. Allereerst kozen we ervoor om hoge tonen te markeren en lage tonen ongemarkeerd te laten, zoals dat ook het geval was in de woordenlijst van Prof. Meeuwis en het woordenboek van Van Everbroeck. Ook dalende tonen (hoog-laag) worden gemarkeerd.
Naast de tonen zijn er veel orthografische varianten met betrekking tot de semivocalen. De palatale semivocaal wordt soms als
en soms als geschreven wanneer hij gevolgd of voorafgegaan wordt door een medeklinker. Tussen twee vocalen wordt de palatale semivocaal als geschreven, of door sommigen helemaal niet. In het woordenboek van Van Everbroeck werden de twee mogelijke spellingswijzen voor veel woorden opgenomen, bijvoorbeeld zowel mái als máyi voor ‘water’. Wij kozen ervoor om de palatale semivocaal altijd te schrijven en hiervoor gebruik te maken van de . Ook voor de labiovelare semivocaal zijn er verschillende schrijfwijzen. Wanneer de semivocaal gevolgd of voorafgegaan wordt door een medeklinker, wordt er gealterneerd tussen , en <w>. Tussen twee klinkers wordt de semivocaal ofwel 68
als <w> geschreven, ofwel helemaal niet. Ook voor deze semivocaal kozen we ervoor om die in onze schrijfwijze altijd als <w> te schrijven. We schrijven in onze woordenlijst dus mwána (‘kind’) en niet muána.
Een andere kwestie in de orthografie is het wel of niet schrijven van een prenasaal voor stemloze medeklinkers aan het begin van een woord. Hoewel in het Kinshasa Lingála de prenasaal niet uitgesproken wordt, wordt deze door sommigen wel geschreven. Wij opteerden ervoor om deze niet te schrijven, aangezien we zo dicht mogelijk bij de gesproken variant willen blijven. We schrijven dus pási voor ‘pijn’ en niet mpási.
Wat de prenasalisering van stemhebbende medeklinkers aan het begin van een woord betreft, is er weinig discussie over het wel en niet schrijven van de prenasaal. Deze wordt in het Kinshasa Lingála altijd uitgesproken bij stemhebbende medeklinkers aan het begin van een woord en bijgevolg door de meesten ook geschreven. Occasioneel wordt de prenasaal gescheiden geschreven, maar wij kozen ervoor om de prenasaal aan het woord te schrijven.
Het Lingála zoals het gesproken wordt in Kinshasa is een vijfklinkertaal, die fonologisch onderscheid maakt tussen i, e, a, o, en u. In de noordwestelijke delen van de DRC is het Lingála gekenmerkt door een zevenklinkersysteem. Sommige Lingála-sprekers uit Kinshasa gebruiken enkel e en o, anderen variëren vrij tussen e en ɛ en o en ɔ (Meeuwis 2010: 23). In het woordenboek van Van Everbroeck werd gebruik gemaakt van het zevenklinkersysteem. Wij kozen voor het gebruik van o en e waar Van Everbroeck ɔ en ɛ schreef.
In het Kinshasa Lingála wordt de o vaak vervangen door de u. Dit gebeurt vooral bij de naamwoordprefixen mo- en lo- onder invloed van het Kikongo (Meeuwis 2010: 24). Zo kan bijvoorbeeld mondélé (‘blanke’) ook als mundélé geschreven worden. In onze woordenlijst kiezen wij altijd voor het gebruik van o.
3.2.3. Stap drie: woordenboek van Van Everbroeck overlopen met Lambert (A. De Beukelaer) De derde stap in onze werkwijze bestond uit het overlopen van het woordenboek van Van 69
Everbroeck met onze informant Lambert Phuati. Hierbij was het de bedoeling dat Lambert de resterende lemma's bekeek en aanduidde of het woord (nu nog) gebruikt wordt in Kinshasa of niet. Bij een woord dat volgens Lambert niet of niet meer in Kinshasa gebruikt wordt, gaf hij soms aan welk woord dan wel gebruikt wordt voor die betekenis. In augustus 2012 begonnen Dhaenens en ik samen met Lambert de resterende lemma's te overlopen, maar omdat dat veel te traag ging, stelde Lambert voor om de aangeduide kopieën mee te nemen en zelf thuis te bekijken en aan te duiden. We gaven hem het eerste deel van het woordenboek mee (van pagina 1 tot en met 98), dat ik al had bekeken en herwerkt. We spraken af dat hij een 'v' zette voor een woord dat gebruikt wordt in Kinshasa, een 'x' voor een woord dat niet (meer) gebruikt wordt en een cirkel rond de toepasselijke synoniemen. Begin oktober zouden we dit eerste deel terugkrijgen en het tweede deel van het woordenboek (van pagina 99 tot en met 196) meegeven, dat Dhaenens ondertussen had herwerkt. Lambert was toen echter nog lang niet klaar en uiteindelijk ben ik tot en met 10 december papieren gaan halen bij hem. Dit zorgde voor enige vertraging bij het invoeren van de lemma's in het woordenboekprogramma TshwaneLex, vooral voor het deel van Dhaenens.
Lambert Phuati emigreerde in oktober 1994 naar België en woont in Antwerpen, waar hij Nederlands/Vlaams heeft geleerd. Hij was 32 jaar toen hij naar België kwam. Hij is niet in Kinshasa geboren, maar wel daar opgevoed, namelijk in de gemeente Matete. Het grootste deel van zijn familie woont nu nog steeds in Matete. Hij zegt dat hij niet tot de Bangala behoort, maar tot de Bakongo, waardoor hij zowel in het Lingála als in het Kikongo werd opgevoed. Buitenshuis sprak Lambert steeds Lingála. Tegenwoordig communicert hij bijna elke dag nog met Lingála-sprekers, voornamelijk familie, die wel nog in Kinshasa wonen. Het Lingála van Kinshasa is volgens Lambert sinds 1994 veel veranderd op vlak van straatwoorden, maar hij noemt dat 'een ander soort Lingála'. Het 'normale' Lingála van Kinshasa, het Lingála dat wij in onze woordenlijst opgenomen hebben, heeft volgens Lambert sindsdien geen belangrijke veranderingen ondergaan. Zijn gezin is een tijdje na hem ook naar België geëmigreerd. Met hen spreekt hij zowel Nederlands als Frans en Lingála. Momenteel werkt Lambert als praktijkassistent Lingála aan de Universiteit Gent op de vakgroep Afrikaanse talen en culturen. Hij geeft les aan de studenten van de derde bachelor.
Er zijn verschillende redenen waarom Lambert een geschikte informant is voor onze doelstelling. Eerst en vooral is het belangrijk te benadrukken dat Lambert niet onze bron van het Lingála is. 70
Lambert moest ons enkel helpen bij het aanpassen en actualiseren van een woordenboek dat al bestond. Het is dus niet zo dat de praktische woordenlijst een weerspiegeling van het taalgebruik van één persoon is, aangezien Lambert enkel een actualiserende functie uitoefende. Het zou natuurlijk beter zijn om meerdere informanten het woordenboek te laten nakijken en dan de visies van de verschillende informanten met elkaar te vergelijken, maar dit zou ons te ver geleid hebben en was niet haalbaar in een éénjarige master. Gezien de tijd die we tot onze beschikking hadden, was de keuze voor één informant een pragmatische beslissing. Verder zijn er drie belangrijke motiveringen voor Lambert als informant:
1) Doordat hij pas op 32-jarige leeftijd naar hier gekomen is, waren zijn belangrijkste vormingsjaren op vlak van taal al voorbij. Lambert is een volleerd spreker van het Lingála en doordat zijn emigratie naar België zich pas op latere leeftijd voordeed, zal dat ook niet meer veranderen. Deze stelling wordt ondersteund door wetenschappelijke onderzoeken over de 'Critical Period Hypothesis' (CPH). Volgens Pallier (2007: 155) heeft dit begrip twee verschillende betekenissen. Ten eerste verwijst het naar een empirische vaststelling die stelt dat mensen in de eerste jaren van hun leven efficiënter zijn op vlak van taalverwerving. Volgens de CPH is de leeftijd van taalverwerving dus een belangrijke factor voor de uiteindelijke vaardigheid in de taal: hoe later men start met het leren van een taal, hoe minder kans dat men er even vaardig in zal worden als een moedertaalspreker.
De
tweede
betekenis
van
de
CPH
houdt
in
dat
een
leeftijdsgerelateerde afname in de neurale vormbaarheid de oorzaak is van stijgende moeilijkheden bij het leren van een taal. Volgens Pallier (2007) moeten de twee betekenissen van elkaar onderscheiden worden, omdat er volgens hem ook andere oorzaken kunnen zijn dan onomkeerbare neurale veranderingen. Los van het debat over de mogelijke oorzaken, zijn de meeste auteurs het er over eens dat het effect van leeftijd op taalverwerving onbetwistbaar is: hoe jonger je bent bij het leren van een taal, hoe groter de kans dat je er een bekwaam spreker van wordt (Pallier 2007; Gürsoy 2011). Naast leeftijd spelen er ook nog andere factoren mee, namelijk de duur van blootstelling aan de taal en hoe vaak men de taal gebruikt (Pallier 2007: 157; Gürsoy 2011: 760). Wanneer men vòòr de leeftijd van 10 jaar emigreert en een tweede taal aanleert, is de kans groot dat men de vaardigheid in de moedertaal verliest, aldus Pallier (2007: 160). Studies tonen aan dat deze afname in vaardigheid veel minder voorkomt bij volwassenen dan bij kinderen. Men trekt hier de grens rond de puberteit (Pallier 2007: 163). Aangezien 71
Lambert op jonge leeftijd Lingála leerde als moedertaal (samen met het Kikongo), langdurig werd blootgesteld aan de taal en het Lingála, nu hij in België is, nog heel frequent gebruikt, is hij zeker een vaardig spreker van het Lingála. Het feit dat hij al 18 jaar in Antwerpen woont, doet dus geen afbreuk aan zijn bekwaamheid als informant. 2) Door zijn frequente contacten met mensen in Kinshasa heeft hij genoeg voeling met hedendaagse evoluties van het Lingála in Kinshasa. 3) Hij bevindt zich zeker in het Lingála van de diaspora en uit onderzoek weten we dat dit rechtstreeks congruent is met het Lingála van Kinshasa. Meeuwis (1997) onderzocht in zijn doctoraatswerk 'Constructing sociolinguistic consensus: A linguistic ethnography of the Zairian community in Antwerp, Belgium' het Lingála van de Congolese gemeenschap in Antwerpen en kwam tot de conclusie dat dit congruent is met het Lingála van Kinshasa. In 2002 schreef Meeuwis het artikel 'The sociolinguistics of Lingála as a diaspora lingua franca: Historical and language-ideological aspects', waarin hij stelt dat het Lingála de positie van lingua franca verworven heeft op vlak van informele communicatie in de diaspora, in tegenstelling tot de drie andere Congolese nationale talen, namelijk Kikongo, Kiswahili en Ciluba (de redenen hiervoor staan uitgelegd in Meeuwis 2002). Bovendien is het steeds de variant van Kinshasa die gebruikt wordt voor intergroepcommunicatie. Het Lingála van Kinshasa wordt namelijk als neutraal beschouwd omdat deze variant van het Lingála niet verbonden wordt met een bepaalde groep of provincie in Congo (Meeuwis 2002: 41-43). Het Lingála van Kinshasa staat bijgevolg symbool voor de Congolese identiteit in het algemeen (Meeuwis 2002: 38-40). Vigouroux (2008b) deed onderzoek naar de Congolese migratie naar Zuid-Afrika en stelt dat het Lingála in Zuid-Afrika het Lingála van Kinshasa is. De congruentie met het Lingála van Kinshasa is dus een algemene regel die voor de hele Congolese diaspora geldt en niet alleen voor de diaspora die zich in Europa bevindt. Ook Büscher et al. (2013), Maenhaut (2007), Meeuwis (2002) en Storme (2004) kwamen in hun studies tot gelijkaardige conclusies.
Gezien deze drie belangrijke motiveringen kunnen we stellen dat Lambert een geschikte informant vormt voor onze doelstelling, namelijk een aanzet geven tot een praktische woordenlijst Lingála-Nederlands, Nederlands-Lingála en dit op basis van het woordenboek van Van Everbroeck uit 1985, herwerkt door Dhaenens en mezelf en geactualiseerd door onze informant Lambert. 72
3.2.4. Stap vier: lemma's invoeren in TshwaneLex (A. De Beukelaer) 3.2.4.1. TshwaneLex (A. De Beukelaer) TshwaneLex (of TLex) is een gespecialiseerd softwareprogramma voor de samenstelling van woordenboeken.5 Wij hebben de versie 7.0.1 uit 2012 gebruikt. De naam 'Tshwane' komt van de Afrikaanse term voor Pretoria, de plaats waar de software ontwikkeld werd. De software zelf is volledig geïnternationaliseerd en kan gebruikt worden voor vrijwel elke taal in de wereld (Joffe & De Schryver 2012). Men kan er zowel eentalige als tweetalige woordenboeken mee maken. Dhaenens en ik kozen ervoor om een tweetalige woordenlijst te maken, dus in beide richtingen. Als men in TshwaneLex voor een tweetalig woordenboek kiest, wordt het scherm in twee helften gesplitst. Bij ons kwam dit neer op het volgende: de linkerhelft toonde de lijst LingálaNederlands en de rechterhelft toonde de lijst Nederlands-Lingála (aangezien we als Primary language Lingála invulden en als Target language Nederlands). Door Window/Expanded view (Ctrl+w) te selecteren, kan je op één helft van het woordenboek werken. Per helft zijn er vier belangrijke gebieden (Joffe & De Schryver 2012):
1) Het eerste gebied bestaat uit een lijst met alle lemma's die zich in het woordenboek bevinden. Om een ingevoerd lemma te zien of te bewerken, moet je op het desbetreffende lemma in de lijst klikken. Via het quick-search venster kan je een lemma snel terugvinden. 2) Het tweede gebied toont de boomstructuur van een lemma, die de hiërarchische structuur van het geselecteerde lemma weergeeft. Wanneer men rechtsklikt op een element in de boomstructuur, verschijnt een lijst met mogelijke opties die beschikbaar zijn voor dat element, bijvoorbeeld een extra betekenis toevoegen of een verwijzing naar een ander lemma plaatsen. 3) Het derde gebied bestaat uit zes tabbladen, F1 tot en met F6. De eerste twee tabbladen worden gebruikt om de eigenschappen van het geselecteerde lemma in te voeren. In F1 kan men volgende eigenschappen aanduiden: de woordsoort, de betekenis(sen) en eventuele nota's, combinaties of context gegevens. Wat dit allemaal inhoudt, wordt verderop in deze subsectie uitgelegd. F2 bestaat uit een eindige lijst van waarden, bij ons
5
Doorheen de thesis zullen wij verder TLex gebruiken in plaats van TshwaneLex.
73
waren dit de nominale klassen, waarin men de gepaste waarde(n) kan aanvinken. F3 is een zoekfunctie waarmee het volledige woordenboek kan doorzocht worden. F4 (Format) bepaalt hoe de lemma's worden weergegeven in de voorvertoning (het vierde gebied) en dus in het uiteindelijke woordenboek. F5 is een filter die gebruikt kan worden om slechts op een deel van het woordenboek te werken, bijvoorbeeld enkel op de lemma's die behoren tot klasse 5/6. Je kan er ook voor kiezen om enkel te werken op de lemma's die je zelf hebt ingevoerd, in mijn geval door 'A. De Beukelaer' aan te vinken. F6 geeft toegang tot corpora en was voor ons dus niet van toepassing. 4) Het vierde gebied is een voorvertoning van het eindresultaat. Het venster toont ook de kruisverwijzingen die vasthangen aan het geselecteerde lemma.
In een tweetalig woordenboek worden deze vier gebieden getoond voor elke taal. Zowel de linker- als de rechterhelft bestaat dus uit deze vier gebieden. Door een van deze twee helften te selecteren, worden enkel de vier gebieden van de geselecteerde helft getoond. Dit ziet er bij mij als volgt uit (de nummers komen overeen met de zopas besproken gebieden):
74
3.2.4.2. Lingála-Nederlands: lemma's invoeren (A. De Beukelaer) In het begin stelde Prof. De Schryver enkel de mogelijkheden 'lemma', 'betekenis' en 'verwijzing' in. Dit betekent dat we aan een ingevoerd lemma een of meerdere betekenissen konden koppelen en dat we naar eventuele synoniemen konden verwijzen. We konden ook aanduiden tot welke woordsoort een lemma behoort en de naamwoorden konden we in een nominale klasse plaatsen. Als mogelijke woordsoorten voerde Prof. De Schryver op onze vraag in: nomen, bijwoord, werkwoord,
veranderlijk
adjectief,
onveranderlijk
adjectief,
voorzetsel,
persoonlijk
voornaamwoord, telwoord, onbepaald voornaamwoord, vraagwoord, demonstratief, connectief en voegwoord. Voor de nominale klasse konden we kiezen uit klassenpaar 1/2, 3/4, 5/6, 7/8, 9/10, 11/6, 14 of 15.
Dhaenens en ik lazen het begin van de TshwaneLex User Guide om ons op weg te helpen en gingen met het softwareprogramma aan de slag. We begonnen met de korte lijst van Prof. Meeuwis, waarvan Dhaenens pagina 1 tot en met 14 (A-M) invoerde en ik vanaf pagina 15 tot en met 26 (M-Z) voor mijn rekening nam. Bij de betekenis plaatsten we een komma tussen verwante betekenissen, terwijl we niet-verwante betekenissen aanduidden met behulp van cijfers:
Wanneer een woord twee maal voorkwam, maar tot een verschillende woordsoort behoorde, namen we beide woorden op in de woordenlijst als lemma1 en lemma2:
Tijdens het invoeren stootten we al snel op enkele problemen. Bij het opnemen van de nominale klassen hadden we klasse 1a/2 voor verwantschapstermen over het hoofd gezien, bijvoorbeeld voor het lemma ndéko ('familielid'). We vroegen dus aan Prof. De Schryver om dit klassenpaar toe te voegen (aangezien we zelf geen toegang hadden tot de DTD of de woordenboekgrammatica). Ook vroegen we om alle klassen tevens in hun aparte vorm toe te voegen, dus bijvoorbeeld niet enkel klassenpaar 5/6, maar ook klasse 5 en klasse 6 apart. Dit was 75
noodzakelijk omdat sommige woorden nooit in het meervoud voorkomen, zoals Pótó ('Europa'), terwijl andere woorden enkel in het meervoud voorkomen, met name collectieven, zoals mafúta ('olie'). Bovendien moesten er enkele woordsoorten toegevoegd worden, namelijk 'anaforisch demonstratief' en 'partikel'. Ik had ook gemerkt in de voorvertoning dat sommige woordsoorten in hun volledige vorm stonden en sommige met hun afkorting aangeduid werden. Dit moest dus ook aangepast worden. Nadat al deze aanpassingen doorgevoerd waren, konden Dhaenens en ik de reeds ingevoerde lemma's op punt stellen. Wanneer we hiermee klaar waren, begonnen we aan het invoeren van de resterende lemma's uit het woordenboek van Van Everbroeck.
Zoals reeds vermeld in subsectie 3.2.3. nam ik pagina 1 tot en met 98 (A-L) van het woordenboek van Van Everbroeck voor mijn rekening en was pagina 99 tot en met 196 (L-Z) voor Dhaenens. Bij het invoeren kwamen er opnieuw enkele problemen naar voor. Dhaenens merkte op dat sommige woorden tot het klassenpaar 14/6 behoorden (bv. bololé: 'stommiteit', 'domheid'), dus moest dit klassenpaar toegevoegd worden aan de lijst met klasse mogelijkheden. Bovendien was het zo dat we tot hier toe slechts één klasse of klassenpaar bij een bepaald lemma konden aanduiden, maar ik merkte dat er in mijn deel woorden voorkwamen die tot verschillende klassen konden behoren. Het lemma mobangé ('oudere', 'ouderling', 'bejaarde') kan bijvoorbeeld zowel in klassenpaar 3/4 als in klassenpaar 1/2 voorkomen. De mogelijkheid moest dus bestaan om meerdere klassen aan te duiden bij één bepaald lemma. De lijst van nominale nomina werd dan van F1 naar F2 verplaatst, waardoor het vanaf nu mogelijk was om meerdere klassen aan te vinken, terwijl we voordien slechts één klasse of klassenpaar konden aanduiden. Dit bracht ons tot volgend lemma:
Ook voegden we de woordsoort 'ander' toe voor lemma's die tot geen enkele van de genoemde woordsoorten behoren, bijvoorbeeld:
Er vond nog een belangrijke aanpassing plaats. Tot hier toe hadden we alle woorden als aparte lemma's ingevoerd, ook als het ging om samenstellingen, zoals mwána ya mwási ('meisje'). Ik 76
had echter gemerkt dat de samenstelling en het hoofdwoord niet altijd onder elkaar stonden, aangezien er volgens de alfabetische rangschikking soms een ander woord tussen het hoofdwoord en de samenstelling kwam te staan. Dit was bijvoorbeeld het geval bij mokolo níni ('wanneer'):
Omdat we van mening zijn dat de samenstelling onmiddellijk na het hoofdwoord moet komen, besloten we om het element 'combinatie' toe te voegen. Dit wil zeggen dat men aan het hoofdwoord een combinatie met dit hoofdwoord kan toevoegen. Zo komen we tot het volgende beeld:
De reden dat we dit niet onmiddellijk op deze manier gedaan hebben, is dat het hoofdwoord soms ontbreekt. Bijvoorbeeld bij de samenstelling -bébana na moto ('in conflict gaan met iemand'), is het hoofdwerkwoord -bébana niet opgenomen in de woordenlijst, aangezien dit een werkwoord met extensie met een voorspelbare betekenis is.6 Bij samenstellingen waarvan het hoofdwoord niet in de woordenlijst is opgenomen, hebben we besloten deze wel als apart lemma op te nemen:
Bij sommige lemma's vonden Dhaenens en ik het nodig om een context aan de betekenis van het lemma toe te voegen, zodanig dat er geen verwarring zou kunnen ontstaan voor de gebruiker van de woordenlijst. Prof. De Schryver voegde dus het element 'context' toe aan de boomstructuur. Een woord waarbij context noodzakelijk is, is bijvoorbeeld líbenga: 'zak in kledingstuk'. Om te voorkomen dat bij het omkeren van de woordenlijst Lingála-Nederlands naar Nederlands-Lingála 'zak in kledingstuk' als een lemma naar voor komt, zetten we 'in kledingstuk' als context bij 'zak'. Dit ziet er als volgt uit:
77
Een laatste aanpassing bestond uit het toevoegen van het element 'nota voor de gebruiker'. Deze nota's komen zelden voor, maar zijn soms toch noodzakelijk opdat de gebruiker van de woordenlijst de term correct zou hanteren. Bij ebelé en bij míngi heb ik bijvoorbeeld volgende nota's opgenomen:
7
3.2.4.3. Woordenlijst Lingála-Nederlands op punt stellen (A. De Beukelaer) Op het moment dat Dhaenens en ik klaar waren met het invoeren van het herwerkte en geactualiseerde woordenboek van Van Everbroeck in TLex, maakten we een afspraak met Prof. De Schryver om onze twee afzonderlijke delen samen te voegen oftewel te mergen. Dit hield in dat alle lemma's die enkel in mijn deel voorkwamen en alle lemma's die enkel in het deel van Dhaenens voorkwamen, werden samengevoegd. Hiernaast waren er ook nog een groot aantal lemma's die elkaar overlapten. Er lagen twee oorzaken aan de basis van deze overlappingen. Ten eerste was het zo dat één van ons beide soms een lemma had aangevuld dat in een vroegere fase door de andere was ingevoerd. Doordat we na het invoeren van de korte lijst van Prof. Meeuwis onze delen al eens hadden samengevoegd, kwam dit frequent voor. Een tweede reden dat er veel overlappingen waren, was dat we telkens de door Lambert als correct aangeduide synoniemen ook invoerden in TLex. Op die manier was het vaak zo dat één van ons een synoniem toevoegde, terwijl de andere hetzelfde woord als lemma invoerde, waardoor het woord in onze beide delen stond. Deze overlappingen hebben Dhaenens en ik samen met Prof. De Schryver manueel overlopen, waarbij we telkens keken welk lemma de beste inhoud had, waarna we dat lemma aan onze gemergde woordenlijst toevoegden. Nadat onze delen samengevoegd waren, was het onze taak om de resterende foutjes in de woordenlijst Lingála-Nederlands te corrigeren, alvorens we deze zouden omkeren naar een woordenlijst Nederlands-Lingála. Prof. De Schryver installeerde
6 Onze selectiecriteria werden uiteengezet in subsectie 3.2.1. 7 De lay-out van de woordenlijst werd later aangepast.
78
tevens een nieuwere versie van TLex, namelijk versie 7.1.0.853.
Ik zal nu de stappen overlopen die Dhaenens en ik samen met Prof. De Schryver hebben ondernomen om onze woordenlijst Lingála-Nederlands op punt te stellen. Door de filter bij F5 op nota's in te stellen, konden we zien bij welke lemma's nog een nota stond. Het gaat hier niet om nota's voor de gebruiker, maar om nota's die enkel de lexicografen kunnen zien. Bij geval van twijfel over de naamwoordelijke klasse, kan zo'n nota bijvoorbeeld zijn: “naamwoordelijke klasse toevoegen”.
Op basis van deze nota's pasten we de lemma's aan waar nodig, waarna we de nota's verwijderden. Dhaenens en ik beslisten om bij combinaties geen woordcategorie toe te voegen, aangezien deze bijna altijd dezelfde is als die van het hoofdwoord en in andere gevallen de woordcategorie vaak moeilijk vast te stellen is. Vervolgens verwijderden we de aanwezige woordcategorieën bij combinaties, zodanig dat alle combinaties op dezelfde manier behandeld werden.
Ik vroeg aan Prof. De Schryver om de mogelijkheid 'verwijzing' toe te voegen op het niveau van de combinaties. Tot hier toe was er op dit niveau enkel de mogelijkheid 'betekenis'. Bij de afzonderlijke betekenissen kon je wel verwijzingen plaatsen, maar niet bij de combinatie in het geheel. Op het vlak van de lay-out gebeurde er ook een aanpassing. Tijdens het invoeren had ik namelijk gemerkt dat verwijzingen ná de betekenis van het lemma werden geplaatst, terwijl ze bij combinaties vóór de betekenis stonden. Ik vroeg dus aan Prof. De Schryver om de verwijzingen bij combinaties eveneens na de betekenis te plaatsen. We krijgen dus:
Wanneer men bij een combinatie een tilde (~) typt, herhaalt en onderlijnt TLex het hoofdwoord. Hierna voerden we in F3 een haakje in als zoekterm. Zo konden we, met het oog op onze toekomstige woordenlijst Nederlands-Lingála, de haakjes waar mogelijk verwijderen, door 79
bijvoorbeeld '(voet)bal' te vervangen door 'bal, voetbal'. Samen met Prof. De Schryver deden we een error check. Wanneer men op error check klikt, toont TLex potentiële fouten, bijvoorbeeld ontbrekende naamwoordelijke klassen, doodlopende verwijzingen en spaties die er niet horen te staan (redundant whitespace). Bij elke mogelijke fout staat het overeenkomstige aantal lemma's, waardoor men die gemakkelijk kan aanpassen.
Nadat we samen met Prof. De Schryver al een heleboel fouten uit de woordenlijst LingálaNederlands hadden gehaald, stelden Dhaenens en ik de lijst verder op punt. We filterden via F5 op homographs om de lemma's die er dubbel in stonden, er uit te halen. Dit wil zeggen dat we alle woorden bekeken die op dezelfde manier gespeld worden. Aangezien het Lingála een toontaal is, zijn twee homografen met een verschillende toonstructuur vaak effectief twee verschillende woorden. Dhaenens en ik bekeken bij alle homografen of het echt om twee verschillende lemma's ging of om hetzelfde lemma dat tweemaal met een verschillend toonschema was ingegeven. Wanneer twee homografen een andere toonstructuur en een andere betekenis hadden, lieten we ze allebei staan in onze woordenlijst. In dat geval gaat het namelijk om twee verschillende lemma's. Een voorbeeld hiervan is:
Indien twee homografen hetzelfde toonschema hadden, maar tot een andere woordcategorie behoorden, lieten we beide lemma's eveneens staan. Ook hier betreft het twee verschillende lemma's, bijvoorbeeld:
Een ander voorbeeld hiervan is:
Daarnaast gebeurde het dat twee homografen in feite slechts één lemma voorstelden, waarbij één van de twee homografen een foutief toonschema had. In dat geval zochten Dhaenens en ik het 80
lemma opnieuw op in Van Everbroeck en verwijderden we het lemma met het foutieve toonschema. Er zijn twee hoofdredenen voor de aanwezigheidvan deze foutieve toonschema's. Ten eerste waren de tonen in de korte lijst Lingála-Nederlands samengesteld door de vakgroep Afrikaanse talen en culturen niet altijd correct. Ten tweede voegde onze informant Lambert soms zelf synoniemen toe aan het woordenboek van Van Everbroeck, waarbij hij de toonschema's niet altijd correct weergaf. Dit komt doordat moedertaalsprekers van het Lingála de toonschema's zelden of nooit noteren. Dhaenens en ik doen dit wel, aangezien onze doelgroep in de eerste plaats studenten en geen moedertaalsprekers van het Lingála zijn. We kwamen bijvoorbeeld volgende homografen tegen, waarvan we het eerste lemma verwijderden:
Dhaenens en ik maakten op vlak van de schrijfwijze de beslissing om altijd gebruik te maken van de semivocalen en <w>. Zo schrijven we in onze woordenlijst bomoyi in plaats van bomoi. Om te controleren of we deze beslissing overal toegepast hadden, tikten we in F3 alle mogelijke klinkercombinaties met i (y) en o (w) in beide richtingen (bijvoorbeeld zowel ai als ia) en met alle mogelijke tooncombinaties (LL, HH, HL en LH) in. Waar nodig plaatsen we een semivocaal. Bij leenwoorden die fonologisch niet aangepast zijn aan het Lingála, plaatsten we geen semivocaal tussen opeenvolgende klinkers, bijvoorbeeld:
We controleerden ook op mogelijke spelfouten door de translation equivalents te exporteren naar een tekstdocument, waarin we de Nederlandse spellingchecker activeerden. Wanneer we een fout zagen, pasten we dit aan in de TLex woordenlijst. Verder verbeterden Dhaenens en ik foutieve naamwoordelijke klassen en woordcategorieën. We verwijderden tevens de combinaties die nog als aparte lemma's in de woordenlijst stonden en plaatsen deze onder het hoofdwoord van de combinatie. Daarna controleerden we of alle verwijzingen correct waren en indien nodig voegden we nog verwijzingen toe. In onze woordenlijst hanteren we enkel de verwijzingen 'synoniem' en 'equivalent'. Deze laatste gebruiken we wanneer twee synoniemen direct onder elkaar in de woordenlijst staan. In dit geval zetten we bij het tweede lemma geen woordcategorie, geen naamwoordelijke klasse en geen betekenis, maar enkel de verwijzing 'equivalent' die naar het 81
bovenstaande lemma verwijst. Een voorbeeld:
We keken na of alle dagen, maanden en telwoorden in de woordenlijst opgenomen waren. Blijkbaar stonden deze niet allemaal in onze bronnen, dus voegden we de ontbrekende lemma's toe. Verder probeerden we de equivalenten bij de betekenis van een lemma zo veel mogelijk tot één woord te beperken, aangezien deze zo in de meeste gevallen juiste lemma's vormden wanneer we de woordenlijst omkeerden naar Nederlands-Lingála. Niet alle vertalingsequivalenten vormden echter automatisch juiste lemma's. Sommigen, zoals werkwoordsvervoegingen of beschrijvingen, vereisten later nog gelemmatiseerd te worden. Wanneer een equivalent uit een woordgroep bestond, probeerden we een woord te vinden met dezelfde betekenis. Uiteraard is dit bij sommige woordgroepen onmogelijk, bijvoorbeeld bij:
Tenslotte verwijderde ik de nog aanwezige prenasalisaties bij stemloze plosieven (p, t, k) en de stemloze alveolaire fricatief (s), aangezien die niet gehoord worden in het Lingála van Kinshasa. Zo schrijven wij bijvoorbeeld tína in plaats van ntína. Van Everbroeck schreef in zijn woordenboek de prenasalisaties voor stemloze medeklinkers wel en soms hadden wij deze verkeerdelijk overgenomen.
3.2.4.4. De uiteindelijke woordenlijst Lingála-Nederlands (A. De Beukelaer) Nadat Dhaenens en ik onze woordenlijst Lingála-Nederlands op deze wijze op punt gesteld hadden, kwamen we uit op een totaal van 1951 Lingála lemma's. Door de verdere aanpassingen die we hieronder zullen beschrijven, bestaat de uiteindelijke woordenlijst Lingála-Nederlands uit 1961 lemma's, 188 combinaties en 4574 equivalenten. Dit aantal lijkt aan de lage kant te zijn wanneer men weet dat het woordenboek 'Dictionnaire Lingála: Lingála-Français, FrançaisLingála. Maloba ma lokóta' van Van Everbroeck, waarop we ons baseerden, naar schatting 7400 Lingála lemma's telt. Aan deze discrepantie liggen twee redenen ten grondslag. Ten eerste is het woordenboek van Van Everbroeck heel inclusief, en dit op verschillende vlakken, en ten tweede 82
waren wij veel strenger in de keuze van onze lemma's.
Om te beginnen nam Van Everbroeck de woorden van alle varianten van het Lingála op in zijn woordenboek. Wanneer het lemma slechts gebruikt werd in één van deze varianten, gaf hij dit aan door na het lemma de eerste letter te plaatsen van de regio waarin de variant in kwestie gesproken wordt. Zo staat de B voor Brazzaville en bij uitbreiding de Republiek Congo, de K voor Kinshasa en omstreken, de L voor Lisalá, Lb voor Libanda, de M voor Mankanza en de U voor Uéle. Aangezien onze Lingála-woordenlijst enkel de variant van Kinshasa betreft, vielen er al een groot aantal lemma's weg.
Een ander gebied waarop het woordenboek van Van Everbroeck heel inclusief is, is dat van de kernuitbreidingen. Zo vind je in het woordenboek van Van Everbroeck niet alleen het hoofdwerkwoord -báka, maar ook alle uitgebreide vormen van -báka, namelijk -bákana, bákela, -bákema, -bákisa en -bákisela. Dhaenens en ik namen, zoals beschreven in subsectie 3.2.2. enkel de vormen met kernuitbreidingen op wanneer deze een onvoorspelbare betekenis hadden (of zowel een voorspelbare als een onvoorspelbare betekenis). Ook gelexicaliseerde vormen met kernuitbreidingen namen we op in onze woordenlijst. Al de anderen werden er echter uitgeselecteerd, wat opnieuw de eliminatie van een groot aantal lemma's betekende.
Op het vlak van afgeleide nomina is het woordenboek van Van Everbroeck opnieuw heel inclusief. Het afleiden van nomina van werkwoorden is zeer productief in het Lingála. Van Everbroeck maakte de beslissing om bijna al deze afgeleide nomina op te nemen in zijn woordenboek, zelfs wanneer het nomen in kwestie een voorspelbare betekenis heeft en geen equivalent heeft in het Frans. Zo neemt hij bijvoorbeeld het lemma bopánzi op, met als vertaling 'action de disperser, de répandre'. Dit nomen behoort tot klasse 14 en is afgeleid van het werkwoord -pánza. Wanneer men weet dat -pánza 'disperser, répandre' betekent en dat 'bo- plus de kern van het werkwoord plus i' zo goed als steeds de actie van de werkwoordelijke kern uitdrukt, komt men echter snel zelf tot deze vertaling. Daarom hebben we besloten deze vorm van afleiding in onze grammaticale schets op te nemen en niet al deze afgeleide nomina in onze woordenlijst te plaatsen. Bovendien zijn deze afleidingen zo productief dat het bijna onmogelijk is om ze allemaal in een woordenboek op te nemen. Met het oog op onze doelgroep, namelijk Nederlandstalige studenten van het Lingála, en op de gebruiksvriendelijkheid van onze woordenlijst, besloten Dhaenens en ik de afgeleide nomina enkel op te nemen wanneer deze een 83
Nederlands equivalent hebben. Zo namen we het nomen bikósákosa, afgeleid van het werkwoord -kósa ('bedriegen, misleiden'), wel op in onze woordenlijst, aangezien het een Nederlands equivalent heeft, namelijk 'bedrieglijkheid'. Door deze eliminatie vielen er opnieuw een groot aantal lemma's weg.
Een andere reden voor het verschil in aantal lemma's, is dat Van Everbroeck veel lemma's heeft opgenomen die de fauna en flora betreffen en die als vertaling een Latijnse naam hebben. Ook staan er heel veel religieuze termen in, zoals allerlei verschillende soorten zalvingen en dergelijke. Aangezien Dhaenens en ik een learner's dictionary voor ogen hadden en aangezien we onze woordenlijst zo gebruiksvriendelijk mogelijk wilden houden, besloten we om dergelijke jargon-specifieke woorden niet op te nemen.
Na het voltooien van de woordenlijst Lingála-Nederlands maakten Dhaenens en ik een afspraak met Prof. De Schryver om onze lijst om te keren naar een woordenlijst Nederlands-Lingála. In de volgende subsectie zullen we de stappen bespreken die we ondernomen hebben om de woordenlijst Nederlands-Lingála zo correct en volledig mogelijk te maken.
3.2.5. Stap vijf: het creëren en op punt stellen van de woordenlijst NederlandsLingála. 3.2.5.1. Omkeren van de woordenlijst (A. Dhaenens) Om te kunnen beginnen aan het andere deel van de woordenlijst, moest de voltooide woordenlijst Lingála-Nederlands omgedraaid worden. Prof. De Schryver hielp ons bij het omdraaien van de lijst in TLex. De omkering gebeurt via de menufunctie Dictionary/Full language reversal. Na bevestiging van de reversal kunnen er verschillende opties aangeduid worden. Zo kan de gebruiker kiezen om enkel unilexicale equivalenten om te draaien of ook equivalenten die uit twee, drie of meerdere woorden bestaan of om alle equivalenten om te draaien (Joffe & De Schryver 2012: 45-46). Wij kozen de reverse all optie zodat alle Nederlandse equivalenten die we ingevoerd hadden, als lemma's verschenen aan de zijde Nederlands-Lingála. We vinkten eveneens de optie aan die alle omgekeerde lemma's als onvolledig aangeeft. Na dit automatisch omkeren, kregen we een lijst die er als het volgende fragment uitzag: 84
De Nederlandse lemma's staan in het blauw aangeduid, de Lingála equivalenten in het groen. De vraagtekens die voor elk lemma staan, duiden er op dat het lemma nog onvolledig is en aanvullingen vereist. Wanneer het lemma volledig aangepast was en de nodige elementen toegevoegd waren, duidden wij het lemma als volledig aan en verdween het vraagteken. Deze optie maakte het makkelijker om bij te houden welke lemma's afgewerkt waren en welke niet.
Onze woordenlijst Lingála-Nederlands bestond op dat moment uit 1951 lemma's. De redenen waarom ons aantal lemma's zo veel verschilt van het aantal lemma's opgenomen in het woordenboek van Van Everbroeck, hebben wij al aangeraakt in de vorige stap (subsectie 3.2.4.). Bovendien werden de 159 combinaties door de software niet als lemma’s meegerekend.
De lijst Nederlands-Lingála bestond net na het omkeren uit 3204 lemma's. De reden voor dit verschil is dat wij bij de meeste Lingála lemma's meerdere Nederlandse equivalenten ingegeven hebben. Doordat er in veel gevallen meerdere equivalenten bij één lemma staan, zorgt dit ervoor dat bij het omkeren er meer Nederlandse lemma's zijn aan de zijde Nederlands-Lingála dan Lingála lemma's aan de zijde Lingála-Nederlands. Bijvoorbeeld het woord kokotí aan de Lingála-zijde krijgt als equivalenten 'kokospalm' en 'kokosnoot'.
Aan de Nederlandse zijde verschijnen de twee equivalenten van kokotí als aparte lemma's.
85
Ook aan de Nederlandse zijde staan er vaak meerdere equivalenten bij één lemma. Voor de 3204 Nederlandse lemma's zijn er 4219 Lingála equivalenten. Dit komt doordat dezelfde Lingála woorden als equivalenten terugkomen bij meerdere Nederlandse lemma's. Dit zijn lemma's uit onze lijst Lingála-Nederlands die dezelfde Nederlandse equivalenten hebben en in de lijst Lingála-Nederlands als synoniemen aangeduid staan. Bijvoorbeeld bandá en útá hebben beide 'vanaf', 'sinds' en 'sedert' als equivalenten in de lijst Lingála-Nederlands. Deze lemma's zien er aan de Lingála-zijde als volgt uit:
Bij het omkeren van de lijst verschenen de Nederlandse equivalenten als aparte lemma's in de lijst Nederlands-Lingála. We krijgen dan:
Bandá en útá verschijnen beide drie maal in de Nederlandse lijst. Dit feit zorgt voor het grote aantal Lingála equivalenten in de lijst Nederlands-Lingála. De aantallen van de lemma's en equivalenten veranderden naarmate we de lijst Nederlands-Lingála verder aanpasten. De uiteindelijke lijst Nederlands-Lingála telt 3050 lemma's, 276 combinaties en 4449 equivalenten.
3.2.5.2. Fouten rechtzetten (A. Dhaenens) Voor wij de nodige aanpassingen en aanvullingen konden doen, moesten wij eerst twee andere elementen rechtzetten. Ten eerste verschenen de combinaties die wij ingegeven hadden in de lijst Lingála-Nederlands niet als lemma in de lijst Nederlands-Lingála. De Nederlandse equivalenten die aan de Lingála-zijde bij de combinaties staan, verschenen wel als lemma aan de Nederlandse zijde, maar hadden als equivalent enkel het Lingála hoofdwoord gekregen. Ik geef een voorbeeld om dit probleem te verduidelijken. Bij het lemma -banda hadden wij als combinatie -banda etumba ingegeven, wat 'aanvallen' betekent:
86
Het was de bedoeling dat aan de Nederlandse zijde het lemma 'aanvallen' zou komen met als equivalent -banda etumba. Echter, nadat de lijst door het programma omgekeerd werd, zagen we dat de elementen die in de combinatie bij het hoofdwoord toegevoegd waren, weggevallen waren. In de Nederlandse lijst stond bijgevolg:
Alle lemma's aan de Nederlandse zijde die als equivalent een combinatie hadden moeten zijn, moesten manueel aangepast worden. In onze lijst Lingála-Nederlands hadden wij 137 zulke combinaties ingegeven, waarvan vele meerdere Nederlandse equivalenten hadden. Om de verbetering praktisch mogelijk te maken, filterden wij eerst in de lijst Lingála-Nederlands op combinaties. Dit kan via de F5 filterfunctie. De lijst die hiermee verscheen, exporteerden we vervolgens in een Word-document waarin alle Lingála lemma's die een of meerdere combinaties hadden, opgelijst stonden. Het volgende voorbeeld is een fragment hieruit: -béta werkwoord 1 slaan; 2 bespelen [muziekinstrument]; 3 hard werken -béta mbatá slaan, een klap geven Synoniemen -bámbola, -zipa :1 biló nomen 9/10 1 bureau, kantoor; 2 agentschap biló ya tibináli parket -bimisa werkwoord 1 doen naar buiten gaan; 2 aan de deur zetten, ontslaan -bimisa péma uitademen bokáti nomen 14 1 doorsnede; 2 vonnis bokáti likambo vonnis
Nadien zochten we via de search functie alle Nederlandse equivalenten op in de lijst NederlandsLingála die in de geëxporteerde lijst in het groen aangeduid stonden. De equivalenten van deze lemma's werden aangepast, zodat de volledige combinatie zichtbaar werd in plaats van enkel het hoofdwoord. Bij 'aanvallen' werd -banda dus vervangen door -banda etumba.
87
Deze werkwijze werd voor alle Lingála combinaties aan de Nederlandse zijde toegepast.
Een tweede fout die aan het licht kwam na het omkeren van de lijst was dat al de lemma's waar enkel een verwijzing en geen betekenis aan was toegevoegd, door Tlex niet als lemma's herkend werden. Dit was het geval bij woorden als dokotolo en lipatá, waarbij we geen betekenis maar enkel een verwijzing plaatsten naar het lemma dat er aan vooraf ging. Als verwijzing gebruikten we in deze gevallen 'equivalent' in plaats van 'synoniem'. We vonden het niet nodig om bij deze lemma's een woordcategorie, naamwoordelijke klasse en betekenis toe te voegen, aangezien deze volledig hetzelfde zijn als bij het lemma dat er aan vooraf gaat. We pasten deze strategie enkel toe indien de twee synoniemen elkaar onmiddellijk opvolgden in de woordenlijst LingálaNederlands.
De woorden die geen Nederlands equivalent gekregen hadden in de lijst Lingála-Nederlands en dus niet verschenen aan de Nederlandse zijde, werden door ons handmatig ingevoerd in de lijst Nederlands-Lingála.
Terwijl we de combinaties en ontbrekende lemma's aanpasten, voerden we ook al meteen de juiste woordcategorie in voor deze woorden en pasten de betekenissen aan waar nodig. Wat deze aanpassingen precies inhielden, bespreek ik hieronder.
3.2.5.3. Aanvullen van de lijst Nederlands-Lingála (A. Dhaenens) De lijst Nederlands-Lingála was verre van volledig na de automatische omkering. Om een complete woordenlijst te worden, moesten er nog elementen toegevoegd worden, zoals woordcategorieën en context. Er moesten daarnaast aanpassingen gebeuren aan de betekenissen. Het aanpassen en aanvullen van de Nederlandse lijst is door de Beukelaer en mezelf afwisselend gedaan. Om problemen bij het mergen, zoals overlappingen, te vermijden, besloten we niet meer gelijktijdig aan hetzelfde document te werken. In plaats daarvan werkten we er elk een periode 88
aan en mailden het aangepaste document daarna door, zodat de andere er verder aan kon werken. We kunnen de gemaakte aanpassingen onderverdelen in vier groepen dewelke ik in deze subsectie uitgebreid zal bespreken: het toevoegen van de woordcategorieën, het rangschikken van de betekenissen, het nagaan van ontbrekende betekenissen en het aanpassen van multilexicale lemma's. Tenslotte veranwoord ik onze beslissing om geen synoniemverwijzingen te plaatsen aan de zijde Nederlands-Lingála.
Woordcategorieën (A. Dhaenens) Een eerste element dat toegevoegd moest worden om van de omgekeerde lijst een goede woordenlijst te maken, zijn de woordcategorieën bij de Nederlandse woorden. Om de woordenlijst Lingála-Nederlands te maken, had Prof. De Schryver al een aantal woordcategorieën ingegeven, maar om de Nederlandse zijde te kunnen vervolledigen, moesten er nog enkele categorieën toegevoegd worden. Deze extra categorieën zijn nodig omdat de woordcategorieën die gebruikt worden om Lingála woorden te categoriseren niet allemaal overeenkomen met die uit het Nederlands. Voor de Nederlandse lijst maakten we gebruik van enkele categorieën die we al ingevoerd hadden: werkwoord, bijwoord, voegwoord, voorzetsel, telwoord, vraagwoord en demonstratief. We voegden er nog een aantal bij: adjectief (in de plaats van veranderlijk of onveranderlijk adjectief, aangezien dit onderscheid niet gebruikt wordt in het Nederlands), substantief (omdat deze term gangbaarder is dan 'nomen' wat we gebruikten voor de Lingálazijde), gerundium, lidwoord, tussenwerpsel, voornaamwoord en uitdrukking. We maakten gebruik van de online versie van het woordenboek Dikke Van Dale om de juiste woordcategorieën toe te kennen aan de Nederlandse lemma's (Van Dale s.d.).
Rangschikken van de betekenissen (A. Dhaenens) Een tweede element dat aangepast moest worden, was de rangschikking van de equivalenten. Nederlandse woorden die op dezelfde manier geschreven worden, komen als een lemma aan de Nederlandse kant te staan. Dit gebeurt ook voor woorden die niet exact dezelfde betekenis of dezelfde woordcategorie hebben. Zo komen bij het Nederlandse lemma 'eten' als equivalenten zowel biléyi als -líya, omdat bij zowel biléyi als -líya 'eten' staat als equivalent of als een van hun equivalenten. 89
In de lijst Nederlands-Lingála gaven we vervolgens het lemma 'eten' tweemaal in, eenmaal als lemma 'eten' met woordcategorie 'werkwoord' dat vervolgens als equivalent -líya krijgt en een tweede maal met als woordcategorie 'substantief' en als equivalent biléyi.
Een ander geval waar de rangschikking van de betekenissen aangepast moest worden, waren de Nederlandse lemma's die meerdere Lingála equivalenten hebben die niet volledig gelijk zijn. Bijvoorbeeld bij het woord 'corrigeren' staan na het omkeren van de lijst als equivalenten -longobana en -pésa etúmbu. Deze woorden betekenen inderdaad beide corrigeren maar -longobana wordt eerder gebruikt in de zin van een fout corrigeren of verbeteren, terwijl -pésa etumbu eerder gebruikt wordt in de betekenis van 'iemand' te corrigeren of een standje te geven. Deze twee equivalenten moesten in de Nederlandse lijst vervolgens opgesplitst worden. We gaven de verschillende equivalenten dan in als aparte betekenissen zodat ze verschijnen met een cijfer 1 en 2 ervoor. Om het betekenisverschil duidelijk te maken, voegden we vervolgens een context toe. In plaats van:
kwam in de aangepaste Nederlandse lijst het volgende:
In de verbeterde versie zijn de twee betekenissen uit elkaar gehaald en worden met de cijfers 1 en 2 de eerste en tweede betekenis aangeduid. In het roze is er een context bijgevoegd, zodat de gebruiker van de lijst het betekenisverschil kan duiden.8
8 De lay-out van de woordenlijst werd later aangepast. In de uiteindelijke lijst staat de context voor het
equivalent en werd de kleur van de context aangepast.
90
Nagaan van ontbrekende betekenissen (A. Dhaenens) Een derde element in de woordenlijst Nederlands-Lingála dat aanpassingen vereiste, was het feit dat bij de Nederlandse lemma's vaak een equivalent staat dat slechts één betekenis van het Nederlandse woord dekt. Om na te gaan bij welke lemma's dit het geval was, zochten wij de Nederlandse lemma's op in de online versie van het woordenboek Dikke Van Dale (Van Dale s.d.). Het woord 'aanleggen' bijvoorbeeld, heeft in Van Dale vijf verschillende betekenissen, één: 'van een vaartuig', twee: 'van een geweer', drie: 'tegen of om iets aanbrengen', vier: 'doen overeenkomstig met een bepaald doel' en vijf: 'bezig zijn tot stand te brengen'. Wij hebben in onze woordenlijst enkel een Lingála equivalent voor 'aanleggen' in de betekenis van 'een vaartuig aanleggen of afmeren'. Dit komt doordat wij begonnen zijn vanuit een Lingála bron waarin het lemma -sémba het equivalent 'aanleggen' heeft in de zin van 'afmeren'. De andere betekenissen van het Nederlandse woord 'aanleggen' zijn niet als Lingála lemma's aanwezig in onze bron waardoor ze ook niet vertegenwoordigd zijn aan de Nederlandse zijde. Een eerste oplossing voor dit probleem is een context toevoegen aan het Nederlandse lemma zodat de gebruiker van de woordenlijst weet welke betekenis van het Nederlandse woord bedoeld wordt. Bij het lemma 'aanleggen' staat in onze woordenlijst als context 'vaartuig' aangegeven zodanig dat er geen onduidelijkheid kan zijn. In een volgend stadium zal het nodig zijn om de woordenlijst volledig te maken door ook de Lingála equivalenten in te geven voor de andere betekenissen van de Nederlandse lemma's. Deze Lingála equivalenten zullen dan ook ingegeven moeten worden als lemma's in de lijst Lingála-Nederlands.
Aanpassen van multilexicale lemma's (A. Dhaenens) Net zoals in de lijst Lingála-Nederlands stootten we aan de Nederlandse zijde op het probleem van de lemmatisering van multilexicale items (zie subsectie 3.2.2.). We kozen ervoor om ook aan de Nederlandse zijde een selectie van multilexicale items te behouden en dit om dezelfde reden als aan de Lingála-zijde, namelijk dat bij het weglaten van alle multilexicale items er woorden zouden verdwijnen die frequent gebruikt worden in de andere taal. In veel gevallen hadden wij bij de Lingála lemma’s een Nederlandse omschrijving ingevoerd als betekenis. Doordat we bij de reversal de optie ‘reverse all’ aangeduid hadden, kwamen ook deze equivalenten die uit meerdere woorden bestonden als lemma’s aan de Nederlandse zijde. We 91
kregen dan lemma’s als:
Om het probleem van multilexicale items, zoals samenstellingen en uitdrukkingen, op te lossen, gebruikten we verschillende methodes. Waar mogelijk probeerden we de multilexicale items in één woord om te zetten. Waar nodig werd vervolgens een context toegevoegd om de betekenis te verduidelijken. Zo werden omschrijvingen als ‘oom aan moederszijde’, ‘oudere broer van vader’ en ‘jongere broer van vader’ samengebracht onder het lemma 'oom'. De Lingála equivalenten werden opgesplitst in verschillende betekenissen. Bij elke betekenis werd een context toegevoegd om het onderscheid te duiden.
Een andere methode die wij gebruikten om multilexicale items te vermijden, was deze als een combinatie toe te voegen. Deze methode hebben we ook toegepast aan de Lingála-zijde om multilexicale items op te nemen. Een voorbeeld van een woordgroep die we als combinatie opgenomen hebben, is ‘donker worden’.
In dit voorbeeld stond ‘donker’ reeds als lemma in onze Nederlandse lijst en hebben we ‘donker worden’ als combinatie onder het hoofdlemma ‘donker’ geplaatst. Dit was niet altijd het geval, net zoals aan de zijde Lingála-Nederlands was het hoofdlemma niet altijd opgenomen. Aan de Lingála-zijde was dit bij sommige combinaties het geval doordat het hoofdwoord niet bestaat of dat het omwille van onze beslissingen betreffende de selectie van lemma’s als overbodig beschouwd werd. In die gevallen besloten we om de multilexicale items in de lijst LingálaNederlands wel als lemma’s op te nemen (zie 3.2.4.). Aan de Nederlandse zijde kozen we er echter voor om het ‘hoofdlemma’ wel in te voegen als het nog niet in onze lijst stond. We namen deze beslissing omdat dit meestal woorden betrof die frequent gebruikt worden in het Nederlands en bijgevolg niet aan de Nederlandse zijde mogen ontbreken. Een voorbeeld is het woord ‘doorweekt’. Er bestaat geen Lingála equivalent voor ‘doorweekt’ maar wel voor ‘doorweekt 92
zijn’ namelijk -pola. We besloten in dit geval ‘doorweekt’ in te voeren als lemma aan de Nederlandse zijde zonder een Lingála equivalent en als combinatie van dit lemma het multilexicale item ‘doorweekt zijn’ in te voeren.
Om de Nederlandse lijst te vervolledigen, zullen deze ingevoerde Nederlandse lemma’s een Lingála equivalent of beschrijving moeten krijgen, welke dan eveneens aan de Lingála-zijde als lemma moeten worden ingevoerd.
Synoniemen (A. Dhaenens) In de lijst Lingála-Nederlands hebben wij steeds de synoniemen aangegeven door middel van kruisverwijzingen. Ons doelpubliek bestaat uit Nederlandstaligen, dus de lijst LingálaNederlands vervult de functie van een receptieve woordenlijst. Omdat de gebruiker van de woordenlijst hier van het onbekende naar het bekende gaat, is het interessant voor de gebruiker om ook een zicht te krijgen op de alternatieve vormen van het woord dat hij opzoekt. De lijst Nederlands-Lingála vervult de functie van een productieve woordenlijst (Hanay 2003: 146). Hier vertrekt de gebruiker vanuit de taal die hij kent en vonden wij het niet nodig om te verwijzen naar de synoniemen van de Nederlandse lemma's.
3.2.5.4. Aanpassingen aan de lijst Lingála-Nederlands (A. Dhaenens) Tijdens het aanpassen van de Nederlandse zijde zorgden we ervoor dat de lemma’s waarop we werkten ook zichtbaar werden aan de Lingála-zijde. We werkten daarvoor met de side-by-side view mode in Tlex waarin aan de linkerzijde de lijst Lingála-Nederlands zichtbaar is en aan de rechterzijde de lijst Nederlands-Lingála. De language editing window waarin je aan het werken bent, wordt aangeduid door een rode omkadering. Via de Linked View mode die geactiveerd kan worden in de View menufunctie, worden de verwante lemma’s aan de andere zijde van de woordenlijst getoond terwijl je aan een Nederlands lemma werkt. De functie toont meer bepaald alle lemma's aan de andere kant van de woordenlijst dewelke als vertalingsequivalenten verschijnen bij het geselecteerde lemma. Wanneer je bijvoorbeeld aan de Nederlandse zijde het 93
woord ‘adolescentie’ selecteert, verschijnen aan de andere zijde de twee Lingála lemma’s die bij ‘adolescentie’ als equivalenten staan.
Dankzij deze optie is het eenvoudig om verwante ingaven te vergelijken en evenwaardig te behandelen. Doordat we voor ieder Nederlands lemma de verwante ingaven aan de Lingála-zijde zagen, kregen we een beter overzicht dan wanneer we nog uitsluitend aan de Lingála-lijst werkten. Bij het voorbeeld van ‘adolescentie’ zien we dat de twee Lingála lemma’s met ‘adolescentie’ als equivalent een kruisverwijzing naar elkaar hebben, waardoor bij bolengé als synoniem bonzénga aangegeven staat en omgekeerd. In sommige gevallen stonden er in de Lingála-lijst echter lemma’s met een gelijkaardige betekenis maar zonder synoniemverwijzing. Dankzij de Linked View optie werden er nog vele synoniemen zichtbaar, die tijdens het werken aan de Lingála-lijst over het hoofd gezien waren. Dit was het geval in het volgende voorbeeld: in de Nederlandse lijst krijgt het lemma ‘nietsnut’ twee Lingála equivalenten: mobobé en nyangalakáta. In de Lingála language editing window worden deze twee equivalenten zichtbaar. We zien dat deze twee Lingála lemma’s dezelfde betekenis hebben, maar geen synoniemverwijzing naar elkaar gekregen hebben.
Bij de lemma’s die dezelfde betekenis maar geen verwijzing naar elkaar hadden, voegden wij de synoniemverwijzingen toe.
Naast de ontbrekende verwijzingen werd dankzij de Linked View ook duidelijk wanneer de betekenissen van synoniemen aan de Lingála-zijde niet volledig overeenstemden. Bijvoorbeeld bij het Nederlandse lemma ‘weg’ staan er als equivalenten balabála en nzelá. In de Linked View 94
verschijnen de twee Lingála lemma’s. We zien dat de twee lemma’s een synoniemverwijzing naar elkaar hebben, maar dat de betekenissen niet volledig overeen stemmen. Balabála krijgt als equivalenten ‘straat’, ‘laan’ en ‘weg’ terwijl bij nzelá enkel ‘weg’ en ‘straat’ staan.
In deze gevallen stelden we de betekenissen van de synoniemen gelijk aan elkaar. Bij nzelá werd ‘laan’ toegevoegd als equivalent en de volgorde van de equivalenten werd ook gelijk gesteld bij de beide lemma’s zodat onze ingaven coherent zijn qua opbouw. In de aangepaste versie krijgen we dan het volgende:
Doordat er een betekenis toegevoegd werd aan een Lingála lemma na het omkeren van de lijst, moesten we bij het corresponderende Nederlandse lemma handmatig het extra Lingála equivalent toevoegen. Bij het Nederlandse lemma ‘laan’ voegden we nzelá toe als tweede equivalent, naast balabála.
Een andere aanpassing die we deden aan de Lingála-lijst, was het herschikken van de equivalenten. De Linked View mode zorgt voor een overzichtelijker beeld van de verwante ingaven doordat deze ‘uitgelicht’ worden. Onderscheiden in betekenis en ontbrekende betekenissen zijn zo duidelijker zichtbaar dan wanneer je de lemma’s in een doorlopende lijst ziet staan. Doordat een overzichtelijker beeld gegeven werd, werd het duidelijk dat bij bepaalde Lingála lemma’s de Nederlandse equivalenten opgesplitst moesten worden. Tijdens het bewerken van het Nederlandse lemma ‘spel’ verschenen de Lingála lemma’s bosakani en lisano in het 95
Lingála language editing window. Bosakani heeft als equivalent ‘spel’ en lisano heeft als equivalenten ‘spel’ en ‘ontspanning’. De termen ‘spel’ en ‘ontspanning’ zijn niet in die mate verwant aan elkaar dat ze slechts met een komma gescheiden kunnen worden. Het is omwille van het betekenisonderscheid tussen de twee beter om de twee betekenissen op te splitsen. De eerste versie zag er als volgt uit:
In de aangepaste versie zien de lemma’s er als volgt uit:
De betekenissen ‘spel’ en ‘ontspanning’ werden opgesplitst en aangeduid met de cijfers 1 en 2. De synoniemverwijzingen werden vervolgens aangepast, zodat de verwijzing bij lisano naar bosakani enkel bij de eerste betekenis ‘spel’ aangeduid staat en de verwijzing bij bosakani naar lisano enkel verwijst naar de eerste betekenis van het lemma.
Naast de Linked View mode werkten we ook met de Linked View (TE) functie, deze functie toont automatisch alle ingaven aan de andere zijde van de woordenlijst die hetzelfde translation equivalent hebben als het geselecteerde woord. We vinkten eveneens de functie Show TE fanouts aan. De fanout functie toont automatisch de ingaven die verwant zijn aan het woord dat je selecteert via een gedeelde translation equivalent. De functie toont dus alle andere ingaven in dezelfde lijst die een translation equivalent delen met het geselecteerde woord (Joffe & De Schryver 2012: 46). Bijvoorbeeld bij het Lingála lemma mosisá hebben wij als equivalenten 'ader, 'slagader', 'aorta' en 'zenuw' ingegeven. Wanneer we aan de Nederlandse zijde het lemma 'ader' selecteren dat mosisá als translation equivalent heeft, verschijnen via de Show TE fanouts functie alle andere Nederlandse lemma's die mosisá als equivalent hebben.
96
Tijdens het lezen en aanpassen van de Nederlandse lijst werden er naast aanvullingen ook schrappingen doorgevoerd. In stap drie (subsectie 3.2.3.) beschreven we op basis van welke criteria we de werkwoorden geselecteerd hebben voor de lijst Lingála-Nederlands. Voor de selectie
van
werkwoorden
met
kernextensies
maakten
wij
gebruik
van
het
voorspelbaarheidscriterium. Werkwoorden met een kernuitbreiding of een stamreduplicatie die zowel qua vorm als betekenis regelmatig en dus voorspelbaar zijn, werden niet opgenomen in de woordenlijst. Werkwoorden met kernextensies waarvan de betekenis niet voorspelbaar was, werden wel opgenomen en bij werkwoorden met een extensie met meerdere betekenissen waarvan er één of meerdere niet voorspelbaar zijn, werden alle betekenissen opgenomen in de woordenlijst. Dit had bij de omkering als resultaat dat van de werkwoorden die zowel een voorspelbare als een niet-voorspelbare betekenis hadden, de beide betekenissen als lemma verschenen aan de Nederlandse zijde. Het werkwoord -bimisa is bijvoorbeeld afgeleid van het werkwoord -bima wat ‘naar buiten gaan’ betekent. Bij toevoeging van de kernextensie -is- wordt een causatieve betekenis gegenereerd. De voorspelbare betekenis van -bimisa is dan ‘doen naar buiten gaan’. Als tweede betekenis heeft -bimisa echter ‘aan de deur zetten’ of ‘ontslaan’, wat een minder voorspelbare betekenis is.
In de lijst Lingála-Nederlands werd -bimisa opgenomen met de twee betekenissen.
Aan de Nederlandse zijde verschenen na de omkering ‘doen naar buiten gaan’, ‘aan de deur zetten’ en ‘ontslaan’ als lemma’s.
97
Omdat we doorgaans de werkwoorden met kernextensies niet opgenomen hadden in de Lingálalijst, verschenen van de meeste werkwoorden de causatieve betekenissen niet als lemma’s aan de Nederlandse zijde. Omdat we onze lijst qua opbouw zo consequent en helder mogelijk wilden houden, hebben we vervolgens alle Nederlandse lemma’s verwijderd die in de lijst LingálaNederlands
de
voorspelbare
equivalenten
waren
van
Lingála
werkwoorden
met
kernuitbreidingen. Het lemma 'ontslaan' behielden we wel in de woordenlijst.
3.2.5.5. Aanpassingen aan de lay-out (A. Dhaenens) Tijdens het bewerken van de Nederlandse lijst werden enkele kleine aanpassingen aan de lay-out gedaan om de helderheid van de woordenlijst te optimaliseren. Wanneer een context toegevoegd werd, verscheen deze na de betekenis. De volgorde van de ingave was: lemma, woordcategorie, equivalent(en) en context, zoals in het onderstaande voorbeeld.
In deze volgorde verscheen de Nederlandse context bij het Lingála equivalent. Wij vonden het echter beter om de context vóór het Lingála equivalent te plaatsen om duidelijk te maken dat de context betrekking had op het Nederlandse woord. Prof. De Schryver hielp ons daarom de microstructuur van de woordenlijst aan te passen, waardoor de context nu op de juiste plaats verscheen. Ons eerste idee was om de context meteen na het lemma te plaatsen, dus nog voor de woordcategorie, zodat het Nederlandse lemma en de bijhorende context samen stonden. Bij veel lemma’s was dit praktisch echter niet mogelijk omdat deze meerdere betekenissen hadden die elk een aparte context vereisten.
Moest de context net na het lemma komen zou het niet duidelijk geweest zijn welke context bij welke betekenis hoorde. We krijgen dus:
Een lemma met meerdere betekenissen die elk een verschillende context hebben, ziet er in de lijst als volgt uit: 98
Een andere aanpassing die gebeurde aan de lay-out was een scheidingssymbool dat we plaatsten tussen enerzijds het lemma en de bijhorende woordcategorie en anderzijds de betekenis(sen) van het lemma. We plaatsten hiervoor in eerste instantie een dubbelepunt.
Later vervingen we de dubbelepunt door een ruitje, omdat dit ons een duidelijker scheidingssymbool leek.
3.2.5.6. Frequente Nederlandse woorden toevoegen (A. De Beukelaer) Dhaenens en ik vulden volgens bovenstaande principes de volledige lijst Nederlands-Lingála aan. Aangezien we deze lijst bekomen hadden door onze lijst Lingála-Nederlands om te keren, werden de meest frequent gebruikte Nederlandse woorden niet noodzakelijk vertegenwoordigd in onze woordenlijst Nederlands-Lingála. Om deze lijst nog vollediger te maken, besloten we om er de meest frequente Nederlandse woorden aan toe te voegen. We zochten een frequentielijst van het Nederlands en vonden er een op het internet die samengesteld werd door de Universiteit Gent op basis van een corpus (Brysbaert & Keuleers 2010). Dhaenens en ik besloten om uit de frequentielijst van 65536 woorden de 400 meest freqente woorden te overlopen. Dhaenens overliep de eerste 200 woorden, terwijl ikzelf de volgende 200 voor mijn rekening nam. We onderzochten welke woorden al in onze lijst stonden en welke nog niet. Diegene die er nog niet in stonden, plaatsten we in een aparte Excel-lijst. Vaak was het echter zo dat het woord wel al als lemma in onze lijst aanwezig was, maar waarbij het Lingála equivalent slechts één bepaalde context van het lemma dekte. Aangezien we bij het maken van de woordenlijst ons steeds hebben gericht naar de principes van eenvoud, helderheid, duidelijkheid en gebruiksvriendelijkheid, aangereikt door Gouws (1993) en omdat we in tijd beperkt waren, besloten we niet van alle lemma's alle andere mogelijke contexten op te zoeken en toe te voegen. Enkel wanneer we van mening waren dat het lemma in onze lijst niet de primaire context van het woord omvatte, zetten 99
we het woord in kwestie toch in de aparte Excel-lijst. Ik geef een voorbeeld om dit te verduidelijken. Op de 253ste plaats in de frequentielijst staat het woord 'onder'. In onze woordenlijst hadden we het lemma 'onder' reeds opgenomen, maar enkel in de context 'te midden van, tussen'. De meest gebruikte context van 'onder' is echter 'aan de benedenzijde' (als bijwoord) en 'lager dan, beneden' (als voorzetsel). Bijgevolg plaatsten we 'onder' met bovenstaande contexten toch in de aparte Excel-lijst.
Een andere moeilijkheid was het feit dat er in de frequentielijst geen woordcategorieën bijgevoegd waren. Aangezien er ook werkwoordsvervoegingen voorkomen in een frequentielijst gebaseerd op een corpus, zorgde het ontbreken van woordcategorieën er soms voor dat we niet zeker waren welk woord bedoeld werd. Zo stond op plaats 312 in de frequentielijst het woord 'heet', wat ofwel het bijvoeglijk naamwoord 'zeer warm' kan zijn ofwel een vervoeging van het werkwoord 'heten' kan inhouden. Een ander voorbeeld is het woord 'pak' (plaats 339 in de frequentielijst), dat als zelfstandig naamwoord 'doos' of 'kledingstuk' kan betekenen of een vervoeging van het werkwoord 'pakken' kan zijn. In gevallen zoals deze kozen we voor de betekenis die volgens ons het frequentst voorkomt in het Nederlands.
Nadat we deze 400 woorden in de frequentielijst overlopen hadden, kwamen we op een aparte Excel-lijst van 103 woorden. We vertaalden deze woorden naar het Frans en zochten ze vervolgens op in de woordenlijst Frans-Lingála van Van Everbroeck. We vonden echter niet van alle woorden een equivalent in het Lingála. De aldus bekomen lijst stuurden we ter controle per e-mail door naar Prof. Meeuwis, die de lijst nakeek en verbeterde waar nodig. Ook vulde hij enkele Lingála equivalenten aan die wij niet teruggevonden hadden. Sommige woorden bleven echter nog steeds open, waardoor we van de 103 woorden die we uit de frequentielijst gefilterd hadden, nog 85 woorden overhielden. Vervolgens voerden we deze 85 woorden van de Excel-lijst als lemma's in onze woordenlijst Nederlands-Lingála in. Wanneer het Nederlandse lemma een volwaardig equivalent had in het Lingála, zorgden we er via de optie reverse voor dat dit equivalent als een lemma met overeenkomstige betekenis aan de zijde Lingála-Nederlands geplaatst werd. Daarna stelden we het Lingála lemma op punt door een woordcategorie en eventuele synoniemverwijzingen toe te voegen. Indien het Lingála equivalent uit een combinatie bestond, moesten we deze combinatie handmatig invullen aan de Lingála-zijde van de woordenlijst. Voor sommige Nederlandse lemma's bestond het Lingála equivalent echter niet uit een woord of uit een combinatie van woorden, maar uit een grammaticale uitleg. Dit was 100
bijvoorbeeld het geval bij het bijwoord 'meer', dat in het Lingála uitgedrukt wordt via een comparatief- of superlatiefconstructie. Indien we bij het Nederlandse lemma enkel een grammaticale uitleg als betekenis konden invullen, plaatsten we deze uitleg tussen haakjes op het niveau van het equivalent. Bij het bijwoord 'meer' ziet dit er als volgt uit:
Het ligt voor de hand dat we Nederlandse woorden die in het Lingála enkel een grammaticale uitleg als betekenis hebben, niet overbrachten naar de Lingála-zijde. Indien het Nederlandse lemma zowel een Lingála woord als een grammaticale uitleg vereiste, plaatsen we de grammaticale uitleg in een nota. Dit was bijvoorbeeld van toepassing bij het bijwoord 'steeds':
Indien het Lingála equivalent van een Nederlands lemma bestond uit een woord met daaraan grammaticale info gekoppeld, dan plaatsen we deze grammaticale info tussen haakjes bij het Lingála woord in kwestie. Een voorbeeld:
Aan de zijde Lingála-Nederlands plaatsten we deze grammaticale info in een nota:
Nadat we deze 85 frequente Nederlandse woorden toegevoegd hadden en indien mogelijk overgebracht hadden naar de Lingála-zijde, besloten we om nog wat meer frequente Nederlandse woorden toe te voegen, aangezien we toch minstens 100 frequente Nederlandse woorden wilden toevoegen. Ik overliep de frequentielijst van het Nederlands van woord 401 tot en met woord 500 en haalde de woorden er uit die nog niet in onze woordenlijst aanwezig waren of waarvan de belangrijkste betekenis nog niet in onze woordenlijst stond. Ik kwam uit op een aantal van 33 Nederlandse woorden en plaatste deze in een aparte Excel-lijst. Dhaenens zocht deze 33 woorden 101
op in van Everbroeck en vond van 25 woorden een Lingála equivalent. We stuurden de Excellijst opnieuw door naar Prof. Meeuwis met de vraag om de lijst na te kijken en eventueel aan te vullen. Uiteindelijk konden we nog 26 extra Nederlandse woorden toevoegen en indien mogelijk reversen naar de zijde Lingála-Nederlands. Dit brengt ons op een totaal van 111 frequente Nederlandse woorden die aan de woordenlijst toegevoegd werden. Dit betekent echter niet dat er 111 lemma's bijkwamen aan de zijde Nederlands-Lingála, aangezien we zoals vermeld in sommige gevallen een extra betekenis toevoegden aan een lemma dat al in de lijst stond. Aan de Lingála-zijde bestonden de toegevoegde woorden meestal uit een extra betekenis of uit een combinatie. Hierdoor veranderde het aantal Lingála lemma's weinig, aangezien combinaties niet als lemma meegerekend worden.
3.2.5.7. Uiteindelijke lay-out (A. De Beukelaer) Nadat we de frequentste Nederlandse woorden toegevoegd hadden, gebeurden er nog enkele aanpassingen aan de lay-out. Zoals gezegd veranderden we het scheidingssymbool in een ruitje en pasten hier en daar een kleur aan, om de leesbaarheid te vergroten. Daarnaast vroegen we aan Prof. De Schryver om bij de naamwoordelijke klassen van het Lingála klasse 7a (ki-) toe te voegen en om nog enkele woordcategorieën toe te voegen, namelijk aanwijzend voornaamwoord, bezittelijk voornaamwoord en wederkerend voornaamwoord.
Twee zaken in de lay-out voldeden hierna nog steeds niet aan onze wensen. Het zijn problemen die zorgen voor onduidelijkheid en die wij noch Prof. De Schryver op dit moment konden oplossen. Het is wel de bedoeling dat deze problemen in de weergave in de toekomst aangepast zouden worden. De eerste onduidelijkheid is dat alle synoniemverwijzingen achteraan komen te staan. Wanneer een lemma meer dan één betekenis heeft, kan dit echter voor verwarring zorgen. Het is namelijk niet altijd duidelijk of de synoniemverwijzing voor het hele lemma telt of enkel voor de laatste betekenis. Een voorbeeld:
Bij dit voorbeeld is het niet duidelijk of de synoniemverwijzing -bótaka naar alle betekenissen van -bóta verwijst of enkel naar de derde betekenis. Wanneer men het lemma -bótaka bekijkt, ziet men dat de synoniemverwijzing bij -bóta enkel geldt voor de derde betekenis: 102
Bij het volgende voorbeeld verwijzen de synoniemverwijzingen wel naar het volledige lemma:
Dit probleem stelt zich enkel aan de Lingála-zijde van de woordenlijst, aangezien we in de lijst Nederlands-Lingála geen synoniemverwijzingen geplaatst hebben. Een oplossing zou zijn dat de synoniemverwijzingen die naar het volledige lemma verwijzen, op een nieuwe lijn geplaatst worden. De synoniemverwijzingen die enkel naar een bepaalde betekenis van een lemma verwijzen, zouden dan achteraan de betekenis komen te staan.
Het tweede probleem doet eveneens afbreuk aan de duidelijkheid van onze woordenlijst. Wanneer men een synoniemverwijzing plaatst naar een combinatie, plaatst TLex enkel het hoofdwoord gevolgd door een dubbele punt en een cijfer. Bijvoorbeeld:
Het lijkt hier alsof er bij -boma nzóto een synoniemverwijzing staat naar de eerste betekenis van -sála, maar in werkelijkheid wordt er verwezen naar een combinatie van -sála:
Het zou veel duidelijker zijn indien er bij -boma nzóto als synoniemverwijzing -sála makási wordt getoond in plaats van -sála:1. Helaas konden wij deze onduidelijkheden zelf niet 103
aanpassen.
3.2.6. Stap zes: het op punt stellen van de volledige woordenlijst (A. De Beukelaer) Nadat we onze selectie van frequente Nederlandse woorden toegevoegd hadden (zoals besproken in subsectie 3.2.5.6.), restte ons nog de afwerking van de volledige woordenlijst. Aanvankelijk begon Dhaenens met het woord per woord overlopen van de lijst, waarbij ze aan beide zijden van de woordenlijst nakeek of alles op orde stond. Dit bleek echter onhaalbaar binnen de beperkte tijd, dus schakelden we over op een meer efficiënte werkwijze. We besloten de lijst op verschillende zaken te filteren en op die manier zo veel mogelijk fouten er uit te halen.
Dhaenens controleerde via de error check op fouten aan de beide zijden. De error check gaf een aantal duplicate translations en referents to own entry aan. Deze werden nagekeken om te zien of de ingaven correct waren. Indien dit niet zo was, werden deze aangepast. Daarna filterde ze op homografen aan beide zijden om na te kijken of hier geen fouten in stonden. Ikzelf filterde op onvolledige lemma's en paste zoveel mogelijk van deze lemma's aan, zodat ze volledig waren. Aan de Lingála-zijde kon ik alle onvolledige lemma's aanpassen, maar voor enkele Nederlandse lemma's was het nodig te overleggen. De resterende onvolledige lemma's werden door Dhaenens aangepast.
Vervolgens filterden we aan de Lingála-zijde op verwijzingen. Hierbij vinkten we ook de Linked View aan, zodat we konden zien of de overeenkomstige lemma's aan de Nederlandse zijde ook correct waren. We merkten dat sommige verwijzingen nog steeds niet helemaal op orde stonden. Soms waren de kruisverwijzingen niet helemaal gelijk en ontbrak er nog een equivalent of stonden de equivalenten niet in dezelfde volgorde. Wanneer we aan de Lingála-zijde een equivalent toevoegden, zorgden we er meteen voor dat deze ook aan de Nederlandse zijde terechtkwam. Nadat we alle Lingála lemma's met een verwijzing overlopen hadden en aangepast of aangevuld hadden waar nodig, waren we zeker dat alle verwijzingen op dezelfde consequente manier behandeld werden.
Daarna filterde ik aan beide zijden van de woordenlijst op nota's voor de gebruiker, zodanig dat ik de opmaak van alle nota's gelijk kon stellen. Ik plaatste de Lingála woorden in het vet en de Nederlandse vertalingen tussen enkele aanhalingstekens. 104
Vervolgens vinkte ik Show full statistics aan, waarna ik kon zien hoeveel lemma's we aan beide zijden van de woordenlijst en in het totaal hebben. Het toont onder andere ook hoeveel combinaties en hoeveel equivalenten er in de woordenlijst(en) staan. Bovendien kan je bij elke woordcategorie zien hoeveel woorden tot die woordcategorie behoren. Hierdoor ontdekte ik dat aan de Nederlandse zijde drie lemma's de woordcategorie 'nomen' gekregen hadden. Aangezien Dhaenens en ik beslist hadden om de Nederlandse zelfstandige naamwoorden als 'substantief' te benoemen, konden er in feite geen Nederlandse woorden in de woordcategorie 'nomen' voorkomen. Ik filterde in de Nederlandse lijst op de woordcategorie 'nomen' en zag dat twee van de drie lemma's substantieven waren, terwijl het derde een werkwoord was. Er kwamen ook gelijkaardige fouten voor bij andere woordcategorieën. Bijgevolg paste ik de foutief ingegeven woordcategorieën aan.
In subsectie 3.2.2.1. besprak Dhaenens onze keuze om alleen enkelvouden te lemmatiseren in onze woordenlijst en dus geen meervoudsvormen op te nemen, behalve wanneer het naamwoord enkel in het meervoud voorkomt of wanneer het meervoud een andere en dus niet voorspelbare betekenis draagt dan het enkelvoud. Bij het op punt stellen van de Nederlandse lijst beslisten we echter om ook meervouden op te nemen indien deze vaak voorkomend zijn. Zo namen we het substantief 'gras' op als lemma in onze woordenlijst, met als equivalent matíti. Matíti is het meervoud van litíti, wat 'grassprietje' betekent. Bij het nakijken van de volledige woordenlijst merkte ik echter op dat het lemma 'tweeling' geen equivalent in het Lingála had gekregen, maar enkel de combinatie 'één van een tweeling' met als vertaling lipása. Aangezien 'tweeling' een vaak voorkomend woord is, plaatste ik er het equivalent mapása bij, waarna ik via de optie reverse mapása als lemma aan de Lingála-zijde plaatste.
Vervolgens controleerde ik nogmaals op mogelijke fouten via de optie error check. Via deze weg kon ik echter geen fouten meer opsporen. Hierna volgde de laatste stap in het op punt stellen van de volledige woordenlijst, namelijk het controleren op spellingsfouten. Prof. De Schryver had ervoor gezorgd dat we in TLex konden aanduiden dat we enkel de Nederlandse elementen uit beide woordenlijsten wilden zien. Ik exporteerde deze lijsten met enkel Nederlands naar een tekstdocument, waarna ik de Nederlandse spellingchecker activeerde. De spellingsfouten die zo 105
aan het licht kwamen, paste ik rechtstreeks aan in TLex.
Nadat de volledige woordenlijst in TLex op deze manier op orde gesteld werd, exporteerde Prof. De Schryver de woordenlijst naar een Word-document. Hij paste ook de lay-out in dit Worddocument aan, zodat de lijst de vorm kreeg van een gedrukt woordenboek.
3.3. Conclusie (A. De Beukelaer) Ons project om een praktische woordenlijst Lingála-Nederlands, Nederlands-Lingála op te stellen, werd voorafgegaan door inspanningen van verschillende actoren. Het document met een woordenlijst Lingála-Nederlands opgesteld door Meeuwis en Lambert op basis van een corpus werd na een aantal aanpassingen door ons opgenomen in onze woordenlijst. Wij besloten niet verder te werken op de masterproef van Vangenechten, aangezien we van mening zijn dat hij te veel fouten gemaakt heeft in de loop van zijn onderzoek en dat zijn werk daardoor te veel tekortkomingen bezit om het als vertrekpunt te nemen voor de ontwikkeling van een praktische woordenlijst Lingála-Nederlands, Nederlands-Lingála.
We besloten om op een andere manier te werk te gaan dan Vangenechten, namelijk vertrekkende van het woordenboek van Van Everbroeck uit 1985. Dit woordenboek vormt samen met de woordenlijst die in 2011 door Meeuwis opgesteld is, de basis van onze praktische woordenlijst. Uit deze twee bronnen selecteerden we de voor onze woordenlijst relevante woorden en herwerkten deze waar nodig.
De eerste twee stappen in het proces van het herwerken van de beide bronnen hielden in dat we de woordenlijsten overliepen en de woorden die we relevant achtten voor onze woordenlijst selecteerden terwijl we de andere schrapten. Gedurende het herwerken van de twee bronnen hebben wij belangrijke keuzes moeten maken omtrent de selectie van elementen en de manier waarop we deze in onze woordenlijst zouden invoeren, zowel wat lemmatisatie als wat schrijfwijze betreft. Allereerst moesten we bepalen welke woordcategorieën of lexicale elementen we wilden opnemen en welke niet. Zo kozen we ervoor om sublexicale elementen niet op te nemen en slechts een selectie van multilexicale elementen en werkwoorden met kernuitbreidingen in onze woordenlijst op te nemen. Na deze beslissing moesten we keuzes maken omtrent de manier waarop we de lexicale elementen zouden opnemen. Deze keuzes 106
gingen vooral over het opnemen van het volledige geschreven woord, dus met prefix, of enkel de stam. In dit opzicht maakten we een verschillende keuze voor nomina en werkwoorden. We wilden de opbouw van onze woordenlijst zo consequent mogelijk houden, daarom was het belangrijk overdachte en goed geargumenteerde keuzes te maken. Het was niet eenvoudig om op basis van een basisprincipe een hele woordcategorie te behandelen omdat er teveel uitzonderingen en betekenisverschillen zijn om dit basisprincipe overal te kunnen toepassen. Om die reden hebben we als auteurs meerdere casussen apart besproken en samen overlegd over de behandeling ervan.
Het door ons herwerkte woordenboek werd, met hulp van Lambert, verder aangepast en geactualiseerd. Lambert is hiervoor een geschikte informant, gezien zijn louter actualiserende functie, het feit dat hij pas op latere leeftijd naar België kwam, zijn frequente contacten met mensen in Kinshasa en het feit dat het Lingála van de diaspora rechtstreeks congruent is met het Lingála van Kinshasa.
Na het herwerken van de bestaande bronnen en het overlopen met de moedertaalspreker, begonnen we de resterende lemma's in te voeren in de computer. Wij maakten gebruik van het softwareprogramma
TshwaneLex,
speciaal
ontworpen
voor
de
samenstelling
van
woordenboeken. Zo kwamen we tot een woordenlijst Lingála-Nederlands. Daarna keerden we deze in TLex om naar een lijst Nederlands-Lingála. Nadat de lijst omgekeerd was, vereiste de lijst Nederlands-Lingála nog een aantal aanpassingen, schrappingen, aanvullingen en nuanceringen. Zo moesten de juiste woordcategorieën toegevoegd worden, ontbrekende betekenissen opgespoord worden en equivalenten met betekenisverschillen gesplitst worden. Tijdens het werken aan de lijst Nederlands-Lingála kregen we een beter overzicht op de Lingálazijde, zo werden er nog een aantal problemen zichtbaar die ons ontgaan waren tijdens het maken van de woordenlijst Lingála-Nederlands. Verder overliepen we 500 woorden in een frequentielijst van het Nederlands en voegden daarvan 111 frequente Nederlandse woorden met hun Lingála equivalent(en) toe aan onze woordenlijst. Indien mogelijk werden deze Lingála equivalenten aan de Lingála-zijde als lemma's toegevoegd met hun overeenkomstig Nederlands equivalent. Tenslotte werd de lay-out aangepast en werden de beide zijden van de woordenlijst op punt gesteld.
107
108
Hoofdstuk 4: Conclusie (A. De Beukelaer & A. Dhaenens) In de inleiding (hoofdstuk 1) bespraken we onze doelstelling, de gehanteerde methodologie en de relevantie van onze masterproef. Belangrijk om weten is dat onze woordenlijst niet alle varianten van het Lingála omvat, maar enkel de variant gesproken in Kinshasa omwille van de politieke en culturele dominantie van deze variant.
Bij het opstellen van de woordenlijst kozen wij ervoor om niet met een corpus te werken, eenvoudigweg omdat er geen geschikt corpus van het Lingála voorhanden is. Ook biedt een eenjarige master niet voldoende tijd om een volwaardig corpus van het Lingála op te stellen en daaruit een woordenlijst te distilleren. Als voornaamste bron gebruikten wij het woordenboek 'Dictionnaire Lingála: Lingála-Français, Français-Lingála. Maloba ma lokóta' van René Van Everbroeck uit 1985. Een andere bron was een korte woordenlijst Lingála-Nederlands, opgesteld door Prof. Meeuwis op basis van een corpus samengesteld door Prof. De Schryver.
In hoofdstuk twee bespraken we de geografische en politieke situering van het Lingála en tevens de geschiedenis van de lexicografie van het Lingála in het licht van het ontstaan en de ontwikkeling van de taal. We zagen dat de geschiedenis van het Lingála een vrij complex gegeven is en dat missionarissen een belangrijke rol speelden in de ontwikkeling van de taal.
In het derde hoofdstuk legden we in detail uit hoe we te werk gegaan zijn bij het opstellen van een woordenlijst Lingála-Nederlands, Nederlands-Lingála. We bespraken elk van de door ons ondernomen stappen, de problemen die we daarbij ondervonden en hoe we deze opgelost hebben.
Het hoofddoel van deze masterproef was het geven van een aanzet tot een praktische woordenlijst Lingála-Nederlands, Nederlands-Lingála, ten behoeve van Nederlandstaligen die Lingála willen leren. De focus in ons werk lag op de Lingála-zijde van onze bilinguale woordenlijst. Voor het maken van de lijst baseerden we ons op een bestaande woordenlijst die eveneens Lingála als primary language heeft. In verschillende stappen maakten wij de zijde Lingála-Nederlands zo volledig mogelijk. De zijde Nederlands-Lingála is het resultaat van de reversal van de Lingálazijde en daardoor eveneens gebaseerd op een bron die Lingála als primary language heeft en dus niet het Nederlands. Daardoor vertegenwoordigen de Nederlandse lemma's in onze lijst niet noodzakelijk de meest frequent gebruikte Nederlandse woorden en hebben we geen Lingála 109
equivalenten voor alle mogelijke betekenissen van de Nederlandse lemma's.
Om de Nederlandse zijde van de praktische woordenlijst zo volledig mogelijk te maken, vulden wij een aantal elementen aan en pasten we de lemma's aan waar nodig. Zo kwamen we tot een basislijst Nederlands-Lingála. Doordat de Nederlandse zijde gebaseerd was op een bron die niet het Nederlands als primary language had, bevonden er zich een aantal lacunes in onze lijst. Deze hielden in dat niet alle meest frequent gebruikte Nederlandse woorden in de lijst vertegenwoordigd waren en dat we niet van alle mogelijke betekenissen van de Nederlandse lemma's een equivalent hadden. Deze tekorten hebben we zo goed mogelijk proberen invullen. Bij de Nederlandse lemma's met meerdere betekenissen hebben we telkens een context toegevoegd zodat er geen onduidelijkheid kon bestaan over de betekenis die het Lingála equivalent vertegenwoordigde. Om ervoor te zorgen dat de meest frequent gebruikte Nederlandse woorden toch in onze lijst stonden, hebben we een frequentielijst opgezocht van Nederlandse woorden. We controleerden of de 500 meest frequente woorden uit die lijst vertegenwoordigd waren in onze praktische woordenlijst, de 111 lemma's voor dewelke dit niet gold, voegden we manueel toe aan onze Nederlandse lijst. We vulden voor deze toegevoegde lemma's het Lingála equivalent toe en keerden deze om naar de Lingála-zijde. Op deze manier maakten we onze praktische woordenlijst zo volwaardig mogelijk.
Uiteindelijk kwamen we aan de Lingála-zijde op een totaal van 1961 Lingála lemma's, met daaraan 188 combinaties en 4574 equivalenten gekoppeld. De Nederlandse zijde telt 3050 Nederlandse lemma's, 276 combinaties en 4449 equivalenten. De volledige woordenlijst telt dus 5011 lemma's, 465 combinaties en 9023 equivalenten. Zoals we stelden in subsectie 3.2.4. lijkt dit aantal aan de lage kant te zijn in vergelijking met het woordenboek 'Dictionnaire Lingála: Lingála-Français, Français-Lingála. Maloba ma lokóta' van Van Everbroeck waarop we ons baseerden. Het woordenboek van Van Everbroeck telt naar schatting zo'n 7400 Lingála lemma's en ongeveer 6300 Franse lemma's. Aan deze discrepantie liggen twee redenen ten grondslag. Ten eerste is het woordenboek van Van Everbroeck heel inclusief, en dit op verschillende vlakken, en ten tweede waren wij veel strenger in de keuze van onze lemma's.
Om te beginnen nam Van Everbroeck de woorden van alle varianten van het Lingála op in zijn woordenboek. Wanneer het lemma slechts gebruikt werd in één van deze varianten, gaf hij dit aan door na het lemma de eerste letter te plaatsen van de regio waarin de variant in kwestie 110
gesproken wordt. Aangezien onze Lingála-woordenlijst enkel de variant van Kinshasa betreft, vielen er al een groot aantal lemma's weg.
Een ander gebied waarop het woordenboek van Van Everbroeck heel inclusief is, is dat van de kernuitbreidingen. Zoals beschreven in subsectie 3.2.2. namen wij enkel de vormen met kernuitbreidingen op wanneer deze een onvoorspelbare betekenis hadden (of zowel een voorspelbare
als
een
onvoorspelbare
betekenis).
Ook
gelexicaliseerde
vormen
met
kernuitbreidingen namen we op in onze woordenlijst. Al de andere werden er echter uitgeselecteerd, wat opnieuw de eliminatie van een groot aantal lemma's betekende.
Op het vlak van afgeleide nomina is het woordenboek van Van Everbroeck opnieuw heel inclusief. Het afleiden van nomina van werkwoorden is zeer productief in het Lingála. Van Everbroeck maakte de beslissing om bijna al deze afgeleide nomina op te nemen in zijn woordenboek, zelfs wanneer het nomen in kwestie een voorspelbare betekenis heeft en geen equivalent heeft in het Frans. Wij hebben besloten deze vorm van afleiding in onze grammaticale schets op te nemen en niet al deze afgeleide nomina in onze woordenlijst te plaatsen. Bovendien zijn deze afleidingen zo productief dat het bijna onmogelijk is om ze allemaal in een woordenboek op te nemen. Met het oog op onze doelgroep, namelijk Nederlandstalige studenten van het Lingála, en op de gebruiksvriendelijkheid van onze woordenlijst, besloten we de afgeleide nomina enkel op te nemen wanneer deze een Nederlands equivalent hebben. Door deze eliminatie vielen er opnieuw een groot aantal lemma's weg.
Een andere reden voor het verschil in aantal lemma's, is dat Van Everbroeck veel lemma's heeft opgenomen die de fauna en flora betreffen en die als vertaling een Latijnse naam hebben. Ook staan er heel veel religieuze termen in, zoals allerlei verschillende soorten zalvingen en dergelijke. Aangezien wij een learner's dictionary voor ogen hadden en omdat de gebruiksvriendelijkheid van onze woordenlijst primeerde, wilden wij dergelijke jargon-specifieke woorden niet opnemen.
We zijn met andere woorden uitgekomen op een aantal lemma's dat veel verschilt van het aantal lemma's opgenomen in onze hoofdbron, namelijk het woordenboek van Van Everbroeck, maar dat niettemin een te verwachten aantal is wanneer men de inclusiviteit van Van Everbroeck en onze selectiecriteria in acht neemt. 111
Zowel de lijst Lingála-Nederlands als de lijst Nederlands-Lingála zijn door ons zo volledig en gebruiksvriendelijk mogelijk gemaakt binnen de beschikbare tijd. Zoals we aangaven, is onze woordenlijst nog niet volledig, maar vormt hij een aanzet tot een complete woordenlijst voor Nederlandstalige verwervers van het Lingála. Onze woordenlijst staat dan ook open voor verdere aanvullingen om van deze aanzet over te gaan tot een 'werkelijke' en min of meer definitieve woordenlijst.
Volgende aanvullingen zouden in de toekomst moeten of kunnen gedaan worden om dit te verwezenlijken. Ten eerste zouden er, waar nodig, nog meer betekenissen moeten worden toegevoegd aan de Nederlandse lemma's, indien er verschillende contexten mogelijk zijn. Voor deze betekenissen zouden ook de Lingála equivalenten moeten ingevoerd worden. Deze toegevoegde Lingála equivalenten zouden dan ook als lemma's moeten worden overgebracht naar de zijde Lingála-Nederlands, samen met hun overeenkomstige Nederlandse betekenis. Ten tweede zou er een Lingála equivalent of beschrijving moeten komen bij de Nederlandse lemma's waarbij wij geen Lingála equivalent ingevuld hebben. Dit gaat voornamelijk over hoofdwoorden die op zich nog geen Lingála equivalent hebben, maar waar we wel een combinatie aan toevoegden. Vervolgens zouden deze eveneens moeten worden overgebracht naar de Lingálazijde van de woordenlijst. Ten derde zouden er nog meer frequent gebruikte Nederlandse en Lingála lemma's toegevoegd moeten worden. Dit kan gebeuren op basis van andere woordenboeken, woordenlijsten en/of corpora. Wanneer er extra woorden toegevoegd worden, moeten die daarna wederom overgebracht worden naar de andere zijde van de woordenlijst en voorzien worden van de nodige informatie zoals woordcategorie en context. Als vierde toevoeging zou het interessant kunnen zijn om voorbeeldzinnen toe te voegen aan de lemma's, zodat de gebruiker van de woordenlijst zich een beter beeld kan vormen van de context waarin de lemma's gebruikt worden. Tenslotte zou men kunnen opteren om meerdere moedertaalsprekers te raadplegen. Bij het opstellen van onze praktische woordenlijst hebben wij ons laten bijstaan door Lambert Phuati, een moedertaalspreker van het Lingála van Kinshasa. Hij heeft (zoals vermeld in subsectie 3.2.3.) onze voornaamste bron overlopen en aangeduid welke woorden actueel gebruikt worden in het Lingála van Kinshasa.
De voornaamste reden waarom we besloten als masterproef een aanzet tot een praktische woordenlijst Lingála-Nederlands, Nederlands-Lingála te geven, is dat er geen recent 112
woordenboek Lingála-Nederlands, Nederlands-Lingála voorhanden is voor de studenten van het Lingála. Wij hopen dat door deze aanzet hier snel verandering in zal komen.
113
114
Deel twee Grammaticale schets (A. De Beukelaer & A. Dhaenens)
1. Woordvolgorde De woordvolgorde in het Lingála op het niveau van de zin is SVO (subject-verb-object). O is een nomen, persoonlijk voornaamwoord of naamwoordelijk zinsdeel.
Indirecte objecten gaan vooraf aan het directe object. Bijwoordelijke bepalingen en voorzetselconstituenten worden doorgaans na het object geplaatst. Bijwoorden die uit minder medeklinkers bestaan dan het naamwoordelijk zinsdeel, kunnen er voor geplaatst worden.
2. Syllabe structuur De canonieke syllabe structuur is CV (consonant-vocaal). Consonantclusters komen niet voor (geprenasaliseerde consonanten moeten geïnterpreteerd worden als één C).
3. Tonologie Lingála is een toontaal, wat betekent dat verschillen in toonhoogte van een lettergreep een betekenisverschil genereren. Het Lingála maakt gebruik van twee basistonen, laag en hoog. Deze kunnen dan gecombineerd worden tot stijgende (laag-hoog) en dalende (hoog-laag) tonen. De klinker van de stam van een nomen draagt een lage of een hoge toon. De toon van de kern van het nomen ligt lexicaal vast. De klinker in de nominale prefixen en de derivatieklinkers dragen doorgaans een lage toon. Bijgevolg hebben nomina L-H-L of L-L-L als typische toonschema's. In uitzonderlijke gevallen krijgt het nominale prefix een hoge toon. De hoge toon komt dan in zowel het enkelvoud als het meervoud voor. Een voorbeeld hiervan is mótuka/mítuka = 'auto'. De derivatieklinkers krijgen eveneens uitzonderlijk een hoge toon, bijvoorbeeld motóbá = 'zes'. In de praktische woordenlijst zijn enkel de hoge tonen aangeduid. 115
4. Nominale klassen In de praktische woordenlijst werden nomina enkel in hun enkelvoudige vorm opgenomen. Bij nomina waarvan de meervoudsvorm een bijkomende betekenis kreeg of een andere betekenis die men zou verwachten, zijn zowel de enkelvoudsvorm als de meervoudsvorm opgenomen. Nomina die enkel een meervoudsvorm kennen, zijn in de meervoudsvorm opgenomen. Wanneer de meervoudsvorm in het Lingála een Nederlandse vertaling had die vaak voorkomt in het Nederlands, namen we zowel het enkelvoud als het meervoud op in de woordenlijst. Een voorbeeld hiervan is matíti, wat 'gras' betekent. Matíti is het meervoud van litíti ('grassprietje').
Lingála nomina zijn georganiseerd in nominale klassen. In het nominale klassensysteem worden de nominale klassen gemarkeerd door prefixen. De nominale klassen worden aangeduid met een nummer, zoals de gewoonte is in de beschrijving van Bantoetalen. De klassen vormen doorgaans paren waarbij het oneven nummer de enkelvoudige vorm van het nomen aanduidt en het even nummer de overeenstemmende meervoudsvorm. In het Lingála bestaan volgende nominale klassen:
116
1
mo-
1a
Ø-
2
ba-
3
mo-
4
mi-
5
li-
6
ma-
7
e-
7a
ki-
8
bi-
9
Ø-
10
ba-
11
lo-
14
bo-
15
ko-
Deze klassen vormen de volgende paren: 1/2, 1a/2, 3/4, 5/6, 7/8, 9/10, 11/6 en 14/6. Klasse 7a en klasse 15 hebben geen bijhorende meervoudsklassen. De nominale klassen kunnen ook voorkomen zonder bijhorende meervoudsklasse of enkelvoudsklasse. Dit is vaak het geval voor klassen 11 en 14 waarin frequent ontelbare nomina met een abstracte betekenis voorkomen en klasse 6 waartoe de collectieven behoren.
5. Woordvolgorde van de nominale groep De normale woordvolgorde van de nominale groep ziet er als volgt uit: NOMEN – (1) pronominaal possessief – (2) demonstratief – (3) kwantificatie – (4) kwalificatie – (5) nominaal possessief
Bijvoorbeeld: zes meisjes = bána motóbá ya básí (bána = nomen; motóbá = kwantificatie; ya básí = kwalificatie).
6. Connectief Het connectief ya is een ongebonden morfeem en wordt gebruik om woorden en zinnen te linken aan een hoofdwoord. Het connectief concordeert niet met het hoofdwoord, het heeft dus steeds de vorm ya. De belangrijkste functies van het connectief zijn om bezitsconstructies te creëren en het hoofdwoord te kwalificeren.
Wanneer het connectief gebruikt wordt om een voornaamwoord met een nomen te verbinden, verandert het connectief in na.
7. Kwalificatie van een nomen In het Lingála kunnen verschillende woordcategorieën gebruikt worden om een naamwoord te kwalificeren. Het aantal adjectieven is beperkt. Wanneer een adjectief onmiddellijk volgt op het naamwoord dat het kwalificeert, is het gebruik van de connectief optioneel. Ndáko kitóko ('een mooi huis') en ndáko ya kitóko ('een mooi huis') zijn dus allebei correct. Als er tussen het naamwoord en de kwalificatie nog andere woorden staan, is het gebruik van de connectief 117
verplicht. Een voorbeeld: ndáko míbalé ya kitóko ('twee mooie huizen'). Bij alle kwalificaties van naamwoorden die gebeuren met andere woordsoorten dan adjectieven, dus bijwoorden, werkwoorden of naamwoorden, is het gebruik van de connectief eveneens verplicht. Bijvoorbeeld ndáko ya kala ('een oud huis'), waarbij als kwalificeerder het bijwoord kala ('lang geleden') gebruikt wordt.
Er zijn vier veranderlijke adjectieven, namelijk -néne 'groot', 'dik', -ké 'klein', 'dun' -laí 'lang', 'hoog' en -kúsé 'kort', 'laag'. De veranderlijke adjectieven passen zich aan aan het grammaticale getal (en niet aan de klasse) van het naamwoord dat ze kwalificeren. Ze nemen het prefix mo- bij een naamwoord in het enkelvoud nemen en het prefix mi- bij een naamwoord in het meervoud. Bijvoorbeeld: ndáko moké ('een klein huis') en bandáko miké ('kleine huizen'). Alle andere adjectieven zijn onveranderlijk, bijvoorbeeld kitóko ('mooi', 'lekker'), malámu ('goed'), mabé ('slecht'), makási ('sterk', 'hard', 'moeilijk'), mwíndo ('zwart') en pémbé ('wit').
In predicatieve positie wordt nooit een connectief gebruikt wanneer een echt adjectief of een nomen de functie van kwalificatie vervult. Wanneer een bijwoord of een werkwoord de functie van kwalificatie vervult, is het gebruik van de connectief verplicht. Bij een objectspredicaat is in dit laatste geval het gebruik van het werkwoord kozala eveneens verplicht, bijvoorbeeld: namóní ndáko ezalí ya kala ('ik vind dat het huis oud is').
8. Persoonlijke voornaamwoorden De persoonlijke voornaamwoorden staan opgelijst in de tabel hieronder. Deze zijn eveneens opgenomen in de praktische woordenlijst. De persoonlijke voornaamwoorden voor de derde persoon enkelvoud en meervoud corresponderen met het nomen inzake de status van animacy en nummer, maar niet met de klasse. Voor alle enkelvoudige animate referenten is het persoonlijk voornaamwoord yé, voor alle meervoudige animate referenten bangó. Het persoonlijk voornaamwoord voor alle inanimate referenten is yangó, zowel in het enkelvoud als in het meervoud.
118
1
ngáí (soms ngáyí of ngá)
2
yó
3
yé/yangó
4
bísó
5
bínó
6
bangó/yangó
9. Demonstratieven Er zijn drie demonstratieven in het Lingála:
DEM1 óyo DEM2 wâná DEM3 yangó Óyo en wâná worden zowel deiktisch als anaforisch gebruikt, terwijl yangó enkel anaforisch gebruikt wordt. DEM1 (óyo) is het proximatieve demonstratief en wordt dus gebruikt om te refereren naar mensen en zaken die zich dicht bij de spreker bevinden, terwijl het distale demonstratief, DEM2 (wâná), gebruikt wordt om te refereren naar mensen en zaken die zich dicht bij de hoorder of ver van de spreker en hoorder bevinden.
10. Telwoorden 10.1. Hoofdtelwoorden De hoofdtelwoorden van het Lingála zijn opgenomen in de woordenlijst, maar we lijsten ze hier nog eens op. De hoofdtelwoorden in het Lingála zijn onveranderlijk. 1
mókó
2
míbalé
3
mísáto
4
mínei
5
mítáno 119
6
motóbá
7
sambo
8
mwambe
9
libwá
10 zómi
Het voegwoord na ('en') wordt gebruikt om eenheden aan 10 toe te voegen.
11
zómi na mókó
12
zómi na míbalé
13
zómi na mísáto
14
zómi na mínei
15
zómi na mítáno
16
zómi na motóbá
17
zómi na sambo
18
zómi na mwambe
19
zómi na libwá
De veelvouden van 10 worden gevormd door middel van het naamwoord túkú ('een tiental'), bijvoorbeeld túkú míbalé ('20'), túkú mísáto ('30') enzovoort. Veelvouden worden op dezelfde manier gevormd, maar op basis van het naamwoord kámá ('een honderdtal'), bijvoorbeeld kámá míbalé ('200'), kámá mísáto ('300') enzovoort. Het voegwoord na wordt hier opnieuw gebruikt om eenheden toe te voegen aan veelvouden van 10 of om veelvouden van 10 toe te voegen aan veelvouden van 100 enzovoort. Zo is '465' gelijk aan kámá mínei na túkú motóbá na mítáno. Hier moet echter opgemerkt worden dat de meeste sprekers voor alle nummers boven de 19 alleen de Franse woorden gebruiken of zelfs kennen. Daarom hebben we in onze woordenlijst van het Lingála enkel de telwoorden tot en met 19 opgenomen en de naamwoorden túkú en kámá.
120
10.2. Rangtelwoorden De rangtelwoorden worden gevormd door middel van een hoofdtelwoord dat verbonden wordt aan een naamwoord via het connectief ya, bijvoorbeeld mwána ya mwambe ('het achtste kind'). Een uitzondering hierop is 'eerste', waarvoor niet het hoofdtelwoord mókó maar wel het naamwoord libosó ('voorkant') wordt gebruikt. 'Het eerste kind' is dus mwána ya libosó.
11. Werkwoorden Een werkwoord in het Lingála bestaat uit een werkwoordskern (met als canonieke structuur CVC), die lexicaal, morfologisch en tonologisch onveranderlijk is, en een aantal grammaticale tonen en gebonden morfemen, zoals:
- de subjectsmarkeerder - de reflexieve markeerder -mí- ('zichzelf') - markeerders voor de wijs, bijvoorbeeld het prefix ko- voor de infinitief, de lage toon van de klinker in de subjectsmarkeerder voor de indicatief, de hoge toon van de klinker in de subjectsmarkeerder voor de subjunctief en de hoge toon voor de eindklinker van de imperatief - kernuitbreidingen - TA(M) markeerders (tijd, aspect en/of modaliteit) - de eindklinker (meestal -a)
11.1. Subjectmarkeerders De subjectmarkeerders staan opgelijst in de tabel hieronder. In analogie met de persoonlijke voornaamwoorden maakt het Lingála voor de derde persoon enkelvoud en meervoud onderscheid tussen enkelvoudige animate referenten, meervoudige animate referenten en inanimate referenten. Voor alle enkelvoudige animate referenten is de subjectmarkeerder a-, voor alle meervoudige animate referenten ba-. De subjectsmarkeerder voor alle inanimate referenten is e-, zowel in het enkelvoud als in het meervoud.
121
1
na-
2
o-
3
a-/ e-
4
to-
5
bo-
6
ba-/ e-
11.2. De reflexieve markeerder De reflexieve markeerder -mí- is onveranderlijk en dus voor alle zes personen hetzelfde. De reflexieve markeerder wordt net voor de werkwoordsstam geplaatst.
11.3. Kernuitbreidingen Kernuitbreidingen zijn gebonden morfemen die direct op de werkwoordskern volgen en het grammaticale en/of semantische bereik van het werkwoord uitbreiden. Het Lingála kent vier productieve kernuitbreidingen (applicatief –el-, causatief –is-, reciprocatief -an- en passief –am-) en vier niet productief gebruikte kernuitbreidingen (-ol, -uk-, -w-, -al-) die enkel in gelexicaliseerde werkwoordsstammen voorkomen. Kernuitbreidingen zijn tonologisch neutraal. Dit wil zeggen dat ze hun toon pas krijgen doorheen het morfologische proces van werkwoordsvorming, door anticiperende tonale assimilatie. De klinkers in de kernuitbreidingen nemen dus de toon over van de klinker die volgt. Wanneer men bijvoorbeeld aan de infinitief kokita ('naar beneden komen') de causatieve kernuitbreiding -is- toevoegt, krijgt men kokitisa ('naar beneden brengen'). Bij een imperatiefconstructie is de eindklinker echter hoog, waardoor de kernuitbreiding -is- die er aan vooraf gaat eveneens hoog wordt: kitísá! ('Breng naar beneden!').
122
11.4. Tijd-aspect-modaliteit categorieën Hieronder een tabel van de werkwoordelijke tijden in het Lingála.
PRESENS1
SM-R-í
Statische werkwoorden: OTT Dynamische werkwoorden: VTT
Tijdsmeting is irrelevant voor de spreker.
PRESENS2
SM-R-á
Statische werkwoorden: OTT Dynamische werkwoorden: VTT
Tijdsmeting is relevant voor de spreker: OTT: de toestand is op dit moment aan de gang of geldig en dat is al lang zo. VTT: de actie vond lang geleden plaats en er zijn gevolgen voor het heden.
PAST1
SM-R-ákí
Absolute uitdrukking: OVT Drukt voortijdigheid uit (of VTT) ('langer geleden dan vandaag'). Relatieve uitdrukking: VVT (of VTT)
PAST2
SM-R-áká
Absolute uitdrukking: OVT Drukt voortijdigheid uit, maar Relatieve uitdrukking: VVT langer geleden dan de PAST1 ('heel lang geleden').
HABITUALIS
SM-R-aka
OTT
Drukt gewoonte, regelmaat, meermaligheid of herhaling uit.
PROGRESSIEF kozala + 'aan het' infinitief of SM-zô-R-a
Drukt een aan de gang zijnde actie uit.
FUTURUM
Drukt een handeling of toestand in de toekomst uit.
SM-ko-R-a TkT
(SM = subjectsmarkeerder; R = kern)
Voor meer uitleg in verband met de werkwoorden in het Lingála, zie 'A grammatical overview of Lingála' van Meeuwis uit 2010.
123
12. Derivatie Derivatie is een zeer productief fenomeen in het Lingála. De drie belangrijkste types van derivatie zijn derivatie van nomina uit nomina (bijvoorbeeld door middel van reduplicatie of door middel van samenstellingen), derivatie van werkwoorden uit werkwoorden (bijvoorbeeld door middel van kernuitbreidingen) en derivatie van nomina uit werkwoorden. We gaan hier wat dieper in op deze laatste vorm van derivatie, aangezien bepaalde formules hierbij zo frequent gebruikt worden dat we ze toch graag even willen vermelden. Voor een uitgebreider overzicht van mogelijke derivaties verwijzen we naar 'A grammatical overview of Lingála' van Meeuwis uit 2010.
Derivatie van nomina uit werkwoorden Het afleiden van nomina uit werkwoorden is zeer productief in het Lingála. Aangezien deze derivaties zo productief zijn, hebben we besloten deze afgeleide nomina niet allemaal in de woordenlijst op te nemen. We geven hier enkele veel gebruikte 'derivatieformules' om de gebruiker op weg te helpen.
Naamwoorden worden afgeleid van werkwoordskernen door middel van affixatie van een nominaal prefix en een eindklinker. Soms wordt ook de applicatieve -el- toegevoegd aan de afleiding. In dat geval behoren de naamwoorden steeds tot klasse 7 (prefix e-). Hierbij is de eindklinker -i of -o. We komen tot volgende formules:
prefix e- + werkwoordskern + el + i = 'manier van ...' Bijvoorbeeld: ebíneli = 'manier van dansen'
prefix e- + werkwoordskern + el + o = 'plaats van ...' Bijvoorbeeld: ebómbamelo/ekímelo = 'schuilplaats'
Soms worden nomina afgeleid van geredupliceerde werkwoordskernen. De reduplicatie van een werkwoordelijke kern duidt op een iteratief aspect en dit aspect blijft behouden in de afgeleide nomina. Deze naamwoorden behoren meestal tot klasse 8 (prefix bi-). Bijvoorbeeld: -fúnda = 'beschuldigen' 124
-fúndafúnda = 'herhaaldelijk beschuldigen' > bifúndafúnda = 'herhaaldelijke beschuldigingen'
Wij hebben deze afgeleide nomina enkel in onze woordenlijst opgenomen wanneer er een Nederlands equivalent beschikbaar was. 'Manier van dansen' en 'herhaaldelijke beschuldigingen' namen we dus niet op in onze lijst, terwijl we 'schuilplaats' wel opnamen.
125
126
Praktische woordenlijst
Lingála – Nederlands
A
B
abé nomen 1a/2 ◊ 1 abt; 2 katholieke priester Synoniemen nganganzámbe, sángó Afríka nomen 9 ◊ Afrika akúfalóbí ander ◊ zwak persoon akúfá makolo ander ◊ lamme, verlamde akúfá matóyi ander ◊ dove akúfá mokongo ander ◊ impotente akúfá monoko ander ◊ doofstomme Synoniem bába alángá nzémbo ander ◊ 1 zanger Synoniem moyémbi; 2 muzikant aliméti nomen 9/10 ◊ lucifer Ameríka nomen 9 ◊ Amerika ananási nomen 5/6 ◊ ananas Synoniem linanási ángele nomen 9 ◊ voorzichtigheid Synoniem bokébi :2 ánzelú nomen 9/10 ◊ engel apóstolo nomen 1a/2 ◊ apostel Synoniem mosangeli :1 atâ bijwoord ◊ zelfs, hoewel, ondanks atâ kó = atâ avoká nomen 1a/2 ◊ advocaat, tussenpersoon Synoniem mosámbeli áwa bijwoord ◊ hier azángá ander ◊ iemand die geen geluk heeft Synoniem azwakaté Azía nomen 9 ◊ Azië azwakaté ander ◊ iemand die geen geluk heeft Synoniem azángá
báále nomen 9/10 ◊ bar, café bába nomen 1a/2 ◊ doofstomme Synoniem akúfá monoko babúku nomen 10 ◊ literatuur Synoniem bokomi :1 -báka werkwoord ◊ vastnagelen -bakama werkwoord ◊ zich voegen bij -bakisa werkwoord ◊ 1 zetten op, neerzetten op; 2 toevoegen, optellen -bakisana werkwoord ◊ 1 opstapelen; 2 opeengestapeld worden -bákola werkwoord ◊ losmaken Synoniem fongola -bála werkwoord ◊ trouwen, huwen Synoniemen -kwéla, -lóngana balabála nomen 9/10 ◊ straat, laan, weg Synoniem nzelá bále nomen 9/10 ◊ 1 bal, voetbal Synoniemen mótópe :1, ndembó; 2 voetbalwedstrijd -balola werkwoord ◊ 1 omdraaien, vervormen; 2 vertalen Synoniem -bóngola :2 -baluka werkwoord ◊ 1 zich omdraaien; 2 van houding/mening veranderen -bamba werkwoord ◊ 1 dichtmaken, stoppen; 2 herstellen, verbeteren Synoniem -bongisa; 3 neergooien; 4 verdenken Synoniem -kanisela :2 -bambana werkwoord ◊ 1 vallen Synoniem kwéya; 2 failliet gaan; 3 zich aanpassen -bámbola werkwoord ◊ slaan, een klap geven Synoniemen -béta :1,1, -zipa :1, -bóla :1 -banda werkwoord ◊ 1 beginnen, aanvangen Synoniem -táta; 2 oprichten, stichten Synoniemen -tóndola, -bandisa :2; 3 zich verloven
127
bandá
bilíki
-banda etumba ◊ aanvallen bandá voorzetsel ◊ vanaf, sinds, sedert Synoniem útá -bandema werkwoord ◊ begonnen zijn bandí nomen 1a/2 ◊ bandiet -bandisa werkwoord ◊ 1 doen beginnen; 2 oprichten, stichten Synoniemen -tóndola, banda :2 -bánga werkwoord ◊ 1 vrezen, bang zijn voor, schrikken; 2 twijfelen, aarzelen Synoniemen tatabana, -tengatenga, -tíya :1 bángi nomen 10 ◊ cannabis, hasjiesj Synoniem dyámba bangó persoonlijk voornaamwoord ◊ 1 zij; 2 hen, hun; 3 men na bangó ◊ [bezittelijk] hun bánki nomen 9/10 ◊ bank, geldverlenende instelling -bánza werkwoord ◊ denken, menen Synoniemen -manyola, -kanisa baóyo persoonlijk voornaamwoord ◊ zij die Synoniem baye bapaké nomen 10 ◊ armspier, biceps bapépele nomen 2 ◊ volk, massa, menigte Synoniem limpingá basáni nomen 10 ◊ vaat, afwas -bátabata werkwoord ◊ waggelen Synoniemen denda :2, -ningana :3, -tengatenga :1 -bátela werkwoord ◊ 1 beschermen Synoniem kéngela; 2 verdedigen; 3 bewaren -bátisa werkwoord ◊ dopen batisimo nomen 9/10 ◊ doopsel bato nomen 2 ◊ 1 mensen, inwoners, bevolking; 2 de menselijke soort; 3 men bato nyónso ◊ iedereen baye persoonlijk voornaamwoord ◊ zij die Synoniem baóyo -béba werkwoord ◊ 1 rotten, slecht worden, kapot gaan; 2 zich vuil maken -bébana na moto werkwoord ◊ in conflict gaan met iemand bébóo onveranderlijk adjectief ◊ veel -béla werkwoord ◊ 1 voldoende gebakken/gekookt zijn, klaargemaakt zijn; 2 ziek zijn -bélela werkwoord ◊ schreeuwen, van ver roepen Synoniem -gánga -belema werkwoord ◊ naderen Synoniemen -yâ :1, -púsana -bélisa werkwoord ◊ doorbakken -bénda werkwoord ◊ trekken, slepen, terugtrekken
-béndanabendana werkwoord ◊ 1 stuiptrekken; 2 weeën hebben bendéle nomen 9/10 ◊ vaandel, vlag Synoniemen dalapó, drapó -bénga werkwoord ◊ 1 bellen, telefoneren; 2 iemand roepen, aanroepen; 3 commanderen -béngama werkwoord ◊ 1 geroepen worden; 2 uitgenodigd worden -bengana werkwoord ◊ 1 wegjagen, verstoten Synoniemen -bóya :3, -panza :2; 2 elkaar roepen -bengana zábulu ◊ bezweren, uitdrijven -béngela werkwoord ◊ 1 roepen voor; 2 uitnodigen voor -béngisa werkwoord ◊ uitnodigen -benisa werkwoord ◊ 1 zegenen Synoniemen pambola :1, -sánzola :1; 2 inwijden beré nomen 9/10 ◊ 1 baret; 2 muts Synoniem ekoti bési nomen 9/10 ◊ zoen, kus -béta werkwoord ◊ 1 slaan, een klap geven Synoniemen -bámbola, -béta :1, -zipa :1, bóla :1; 2 [muziekinstrument] bespelen; 3 hard werken -béta máyi ◊ zwemmen Synoniem -káta :1 -béta mbatá ◊ slaan, een klap geven Synoniemen -bámbola, -zipa :1, -béta :1, bóla :1 -béta masási ◊ schieten -bétana werkwoord ◊ vechten Synoniem -bunda :1 -bétela werkwoord ◊ zich verwennen bibóngólobongola ya moto nomen 8 ◊ wispelturig persoon -bíka werkwoord ◊ 1 genezen zijn; 2 gered zijn, veilig zijn -bíkela werkwoord ◊ 1 leven van; 2 zich uit de problemen helpen, zijn/haar plan trekken bikelákela nomen 8 ◊ bijgelovige praktijken Synoniem bisálásala :3 -bíkisa werkwoord ◊ 1 genezen; 2 redden, bevrijden bikósákosa nomen 8 ◊ bedrieglijkheid bikunda nomen 8 ◊ kerkhof, begraafplaats Synoniem maníka -bíla werkwoord ◊ uitscheuren bilángwalangwa nomen 8 ◊ dronkenschap Synoniemen molángwa, lilángá bílemba nomen 14 ◊ luiheid biléyi nomen 8 ◊ 1 voedsel, voeding Synoniem boléyisi; 2 eten, gerecht bilíki nomen 9/10 ◊ baksteen
128
bilingálinga
bobúngi
bilingálinga nomen 8 ◊ liefdesavonturen, flirts biló nomen 9/10 ◊ 1 bureau, kantoor; 2 agentschap biló ya tibináli ◊ parket bilobáloba nomen 8 ◊ 1 gebabbel, gepraat; 2 geroddel Synoniemen songísongí :2, bilobélá :2 bilobélá nomen 8 ◊ 1 beloftes; 2 geroddel Synoniemen songísongí, bilobáloba :2 bilóko nomen 7/8 ◊ 1 dingen; 2 goederen Synoniem masandísí; 3 bagage Synoniem bisaka bilúlálula nomen 8 ◊ bevliegingen, fantasieën -bima werkwoord ◊ 1 naar buiten gaan, uitgaan, het huis verlaten; 2 verschijnen; 3 in het oog springen -bimbola werkwoord ◊ de eerste prijs krijgen, winnen -bimela werkwoord ◊ 1 zich tonen voor, verschijnen voor; 2 van ergens komen -bimisa werkwoord ◊ 1 doen naar buiten gaan; 2 aan de deur zetten, ontslaan -bimisa péma ◊ uitademen -bina werkwoord ◊ dansen bindimándima nomen 8 ◊ naïviteit, goedgelovigheid, argeloosheid Synoniem bindimélándimela bindimélándimela nomen 8 ◊ naïviteit, goedgelovigheid, argeloosheid Synoniem bindimándima bínó persoonlijk voornaamwoord ◊ jullie na bínó ◊ [bezittelijk] jullie bipale nomen 8 ◊ 1 gril, wispelturigheid; 2 aanstellerij bipolí nomen 8 ◊ 1 verrotting, bederf; 2 vuilnis Synoniem bosoto :2 bisaka nomen 8 ◊ bagage Synoniem bilóko :3 bisálásala nomen 8 ◊ 1 kleine werkjes, amateurswerk; 2 kleinigheden; 3 bijgelovige praktijken Synoniem bikelákela bisálélá nomen 8 ◊ vervelende manieren bísi nomen 9/10 ◊ bus bisikíti nomen 9/10 ◊ koekje, biscuit bísó persoonlijk voornaamwoord ◊ 1 wij, we; 2 ons na bísó ◊ [bezittelijk] ons bitálátala nomen 8 ◊ nieuwsgierigheid bitámbólátambola nomen 8 ◊ geslenter bizetí nomen 8 ◊ vrouwelijke fiere manieren bobakisi nomen 14 ◊ toevoeging, supplement, aanvulling bobáli nomen 14 ◊ mannelijkheid
bobaloli nomen 14 ◊ vertaling Synoniem bobóngoli bobaluki nomen 14 ◊ 1 verandering, transformatie Synoniem mbóngwana :1; 2 revolutie Synoniem bobóngwani bobambi nomen 14 ◊ verstelwerk bobangé nomen 14 ◊ ouderdom Synoniem bopaka bobángi nomen 14 ◊ 1 verlegenheid Synoniemen sóni :2, bosóni :2; 2 minderwaardigheidscomplex; 3 angst, schrik Synoniem sómo bobáteli nomen 14 ◊ 1 bescherming; 2 voorzienigheid bobébisi nomen 14 ◊ 1 overtreding; 2 ontrouw bobélé bijwoord ◊ enkel, slechts Synoniem káka bobêngami nomen 14 ◊ 1 roeping; 2 bestemming Synoniem bobíyangemi bobêngi nomen 14 ◊ [religie] roeping bobenisi nomen 14 ◊ zegening, inwijding, inzegening, consecratie Synoniem mbóngwana :2 bobíkí nomen 14 ◊ 1 redding, heil Synoniem libíki; 2 genezing bobimeli nomen 14 ◊ [religie] verschijning bobíni nomen 14 ◊ dans Synoniem mabína bobíyangemi nomen 14 ◊ 1 roeping; 2 bestemming Synoniem bobêngami bobókoli nomen 14 ◊ 1 opvoeding; 2 scholing, opleiding, vorming Synoniemen boyékoli, tolí :2, litéya :2 bobóla nomen 14 ◊ 1 armoede, nood, gebrek; 2 ellende Synoniemen bokéleli, bozángi bobomi nomen 14 ◊ 1 moord, aanslag, misdaad; 2 jacht Synoniem bokila; 3 visvangst bobomibomi nomen 14 ◊ moordpartij, bloedbad, slachting bobongisi nomen 14 ◊ 1 reparatie, verbetering; 2 hervorming; 3 organisatie, ordening bobóngoli nomen 14 ◊ vertaling Synoniem bobaloli bobóngwani nomen 14 ◊ 1 verandering, transformatie Synoniem mbóngwana :1; 2 revolutie Synoniem bobaluki bobósani nomen 14 ◊ 1 vergeetachtigheid; 2 fout, vergissing Synoniem fóti :1 Synoniemen libúngá, bobúngi bobótisi nomen 14 ◊ verloskunde, vroedkunde bobóto nomen 14 ◊ 1 vriendelijk, vredelievend, goedaardig; 2 vrede Synoniem niyê :2 ya bobóto ◊ aardig bobúngi nomen 14 ◊ 1 vergeetachtigheid; 2 fout,
129
bobuti
bolakisi
vergissing Synoniem fóti Synoniemen bobósani, libúngá bobuti nomen 14 ◊ 1 beklimming; 2 opstijging Synoniem bomati bofini nomen 14 ◊ [stuwende kracht] druk bofukami nomen 14 ◊ knieling, kniebuiging Synoniem bogúmbani bofúndi nomen 14 ◊ 1 beschuldiging; 2 arrogantie; 3 opschepperij, bluf, grootspraak Synoniem mángúngú bofungoli nomen 14 ◊ 1 opening; 2 inauguratie bogángi nomen 14 ◊ 1 schreeuw Synoniem eleli :2; 2 geschreeuw bogúmbani nomen 14 ◊ knieling, kniebuiging Synoniem bofukami bokaboli nomen 14 ◊ 1 verdeling Synoniem bosesi :1; 2 solidariteit Synoniem bosálisani :2 bokabwani nomen 14 ◊ 1 scheiding, deling; 2 verdeeldheid bokakoli nomen 14 ◊ gemarchandeer bokamati nomen 14 ◊ greep, houvast bokámwi nomen 14 ◊ verbazing, verwondering, verbijstering bokáneli nomen 14 ◊ bedreiging, dreigement bokangemi nomen 14 ◊ 1 sluiting; 2 arrestatie bokangisi nomen 14 ◊ aansluiting, verbinding bokaniseli nomen 14 ◊ verdenking, vermoeden bokási nomen 14 ◊ 1 kracht; 2 hardheid, moeilijkheid bokáti nomen 14 ◊ 1 doorsnede; 2 vonnis bokáti likambo ◊ vonnis boké nomen 14 ◊ 1 nauwheid, smalheid; 2 kleinheid Synoniem bokúsé :1 bokébi nomen 14 ◊ 1 oplettendheid; 2 voorzichtigheid Synoniem ángele; 3 waakzaamheid, behoedzaamheid Synoniem míso nga bokébisi nomen 14 ◊ alarm bokéleli nomen 14 ◊ 1 armoede, nood, gebrek; 2 ellende Synoniemen bobóla, bozángi bokéngeli nomen 14 ◊ toezicht, bewaking bokeseni nomen 14 ◊ verschil bokeyi nomen 14 ◊ vertrek bokila nomen 14 ◊ jacht Synoniem bobomi :2 bokiló nomen 1a/2 ◊ 1 schoonouder, schoonmoeder, schoonvader; 2 schoonzoon, schoondochter bokitani nomen 14 ◊ 1 opeenvolging; 2 vervanging bokiti nomen 14 ◊ 1 afdaling Synoniem ekitelo :2; 2 neergang, ondergang Synoniem bokwéyi
:2; 3 val Synoniem bokwéyi :1 bokitisi nomen 14 ◊ 1 devaluatie, vermindering; 2 neerlegging bokóbi nomen 14 ◊ 1 herhaling, recapitulatie Synoniem bokundoli :1; 2 voortzetting bokóko nomen 14 ◊ 1 traditie, erfenis, overlevering; 2 geschiedenis; 3 grootouderschap; 4 voorouderschap; 5 beschaving, cultuur -bókola werkwoord ◊ 1 opvoeden; 2 zorgen voor Synoniem -tála :3 bokóli nomen 14 ◊ groei, stijging bokóló nomen 14 ◊ 1 volwassenheid; 2 puberteit Synoniem bongóndo :2; 3 eerstgeboorterecht bokómboli nomen 14 ◊ schoonmaak bokomi nomen 14 ◊ 1 literatuur Synoniem babúku; 2 schrift bokomi tóki ◊ poëzie bokómi nomen 14 ◊ aankomst bokóndi nomen 14 ◊ magerheid bokono nomen 14 ◊ ziekte Synoniem maládi bokonzi nomen 14 ◊ 1 leiderschap; 2 verantwoordelijkheid bokósi nomen 14 ◊ 1 leugen, onwaarheid; 2 bedrog, oplichterij Synoniem polosó :1; 3 hypocrisie Synoniem lokutá bokóti nomen 14 ◊ binnenkomst, intrede Synoniem boyíngeli bokótisi nomen 14 ◊ introductie, inleiding Synoniem boyíngisi bokúfi nomen 14 ◊ mortaliteit, sterfte Synoniem bowéyi bokúmbi nomen 14 ◊ transport, vervoer Synoniem bomemi bokúmisi nomen 14 ◊ 1 lof Synoniem kémbo :1; 2 applaus Synoniem mabóko :2 bokundi nomen 14 ◊ begrafenis bokundoli nomen 14 ◊ 1 herhaling, recapitulatie Synoniem bokóbi :1; 2 opgraving bokúsé nomen 14 ◊ 1 kleinheid Synoniem boké :2; 2 beknoptheid bokútani nomen 14 ◊ ontmoeting, afspraak bokwéyi nomen 14 ◊ 1 val Synoniem bokiti :3; 2 neergang, ondergang Synoniem bokiti :2 -bóla werkwoord ◊ 1 slaan, een klap geven Synoniemen -béta :1,1, -zipa :1, -bámbola; 2 trappen; 3 inslaan Synoniem -pika :2 bolakeli nomen 14 ◊ 1 religieus beroep; 2 belofte Synoniem elakó; 3 gelofte bolakisi nomen 14 ◊ 1 tentoonstelling, expositie, exhibitie Synoniemen botálisi, bomónisi; 2 demonstratie; 3 onderwijs
130
bolámu
bomónisi
bolámu nomen 14 ◊ 1 goedheid; 2 fatsoen Synoniem botósi :1; 3 welzijn Synoniem bomengo :2; 4 geluk Synoniem esengo :2 bolandi nomen 14 ◊ 1 achtervolging; 2 opsporing bolangíti nomen 14/6 ◊ deken bolángwisi nomen 14 ◊ bedwelming, roes bolayí nomen 14 ◊ 1 lengte; 2 hoogte; 3 diepte Synoniemen mozindó, bozindó boleki nomen 14 ◊ 1 doorgang; 2 superioriteit bolekisi nomen 14 ◊ overbrenging bolémá nomen 14 ◊ gekheid, zotheid, dwaasheid ya bolémá ◊ gek bolembisi nomen 14 ◊ gematigdheid bolembú nomen 14 ◊ vermoeidheid, moedeloosheid bolémeni nomen 14 ◊ fysieke handicap bolengé nomen 14 ◊ jeugdige leeftijd, adolescentie Synoniem bonzéngá :1 boléngeli nomen 14 ◊ voorbereiding boléngi nomen 14 ◊ beving, rilling boléyisi nomen 14 ◊ voedsel, voeding Synoniem biléyi :1 bolímbisi nomen 14 ◊ 1 vergiffenis, kwijtschelding, pardon, amnestie; 2 sorry, excuseer, pardon Synoniem ndímbisa Synoniem paladó bolimboli nomen 14 ◊ verklaring, uitleg Synoniem ndimbola bolímwi nomen 14 ◊ verdwijning bolímwisi nomen 14 ◊ ergernis, irritatie bolingani nomen 14 ◊ filantropie, liefdadigheid bolingi nomen 14 ◊ 1 liefde, affectie Synoniem bolingo; 2 verlangen, begeerte Synoniemen bolúli :2, pósá :2 bolíngi nomen 14 ◊ 1 krul; 2 wikkeling, spoel bolingo nomen 14 ◊ liefde, affectie Synoniem bolingi :1 bolobi nomen 14 ◊ taalgebruik boloki nomen 14 ◊ tovenarij, hekserij, magie, beheksing, betovering Synoniemen ndoki, líkundú :2 bolóko nomen 14/6 ◊ gevangenis bololé nomen 14/6 ◊ 1 stommiteit; 2 domheid, dwaasheid Synoniemen bozóba, libómá :2 bololo nomen 14 ◊ bittere smaak bolóngani nomen 14 ◊ huwelijk Synoniemen libála, makwéla bolóngi nomen 14 ◊ 1 overwinning Synoniemen elónga, lilónga; 2 verovering; 3 vereffening Synoniem botéki :1 bolongoli nomen 14 ◊ 1 verplaatsing; 2 aftreksom
bolóti nomen 14 ◊ droom bolózi nomen 14/6 ◊ 1 pijn Synoniemen bwále :1, pási :1; 2 lijden boluboli nomen 14 ◊ 1 het lossen; 2 benoeming, aanstelling boluki nomen 14 ◊ onderzoek Synoniem botáli :3 boluki mosálá ◊ sollicitatie boluki tína ◊ redenering bolúli nomen 14 ◊ 1 lust; 2 verlangen, begeerte Synoniem bolingi :2 Synoniem pósá bolúmbú nomen 14 ◊ naaktheid Synoniem motakálá -boma werkwoord ◊ 1 vermoorden, doden; 2 verwoesten Synoniem -bomaboma :2; 3 uitwissen; 4 onderdrukken -boma mbísi ◊ vissen -boma nzóto ◊ al het mogelijke doen Synoniem -sála :1 -bomaboma werkwoord ◊ 1 afslachten; 2 verwoesten Synoniem -boma :2; 3 uitroeien Synoniem -pikola :2 bomamá nomen 14 ◊ 1 moederschap; 2 verwantschap langs moeders kant Synoniem bonyangó bomati nomen 14 ◊ 1 beklimming; 2 opstijging Synoniem bobuti -bómba werkwoord ◊ 1 verbergen; 2 bewaren; 3 sparen; 4 zetten -bómbala werkwoord ◊ 1 vinden, aantreffen Synoniem -kúta; 2 ontdekken bombanda nomen 14 ◊ 1 vrouw van een polygamist; 2 polygamie -bómbola werkwoord ◊ 1 aankondigen Synoniemen -sakola :1, -sangela :1; 2 onthullen, openbaren bomekani nomen 14 ◊ concurrentie, competitie, rivaliteit Synoniem momekano :3 bomekoli nomen 14 ◊ imitatie bomemi nomen 14 ◊ transport, vervoer Synoniem bokúmbi bomengo nomen 11 ◊ 1 rijkdom, fortuin Synoniemen kita :4, mbóngo :2; 2 welzijn Synoniem bolámu :3; 3 voorspoed bomeseni nomen 14 ◊ gewoonte, routine Synoniemen momesano, momeseno bomíbomi nomen 14 ◊ zelfmoord bomimi nomen 14 ◊ berouw, spijt bomókó nomen 14 ◊ 1 eenheid; 2 eenzaamheid bomóni nomen 14 ◊ zicht Synoniem míso :2 bomónisi nomen 14 ◊ tentoonstelling, expositie, exhibitie Synoniemen botálisi, bolakisi :1
131
bomoto
bosékoyi
bomoto nomen 14 ◊ mensheid bomoyi nomen 14 ◊ het leven Synoniem mokili :5 bomwána nomen 14 ◊ kindsheid, kinderlijkheid, jeugd bomwásí nomen 14 ◊ vrouwelijkheid bondeko nomen 14 ◊ 1 vriendschap, broederschap; 2 familie, verwantschap Synoniem etúká :3; 3 [religie] Testament; 4 pact, verbond -bóndela werkwoord ◊ 1 smeken; 2 vleien; 3 betwisten; 4 verwennen bondimani nomen 14 ◊ onderling overleg en overeenkomst bondimi nomen 14 ◊ goedkeuring, toestemming, toelating Synoniemen nzelá :3, ndingisa bondóki nomen 14 ◊ geweer, vuurwapen Synoniemen mondúki, ebundele bonéne nomen 14 ◊ 1 grootte Synoniem mbinga :2; 2 dikte, breedte Synoniem mbinga :1; 3 omvang, formaat; 4 belang, waarde -bonga werkwoord ◊ 1 in orde zijn, klaar zijn; 2 beter worden; 3 rijk worden bonganga nomen 14 ◊ priesterschap bongengi nomen 14 ◊ fonkeling bongindi nomen 14 ◊ verergering -bongisa werkwoord ◊ 1 herstellen, verbeteren Synoniem -bamba :2; 2 organiseren -bongisama werkwoord ◊ voorbehouden zijn voor bongó nomen 9/10 ◊ 1 hersenen; 2 verstand Synoniemen mayéle, bwányá :2 bôngó bijwoord ◊ 1 aldus, zo, op die manier Synoniemen boye, mbele :3, ndé :2; 2 dus, bijgevolg bôngó te ◊ zo, zodat bôngó té ◊ zo niet, anders é bôngó ◊ en dan -bóngola werkwoord ◊ 1 veranderen, transformeren Synoniem -kesanisa; 2 vertalen Synoniem -balola :2; 3 roeren bongóndo nomen 14 ◊ 1 maagdelijkheid; 2 puberteit Synoniem bokóló :2; 3 huwbaarheid bongúná nomen 14 ◊ vijandigheid Synoniem kó :2 -bóngwana werkwoord ◊ veranderd worden, aangepast worden bóní vraagwoord ◊ 1 hoe Synoniem bóníbóní; 2 hoeveel; 3 hoe gaat het bóníbóní vraagwoord ◊ hoe, op welke manier Synoniem bóní :1 boningani nomen 14 ◊ beweging
bonsómí nomen 14 ◊ vrijheid, onafhankelijkheid bonyama nomen 14 ◊ 1 dierenrijk; 2 dierlijkheid bonyangó nomen 14 ◊ 1 moederschap; 2 verwantschap langs moeders kant Synoniem bomamá bonyókoli nomen 14 ◊ 1 onderdrukking; 2 marteling -bonza werkwoord ◊ 1 aanbieden; 2 offeren bonzámbe nomen 14 ◊ goddelijkheid -bonzela werkwoord ◊ 1 offeren aan; 2 toevertrouwen bonzemba nomen 14 ◊ vrijgezellenstaat Synoniem likombe :1 bonzéngá nomen 14 ◊ 1 adolescentie Synoniem bolengé; 2 schoonheid, bevalligheid Synoniem monzele :1 bopaka nomen 14 ◊ ouderdom Synoniem bobangé bopalangani nomen 14 ◊ verspreiding bopápa nomen 14 ◊ pausdom bopekisi nomen 14 ◊ 1 verbod, taboe Synoniem ekila; 2 verdediging; 3 belemmering bopémi nomen 14 ◊ 1 rust; 2 vakantie Synoniemen eyenga :2, lóyi :2 bopési nomen 14 ◊ levering bopéto nomen 14 ◊ 1 netheid, properheid; 2 kuisheid bopikoli nomen 14 ◊ opgraving bopími nomen 14 ◊ weigering bopoli nomen 14 ◊ rotheid boponi nomen 14 ◊ 1 keuze, stem Synoniemen moponami :1, vóti :1; 2 verkiezing, stemming Synoniemen moponami :2, vóti :2; 3 nepotisme, vriendjespolitiek bosakani nomen 14 ◊ spel Synoniem lisano bosáli biloko nomen 14 ◊ industrie bosálisani nomen 14 ◊ 1 hulp, steun, bijstand Synoniemen lisálísí, lisungí; 2 solidariteit Synoniem bokaboli :2 bosámbi nomen 14 ◊ pleidooi -bósana werkwoord ◊ 1 uit het oog verliezen, vergeten; 2 zich vergissen Synoniem -búnga :2 bosangani nomen 14 ◊ 1 eenheid; 2 samenkomst, reünie; 3 versmelting, mengeling bosángó nomen 14 ◊ 1 vaderschap Synoniem botatá; 2 verwantschap langs vaders kant; 3 religieuze status bosántisi nomen 14 ◊ heiligverklaring bosántu nomen 14 ◊ heiligheid, vroomheid bósáto nomen 14 ◊ Drievuldigheid bosékoyi nomen 14 ◊ verrijzenis Synoniemen
132
bosémbo
boyébi
lisékwa, sékwa bosémbo nomen 14 ◊ 1 gerechtigheid, rechtvaardigheid; 2 eerlijkheid, oprechtheid; 3 gelijkheid Synoniem malongá2 bosémboli nomen 14 ◊ correctie, rechtzetting bosénge nomen 14 ◊ 1 vraag Synoniemen motúna, botúni :1; 2 verzoek Synoniem litúnele boséngi nomen 14 ◊ bedelarij bosepeli nomen 14 ◊ 1 blijdschap, vreugde Synoniemen elengi :1, sáyi :1, esengo :1; 2 vrolijkheid, plezier Synoniemen elengi :2, sáyi :2; 3 genot Synoniemen elengi :3, sáyi :3; 4 tevredenheid Synoniemen esengo :3, litundú :2 bosesi nomen 14 ◊ 1 verdeling Synoniem bokaboli :1; 2 afscheid bosikoli nomen 14 ◊ verlossing bosilikisi nomen 14 ◊ ongeduld, zenuwachtigheid bosílisi nomen 14 ◊ voltooiing bosó bijwoord ◊ eerder, eertijds, vroeger Synoniemen libosó1:4, yambo :1 bosôló nomen 14 ◊ 1 waarheid Synoniem sôló; 2 juistheid bosololi nomen 14 ◊ praatje, gesprek bosolósôló nomen 14 ◊ zekerheid bosómbi nomen 14 ◊ aankoop Synoniem esómbeli bosóni nomen 14 ◊ 1 schaamte, gêne; 2 verlegenheid Synoniem bobángi :1; 3 onkuisheid; 4 obsceniteit Synoniem sóni bosoto nomen 14 ◊ 1 onzuiverheid, vuilheid; 2 vuilnis Synoniem bipolí :2 -bóta werkwoord ◊ 1 bevallen, baren; 2 voortbrengen; 3 vruchtbaar zijn Synoniem bótaka -bótaka werkwoord ◊ vruchtbaar zijn Synoniem bóta :3 botáli nomen 14 ◊ 1 blik; 2 inspectie, controle; 3 onderzoek Synoniem boluki botálisi nomen 14 ◊ tentoonstelling, expositie, exhibitie Synoniemen bolakisi :1, bomónisi -bótama werkwoord ◊ geboren worden botámbwisi nomen 14 ◊ 1 bezieling; 2 voortplanting -bótana werkwoord ◊ zich voortplanten, zich vermenigvuldigen Synoniem -kóma :1 botángi nomen 14 ◊ 1 lectuur, lezing Synoniem litángí; 2 berekening, telling Synoniem etángeli; 3 inventaris botatá nomen 14 ◊ vaderschap Synoniem
bosángó :1 botatabani nomen 14 ◊ 1 twijfel Synoniem tembe :1; 2 aarzeling; 3 onzekerheid botéki nomen 14 ◊ 1 vereffening Synoniem bolóngi :3; 2 verkoop botelemi nomen 14 ◊ 1 halte, stopplaats Synoniem etélemelo :1; 2 staande houding botíki nomen 14 ◊ verwaarlozing, vervreemding botíndi nomen 14 ◊ 1 verzending; 2 bevel -bótisa werkwoord ◊ 1 verlossen; 2 zwanger maken botiyoli nomen 14 ◊ spot, ironie botíyoli nomen 14 ◊ stroomafwaarts -bótola werkwoord ◊ 1 wegnemen, verwijderen Synoniem -longola :1; 2 bemachtigen, overmeesteren botomboki nomen 14 ◊ oproer, opstand, muiterij, verzet botóndi nomen 14 ◊ 1 volheid, verzadiging; 2 dankbetuiging, dank Synoniem litóndí botóndisi nomen 14 ◊ opvulling botongi nomen 14 ◊ 1 assemblage; 2 weverij botóngi nomen 14 ◊ kritiek Synoniem litóngi botósi nomen 14 ◊ 1 fatsoen Synoniem bolámu :2; 2 beleefdheid, welgemanierdheid botúni nomen 14 ◊ 1 vraag Synoniemen motúna, bosénge :1, litúnele :1; 2 ondervraging; 3 enquête botutu nomen 14 ◊ ongeluk Synoniem mawa :2 bowéyi nomen 14 ◊ mortaliteit, sterfte Synoniem bokúfi bowúmbu nomen 14 ◊ slavernij bowúmeli nomen 14 ◊ 1 duur; 2 traagheid Synoniem lomongí bowúti nomen 14 ◊ afkomst -bóya werkwoord ◊ 1 weigeren Synoniem píma; 2 protesteren Synoniem -píma; 3 wegjagen, verstoten Synoniemen -bengana :1, -panza :2; 4 [iemand] verlaten; 5 minachten, geringschatten Synoniemen -yina :2, -mónela :2 boyambi nomen 14 ◊ 1 geloof Synoniem eyamba; 2 aanvaarding Synoniem endimeli -bóyana werkwoord ◊ scheiden, uit elkaar gaan Synoniem -kabwana boye bijwoord ◊ aldus, zo, op die manier Synoniemen mbele :3, ndé :2, bôngó :1 boyébani nomen 14 ◊ 1 kennis Synoniem liyébani; 2 coïtus boyébi nomen 14 ◊ 1 kennis, bekende Synoniem moyébani :2; 2 kennis, wetenschap Synoniem liyébí
133
boyékoli
dî
boyékoli nomen 14 ◊ scholing, opleiding, vorming Synoniemen bobókoli :2, litéya :2, tolí :2 boyéyi nomen 14 ◊ 1 komst; 2 advent bóyi nomen 9/10 ◊ knecht, huispersoneel boyíndo nomen 14 ◊ zwartheid boyíngeli nomen 14 ◊ binnenkomst, intrede Synoniem bokóti boyíngisi nomen 14 ◊ introductie, inleiding Synoniem bokótisi boyini nomen 14 ◊ 1 maceratie, verweking; 2 aftreksel boyíti nomen 14 ◊ lening boyókani nomen 14 ◊ 1 begrip, verstandhouding, eensgezindheid; 2 verzoening bozali nomen 14 ◊ 1 bestaan; 2 werkelijkheid bozalisi nomen 14 ◊ schepping bozángi nomen 14 ◊ 1 armoede, nood, gebrek; 2 ellende Synoniemen bobóla, bokéleli bozíkisi nomen 14 ◊ brand bozindó nomen 14 ◊ diepte Synoniemen mozindó, bolayí :3 bozíngi nomen 14 ◊ insluiting bozóba nomen 14 ◊ 1 domheid, dwaasheid Synoniemen bololé, libómá :2; 2 onwetendheid bozoki nomen 14 ◊ blessure bozóngi nomen 14 ◊ terugkeer bozóngisi nomen 14 ◊ 1 teruggave; 2 antwoord Synoniem eyano bozwi nomen 14 ◊ resultaat -búba werkwoord ◊ bedriegen, misleiden Synoniemen -kósa, -péngwisa :3 -búka werkwoord ◊ 1 breken, slopen; 2 plukken -búka lokutá ◊ liegen -búkabuka werkwoord ◊ 1 verbrijzelen; 2 verkruimelen búkábuka nomen 9 ◊ polio -búkana werkwoord ◊ 1 een opportuniteit voorbij laten gaan; 2 zich haasten; 3 evenveel waard zijn; 4 breken -búkana na koseka ◊ zich doodlachen -búkela moto lokutá werkwoord ◊ belasteren, zwartmaken Synoniem -kósela búku nomen 9/10 ◊ boek bulé onveranderlijk adjectief ◊ blauw -búlungana werkwoord ◊ ontvluchten -bunda werkwoord ◊ 1 vechten Synoniem bétana; 2 slag leveren, strijden -búnga werkwoord ◊ 1 verloren zijn; 2 zich vergissen Synoniem -bósana :2 -búngana werkwoord ◊ zich niet meer kunnen
oriënteren -buta werkwoord ◊ 1 stijgen; 2 vooruitgaan Synoniem -támbola :3; 3 klimmen, beklimmen Synoniem -mata butíki nomen 9/10 ◊ winkel, boetiek Synoniem magazíni butó nomen 9/10 ◊ [aan kledingstuk] knoop butú nomen 9/10 ◊ avond, nacht na butú ◊ 1 's nachts; 2 [na zonsondergang] vanavond buzí nomen 9/10 ◊ kaars -bwáka werkwoord ◊ gooien, werpen, weggooien -bwáka swí ◊ spuwen, spugen Synoniem -swâ -bwákisa werkwoord ◊ 1 doen gooien; 2 onverschillig staan tegenover bwále nomen 14 ◊ 1 pijn Synoniem bolózi :1; 2 moeilijkheid Synoniem pási bwányá nomen 14 ◊ 1 wijsheid, intelligentie; 2 verstand Synoniemen bongó :2, mayéle bwáto nomen 14 ◊ 1 prauw; 2 sloep Synoniem ebeyi; 3 bootje
C chocolá nomen 9/10 ◊ chocolade ciné nomen 9/10 ◊ film, cinema
D dalá nomen 9/10 ◊ laken Synoniem kapó :1 dalapó nomen 9/10 ◊ vaandel, vlag Synoniemen bendéle, drapó -dasuka werkwoord ◊ boos worden Synoniemen -silika :2, -yóka :1, -kanga :2 -défa werkwoord ◊ ontlenen -défisa werkwoord ◊ uitlenen -denda werkwoord ◊ 1 stuiteren Synoniem dondwa :2; 2 waggelen Synoniemen bátabata, -ningana :3, -tengatenga :1 -dendela werkwoord ◊ paraderen desembere nomen 9/10 ◊ december desimétele nomen 9/10 ◊ decimeter dî nomen 1a/2 ◊ 1 vriend, kameraad, makker Synoniemen masta, moníngá :1, moyébani
134
-dinda
ekombe eboka nomen 7/8 ◊ vijzel ebókwelo ya bibwélé nomen 7/8 ◊ boerderij, veeboerderij eboma nomen 7/8 ◊ vernieler ebómbamelo nomen 7/8 ◊ schuilplaats Synoniemen ekímelo, ebómbelo :3 ebómbelo nomen 7/8 ◊ 1 opslagplaats; 2 garage; 3 schuilplaats Synoniemen ebómbamelo, ekímelo ebomelo nomen 7/8 ◊ slachthuis ebóngá nomen 7/8 ◊ 1 stoel zonder leuning, kruk; 2 bankje ebótiselo nomen 7/8 ◊ 1 kweektuin, boomkwekerij; 2 kraamkliniek ebundele nomen 7/8 ◊ geweer, vuurwapen Synoniemen mondúki, bondóki ebwélé nomen 7/8 ◊ huisdier edenda nomen 7/8 ◊ persoon die zich waggelend voortbeweegt ée partikel ◊ ja efándelo nomen 7/8 ◊ stoel Synoniem kíti efimiyéle nomen 1a/2 ◊ verpleger, verpleegster efínga nomen 7/8 ◊ 1 belediging Synoniemen mafínga, litúka :2; 2 scheldwoord Synoniem lifínga efungolela nomen 7/8 ◊ blikopener, flesopener ekalo nomen 7/8 ◊ leeftijdsgenoot ekangele nomen 7/8 ◊ 1 sluiting Synoniem ezibele :1; 2 slot, grendel ekeko nomen 7/8 ◊ beeldhouwwerk, standbeeld ekelákela nomen 7/8 ◊ 1 nutteloze handeling; 2 bijgelovige handeling ekelámo nomen 7/8 ◊ creatie, ontwerp, schepsel ekembeli nomen 7/8 ◊ versiering ekéngé onveranderlijk adjectief ◊ wakker, waakzaam ekila nomen 7/8 ◊ verbod, taboe Synoniem bopekisi :1 ekímelo nomen 7/8 ◊ schuilplaats Synoniemen ebómbamelo, ebómbelo :3 ekitelo nomen 7/8 ◊ 1 [aflopend] helling; 2 afdaling Synoniem bokiti :1 eklézia nomen 7/8 ◊ 1 religieuze sekte; 2 Eklezia: vereniging van gelovigen ekóbo nomen 7/8 ◊ prostitutie Synoniemen likombe :3, kindúmbá ekoló nomen 7/8 ◊ mand ekólo nomen 7/8 ◊ etnische groep ekomá nomen 7/8 ◊ 1 wat geschreven staat; 2 letter ekombe nomen 7/8 ◊ vrijgezel Synoniemen likombe :1, monzemba
:1; 2 collega -dinda werkwoord ◊ 1 duiken Synoniem -zinda :1; 2 zinken, wegzinken Synoniem -zinda :2; 3 aan succes inboeten díske nomen 9/10 ◊ [muziek] schijf, plaat diyamá nomen 9/10 ◊ diamant Synoniem libángá :1 dokoto nomen 1a/2 ◊ dokter dokotolo = dokoto dolále nomen 9/10 ◊ dollar -dondwa werkwoord ◊ 1 springen Synoniem pumbwa; 2 stuiteren Synoniem -denda :1; 3 neerkijken op iemand dongódongó nomen 9/10 ◊ zuring Synoniem ngayingayi dongolomíso nomen 9/10 ◊ 1 masker; 2 vogelverschrikker drapó nomen 9/10 ◊ vaandel, vlag Synoniemen dalapó, bendéle -dunda werkwoord ◊ gulzig eten, vreten, slokken -dusola werkwoord ◊ 1 zich een weg banen; 2 een binnenweg nemen; 3 boren, doorboren, een gat maken Synoniem -túba :1 dyámba nomen 9/10 ◊ cannabis, hasjiesj Synoniem bángi -dyémbela werkwoord ◊ hangen Synoniem tíndela :2
E ebákátá nomen 7/8 ◊ 1 kolos, reus; 2 reusachtig Synoniemen káfúmbá, kabámbi, kabakátá ebale nomen 7/8 ◊ rivier, stroom Synoniem lóyi :1 ebandeli nomen 7 ◊ begin Synoniem libandela ebángá nomen 7/8 ◊ kaak Synoniem lobángá ebebú nomen 7/8 ◊ lip Synoniemen etéké ya monoko, mbebo, lobebú ebelé onveranderlijk adjectief ◊ veel Nota: Bij telbare substantieven. ebembe nomen 7/8 ◊ lijk, kadaver ebendé nomen 7/8 ◊ ijzer, metaal Synoniem libendé ebéngeli nomen 7/8 ◊ 1 naam Synoniem kómbó :1; 2 benaming; 3 manier van roepen ebételi nomen 7/8 ◊ 1 manier van slaan; 2 manier van spelen; 3 ritme ebeyi nomen 7/8 ◊ sloep Synoniem bwáto :2
135
ekomeli
etabe
ekomeli nomen 7/8 ◊ manier van schrijven, schrijfstijl ekonzo nomen 7/8 ◊ besparing ekoti nomen 7/8 ◊ 1 baret; 2 muts Synoniem beré elaká nomen 7/8 ◊ 1 afspraak; 2 termijn elakó nomen 7/8 ◊ belofte Synoniem bolakeli :2 elálelo nomen 7/8 ◊ slaapkamer, slaapzaal Synoniem ndáko :1 elambá nomen 7/8 ◊ 1 kledingstuk; 2 stof Synoniem moláto elanga nomen 7/8 ◊ 1 akker; 2 droog seizoen eláteli nomen 7/8 ◊ 1 manier van kleden; 2 mode eleko nomen 7/8 ◊ 1 tijd Synoniem tángo1:1; 2 tijdperk, periode Synoniem mobú :2 eleli nomen 7/8 ◊ 1 traan Synoniemen elelo :1, máyi :1; 2 schreeuw Synoniem bogángi :1 elelo nomen 7/8 ◊ 1 traan Synoniemen eleli :1, máyi :1; 2 gejammer elémá nomen 7/8 ◊ gek, krankzinnig, zot elembo nomen 7/8 ◊ 1 figuur, teken, symbool; 2 symptoom elengé nomen 7/8 ◊ jongere, jongeling elengé mwásí ◊ jongedame, juffrouw elengi nomen 7/8 ◊ 1 blijdschap, vreugde Synoniem esengo :1; 2 vrolijkheid, plezier; 3 genot Synoniemen sáyi, bosepeli :1-3 elíkíyá nomen 7/8 ◊ hoop, verwachting elílí nomen 7/8 ◊ 1 foto Synoniem fotó; 2 afbeelding; 3 schaduw, silhouet Synoniem elílíngí elílíngí nomen 7/8 ◊ schaduw, silhouet Synoniem elílí :3 elímá nomen 7/8 ◊ 1 geest, spook, verschijning Synoniemen mozízí :2, zábulu :3; 2 monster elímo nomen 7/8 ◊ mentaliteit, geest elíyele nomen 7/8 ◊ 1 trog; 2 kribbe elíyelo nomen 7/8 ◊ eetkamer, refter Synoniem ndáko :1 elobeli nomen 7/8 ◊ 1 manier van spreken; 2 uitspraak, accent elokó nomen 7/8 ◊ kruik, karaf, koelkan Synoniem mbilíka elokó ya motúya ◊ schat elóko nomen 7/8 ◊ 1 ding, zaak, iets, goed; 2 geslachtsorgaan elóko mókó ◊ iets elóko té ◊ niets, niks elombé nomen 7/8 ◊ moedig persoon, held, kampioen elóna nomen 7/8 ◊ groente Synoniem ndúnda elonga nomen 7/8 ◊ visvijver
elónga nomen 7/8 ◊ overwinning Synoniemen lilónga, bolóngi :1 elongi nomen 7/8 ◊ gezicht, gelaat elongó bijwoord ◊ samen elongó na ◊ samen met elúlú bijwoord ◊ 1 vlug, snel Synoniemen nokí, mbángu2; 2 snelheid Synoniem lobángu; 3 haast Synoniemen mbángu1, swí endimeli nomen 7/8 ◊ aanvaarding Synoniem boyambi :2 engbóngóló nomen 7/8 ◊ vat engbunduka nomen 7/8 ◊ trein Synoniem masíni :2 engumbá nomen 7/8 ◊ 1 stad Synoniemen mbóka, víli; 2 groot dorp epangwisele nomen 7/8 ◊ doek, vod epanzamakita nomen 7/8 ◊ regen Synoniem mbúla :1 epasó nomen 7/8 ◊ operatie, chirurgische ingreep Synoniem lipasó epasola nomen 7/8 ◊ bijl epáyi nomen 7/8 ◊ plaats epáyi mókó ◊ ergens epáyi té ◊ nergens epémelo nomen 7/8 ◊ rustplaats epepele nomen 7/8 ◊ vliegenmepper epískópo nomen 1a/2 ◊ bisschop esakola nomen 7/8 ◊ 1 proclamatie; 2 getuigenis esálela nomen 7/8 ◊ werktuig esálelo nomen 7/8 ◊ 1 atelier; 2 fabriek Synoniemen izini, lizíni esámbelelo nomen 7/8 ◊ gebedsplaats, kapel esámbelo nomen 7/8 ◊ rechtbank Synoniemen tribunal, tibináli, esambiselo :1 esambiselo nomen 7/8 ◊ 1 rechtbank Synoniemen tibináli, tribunal :1, esámbelo; 2 rechtspraak esanga nomen 7/8 ◊ eiland esengo nomen 7/8 ◊ 1 blijdschap, vreugde Synoniemen bosepeli :1, elengi :1, sáyi :1; 2 geluk Synoniem bolámu :4; 3 tevredenheid Synoniemen litundú :2, bosepeli :4 esíká nomen 7/8 ◊ plaats esíká mókó ◊ ergens esílí ander ◊ voorbij esóbé nomen 7/8 ◊ 1 hoge grassoort; 2 savanne, grasvlakte; 3 woestijn esómbeli nomen 7/8 ◊ aankoop Synoniem bosómbi esukolelo nomen 7/8 ◊ wasplaats esumé nomen 7/8 ◊ handdoek etabe nomen 7/8 ◊ kleine banaan
136
etámboleli
-fúngama
etámboleli nomen 7/8 ◊ gedrag Synoniem ezalela etanda nomen 7/8 ◊ 1 vlakke oppervlakte; 2 omvang etángeli nomen 7/8 ◊ berekening, telling Synoniem botángi :2 etápe nomen 7/8 ◊ tak éte voegwoord ◊ dat etéeli nomen 7/8 ◊ methodologie Synoniem etéyeli etéké ya monoko nomen 7/8 ◊ lip Synoniemen ebebú, lobebú, mbebo etélemelo nomen 7/8 ◊ 1 halte, stopplaats Synoniem botelemi :1; 2 stilstand eténi nomen 7/8 ◊ fragment, stuk, deel Synoniem ndámbo :1 eténi ya ndáko ◊ kamer etéyeli nomen 7/8 ◊ methodologie Synoniem etéeli etéyelo nomen 7/8 ◊ school, klas Synoniem kelási etíkali nomen 7/8 ◊ rest etíké nomen 7/8 ◊ weeskind etíma nomen 7/8 ◊ meer etínda nomen 7 ◊ imperatief Synoniem litínda etíndá nomen 7/8 ◊ zending etokó nomen 7/8 ◊ mat etuka nomen 7/8 ◊ tros etúká nomen 7/8 ◊ 1 gehucht, deel van een dorp; 2 groep van mensen die dezelfde taalvariant spreken, taalgemeenschap; 3 familie, verwantschap Synoniem bondeko :2 etula nomen 7/8 ◊ 1 onverkocht artikel; 2 persoon zonder stabiele situatie etumba nomen 7/8 ◊ 1 gevecht; 2 oorlog Synoniem mobúlú1:2; 3 militaire operatie; 4 conflict, ruzie Synoniem makeléle :2 etúmbu nomen 7/8 ◊ straf, boetedoening etúteli nomen 7/8 ◊ molen eyamba nomen 7/8 ◊ geloof Synoniem boyambi :1 eyángeleli nomen 7/8 ◊ 1 regering Synoniem letá :1; 2 bestuur eyano nomen 7/8 ◊ antwoord Synoniem bozóngisi :2 eyenga nomen 7/8 ◊ 1 feest, feestdag Synoniem féti; 2 vakantie Synoniemen lóyi :2, bopémi :2; 3 zondag Synoniem lomíngo eyókeli nomen 7/8 ◊ zintuig ezalela nomen 7/8 ◊ gedrag Synoniem etámboleli ezibele nomen 7/8 ◊ 1 sluiting Synoniem
ekangele :1; 2 deksel Synoniem mofiníko
F falánga nomen 9/10 ◊ geld Synoniemen mbóngo :1, mosolo famasí nomen 9/10 ◊ apotheek famí nomen 7/8 ◊ familie, gezin Synoniem libóta -fánda werkwoord ◊ 1 zitten, gaan zitten, blijven; 2 wonen, verblijven Synoniem -vanda faríni nomen 9/10 ◊ meel félo nomen 9/10 ◊ strijkijzer fenétele nomen 9/10 ◊ venster, raam, ruit Synoniem lininísa féti nomen 9/10 ◊ feest, feestdag Synoniem eyenga :1 févre nomen 9/10 ◊ koorts filigó nomen 9/10 ◊ koelkast, ijskast filozofí nomen 9 ◊ filosofie fímbo nomen 9/10 ◊ zweep -fina werkwoord ◊ 1 drukken op, duwen op; 2 pletten, platdrukken Synoniem -nyata :1 -fina líso ◊ knipogen -finafina werkwoord ◊ kreuken, verkreukelen, verfrommelen -fínga werkwoord ◊ beledigen finíti nomen 9/10 ◊ speld -finola werkwoord ◊ 1 knijpen Synoniem -níka :2; 2 verpletteren Synoniem -nyata :2; 3 verstikken, wurgen folólo nomen 9/10 ◊ bloem Synoniem fuléle -fongola werkwoord ◊ losmaken Synoniem bákola fonó nomen 9/10 ◊ grammofoon fóti nomen 9/10 ◊ fout, vergissing Synoniemen bobósani :2, bobúngi :2, libúngá :2 fotó nomen 9/10 ◊ foto Synoniem elílí :1 fufú nomen 9/10 ◊ fufu, maniokpuree, maispuree -fukama werkwoord ◊ knielen, buigen Synoniem -gúmbama -fúla werkwoord ◊ geld voorschieten fuléle nomen 9/10 ◊ bloem Synoniem folólo fúlu nomen 9/10 ◊ 1 afvalstort, vuilnisbelt; 2 vuilnisbak -fúnda werkwoord ◊ 1 beschuldigen Synoniem kamba :3; 2 aanklagen -fúndela werkwoord ◊ opscheppen voor -fúngama werkwoord ◊ vastzitten, verstopt zijn
137
-fungola
-kámola
Synoniem -kangama :1 -fungola werkwoord ◊ openen fungola nomen 9/10 ◊ sleutel -fungwama werkwoord ◊ opengaan Synoniem kékeme :3 -fúta werkwoord ◊ 1 betalen; 2 boeten -fútela werkwoord ◊ 1 betalen voor; 2 huren
K ka voegwoord ◊ maar, desalniettemin Synoniem kasi -kaba werkwoord ◊ 1 geven; 2 doneren, schenken Synoniemen -pésa, -píya kabakátá nomen 9/10 ◊ 1 kolos, reus; 2 reusachtig Synoniemen káfúmbá, kabámbi, ebákátá kabámbi nomen 9/10 ◊ 1 kolos, reus; 2 reusachtig Synoniemen káfúmbá, kabakátá, ebákátá kabiné nomen 9/10 ◊ 1 toilet; 2 ontlasting, stoelgang, uitwerpselen Synoniemen niyeyí :1, túfi :1 -kabola werkwoord ◊ delen, verdelen -kabwana werkwoord ◊ scheiden, uit elkaar gaan Synoniem -bóyana kafé nomen 9 ◊ 1 koffieplant; 2 koffie káfúmbá nomen 9/10 ◊ 1 kolos, reus; 2 reusachtig Synoniemen kabakátá, kabámbi, ebákátá kaká nomen 9/10 ◊ 1 benauwd, zuurstoftekort; 2 probleem, moeilijkheid Synoniemen ngambo :2, likambo :1, tapalé :2 káka bijwoord ◊ 1 enkel, slechts Synoniem bobélé; 2 gewoon -kakatana werkwoord ◊ moeilijkheden hebben káké nomen 9/10 ◊ donder, bliksem -kákiya werkwoord ◊ vastzetten, tegenhouden -kakola werkwoord ◊ marchanderen, afdingen kala bijwoord ◊ lang geleden, vroeger ya kala ◊ oud kalé1 bijwoord ◊ op de rug liggend kalé2 nomen 9/10 ◊ stut, wielblok -kálinga werkwoord ◊ bakken, braden, roosteren kámá telwoord ◊ honderd -kamata werkwoord ◊ grijpen, nemen Synoniem -kanga :1 -kamatana werkwoord ◊ 1 elkaar grijpen; 2 lijken op; 3 tot een handgemeen komen -kamba werkwoord ◊ 1 leiden Synoniem kúmba :2; 2 begeleiden; 3 beschuldigen Synoniem -fúnda :1 kaminiyó nomen 9/10 ◊ vrachtwagen kamiyó = kaminiyó -kámola werkwoord ◊ 1 uitpersen; 2 wringen, draaien Synoniem -yótela :1; 3 melken
G -gánga werkwoord ◊ schreeuwen, van ver roepen Synoniem -bélela -gángela werkwoord ◊ 1 berispen, terechtwijzen Synoniem -pálela :1; 2 verwijten; 3 honen, uitjouwen, uitfluiten Synoniemen -wolola, zómela gázi nomen 9 ◊ gas gómi nomen 9/10 ◊ gom goyigóyi nomen 9 ◊ 1 nietsdoen; 2 werkeloosheid -gúmba werkwoord ◊ plooien, buigen Synoniemen -gúnza, -súsa :2 -gúmbama werkwoord ◊ knielen, buigen Synoniem -fukama -gúnza werkwoord ◊ plooien, buigen Synoniemen -gúmba, -súsa :2
I îfó partikel ◊ 1 moeten, mogen; 2 [gepast zijn] horen Nota: + subjunctief. -íngela werkwoord ◊ binnengaan, binnendringen izini nomen 9/10 ◊ fabriek Synoniemen lizíni, esálelo :2
J journal nomen 9/10 ◊ krant, dagblad
138
kámú
Kifalamá
kámú ander ◊ nauwkeurig gesneden kamúndele nomen 9/10 ◊ brochette kamwâ bijwoord ◊ een beetje Synoniemen mwâ, moké2:2 -kámwa werkwoord ◊ zich verbazen -kamwisa werkwoord ◊ verbazen -kána werkwoord ◊ 1 zich voornemen; 2 beloven aan Synoniem -lakela :2; 3 beramen kándá nomen 9/10 ◊ woede, toorn -kanduka werkwoord ◊ instorten -kánela werkwoord ◊ bedreigen -kanga werkwoord ◊ 1 grijpen, nemen, pakken Synoniem -kamata; 2 onthouden; 3 sluiten, opsluiten; 4 verhinderen Synoniemen -pekisa :1, -zángisa; 5 stoppen, tegenhouden; 6 vasthouden, vastmaken; 7 aanraken; 8 scheuren, splijten, barsten Synoniemen paswa, -pasuka -kanga elongi ◊ 1 mokken, pruilen; 2 boos worden Synoniemen -yóka :1, -dasuka Synoniem -silika -kangama werkwoord ◊ 1 vastzitten, verstopt zijn Synoniem -fúngama; 2 gesloten zijn, dicht zijn ya kokangama ◊ toe, dicht, gesloten -kangana werkwoord ◊ 1 elkaar vasthouden; 2 stollen; 3 aandringen Synoniem -léndisa :2; 4 dichtgaan kanífi nomen 9/10 ◊ zakmes Synoniem mbelí -kanisa werkwoord ◊ 1 denken, menen Synoniemen -bánza, -manyola; 2 piekeren -kanisela werkwoord ◊ 1 vermoeden; 2 verdenken Synoniem -bamba :4 kanya nomen 9/10 ◊ vork kapíta nomen 1a/2 ◊ ploegbaas, werfleider kapiténi nomen 1a/2 ◊ kapitein kapó nomen 9/10 ◊ 1 laken Synoniem dalá; 2 linnen; 3 dekzeil kasi voegwoord ◊ maar, desalniettemin Synoniem ka -káta werkwoord ◊ 1 snijden Synoniem -sasa :1; 2 snoeien Synoniem -papa; 3 amputeren, afzetten -káta máyi ◊ zwemmen Synoniem -béta :1 -kátakata werkwoord ◊ 1 verbrokkelen; 2 een kortere weg nemen -kátana werkwoord ◊ 1 elkaar snijden; 2 breken -kátatala werkwoord ◊ gehandicapt zijn, invalide zijn katekísimo nomen 9/10 ◊ catechismus katekuméne nomen 1a/2 ◊ doopleerling káti nomen 9/10 ◊ 1 midden, centrum; 2 gemiddelde
na káti ya ◊ in, binnen na káti na ◊ tussen, onder katíni nomen 9/10 ◊ emmer -kátisa werkwoord ◊ 1 doen snijden, doen afzetten; 2 oversteken, passeren; 3 omkeren katolíko nomen 9/10 ◊ katholiek -kawuka werkwoord ◊ 1 uitdrogen, verschrompelen; 2 vermageren Synoniem kónda kayé nomen 9/10 ◊ [schrijfboek] schrift káyí nomen 9/10 ◊ peddel, roeispaan kazáka nomen 9/10 ◊ jas, overjas -kéba werkwoord ◊ opletten, oppassen -kébisa werkwoord ◊ waarschuwen -kékama werkwoord ◊ dwars liggen, op de flank liggen -kékeme werkwoord ◊ 1 uitkomen; 2 uit het ei komen; 3 opengaan Synoniem -fungwama -kékisa werkwoord ◊ dwars leggen -kela werkwoord ◊ maken, scheppen Synoniem -sála :2 kelási nomen 9/10 ◊ 1 school, klas Synoniem etéyelo; 2 les Synoniem litéya :1 bakelási ya monéne ◊ universiteit Synoniem linivesité -kelela werkwoord ◊ mankeren, ontbreken, ontberen, missen Synoniem -zánga :1 -kémba werkwoord ◊ rijp zijn Synoniem -komela -kémbela werkwoord ◊ 1 loven, prijzen Synoniemen -pambola :2, -sánzola :2; 2 feliciteren -kémbisa werkwoord ◊ versieren, decoreren kémbo nomen 9/10 ◊ 1 lof Synoniem bokúmisi :1; 2 roem, eer; 3 glorie, prestige Synoniem lokúmu :2 -kenda werkwoord ◊ 1 gaan; 2 verlaten, vertrekken Synoniemen -longwa, -kende -kende = -kenda -kénga werkwoord ◊ 1 waken; 2 aandachtig zijn -kéngela werkwoord ◊ 1 beschermen Synoniem -bátela :1; 2 bewaken kepí nomen 9/10 ◊ kepie -kesana werkwoord ◊ verschillend zijn Synoniem -kesena -kesanisa werkwoord ◊ 1 veranderen, transformeren Synoniem -bóngola :1; 2 een verstuiking veroorzaken -kesena werkwoord ◊ verschillend zijn Synoniem -kesana kibóta nomen 9/10 ◊ 1 hamer, hard voorwerp om mee te slaan; 2 aambeeld; 3 smeedijzer Kifalamá nomen 7a ◊ Nederlands
139
kikalúngu
-kósela
kikalúngu nomen 9/10 ◊ braadpan kikumbi nomen 9/10 ◊ maquis, dicht struikgewas kílíkili bijwoord ◊ 1 wanordelijk; 2 overal kiló nomen 9/10 ◊ 1 kilo; 2 gewicht; 3 zwaar; 4 weegschaal; 5 prenatale consultatie; 6 eer, respect Synoniemen limémíya, lokúmu :1 kilométele nomen 9/10 ◊ kilometer -kíma werkwoord ◊ 1 vluchten, ontsnappen; 2 vermijden -kímela werkwoord ◊ 1 vluchten van, ontsnappen aan; 2 zuchten kimpútu nomen 9 ◊ teek kímyá nomen 9 ◊ 1 kalmte, rust, sereniteit Synoniem niyê :1; 2 rustig -kina werkwoord ◊ 1 geven; 2 opgeven Synoniem -sundola :3; 3 [iets niet doen] afzien van kíná voorzetsel ◊ tot, tot aan Synoniemen téé, tééé kindúmbá nomen 7a ◊ prostitutie Synoniemen likombe :3, ekóbo kíngó nomen 9/10 ◊ hals, nek kiníni nomen 9/10 ◊ 1 kinine; 2 [geneesmiddel] tablet kintútu nomen 9 ◊ mazelen kisangála nomen 9/10 ◊ mandfles, korffles kisanóla nomen 9/10 ◊ kam, haarborstel Synoniem motongá kísi nomen 9/10 ◊ geneesmiddel, medicijn kita nomen 9/10 ◊ 1 bezit; 2 kapitaal, vermogen Synoniem mamá :1,1; 3 goederen; 4 rijkdom, fortuin Synoniemen bomengo :1, mbóngo :2 -kita werkwoord ◊ 1 dalen; 2 ongelijk hebben; 3 falen -kitana werkwoord ◊ opvolgen, vervangen kíti nomen 9/10 ◊ stoel Synoniem efándelo -kitisa werkwoord ◊ vernederen, kleineren kitóko onveranderlijk adjectief ◊ 1 mooi; 2 lekker; 3 proper, net, schoon Synoniemen sembesembe, péto kitúnga nomen 9/10 ◊ mand met een deksel kó nomen 9/10 ◊ 1 kwaadwilligheid; 2 vijandigheid Synoniem bongúná -kóba werkwoord ◊ doorgaan, voortzetten kóbá nomen 9/10 ◊ schildpad -kóbakoba werkwoord ◊ herhalen kobé nomen 9/10 ◊ scheepsruim -koka werkwoord ◊ 1 kunnen; 2 volstaan; 3 gelijkgesteld zijn ekokí ◊ genoeg kóka nomen 9/10 ◊ beenverlamming -kokana werkwoord ◊ gelijk maken, gelijk zijn,
passen -kokisa werkwoord ◊ 1 vervolmaken; 2 vergelijken Synoniem -mekisa -kokisana werkwoord ◊ aanpassen, passend maken kóko nomen 1a/2 ◊ 1 grootouder, grootvader, grootmoeder; 2 broer van grootouder, zus van grootouder; 3 aanspreektitel voor oudere persoon kokotí nomen 9/10 ◊ kokospalm, kokosnoot -kóla werkwoord ◊ groeien, toenemen, vermeerderen Synoniem -ngalisa :1 kolera nomen 9 ◊ cholera kóló nomen 9/10 ◊ eigenaar, bezitter, beheerder, titularis Synoniem mokóló1 kolókoló ander ◊ 1 glad Synoniem moselú :1; 2 geschoren kolokóto nomen 9 ◊ pokken kólóngónú onveranderlijk adjectief ◊ goed, perfect Synoniemen malongá1, malámu :1 -koma werkwoord ◊ schrijven -kóma werkwoord ◊ 1 aankomen; 2 worden -kóma míngi ◊ zich voortplanten, zich vermenigvuldigen Synoniem -bótana komandá nomen 1/2 ◊ commandant, gezagvoerder -kómba werkwoord ◊ 1 opvegen; 2 gladschaven kómbó nomen 9/10 ◊ 1 naam Synoniem ebéngeli :1; 2 titel; 3 reputatie -kómbola werkwoord ◊ schoonmaken, reinigen, afvegen Synoniemen -pangusa, -pétola -komela werkwoord ◊ rijp zijn Synoniem -kémba -kómela werkwoord ◊ 1 aankomen bij; 2 bezoeken Synoniem -tála :2 kóminiyó nomen 9/10 ◊ communie, eucharistie Synoniem komúniyo kompaní nomen 9/10 ◊ bedrijf komúniyo nomen 9 ◊ communie, eucharistie Synoniem kóminiyó -kóna werkwoord ◊ planten, zaaien Synoniemen -lóna, -kunda :2 -konda werkwoord ◊ proberen, uittesten -kónda werkwoord ◊ vermageren Synoniem kawuka :2 kóngo nomen 9/10 ◊ [landbouw] hak -konza werkwoord ◊ gezag uitoefenen, heersen konzo nomen 9/10 ◊ moed, dapperheid, durf Synoniem píko :3 kópo nomen 9/10 ◊ [drinkgerei] glas, kop -kósa werkwoord ◊ bedriegen, misleiden Synoniemen -búba, -péngwisa :3 -kósela werkwoord ◊ belasteren, zwartmaken
140
kósi
léki -kútanaka tê werkwoord ◊ gelijklopen kútu bijwoord ◊ zelfs, bovendien -kwanya werkwoord ◊ krabben -kwéla werkwoord ◊ trouwen, huwen Synoniemen -bála, -lóngana -kwéya werkwoord ◊ vallen Synoniem bambana :1
Synoniem -búkela moto lokutá kósi nomen 9/10 ◊ leeuw Synoniemen támbwe, símba -kosola werkwoord ◊ hoesten kosúkosú nomen 9 ◊ 1 hoest; 2 verkoudheid Synoniem miyoyo :2 -kóta werkwoord ◊ binnengaan, indringen Synoniem -yíngela -kótela werkwoord ◊ partij trekken voor -kótisa werkwoord ◊ binnenlaten kótísá nomen 9/10 ◊ [rooms-katholiek] vormsel kóto telwoord ◊ duizend Synoniem mil kpókósó nomen 9 ◊ moeilijkheden Synoniemen matáta, zololo Krísto nomen 1a ◊ Christus -kúfa werkwoord ◊ 1 sterven Synoniem -wá; 2 versleten zijn -kúfela werkwoord ◊ 1 sterven voor; 2 vurig verlangen kúku nomen 9/10 ◊ 1 keuken; 2 kok -kula werkwoord ◊ uitsmeren, uitstrijken Synoniemen -pakola :1, -tanda :3 -kúla werkwoord ◊ krijgen, verkrijgen kulútu nomen 1a/2 ◊ oudere broer, oudere zus -kúmama werkwoord ◊ eer ontvangen -kúmba werkwoord ◊ 1 [voertuig] besturen; 2 leiden Synoniem -kamba :1; 3 dragen Synoniem -mema -kúmba zémi ◊ zwanger zijn Synoniem -zala :1,1 -kúmisa werkwoord ◊ 1 eren, toejuichen; 2 aanbevelen kúmú nomen 1a/2 ◊ 1 chef; 2 notabele Synoniem mbutamúntu; 3 edele, edelman kúná bijwoord ◊ [weg van spreker en aangesprokene] daar -kunda werkwoord ◊ 1 begraven; 2 planten, zaaien Synoniemen -lóna, -kóna -kundola werkwoord ◊ 1 opgraven; 2 memoreren, zich herinneren; 3 [leerstof] herhalen kunza nomen 9/10 ◊ 1 haar, beharing, lichaamsbeharing Synoniem súki :1; 2 vacht Synoniem súki :2; 3 schaamhaar kupé nomen 9/10 ◊ korte broek, short kurúse nomen 9/10 ◊ kruis kusú nomen 9/10 ◊ 1 worm Synoniem lipiká; 2 made -kúta werkwoord ◊ vinden, aantreffen Synoniem -bómbala :1 -kútana werkwoord ◊ samenkomen, zich verenigen
L labé nomen 9/10 ◊ priester labó1 nomen 9/10 ◊ [vogel] maraboe labó2 nomen 9/10 ◊ 1 laboratorium; 2 schaaf -laka werkwoord ◊ 1 [datum] vastleggen; 2 verwittigen -lakana werkwoord ◊ een datum overeenkomen, met elkaar afspreken -lakela werkwoord ◊ 1 een ontmoeting vastleggen voor; 2 beloven aan Synoniem kána :2; 3 plechtige geloften uitspreken -lakisa werkwoord ◊ 1 onderwijzen, aanleren Synoniem -téya :1; 2 tonen, uitstallen, etaleren, tentoonstellen Synoniem -tanda :2 -lála werkwoord ◊ liggen, slapen -lála nzala ◊ vasten -lála té ◊ waken -lálela werkwoord ◊ 1 slapen op, liggen op; 2 broeden -lálisa werkwoord ◊ 1 neerleggen, naar bed brengen; 2 effenen -lámba werkwoord ◊ [voedsel] koken, klaarmaken -lamuka werkwoord ◊ opstaan, wakker worden -lamusa werkwoord ◊ wekken -landa werkwoord ◊ 1 volgen, achtervolgen; 2 nadoen, nabootsen, imiteren Synoniem mekola lángi nomen 9/10 ◊ kleur -lángwa werkwoord ◊ dronken zijn -lángwisa werkwoord ◊ bedwelmen, benevelen -lápa werkwoord ◊ zweren, een eed afleggen -láta werkwoord ◊ zich aankleden, aantrekken -látisa werkwoord ◊ aankleden -leka werkwoord ◊ 1 voorbijgaan, passeren; 2 teveel zijn; 3 gebeuren -lekaleka werkwoord ◊ zwerven, ronddwalen Synoniemen -wayawaya, -yengayenga :3 léki nomen 4 ◊ jongere zus, jongere broer
141
-lekisa
likásá
-lekisa werkwoord ◊ 1 laten voorbijgaan, overslaan; 2 doen voorbijgaan; 3 overdrijven -lela werkwoord ◊ 1 huilen; 2 rinkelen; 3 [miauwen, blaffen enzovoort] duidt dierengeluiden aan leló bijwoord ◊ vandaag -lemba werkwoord ◊ vermoeid zijn -lembisa werkwoord ◊ 1 vermoeien, verzwakken; 2 versoepelen; 3 vertragen, remmen -lémbola werkwoord ◊ likken -lénda werkwoord ◊ 1 zich versterken; 2 sterker worden Synoniem -yâ :1 -léndisa werkwoord ◊ 1 versterken, verstevigen Synoniem -yíka; 2 aandringen Synoniem kangana :3; 3 aanmoedigen, steunen -lénga werkwoord ◊ trillen, beven letá nomen 9 ◊ 1 staat; 2 regering Synoniem eyángeleli :1 -léyisa werkwoord ◊ 1 voeden; 2 onderhouden libábé nomen 5/6 ◊ pech, tegenslag Synoniemen lisumá, makilá :1 libakú nomen 5/6 ◊ 1 obstakel, struikelblok; 2 gelegenheid, kans; 3 avontuur libála nomen 5/6 ◊ huwelijk Synoniemen makwéla, bolóngani libándá nomen 5/6 ◊ buitenkant na libándá ◊ 1 buiten; 2 buitenland líbanda nomen 5/6 ◊ sportwedstrijd libandela nomen 5/6 ◊ 1 begin Synoniem ebandeli; 2 oorsprong libandi nomen 5 ◊ kaalheid libángá nomen 5/6 ◊ rots, steen libángá ya motúya ◊ diamant Synoniem diyamá libánki nomen 5/6 ◊ sprinkhaan Synoniemen likónko, liyoyo libáta nomen 5/6 ◊ tamme eend libáyá nomen 5/6 ◊ 1 plank, lat, bewerkt hout; 2 paneel, bord; 3 blouse libélá bijwoord ◊ 1 definitief; 2 [tijdsduur] lang Synoniem tíítíítíí :1 Synoniemen lobíko, sékô libéle nomen 5/6 ◊ borst, uier libendé nomen 5/6 ◊ ijzer, metaal Synoniem ebendé líbenga nomen 5/6 ◊ [in kledingstuk] zak Synoniem pokóti líbenga ya mokandá ◊ envelop líbenga ya mosolo ◊ portefeuille libíki nomen 5/6 ◊ redding, heil Synoniem bobíkí :1 libóké nomen 5/6 ◊ 1 pakket, bundel; 2 groep Synoniem lingómbá; 3 vis of vlees
klaargemaakt in bladeren libóko nomen 5/6 ◊ 1 hand; 2 arm Synoniem lobóko liboló nomen 5/6 ◊ vagina libólóngó nomen 5/6 ◊ knie libómá nomen 5/6 ◊ 1 waanzin, krankzinnigheid, bezetenheid; 2 domheid, dwaasheid Synoniemen bololé :2, bozóba :1 libómba nomen 5/6 ◊ [jacht] klem, val libóngo nomen 5/6 ◊ 1 rand, zijkant, oever Synoniem pembéni; 2 kust; 3 haven; 4 toilet libonza nomen 5/6 ◊ cadeau, gift, offerande Synoniem likabo :3 libosó1 bijwoord ◊ 1 eerste; 2 verder; 3 vooruit; 4 eerder, eertijds, vroeger Synoniemen bosó, yambo :1 libosó2 nomen 5/6 ◊ voorkant libosó ya ◊ voor, voordat libóta nomen 5/6 ◊ familie, gezin Synoniem famí libúlú nomen 3/4 ◊ 1 gat, put, gracht; 2 vallei; 3 toilet libumu nomen 5/6 ◊ 1 buik; 2 zwangerschap Synoniem zémi :2 libúndú nomen 5/6 ◊ [bepaalde soort] vis libúngá nomen 5/6 ◊ 1 vergeetachtigheid; 2 fout, vergissing Synoniem fóti Synoniemen bobósani, bobúngi libúngútulú nomen 5/6 ◊ 1 bol; 2 aarde, wereld Synoniemen mokili :1, molóngó :1, sé :1; 3 aardbol libwá telwoord ◊ negen lidésu nomen 5/6 ◊ boon lidusú nomen 5/6 ◊ opening, gat lífelo nomen 5 ◊ hel lifínga nomen 5/6 ◊ 1 belediging Synoniemen mafínga, litúka :2; 2 scheldwoord Synoniem efínga lifúta nomen 5/6 ◊ salaris, loon likabo nomen 5/6 ◊ 1 deel; 2 vrijgevigheid; 3 cadeau, gift, offerande Synoniem libonza likáku nomen 5/6 ◊ aap Synoniem makáko likála nomen 5/6 ◊ gloeiende kooltjes, houtskool Synoniem makála likáma nomen 5/6 ◊ 1 gevaar, risico; 2 ongeval likambo nomen 5/6 ◊ 1 probleem, moeilijkheid Synoniemen kaká :2, tapalé :2; 2 zaak, aangelegenheid Synoniem ngambo :1-2 likámwisi nomen 5/6 ◊ mirakel, wonder likanisi nomen 5/6 ◊ 1 gedachte, idee Synoniem lobánzo; 2 illusie, verbeelding, hersenspinsel Synoniem ndóto :2; 3 hypothese; 4 oordeel likásá nomen 5/6 ◊ blad, papier, vel
142
likata
linzáka
likata nomen 9/10 ◊ 1 teelbal; 2 penis Synoniem soka likáyá nomen 5/6 ◊ 1 sigaret, sigaar; 2 tabak likayábo nomen 5/6 ◊ gezouten vis Synoniem makayábo líkelemba nomen 5 ◊ [vooral in verband met geld] beurtwisseling likémba nomen 5/6 ◊ bakbanaan likenge nomen 5/6 ◊ [insect] cicade líki nomen 5/6 ◊ ei líkilí nomen 5/6 ◊ 1 rekruut; 2 leerling, beginneling likita nomen 5/6 ◊ vergadering, verzameling, conferentie likófi nomen 5/6 ◊ vuistslag likolo nomen 5/6 ◊ 1 voet Synoniem litámbí :1; 2 been Synoniem lokolo :1-2 likoló nomen 5/6 ◊ 1 hemel; 2 paradijs Synoniem paradízu; 3 stroomopwaarts; 4 bovengedeelte likoló ya ◊ door, wegens na likoló ◊ boven likomá nomen 5/6 ◊ geschrift likombe nomen 5/6 ◊ 1 vrijgezel Synoniemen ekombe, monzemba; 2 celibaat; 3 prostitutie Synoniemen kindúmbá, ekóbo likongá nomen 5/6 ◊ 1 speer, lans; 2 wijzer van een uurwerk; 3 schrijfveer Synoniem linzáka :2 likónko nomen 5/6 ◊ sprinkhaan Synoniemen libánki, liyoyo likonzi nomen 5/6 ◊ kolom, zuil, mast líkundú nomen 5/6 ◊ 1 maag; 2 tovenarij, hekserij, magie, beheksing, betovering Synoniemen ndoki, boloki likúníyá nomen 5/6 ◊ jaloezie Synoniem zúwa likútá nomen 5/6 ◊ muntstuk likwúndu nomen 5/6 ◊ [gebruikt door vrouwen om het land te bewerken] mes liláká nomen 5 ◊ rouwperiode Synoniem liwélé lilako nomen 5/6 ◊ raad, advies Synoniemen liyébísí :1, tolí :3 lilálá nomen 5/6 ◊ sinaasappel lilángá nomen 5 ◊ dronkenschap Synoniemen molángwa, bilángwalangwa lilangbá nomen 5/6 ◊ [bepaalde soort] vis lilangwá = lilangbá lilíta nomen 5/6 ◊ graf liloba nomen 5/6 ◊ woord, term lilónga nomen 5 ◊ overwinning Synoniemen elónga, bolóngi :1 limbalé nomen 5/6 ◊ paar
-límbisa werkwoord ◊ vergeven -limbola werkwoord ◊ 1 uitleggen, definiëren, uiteenzetten; 2 interpreteren limeló nomen 5/6 ◊ getal, cijfer, nummer Synoniem motúya :2 limémíya nomen 5/6 ◊ eer, respect Synoniemen kiló :6, lokúmu :1 limonádi nomen 9/10 ◊ limonade limóní nomen 5/6 ◊ visioen limpingá nomen 5/6 ◊ volk, massa, menigte Synoniem bapépele -límwa werkwoord ◊ verdwijnen, oplossen linanási nomen 5/6 ◊ ananas Synoniem ananási lindalála nomen 5/6 ◊ palmtak Synoniem lingalála lindánda nomen 5/6 ◊ accordeon lindonge nomen 5/6 ◊ 1 termiet; 2 termietenheuvel -linga werkwoord ◊ 1 houden van, graag zien; 2 willen; 3 op het punt staan te -línga werkwoord ◊ 1 omhelzen Synoniem yamba :3; 2 omringen, omsluiten, omsingelen; 3 oprollen Synoniem -zínga Lingála nomen 5 ◊ Lingala Nota: Het Lingala in deze woordenlijst is de variant van Kinshasa. lingalála nomen 5/6 ◊ palmtak Synoniem lindalála língbánda nomen 5/6 ◊ slipje língénda nomen 5/6 ◊ 1 stok, staf, wandelstok Synoniem nzeté :1; 2 knuppel -lingisa werkwoord ◊ 1 goedkeuren, akkoord gaan, aanvaarden, toestaan Synoniem ndima; 2 verdragen língolo nomen 5/6 ◊ mango, mangoboom Synoniem mánga lingómbá nomen 5/6 ◊ 1 vereniging Synoniemen lisangá :2, moziki1; 2 groep Synoniem libóké :2 lininísa nomen 5/6 ◊ venster, raam, ruit Synoniem fenétele linivesité nomen 5/6 ◊ universiteit Synoniem kelási :1 líno nomen 5/6 ◊ 1 tand; 2 scherpte Nota: Neemt als meervoud míno. linóngi nomen 5/6 ◊ uitkijktoren, wachttoren linyóko nomen 5/6 ◊ maniok Synoniem manyóko linyuka nomen 5/6 ◊ kruipplant linzáka nomen 5/6 ◊ 1 nagel, klauw; 2 schrijfveer Synoniem likongá :3
143
línzanza
liwélé
línzanza nomen 5/6 ◊ 1 staalplaat; 2 kan; 3 conservenblik, blik lípa nomen 5/6 ◊ brood lipámboli nomen 5/6 ◊ zegen lipandá nomen 5/6 ◊ onafhankelijkheid, autonomie lipápa nomen 5/6 ◊ 1 pantoffel; 2 sandaal Synoniem sapáto :2; 3 slipper lipapú nomen 5/6 ◊ vleugel lipása nomen 5/6 ◊ één van een tweeling lipasó nomen 5/6 ◊ operatie, chirurgische ingreep Synoniem epasó lipata nomen 5/6 ◊ wolk lipatá = lipata lípaté nomen 5/6 ◊ tikkertje lipáti nomen 5/6 ◊ 1 avondmaal; 2 banket, feestmaal lipeka nomen 5/6 ◊ schouder lípéla nomen 5/6 ◊ guave lipiká nomen 5/6 ◊ 1 worm Synoniem kusú :1; 2 regenworm, aardworm Synoniem mosópi lípolómi nomen 5/6 ◊ diploma lipumbwa nomen 5/6 ◊ 1 sprong; 2 vlucht lipúta nomen 5/6 ◊ lendendoek lisálísí nomen 5 ◊ hulp, steun, bijstand Synoniemen lisungí, bosálisani :1 lisangá nomen 5/6 ◊ 1 gemeenschap; 2 vereniging Synoniemen lingómbá :1, moziki1 lisángú nomen 5/6 ◊ maiskolf lisano nomen 5/6 ◊ 1 spel Synoniem bosakani; 2 ontspanning lisapo nomen 5/6 ◊ verhaal, fabel Synoniem lisoló :2 lisási nomen 5/6 ◊ kogel, cartouche liséké nomen 5/6 ◊ [van een dier] hoorn lísekí nomen 5 ◊ gelach, humor lisékwa nomen 5 ◊ verrijzenis Synoniemen sékwa, bosékoyi lisengeli nomen 5/6 ◊ 1 plicht Synoniem lotómo :1; 2 verplichting Synoniem mobéko :3 lisénginiyá nomen 5/6 ◊ verleiding líso nomen 5/6 ◊ oog Nota: Neemt als meervoud míso. lisókó nomen 5/6 ◊ 1 bil; 2 anus, achterwerk lisoló nomen 5/6 ◊ 1 gesprek; 2 verhaal, fabel Synoniem lisapo lisumá nomen 5/6 ◊ pech, tegenslag Synoniemen libábé, makilá :1 lisúmu nomen 5/6 ◊ 1 zonde; 2 misdrijf lisungí nomen 5 ◊ hulp, steun, bijstand Synoniemen lisálísí, bosálisani :1 lisúsa nomen 5/6 ◊ plooi, vouw
lisúsu bijwoord ◊ 1 opnieuw; 2 bovendien litáma nomen 5/6 ◊ wang Synoniem mbángá litámbí nomen 5/6 ◊ 1 voet Synoniemen likolo :1, lokolo :1; 2 voetafdruk, voetzool litangá nomen 5/6 ◊ druppel litángela nomen 5/6 ◊ dictee litángí nomen 5/6 ◊ lectuur, lezing Synoniem botángi :1 litaníya nomen 5/6 ◊ litanie litembele nomen 5/6 ◊ [van twee soorten bataat] knol litembelebángi nomen 5/6 ◊ bataat Synoniem mbálá litéya nomen 5/6 ◊ 1 les Synoniem kelási :2; 2 scholing, opleiding, vorming Synoniemen tolí :2, bobókoli :2, boyékoli :1; 3 moraal litínda nomen 5 ◊ imperatief Synoniem etínda litíti nomen 5/6 ◊ grassprietje litokó nomen 5/6 ◊ mat litókó nomen 5/6 ◊ conjunctivitis, oogontsteking litolú nomen 5/6 ◊ navel Synoniem motolú litómba nomen 5/6 ◊ 1 voordeel, winst, profijt Synoniem matabísi :3; 2 verdienste litómbélí nomen 5/6 ◊ gelukwens litóndí nomen 5/6 ◊ 1 volheid, verzadiging; 2 dankbetuiging, dank Synoniem botóndi litóngáná nomen 5/6 ◊ abces lítongé nomen 5/6 ◊ klimplant litóngi nomen 5/6 ◊ kritiek Synoniem botóngi litóngí nomen 5/6 ◊ 1 gebouw Synoniem ndáko :3; 2 constructie litónó nomen 5/6 ◊ vlek, smet Synoniem mbindo :2 litóyi nomen 5/6 ◊ oor litúka nomen 5/6 ◊ 1 kwetsuur, wonde Synoniem pótá :1; 2 belediging Synoniemen lifínga :1, efínga :1, mafínga litúká nomen 5/6 ◊ kooktoestel litundú nomen 5/6 ◊ 1 trots, fierheid Synoniem loléndo; 2 tevredenheid Synoniemen bosepeli :4, esengo :3 litúnele nomen 5/6 ◊ 1 vraag Synoniemen motúna, botúni :1; 2 verzoek Synoniem bosénge litungisi nomen 5/6 ◊ 1 zorg; 2 verveling Synoniem mabánzo litungúlu nomen 5/6 ◊ knoflook litútú nomen 5/6 ◊ 1 zwelling, tumor; 2 blaar liwá nomen 5/6 ◊ overlijden, sterfte, dood liwalatata nomen 5/6 ◊ hagedis liwélé nomen 5/6 ◊ rouwperiode Synoniem liláká
144
-líya
-lónga
-líya werkwoord ◊ 1 eten, verorberen; 2 verscheuren liyaka nomen 5/6 ◊ parel Synoniem mayaka liyási nomen 5/6 ◊ dauw, dauwdruppel Synoniem mboloko liyébani nomen 5/6 ◊ kennis Synoniem boyébani :1 liyébí nomen 5/6 ◊ 1 kennis, bekende Synoniem moyébani :2; 2 kennis, wetenschap Synoniem boyébi liyébísí nomen 5/6 ◊ 1 raad, advies Synoniemen lilako, tolí :3; 2 aanwijzing; 3 informatie liyebu nomen 5/6 ◊ champignon liyemi nomen 5/6 ◊ 1 tekening, schilderij; 2 schema, diagram liyengelenge nomen 5/6 ◊ aansporing liyókí nomen 5/6 ◊ 1 gehoor; 2 gevoel, gewaarwording liyoyo nomen 5/6 ◊ sprinkhaan Synoniemen libánki, likónko lizalí nomen 5/6 ◊ aard, karakter, natuur Synoniem motéma :3 lízeká nomen 5/6 ◊ rieten scherm lizézé nomen 5/6 ◊ gitaar Synoniem lokombé líziba nomen 5/6 ◊ 1 bron; 2 vijver lizíni nomen 5/6 ◊ fabriek Synoniemen izini, esálelo :2 lizombí nomen 5/6 ◊ slib, slijk, modder Synoniemen potopóto, mámbótu lizuká nomen 5/6 ◊ dam -loba werkwoord ◊ zeggen, spreken lobábo nomen 11/6 ◊ harpoen lobángá nomen 11/6 ◊ kaak Synoniem ebángá lobángu nomen 11 ◊ snelheid Synoniemen elúlú :2, mbángu1:2, swí :2 lobánzo nomen 11/6 ◊ gedachte, idee Synoniem likanisi :1 lobebú nomen 11/6 ◊ lip Synoniemen ebebú, etéké ya monoko, mbebo -lobela werkwoord ◊ 1 zeggen aan, spreken tegen; 2 een bevel doorgeven lóbí bijwoord ◊ 1 gisteren; 2 morgen lóbí kúná ◊ eergisteren, overmorgen lobíko nomen 11/6 ◊ 1 definitief; 2 [tijdsduur] lang Synoniem tíítíítíí :1 Synoniemen sékô, libélá lóbílóbí bijwoord ◊ binnenkort lobóko nomen 11/6 ◊ 1 hand; 2 arm Synoniem libóko lobwákú nomen 11/6 ◊ afgrond lofúndo nomen 11 ◊ arrogantie, pretentie, onbeschaamdheid
lokelé nomen 11/6 ◊ 1 oester, oesterschelp; 2 lepel Synoniem lútu lokéto nomen 11/6 ◊ 1 heup; 2 taille, middel lokitó nomen 11 ◊ 1 lawaai Synoniem makeléle :1; 2 tumult -loko werkwoord ◊ beheksen, betoveren lokóla voegwoord ◊ 1 zoals Synoniem motíndo2:1; 2 ook Synoniem motíndo2:2; 3 alsof lokóla te ◊ alsof lokolé nomen 11/6 ◊ 1 kleine tamtam; 2 boomholte lokolo nomen 11/6 ◊ 1 voet Synoniemen likolo :1, litámbí :1; 2 been Synoniem likolo :2; 3 wiel lokombé nomen 11/6 ◊ gitaar Synoniem lizézé lokósó nomen 11 ◊ gulzigheid -lokota werkwoord ◊ oprapen lokóta nomen 11/6 ◊ taal, dialect Synoniem monoko1:2 -lokoto werkwoord ◊ rapen lokúmu nomen 11/6 ◊ 1 eer, respect Synoniemen limémíya, kiló :6; 2 glorie, prestige Synoniem kémbo :3 lokúnawu nomen 11/6 ◊ huisjesslak Synoniem mbembé lokutá nomen 11 ◊ 1 leugen, onwaarheid; 2 bedrog, oplichterij Synoniem polosó :1; 3 hypocrisie Synoniem bokósi lókútu nomen 11 ◊ klap, slag Synoniem mbatá -lola werkwoord ◊ 1 branden; 2 verbranden, aanbranden Synoniem -tumba Synoniemen pela, -zíka, -tumbama loláká nomen 11/6 ◊ stem Synoniem mongóngó :1 lolembe nomen 11/6 ◊ milt lolému nomen 11/6 ◊ tong loléndo nomen 11 ◊ trots, fierheid Synoniem litundú :1 loléngé nomen 11/6 ◊ 1 manier, wijze Synoniem ndéngé; 2 klasse, soort loma nomen 11 ◊ sadisme, leedvermaak lománde nomen 11 ◊ boete lomíngo nomen 11 ◊ zondag Synoniem eyenga :3 lomongí nomen 11 ◊ traagheid Synoniem bowúmeli :2 -lóna werkwoord ◊ planten, zaaien Synoniemen -kóna, -kunda :2 londendé nomen 11 ◊ mist -lónga werkwoord ◊ 1 winnen, overwinnen; 2 gelijk hebben
145
-lóngana
malémbe
-lóngana werkwoord ◊ trouwen, huwen Synoniemen -bála, -kwéla lóngo nomen 11/6 ◊ [schip] anker -longobana werkwoord ◊ 1 aanpassen, corrigeren; 2 samenvallen; 3 toegeven -longola werkwoord ◊ 1 wegnemen, verwijderen Synoniem -bótola :1; 2 ontwaken; 3 aftrekken; 4 ontwrichten -longola mwána na mabéle ◊ verbieden longónya nomen 11 ◊ 1 felicitatie; 2 hulde -longwa werkwoord ◊ 1 gaan; 2 verlaten, vertrekken Synoniemen -kenda, -kende lopángo nomen 11/6 ◊ perceel, domein lopélé nomen 11/6 ◊ staart Synoniem mokíla lopitálo nomen 11/6 ◊ hospitaal, ziekenhuis lopótó nomen 11 ◊ Europese taal losáko nomen 11/6 ◊ groet Synoniem mbóte losámbo nomen 11/6 ◊ 1 gebed, smeekbede Synoniem mabóndeli; 2 lofdicht; 3 cultus losébá nomen 11/6 ◊ sirene, hoorn loséndé nomen 11/6 ◊ 1 stekel Synoniem nzúbe :1; 2 splinter -lóta werkwoord ◊ [in de slaap] dromen lotéle nomen 9/10 ◊ hotel lotilíki nomen 11 ◊ elektriciteit lotoko nomen 11 ◊ alcohol, alcoholische drank Synoniem masanga lotómo nomen 11/6 ◊ 1 plicht Synoniem lisengeli :1; 2 werk Synoniem mosálá; 3 functie loyémbo nomen 11/6 ◊ 1 lied, gezang Synoniem nzémbo; 2 melodie lóyi nomen 9 ◊ 1 rivier, stroom Synoniem ebale; 2 vakantie Synoniemen bopémi :2, eyenga :2 lozálya nomen 7/8 ◊ rozenkrans -lubwa werkwoord ◊ lozen, ontladen -luka werkwoord ◊ 1 zoeken; 2 onderzoeken Synoniem -tálela :3 -lúka werkwoord ◊ roeien -lúla werkwoord ◊ 1 begeren; 2 wensen, verlangen; 3 nastreven -lumba werkwoord ◊ geuren lútu nomen 9/10 ◊ lepel Synoniem lokelé :2 -lwâ werkwoord ◊ overgeven, braken Synoniem –sánza
M maba nomen 6 ◊ lepra mabánzo nomen 6 ◊ 1 zorg; 2 verveling Synoniem litungisi mabé1 veranderlijk adjectief ◊ slecht mabé2 bijwoord ◊ slecht mabelé nomen 6 ◊ aarde, klei mabéle nomen 6 ◊ moedermelk mabína nomen 6 ◊ dans Synoniem bobíni mabóko nomen 6 ◊ 1 bijval, toejuiching; 2 applaus Synoniem bokúmisi :2 mabóndeli nomen 6 ◊ gebed, smeekbede Synoniem losámbo :1 mafínga nomen 6 ◊ belediging Synoniemen lifínga :1, efínga :1, litúka :2 mafúta nomen 6 ◊ olie magazíni nomen 9/10 ◊ winkel, boetiek Synoniem butíki makáko nomen 9/10 ◊ aap Synoniem likáku makála nomen 6 ◊ gloeiende kooltjes, houtskool Synoniem likála mákalékalé bijwoord ◊ ruggelings makángo nomen 1a/2 ◊ minnares, minnaar makanisi nomen 5/6 ◊ 1 gedachten, ideeën; 2 verbeeldingen; 3 oordelen; 4 plan, project; 5 complot makási1 onveranderlijk adjectief ◊ 1 moeilijk; 2 hard; 3 sterk, stevig; 4 druk makási2 bijwoord ◊ intens makayábo nomen 6 ◊ gezouten vis Synoniem likayábo makeléle nomen 6 ◊ 1 lawaai Synoniem lokitó :1; 2 conflict, ruzie Synoniem etumba :4 makilá nomen 6 ◊ bloed makilá mabé ◊ pech, tegenslag Synoniemen lisumá, libábé makokí nomen 6 ◊ behoeften, vereisten makwánza nomen 6 ◊ schurft makwéla nomen 6 ◊ huwelijk Synoniemen libála, bolóngani maládi nomen 6 ◊ ziekte Synoniem bokono malámu onveranderlijk adjectief ◊ 1 goed, perfect Synoniem kólóngónú; 2 gelukkig Synoniem malongá1 malámu penzá ◊ prima malémbe1 bijwoord ◊ 1 traag; 2 zacht malémbe2 onveranderlijk adjectief ◊ traag
146
malíli
mbéto
malíli nomen 6 ◊ koude, kilte, frisheid Synoniem piyó maloba nomen 6 ◊ redevoering, vertoog malongá1 onveranderlijk adjectief ◊ 1 goed, perfect Synoniem kólóngónú; 2 gelukkig Synoniem malámu malongá2 nomen 6 ◊ 1 gerechtigheid, rechtvaardigheid; 2 eerlijkheid, oprechtheid; 3 gelijkheid Synoniem bosémbo malóngi nomen 6 ◊ 1 goede raad; 2 catechese mamá nomen 1a/2 ◊ 1 moeder, mama; 2 mevrouw mamá na mosolo ◊ kapitaal, vermogen Synoniem kita mamá na mbóngo ◊ kapitaal, vermogen Synoniem kita mámbótu nomen 6 ◊ slib, slijk, modder Synoniemen potopóto, lizombí mamélo nomen 6 ◊ religieus mamíwata nomen 6 ◊ 1 [mythologische figuur] zeemeermin, waternimf; 2 schoonheid, mooie vrouw manáka nomen 6 ◊ 1 kalender; 2 agenda mandalíni nomen 6 ◊ mandarijn, mandarijnboom mandéfu nomen 6 ◊ baard, sik manéti nomen 6 ◊ bril Synoniemen talatála :2, matalatála mánga nomen 6 ◊ mango, mangoboom Synoniem língolo mangenzi nomen 6 ◊ mondontsteking mángúngú nomen 6 ◊ opschepperij, bluf, grootspraak Synoniem bofúndi :3 mángwele nomen 6 ◊ vaccin, inenting maníka nomen 6 ◊ kerkhof, begraafplaats Synoniem bikunda manyóko nomen 6 ◊ maniok Synoniem linyóko -manyola werkwoord ◊ denken, menen Synoniemen -bánza, -kanisa mapása nomen 6 ◊ tweeling mapingá nomen 6 ◊ massa marénda nomen 6 ◊ kantwerk masandísí nomen 6 ◊ 1 goederen Synoniem bilóko; 2 koopwaar masanga nomen 6 ◊ alcohol, alcoholische drank Synoniem lotoko masanga ya mbíla ◊ palmwijn masángú nomen 5/6 ◊ mais masásámbá nomen 6 ◊ oksel masási nomen 6 ◊ munitie masíni nomen 6 ◊ 1 machine, apparaat; 2 trein Synoniem engbunduka :1 masó nomen 6 ◊ metser
masta nomen 1a/2 ◊ vriend, kameraad, makker Synoniemen dî :1, moníngá :1, moyébani :1 masúba nomen 6 ◊ urine masúwa nomen 6 ◊ boot, schip, vaartuig -mata werkwoord ◊ klimmen, beklimmen Synoniem -buta :3 matabísi nomen 6 ◊ 1 fooi, drinkgeld; 2 smeergeld; 3 voordeel, winst, profijt Synoniem litómba :1 matalatála nomen 6 ◊ bril Synoniemen talatála :2, manéti matámbolí nomen 6 ◊ toerisme matáta nomen 6 ◊ moeilijkheden Synoniemen zololo, kpókósó matembele nomen 6 ◊ bladeren van de bataat matíti nomen 6 ◊ gras Cf. litíti matúmolí nomen 6 ◊ plagerij, provocatie mawa onveranderlijk adjectief ◊ 1 triest, verdriet; 2 ongeluk Synoniem botutu mayaka nomen 6 ◊ parel Synoniem liyaka mayéle nomen 6 ◊ verstand Synoniemen bongó :2, bwányá :2 máyi nomen 6 ◊ water máyi na míso ◊ 1 traan Synoniemen eleli :1, elelo :1; 2 tranen mbala nomen 9/10 ◊ keer, maal mbala mókó ◊ meteen Synoniem sikáwa :2 mbálá nomen 9/10 ◊ bataat Synoniem litembelebángi mbálákáká bijwoord ◊ onverwacht, plots, bruusk mbanda nomen 1a/2 ◊ 1 bijvrouw; 2 rivaal mbángá nomen 9/10 ◊ wang Synoniem litáma mbángu1 onveranderlijk adjectief ◊ 1 vlug, snel Synoniemen nokí, mbángu2; 2 snelheid Synoniem lobángu; 3 haast Synoniemen elúlú, swí mbángu2 bijwoord ◊ vlug, snel Synoniemen nokí, elúlú :1, mbángu1:1, swí :1 mbatá nomen 9/10 ◊ klap, slag Synoniem lókútu mbéba nomen 9 ◊ fout, mankement mbebo nomen 9/10 ◊ lip Synoniemen ebebú, lobebú, etéké ya monoko mbele bijwoord ◊ 1 dan, in dat geval Synoniem ndê; 2 dus, bijgevolg Synoniemen ndé :1, bôngó :2; 3 aldus, zo, op die manier Synoniemen ndé :2, bôngó :1, boye mbelí nomen 9/10 ◊ mes mwâ mbelí ◊ zakmes Synoniem kanífi mbembé nomen 9/10 ◊ huisjesslak Synoniem lokúnawu mbéto nomen 9/10 ◊ slaapmat, bed
147
mbíka
mobete
mbíka nomen 9/10 ◊ pompoen mbíla nomen 9/10 ◊ palmnoot, palmplant mbilíka nomen 9/10 ◊ kruik, karaf, koelkan Synoniem elokó mbindo nomen 9/10 ◊ 1 vuil, vuiligheid Synoniem salité; 2 vlek, smet Synoniem litónó mbinga nomen 9/10 ◊ 1 dikte, breedte; 2 grootte Synoniem bonéne :1-2 mbínzó nomen 9/10 ◊ eetbare rups mbísi nomen 9/10 ◊ vis mbóka nomen 9/10 ◊ 1 stad Synoniemen víli, engumbá :1; 2 dorp; 3 landschap; 4 verblijfplaats, domicilie mboloko nomen 9/10 ◊ 1 dauw, dauwdruppel Synoniem liyási; 2 waterdamp mbólókó nomen 9/10 ◊ antiloop mbondá nomen 9/10 ◊ tamtam, trommel mbóngé nomen 9/10 ◊ [water] golf mbóngo nomen 9/10 ◊ 1 geld Synoniemen falánga, mosolo; 2 rijkdom, fortuin Synoniemen bomengo :1, kita :4 mbóngwana nomen 9/10 ◊ 1 verandering, transformatie Synoniemen bobaluki :1, bobóngwani :1; 2 zegening, inwijding, inzegening, consecratie Synoniem bobenisi mbótama nomen 9/10 ◊ 1 geboorte; 2 Christus' geboorte mbóte nomen 9/10 ◊ groet Synoniem losáko mbóte na yó ◊ goedendag, hallo mbú nomen 9/10 ◊ zee, oceaan mbúla nomen 9/10 ◊ 1 regen Synoniem epanzamakita; 2 jaar Synoniem mobú :1 mbúla ya mabángá ◊ hagel, hagelbui mbuma nomen 9/10 ◊ 1 fruit, vrucht; 2 zaad, pit Synoniem mokókóló mbuma ya káti ◊ zaad, pit Synoniem mokókóló mbutamúntu nomen 1/2 ◊ notabele Synoniem kúmú :2 mbwá nomen 9/10 ◊ hond -meka werkwoord ◊ 1 meten, wegen; 2 proberen, trachten; 3 smaken, proeven Synoniem -yóka :3; 4 genieten van -mekana werkwoord ◊ wedijveren mekanisié nomen 1a/2 ◊ monteur, machinist, reparateur -mekisa werkwoord ◊ vergelijken Synoniem kokisa :2 -mekola werkwoord ◊ nadoen, nabootsen, imiteren Synoniem -landa :2 -mela werkwoord ◊ 1 drinken; 2 innemen; 3
roken; 4 zuigen -melama werkwoord ◊ 1 gedronken worden; 2 afstand nemen -mema werkwoord ◊ dragen Synoniem -kúmba :3 mémé nomen 9/10 ◊ schaap, ooi -memya werkwoord ◊ respecteren, eren mésa nomen 9/10 ◊ tafel -mesana werkwoord ◊ gewoon worden míbalé telwoord ◊ 1 twee; 2 paar mikolóbe nomen 9/10 ◊ microbe mikró nomen 9/10 ◊ microfoon mil telwoord ◊ duizend Synoniem kóto míliki nomen 3/4 ◊ melk -míma werkwoord ◊ spijt hebben, betreuren Synoniem -yóka :1 mindondó nomen 3/4 ◊ [administratief] moeilijkheden, problemen míneyi telwoord ◊ vier mingayi nomen 3/4 ◊ krampen, reumatiek míngi1 bijwoord ◊ zeer, erg míngi2 onveranderlijk adjectief ◊ veel Nota: Bij ontelbare substantieven. minóti nomen 3/4 ◊ handboeien minute nomen 9 ◊ minuut minzóto nomen 4 ◊ 1 sterren; 2 sterrenbeeld mísa nomen 1a/2 ◊ mis, kerkdienst mísáto telwoord ◊ drie mísiyoni nomen 9/10 ◊ 1 protestantisme; 2 protestantse missiepost míso nomen 5/6 ◊ 1 ogen; 2 zicht Synoniem bomóni míso nga nomen 6 ◊ waakzaamheid, behoedzaamheid Synoniem bokébi :3 mítáno telwoord ◊ vijf miyoyo nomen 3/4 ◊ 1 snot; 2 verkoudheid Synoniem kosúkosú :2 mobáli nomen 3/4 ◊ man mobangé nomen 3/4, 1/2 ◊ oudere, bejaarde Synoniem paka mobáteli nomen 1/2 ◊ bewaker, beschermer Synoniem sínzílí :1 mobátisi nomen 1/2 ◊ doper mobéko nomen 3/4 ◊ 1 wet Synoniem motíndo1:1; 2 reglement; 3 verplichting Synoniem lisengeli :2 mobéli nomen 1/2 ◊ zieke, patiënt mobémbo nomen 3/4 ◊ reis mobesu bijwoord ◊ heftig, onbeheerst mobésu veranderlijk adjectief ◊ rauw, niet gekookt mobete nomen 3/4 ◊ manen, lokken, haarbos
148
mobíkisi
molángwa
mobíkisi nomen 1/2 ◊ redder mobimba nomen 3/4 ◊ 1 totaliteit; 2 volledig Synoniem tû :2; 3 heel, helemaal mobobé nomen 1/2 ◊ 1 nietsnut Synoniem nyangalakáta :2; 2 bengel; 3 sul mobókoli nomen 1/2 ◊ opvoeder mobóla nomen 1/2 ◊ arme, behoeftige Synoniemen mokéleli, mozángi :1 mobomi nomen 1/2 ◊ moordenaar mobondo nomen 3/4 ◊ vloek, vervloeking, verwensing mobóngá nomen 3/4 ◊ houten blok, balk mobóngi nomen 3/4 ◊ waterslang mobongisi nomen 1/2 ◊ hersteller mobóngwáná nomen 3/4 ◊ omwenteling mobóti nomen 1/2 ◊ ouder mobótisi nomen 1/2 ◊ verloskundige, vroedvrouw mobú nomen 3/4 ◊ 1 jaar Synoniem mbúla :2; 2 tijdperk, periode Synoniem eleko :2 mobúlú1 nomen 3/4 ◊ 1 wanorde, chaos Synoniem yémbéléyembele :2; 2 oorlog Synoniem etumba :2 mobúlú2 onveranderlijk adjectief ◊ onstuimig mofiníko nomen 3/4 ◊ deksel Synoniem ezibele :2 mofúndi nomen 1/2 ◊ 1 arrogant persoon; 2 aanklager mofúteli nomen 1/2 ◊ huurder mokába nomen 3/4 ◊ riem mokabi nomen 1/2 ◊ 1 verrader Synoniem motéki :2; 2 schurk mokaboli nomen 3/4 ◊ verdeler mokakatano nomen 3/4 ◊ 1 verwarring, chaos; 2 moeilijkheid, complicatie mokambi nomen 1/2 ◊ 1 begeleider; 2 directeur, chef Synoniem moyángeli :1 mokandá nomen 3/4 ◊ 1 brief; 2 biljet; 3 officiële papieren, document; 4 boek mokáno nomen 3/4 ◊ 1 devies; 2 beslissing mokasa nomen 3/4 ◊ jeuk, kriebel mókáté nomen 3/4 ◊ beignet moké1 veranderlijk adjectief ◊ 1 klein Synoniem mokúsé :3; 2 dun; 3 slank moké2 bijwoord ◊ 1 maar, slechts, weinig; 2 een beetje Synoniemen mwâ, kamwâ mokéleli nomen 1/2 ◊ arme, behoeftige Synoniemen mobóla, mozángi :1 mokeli nomen 1/2 ◊ 1 schepper Synoniem mozalisi; 2 ontwerper Synoniem moyemi :1 mokíla nomen 3/4 ◊ staart Synoniem lopélé mokili nomen 3/4 ◊ 1 aarde, wereld
Synoniemen libúngútulú :2, molóngó :1, sé :1; 2 universum, heelal, kosmos Synoniemen sé :2, molóngó :2; 3 land; 4 continent; 5 leven Synoniem bomoyi :1 mókó telwoord ◊ 1 een; 2 zelf Synoniem penzá :2; 3 alleen; 4 sommige, bepaalde, zekere; 5 eigen mókó pámba ◊ enig sé mókó ◊ enig mókó káka ◊ enig mokokani nomen 1/2 ◊ gelijke, evenwaardige mokókóló nomen 3/4 ◊ zaad, pit Synoniem mbuma :2,1 mokolo nomen 3/4 ◊ dag mokolo níni ◊ wanneer mokolo ya libosó ◊ maandag mokolo ya míbalé ◊ dinsdag mokolo ya mísáto ◊ woensdag mokolo ya míneyi ◊ donderdag mokolo ya mítáno ◊ vrijdag mokolo mókó ◊ ooit mokolo mókó té ◊ nooit mikolo nyónso ◊ altijd, steeds Synoniem tángo1:1 mokóló1 nomen 1/2 ◊ eigenaar, bezitter, beheerder, titularis Synoniem kóló mokóló2 nomen 3/4 ◊ 1 volwassene; 2 oudere mokomi nomen 1/2 ◊ schrijver, auteur mokongo nomen 3/4 ◊ rug mokonzi nomen 1/2 ◊ leider, verantwoordelijke, koning mokósi nomen 1/2 ◊ leugenaar, hypocriet mokrísto nomen 1/2 ◊ christen mokúfeli nomen 1/2 ◊ weduwnaar, weduwe Synoniem mokúfisi mokúfisi nomen 1/2 ◊ weduwnaar, weduwe Synoniem mokúfeli mókúmbá nomen 3/4 ◊ last mokúmbi nomen 1/2 ◊ 1 drager, transporteur Synoniemen momemi, motómbi; 2 chauffeur, bestuurder Synoniem soféle mokúsé veranderlijk adjectief ◊ 1 kort; 2 laag; 3 klein Synoniem moké1:1 mokúwa nomen 3/4 ◊ 1 bot, been; 2 graat molakisi nomen 1/2 ◊ 1 leerkracht, leraar, onderwijzer, docent; 2 instructeur Synoniem motéyi molandi nomen 1/2 ◊ adept, volgeling, aanhanger molangi nomen 3/4 ◊ fles molangi moké ◊ flacon molángwa nomen 3 ◊ dronkenschap
149
molángwi
mosálisi
Synoniemen lilángá, bilángwalangwa molángwi nomen 1/2 ◊ dronkaard moláto nomen 3/4 ◊ 1 kledingstuk; 2 stof Synoniem elambá molayí veranderlijk adjectief ◊ 1 lang; 2 hoog; 3 groot Synoniem monéne :1 moleki nomen 1/2 ◊ voorbijganger moléndé nomen 3/4 ◊ doorzettingsvermogen, volharding molílí nomen 3/4 ◊ duisternis molimboli nomen 1/2 ◊ tolk molimo nomen 3/4 ◊ ziel mólinga nomen 3/4 ◊ rook molingami nomen 1/2 ◊ geliefde molobeli nomen 1/2 ◊ woordvoerder molóna nomen 3/4 ◊ plant molongó nomen 3/4 ◊ orde, klasse, categorie, rang molóngó nomen 3/4 ◊ 1 aarde, wereld Synoniemen libúngútulú :2, mokili :1, sé :1; 2 universum, heelal, kosmos Synoniemen sé :2, mokili :2; 3 rij Synoniem ngala :2 molúkí nomen 1/2 ◊ kanovaarder molúlú nomen 3/4 ◊ ceremonie molungé nomen 3/4 ◊ warmte, hitte mombonda nomen 3/4 ◊ schoorsteen mombóngo nomen 3/4 ◊ handel momekano nomen 3/4 ◊ 1 wedstrijd, competitie; 2 proef, examen; 3 concurrentie, competitie, rivaliteit Synoniem bomekani; 4 kampioenschap momemi nomen 1/2 ◊ drager, transporteur Synoniemen motómbi, mokúmbi :1 momesano nomen 3/4 ◊ gewoonte, routine Synoniemen momeseno, bomeseni ya momesano ◊ gewoon momeseno = momesano -momita werkwoord ◊ betasten, bevoelen -móna werkwoord ◊ zien -móna sánzá ◊ ongesteld zijn, menstrueren monama nomen 3/4 ◊ regenboog monánga nomen 3/4 ◊ ontvangst, onthaal, gastvrijheid mondélé nomen 3/4 ◊ blanke móndengé nomen 3/4 ◊ waagstuk, uitdaging, weddenschap mondúki nomen 3/4 ◊ geweer, vuurwapen Synoniemen bondóki, ebundele mondúle nomen 3/4 ◊ muziek -mónela werkwoord ◊ 1 zien voor; 2 minachten, geringschatten Synoniemen -yina :2, -bóya :5 monéne veranderlijk adjectief ◊ 1 groot
Synoniem molayí :3; 2 dik Mongála nomen 1/2 ◊ Bangalaspreker mónganga nomen 3/4, 1/2 ◊ dokter, geneesheer mongóngó nomen 3/4 ◊ 1 stem Synoniem loláká; 2 keel mongúná nomen 3/4 ◊ vijand moníngá nomen 1/2 ◊ 1 vriend, kameraad, makker Synoniemen dî :1, masta, moyébani :1; 2 gezel moníngá ya motéma ◊ boezemvriend moniyolólo nomen 3/4 ◊ keten, ketting monkíki nomen 3/4 ◊ wenkbrauw monoko1 nomen 3/4 ◊ 1 mond; 2 taal, dialect Synoniem lokóta; 3 ingang monoko ya ndáko ◊ deur monoko2 nomen 1/2 ◊ kletskous monsóki nomen 3/4 ◊ tandenborstel Synoniem nzeté :1 mónteké nomen 3/4 ◊ maniokpap móntele nomen 9/10 ◊ horloge, uurwerk monyámá nomen 3/4 ◊ vislijn Synoniem ndóbo :2 monyóko nomen 3/4 ◊ foltering, lijfstraf monzele nomen 1/2 ◊ 1 schoonheid, bevalligheid Synoniem bonzéngá :2; 2 koketterie monzemba nomen 1/2 ◊ vrijgezel Synoniemen ekombe, likombe :1 monzóto nomen 3/4 ◊ ster mopagáno nomen 1/2 ◊ heiden Synoniem mopakáno mopakáno nomen 1/2 ◊ heiden Synoniem mopagáno mopanzí nomen 3/4 ◊ 1 flank, zijde, kant, zijkant Synoniem panzí :1; 2 heup, bil Synoniem panzí :2; 3 longontsteking mopaya nomen 1/2 ◊ 1 bezoeker, gast; 2 vreemdeling mopéndé nomen 3/4 ◊ kuit mopepe nomen 3/4 ◊ 1 adem, ademhaling Synoniem péma :1; 2 wind mopími nomen 1/2 ◊ gierigaard, vrek Synoniem moyími2 mopó nomen 9/10 ◊ zaadje, pitje moponami nomen 3/4 ◊ 1 keuze, stem; 2 verkiezing, stemming Synoniemen vóti, boponi :1-2 mosáká nomen 3/4 ◊ 1 palmolie, palmsap; 2 saus van palmolie Synoniem mwámba mosálá nomen 3/4 ◊ werk Synoniem lotómo :2 mosáli nomen 1/2 ◊ werker, arbeider mosáli ekeko nomen 1/2 ◊ beeldhouwer mosálisi nomen 1/2 ◊ hulp, medewerker
150
mosámbeli
mowéyi
mosámbeli nomen 1/2 ◊ advocaat, tussenpersoon Synoniem avoká mosámbi nomen 1/2 ◊ pleister, pleiter, procesvoerder mosámbisi nomen 1/2 ◊ rechter Synoniem zúzi mosangeli nomen 1/2 ◊ 1 aankondiger, bode; 2 bekeerder; 3 apostel Synoniem apóstolo; 4 voorvechter mosangó nomen 3/4 ◊ aubergine mosánto nomen 1/2 ◊ heilige Synoniem santo mosapi nomen 3/4 ◊ vinger moseki nomen 1/2 ◊ spotter, grappenmaker moselú nomen 3 ◊ 1 glad Synoniem kolókoló :1; 2 glibberig mosénzi nomen 1/2 ◊ lomperik, onbeschofterik mosíká bijwoord ◊ 1 ver; 2 laat mosikólámí nomen 1/2 ◊ vrijgekochte mosisá nomen 3/4 ◊ 1 ader, slagader, aorta; 2 zenuw mosolo nomen 3/4 ◊ geld Synoniemen falánga, mbóngo :1 mosolo ya libála ◊ bruidsschat mosómbi nomen 1/2 ◊ koper, klant mosópi nomen 3/4 ◊ regenworm, aardworm Synoniem lipiká mosopó nomen 3/4 ◊ darm, ingewand mosúkisi nomen 1/2 ◊ bemiddelaar Synoniem súkísá mosumuki nomen 1/2 ◊ zondaar mosuni nomen 3/4 ◊ 1 [lichaam] vlees; 2 vruchtvlees mosúsu1 nomen 3/4 ◊ ander Nota: Voor dingen. mosúsu2 nomen 1/2 ◊ ander Nota: Voor mensen. Meervoud kan ook bamosúsu of bamisúsu zijn. mosútú nomen 1/2 ◊ onbesneden man motakálá nomen 3/4 ◊ naaktheid Synoniem bolúmbú motákálá nomen 3/4 ◊ 1 oven; 2 rooster, grill motali nomen 1/2 ◊ kijker motámbo nomen 3/4 ◊ 1 valstrik, hinderlaag; 2 fopperij motángo nomen 3/4 ◊ aantal, hoeveelheid motatoli nomen 1/2 ◊ getuige Synoniemen temó, temwé móteké nomen 3 ◊ puree op basis van maniok of bloem motéki nomen 1/2 ◊ 1 verkoper, handelaar; 2 verrader Synoniem mokabi :1 motékisi nomen 1/2 ◊ kleinhandelaar, detailhandelaar, slijter, doorverkoper
motéle nomen 3/4 ◊ motor motelengani nomen 1/2 ◊ zwerver, vagebond, landloper motéma nomen 3/4 ◊ 1 hart; 2 gevoelens; 3 aard, karakter, natuur Synoniem lizalí motéma molayí ◊ verdraagzaamheid, toegeeflijkheid motéma likoló ◊ ongerustheid na motéma mókó ◊ graag motéma likoló ◊ bang motete nomen 1/2 ◊ getrouwde vrouw zonder kind motéyi nomen 1/2 ◊ 1 leerkracht, leraar, onderwijzer, docent; 2 instructeur Synoniem molakisi motíndo1 nomen 3/4 ◊ 1 wet Synoniem mobéko :1; 2 instructie, bevel; 3 soort, genre motíndo2 voegwoord ◊ 1 zoals; 2 ook Synoniem lokóla :1-2 moto nomen 1/2 ◊ mens, persoon moto ya máyi ◊ oeverbewoner moto ya maláli ◊ zieke moto ya mobóngo ◊ handelaar moto wa ndoki ◊ heks, tovenaar, magiër moto ya bokila ◊ jager moto mókó té ◊ niemand moto nyónso ◊ iedereen motó nomen 3/4 ◊ hoofd, kop móto nomen 3/4 ◊ vuur motóbá telwoord ◊ zes motoki nomen 3/4 ◊ transpiratie, zweet motolú nomen 3/4 ◊ navel Synoniem litolú motómbi nomen 1/2 ◊ drager, transporteur Synoniemen momemi, mokúmbi :1 motongá nomen 3/4 ◊ kam, haarborstel Synoniem kisanóla motongi nomen 1/2 ◊ handwever, breister motóngi nomen 1/2 ◊ bouwer mótópe nomen 3/4 ◊ 1 bal, voetbal Synoniemen bále :1, ndembó; 2 ballon; 3 rubber, elastiek mótuka nomen 3/4 ◊ auto, voertuig motúna nomen 3/4 ◊ vraag Synoniemen bosénge :1, litúnele :1, botúni :1 motuté nomen 3/4 ◊ stamper motúya nomen 3/4 ◊ 1 waarde, prijs Synoniem tálo; 2 getal, cijfer, nummer Synoniem limeló; 3 graad mowâ nomen 3/4 ◊ epidemie mowêlani nomen 1/2 ◊ 1 tegenstander, rivaal; 2 concurrent mowéyi nomen 1/2 ◊ overledene, gestorvene, dode
151
mowúmbu
ndê
mowúmbu nomen 1/2 ◊ slaaf moyambeleli nomen 1/2 ◊ 1 vicegouverneur; 2 bestuurder moyambi nomen 1/2 ◊ 1 gelovige; 2 gastheer, gastvrouw moyángelami nomen 1/2 ◊ 1 ondergeschikte; 2 burger, ingezetene moyángeli nomen 1/2 ◊ 1 directeur, chef Synoniem mokambi :2; 2 organisator; 3 gouverneur moyanoli nomen 1/2 ◊ verantwoordelijke, schuldige moyébani nomen 1/2 ◊ 1 vriend, kameraad, makker Synoniemen dî :1, masta, moníngá :1; 2 kennis, bekende Synoniemen boyébi :1, liyébí :1 moyékoli nomen 1/2 ◊ leerling, student moyémbi nomen 1/2 ◊ zanger Synoniem alángá nzémbo :1 moyemi nomen 1/2 ◊ 1 ontwerper Synoniem mokeli :2; 2 tekenaar móyi nomen 3/4 ◊ zonlicht, zonnestraal moyíbi1 nomen 1/2 ◊ 1 dief, rover; 2 inbreker moyíbi2 nomen 3/4 ◊ diefstal moyími1 nomen 3/4 ◊ 1 gierigheid, vrekkigheid, krenterigheid; 2 hebzucht, hebberigheid; 3 geldzucht moyími2 nomen 1/2 ◊ gierigaard, vrek Synoniem mopími mozalisi nomen 1/2 ◊ schepper Synoniem mokeli :1 mozángi nomen 1/2 ◊ 1 arme, behoeftige Synoniemen mokéleli, mobóla; 2 verliezer moziki1 nomen 3/4 ◊ vereniging Synoniemen lisangá :2, lingómbá :1 moziki2 nomen 1/2 ◊ lid van een vereniging mozíki nomen 3/4 ◊ muziekinstrument mozímbi nomen 1/2 ◊ bedrieger, valsspeler, huichelaar, veinzer mozindó nomen 3/4 ◊ diepte Synoniemen bozindó, bolayí :3 mozízí nomen 3/4 ◊ 1 fabeldier; 2 geest, spook, verschijning Synoniemen elímá :1, zábulu :3 mozwi nomen 1/2 ◊ rijke múkínza nomen 3/4 ◊ scheet múngwa nomen 9/10 ◊ zout musulman nomen 1a/2 ◊ moslim mwâ bijwoord ◊ een beetje Synoniemen kamwâ, moké2:2 mwámba nomen 3/4 ◊ 1 palmolie, palmsap; 2 saus van palmolie Synoniem mosáká mwambe telwoord ◊ acht
mwána nomen 1/2 ◊ 1 kind; 2 [plantkunde] spruit mwána ya mobáli ◊ 1 jongen; 2 zoon mwána ya mwásí ◊ 1 meisje; 2 dochter mwána moké ◊ baby mwandáko nomen 3/4 ◊ hut, huisje -mwangana werkwoord ◊ besproeid zijn, overgoten zijn mwásí nomen 1/2 ◊ vrouw mwésé nomen 3/4 ◊ zon mwínda nomen 3/4 ◊ 1 licht; 2 lamp, lantaarn mwíndo1 onveranderlijk adjectief ◊ zwart, donker mwíndo2 nomen 1/2 ◊ zwarte
N na1 voegwoord ◊ en Nota: Soms ná wanneer bij na verwarring kan ontstaan. na2 voorzetsel ◊ 1 aan; 2 met; 3 in; 4 op; 5 vanuit; 6 door; 7 er; 8 te; 9 naar na3 connectief ◊ [bij pers. vnw.] van -nana werkwoord ◊ stroomopwaarts varen náni vraagwoord ◊ 1 wie; 2 [persoon] welk Nota: Neemt als meervoud banáni. náno bijwoord ◊ nog, nog steeds náno té ◊ nog niet nanú bijwoord ◊ nog, daarenboven ndakála nomen 9/10 ◊ 1 kleine vis; 2 uitschot ndakisa nomen 9/10 ◊ voorbeeld, model ndáko nomen 9/10 ◊ 1 huis, woning; 2 kamer; 3 gebouw Synoniem litóngí :1 ndáko ya kolála ◊ slaapkamer, slaapzaal Synoniem elálelo ndáko ya kolíya ◊ eetkamer, refter Synoniem elíyelo na ndáko ◊ thuis ndakonzámbe nomen 9/10 ◊ 1 kerk; 2 kapel, huiskapel, gebedskamer ndámbo nomen 9/10 ◊ 1 fragment, stuk, deel Synoniem eténi :1; 2 portie, snee ndayí nomen 9/10 ◊ eed ndé bijwoord ◊ 1 dus, bijgevolg Synoniemen mbele :2, bôngó :2; 2 aldus, zo, op die manier Synoniemen mbele, boye, bôngó :1; 3 liever, eerder; 4 nochtans, echter Synoniemen nzókandé, nzóka ndê voegwoord ◊ dan, in dat geval Synoniem mbele :1
152
ndeke
niyeyí
ndeke nomen 9/10 ◊ vogel ndeke ya Pótó ◊ vliegtuig Synoniem pépo ndeko nomen 1a/2 ◊ familielid ndelo nomen 9/10 ◊ limiet, grens Synoniem súka :1 ndembó nomen 9/10 ◊ bal, voetbal Synoniemen bále :1, mótópe :1 ndéngé nomen 9/10 ◊ manier, wijze Synoniem loléngé :1 ya ndéngé boye ◊ zo'n -ndima werkwoord ◊ goedkeuren, akkoord gaan, aanvaarden, toestaan Synoniem -lingisa :1 ndímbisa nomen 9/10 ◊ sorry, excuseer, pardon Synoniemen bolímbisi :2, paladó :2 ndimbola nomen 9/10 ◊ verklaring, uitleg Synoniem bolimboli ndingisa nomen 9/10 ◊ goedkeuring, toestemming, toelating Synoniemen bondimi, nzelá :3 ndóbo nomen 9/10 ◊ 1 vishaak; 2 vislijn Synoniem monyámá; 3 lokaas ndoki nomen 9/10 ◊ tovenarij, hekserij, magie, beheksing, betovering Synoniemen líkundú :2, boloki ndóngani nomen 1a/2 ◊ echtgenoot, echtgenote ndóngó bijwoord ◊ zwaar, ernstig, serieus, erg ndóto nomen 9/10 ◊ 1 droom; 2 illusie, verbeelding, hersenspinsel Synoniem likanisi :2 ndóto ya nsómo ◊ nachtmerrie ndoyí nomen 1a/2 ◊ naamgenoot ndoyí mosántu ◊ patroonheilige ndúmbá nomen 1a/2 ◊ 1 [vrouw] vrijgezel; 2 juffrouw; 3 prostituee ndúnda nomen 9/10 ◊ groente Synoniem elóna ngala nomen 9/10 ◊ 1 beurt; 2 rij Synoniem molóngó :3 -ngala werkwoord ◊ 1 woeden, razen; 2 verslechteren Synoniem -nginda; 3 ravage veroorzaken; 4 losbreken -ngalisa werkwoord ◊ 1 groeien, toenemen, vermeerderen Synoniem -kóla; 2 stijgen, opklimmen ngambo nomen 9/10 ◊ 1 zaak, aangelegenheid; 2 probleem, moeilijkheid Synoniemen likambo, kaká :2, tapalé :2; 3 historie; 4 onderwerp ngámbo nomen 9/10 ◊ overkant, tegengestelde richting ngandó nomen 9/10 ◊ krokodil, alligator Synoniem ngondé nganga nomen 1a/2 ◊ 1 medicijnman,
waarzegger, waarzegster, fetisjpriester; 2 specialist, expert nganganzámbe nomen 1a/2 ◊ 1 abt; 2 katholieke priester Synoniemen sángó, abé ngáyí persoonlijk voornaamwoord ◊ 1 ik; 2 mij, me na ngáyí ◊ mijn ngayingayi nomen 9 ◊ zuring Synoniem dongódongó ngelé nomen 9/10 ◊ benedenloop, dal ngélingéli bijwoord ◊ schittering, glinstering ngembó nomen 9/10 ◊ vleermuis ngenge nomen 9/10 ◊ geluk -ngengisa werkwoord ◊ schijnen, blinken, licht geven, schitteren -nginda werkwoord ◊ verslechteren Synoniem ngala :2 ngolu nomen 9/10 ◊ 1 medelijden; 2 barmhartigheid, vergevingsgezindheid, zachtaardigheid ngombe nomen 9/10 ◊ koe ngondé nomen 9/10 ◊ krokodil, alligator Synoniem ngandó ngondo nomen 1a/2 ◊ maagd ngonga nomen 9/10 ◊ 1 klok; 2 bel, klokgelui, gerinkel; 3 uur Synoniem sika1:1; 4 ogenblik, moment, tel Synoniemen sika1:2, tángo1:2 ngongolí nomen 9/10 ◊ adamsappel ngúba nomen 9/10 ◊ pinda ngubú nomen 9/10 ◊ nijlpaard ngúlu nomen 9/10 ◊ varken -nguluma werkwoord ◊ 1 krioelen, wemelen Synoniem -tóndana :2; 2 kruipen -ngúnzama werkwoord ◊ hurken ngwí nomen 9/10 ◊ strak, stijf, stram, houterig -níka werkwoord ◊ 1 kneden, vormen, boetseren; 2 knijpen Synoniem -finola :1; 3 masseren; 4 bewerken; 5 stoten, botsen Synoniem -túta :1; 6 slaan, kloppen Synoniem -túta :2; 7 bepleisteren Synoniem -palisa nikéli nomen 9/10 ◊ nikkel -nímba werkwoord ◊ dommelen -ningana werkwoord ◊ 1 balanceren; 2 slingeren; 3 waggelen Synoniemen -bátabata, -denda :2, -tengatenga :1 -ningisa werkwoord ◊ schudden, afschudden Synoniem -pupola níni vraagwoord ◊ 1 wat; 2 [ding] welk niyê nomen 9 ◊ 1 kalmte, rust, sereniteit Synoniem kímyá; 2 vrede Synoniem bobóto :2 niyeyí nomen 9/10 ◊ 1 ontlasting, stoelgang,
153
-nóka
pámba nzúngu nomen 9/10 ◊ kookpot
uitwerpselen Synoniem kabiné :2; 2 drek Synoniem túfi -nóka werkwoord ◊ regenen nokí bijwoord ◊ 1 vlug, snel Synoniemen elúlú :1, swí :1, mbángu1:1, mbángu2; 2 vroeg nokínoki bijwoord ◊ 1 heel snel; 2 vaak, dikwijls nókó nomen 1a/2 ◊ oom aan moeders zijde nóti nomen 9/10 ◊ muzieknoot novembere nomen 9/10 ◊ november -nuna werkwoord ◊ verouderen nyama nomen 9/10 ◊ 1 dier; 2 insect; 3 vlees nyangalakáta nomen 9/10 ◊ 1 imbeciel; 2 nietsnut Synoniem mobobé :1 -nyata werkwoord ◊ 1 pletten, platdrukken Synoniem -fina :2; 2 verpletteren Synoniem finola :2 nyáwo nomen 9/10 ◊ kat nyóka nomen 9/10 ◊ slang -nyókola werkwoord ◊ 1 tarten, iemand het leven moeilijk maken; 2 mishandelen, martelen, aftuigen, folteren Synoniem -pakatana -nyolusa werkwoord ◊ zich ontspannen nyongo nomen 9/10 ◊ schuld nyónso1 onveranderlijk adjectief ◊ alle nyónso2 onbepaald voornaamwoord ◊ alles, allemaal Synoniem tû :1 nzala nomen 9/10 ◊ honger Nzámbe nomen 1a ◊ God, de heer nzámbe nomen 9/10 ◊ religie nzelá nomen 9/10 ◊ 1 straat, laan, weg Synoniem balabála; 2 manier, procedure; 3 goedkeuring, toestemming, toelating Synoniemen bondimi, ndingisa nzémbo nomen 9/10 ◊ lied, gezang Synoniem loyémbo :1 nzénze nomen 9/10 ◊ viool nzeté nomen 9/10 ◊ 1 stok, staf, wandelstok Synoniem língénda :1; 2 riet, rietstengel; 3 boom nzeté ya míno ◊ tandenborstel Synoniem monsóki nzeté ya lilála ◊ sinaasappelboom nzíngánzíngá nomen 9 ◊ omgeving nzinzi nomen 9/10 ◊ vlieg nzóka bijwoord ◊ nochtans, echter Synoniemen nzókandé, ndé :4 nzókandé bijwoord ◊ nochtans, echter Synoniemen nzóka, ndé :4 nzolóko nomen 9/10 ◊ tatoeage nzóyi nomen 9/10 ◊ [insect] bij nzúbe nomen 9/10 ◊ 1 stekel Synoniem loséndé :1; 2 doorn
O ofelé bijwoord ◊ kosteloos, gratis Synoniem pámba :3 óyo demonstratief ◊ deze, dit
P paka nomen 1a/2 ◊ oudere, bejaarde Synoniem mobangé Pakala nomen 1a ◊ woord gebruikt om iemand aan te duiden waarvan men de naam niet wil noemen Synoniem Sóngóló pakapáka nomen 9/10 ◊ 1 propeller, schroef; 2 carambola, stervrucht pakása nomen 9/10 ◊ buffel -pakatana werkwoord ◊ mishandelen, martelen, aftuigen, folteren Synoniem -nyókola :2 páko nomen 9/10 ◊ tol, belasting -pakola werkwoord ◊ 1 uitsmeren, uitstrijken Synoniemen -kula, -tanda :3; 2 plamuren; 3 beschilderen paladó nomen 9/10 ◊ 1 vergiffenis, kwijtschelding, pardon, amnestie; 2 sorry, excuseer, pardon Synoniem ndímbisa Synoniem bolímbisi pálaki nomen 9/10 ◊ nummerplaat -palangana werkwoord ◊ zich verspreiden paláta nomen 9/10 ◊ 1 onderscheiding, decoratie, medaille; 2 [militair] registratienummer -pálela werkwoord ◊ 1 berispen, terechtwijzen Synoniemen -gángela :1, -wolola :1, -zómela :1; 2 verbeteren -palisa werkwoord ◊ bepleisteren Synoniem níka :7 -palola werkwoord ◊ schillen, doppen, pellen, schoonmaken Synoniemen -papola, -tobola, tongola palwasi nomen 9/10 ◊ parochie pámba bijwoord ◊ 1 eenvoudigweg, simpelweg; 2 leeg Synoniem pápálá :2; 3 kosteloos, gratis
154
-pambola
-píma pémbé ya nzoku ◊ ivoor, slagtand van een olifant pembéni nomen 9/10 ◊ rand, zijkant, oever Synoniem libóngo :1 pembéni ya ◊ tegen, grenzend aan penepene bijwoord ◊ 1 dicht bij; 2 bijna -péngwa werkwoord ◊ 1 keren, omkeren, buigen; 2 bekeren, ketter worden -péngwisa werkwoord ◊ 1 verdwalen; 2 doen verdwalen; 3 bedriegen, misleiden Synoniemen -búba, -kósa penzá bijwoord ◊ 1 echt, authentiek; 2 zelf Synoniem mókó :2; 3 alleen -pepa werkwoord ◊ 1 hozen; 2 vissen met een mand/korf; 3 zwaaien -pepá werkwoord ◊ uitblazen, hijgen, op adem komen, bekomen pépélé onveranderlijk adjectief ◊ [gewicht] licht Synoniem petepete :2 pépo nomen 9/10 ◊ vliegtuig Synoniem ndeke :1 -pésa werkwoord ◊ 1 geven; 2 doneren, schenken Synoniemen -kaba, -píya -pésa etúmbu ◊ straffen, corrigeren, berispen -pésa mbóte ◊ groeten -pésana mabóko werkwoord ◊ 1 elkaar een hand geven; 2 samenwerken pese nomen 9/10 ◊ 1 ernstige vorm van schurft; 2 schub pése nomen 9/10 ◊ kakkerlak -peta werkwoord ◊ bespioneren pété nomen 9/10 ◊ ring petepete bijwoord ◊ 1 zwak, fragiel; 2 licht Synoniem pépélé; 3 zwakheid péto bijwoord ◊ proper, net, schoon Synoniemen sembesembe, kitóko :3 -pétola werkwoord ◊ schoonmaken, reinigen, afvegen Synoniemen -pangusa, -kómbola petról nomen 9/10 ◊ petroleum, aardolie pianó nomen 9/10 ◊ piano -pika werkwoord ◊ 1 inzinken, wegzakken; 2 inslaan Synoniem -bóla :3 piké nomen 9/10 ◊ piket, paaltje píko nomen 9/10 ◊ 1 geestdrift, hartstocht; 2 inzet, toewijding, ijver; 3 moed, dapperheid, durf Synoniem konzo; 4 vastbeslotenheid -pikola werkwoord ◊ 1 uittrekken, rooien, ontwortelen; 2 uitroeien Synoniem bomaboma :3 pílipíli nomen 9/10 ◊ rode peper -píma werkwoord ◊ 1 weigeren; 2 protesteren Synoniem -bóya :1-2
Synoniem ofelé -pambola werkwoord ◊ 1 zegenen Synoniem benisa :1; 2 loven, prijzen Synoniem kémbela :1 Synoniem -sánzola -pangusa werkwoord ◊ schoonmaken, reinigen, afvegen Synoniemen -kómbola, -pétola -panza werkwoord ◊ 1 uiteendrijven, verspreiden; 2 wegjagen, verstoten Synoniemen -bengana :1, -bóya :3; 3 verbannen panzí nomen 9/10 ◊ 1 flank, zijde, kant, zijkant; 2 heup, bil Synoniem mopanzí :1-2 -papa werkwoord ◊ snoeien Synoniem -káta :2 papá nomen 1a/2 ◊ 1 papa, vader; 2 meneer Synoniem tatá pápálá bijwoord ◊ 1 egaal, gelijk, effen; 2 leeg Synoniem pámba :2 -papola werkwoord ◊ schillen, pellen, doppen, schoonmaken Synoniemen -tongola, -tobola, -palola paradízu nomen 9/10 ◊ paradijs Synoniem likoló :2 paradízu ya likoló ◊ hemel paradízu ya nsé ◊ aards paradijs parké nomen 9/10 ◊ parketvloer pási nomen 9 ◊ 1 pijn Synoniem bolózi :1; 2 moeilijkheid Synoniem bwále pásiká nomen 9/10 ◊ Pasen -pasola werkwoord ◊ 1 verscheuren; 2 opereren -pasuka werkwoord ◊ scheuren, splijten, barsten Synoniemen -paswa, -kanga :8 -paswa werkwoord ◊ scheuren, splijten, barsten Synoniemen -kanga :8, -pasuka pataló nomen 9/10 ◊ broek -patapata werkwoord ◊ zich weren, zich afmatten, zich uitsloven páwu nomen 9/10 ◊ spade payipáyi nomen 9/10 ◊ [zowel de vrucht als de boom] papaja pé1 bijwoord ◊ evenals, ook pé2 voegwoord ◊ en pégimé nomen 1a/2 ◊ pygmee -pekisa werkwoord ◊ 1 verhinderen Synoniemen -kanga :4, -zángisa; 2 verbieden -pela werkwoord ◊ 1 branden; 2 verbranden, aanbranden Synoniem -tumba Synoniemen lola, -zíka, -tumbama péma nomen 9/10 ◊ 1 adem, ademhaling Synoniem mopepe :1; 2 zucht, bries; 3 lucht, atmosfeer, zuurstof -péma werkwoord ◊ 1 inademen; 2 rusten pémbé onveranderlijk adjectief ◊ 1 wit; 2 krijt, kalk
155
-pímela
-sangana
-pímela werkwoord ◊ iemand iets weigeren -píya werkwoord ◊ 1 geven; 2 doneren, schenken Synoniemen -pésa, -kaba piyó nomen 9/10 ◊ koude, kilte, frisheid Synoniem malíli píyólóló nomen 9/10 ◊ fluitje, gefluit pó voegwoord ◊ 1 [+ indicatief] omdat; 2 [+ subjunctief] zodat, opdat; 3 want pó na ◊ 1 omwille van; 2 om, om te; 3 volgens; 4 [applicatieve betekenis] voor; 5 [wat betreft] over pó na níni ◊ waarom poká nomen 9/10 ◊ meerval pokóti nomen 9/10 ◊ [in kledingstuk] zak Synoniem líbenga pókwa nomen 9 ◊ late namiddag, vroege avond na pókwa ◊ [voor zonsondergang] vanavond -pola werkwoord ◊ 1 nat zijn, doorweekt zijn; 2 rot zijn; 3 mislukken póle nomen 9/10 ◊ [aardrijkskunde] pool polélé bijwoord ◊ 1 helder, duidelijk; 2 onbedekt, open; 3 vanzelfsprekend, natuurlijk politíki nomen 9/10 ◊ 1 politiek; 2 sluwheid, intrige, list polósi nomen 1a/2 ◊ agent, politieagent polosó nomen 9/10 ◊ 1 bedrog, oplichterij Synoniemen bokósi :2, lokutá :2; 2 gesjoemel pómpi nomen 9/10 ◊ kraan, pomp -pona werkwoord ◊ kiezen, verkiezen pondú nomen 9/10 ◊ 1 [gerecht van maniokbladeren] pondu; 2 maniokbladeren Synoniem sakasáka pongí nomen 9/10 ◊ slaap pósá nomen 9/10 ◊ 1 lust; 2 verlangen, begeerte Synoniem bolingi :2 Synoniem bolúli póso nomen 9/10 ◊ week -pota werkwoord ◊ 1 mengen; 2 lopen pótá nomen 9/10 ◊ 1 kwetsuur, wonde Synoniem litúka :1; 2 bres, doorbraak, lek Pótó nomen 9 ◊ Europa, het Westen potopóto nomen 9/10 ◊ slib, slijk, modder Synoniemen mámbótu, lizombí púku nomen 9/10 ◊ 1 rat; 2 muis pulá nomen 9/10 ◊ plan, plattegrond, kaart -púlola werkwoord ◊ afrollen, ontrollen, afwinden, afwikkelen Synoniem -zíngola pulúpulú nomen 9/10 ◊ diarree -pumbwa werkwoord ◊ springen Synoniem dondwa :1 púnda nomen 9/10 ◊ 1 ezel, muilezel; 2 paard -pupola werkwoord ◊ schudden, afschudden Synoniem -ningisa
-pusa werkwoord ◊ overstijgen, overtreffen -púsa werkwoord ◊ 1 duwen; 2 schuiven; 3 aanzetten tot; 4 omvergooien, omverwerpen Synoniemen -sukuma, -tíndika -púsana werkwoord ◊ naderen Synoniemen belema, -yâ :1 pusupúsu nomen 9/10 ◊ winkelwagen putulú nomen 9/10 ◊ 1 [stoffelijk overschot] as; 2 stof
S sába nomen 9/10 ◊ zaterdag sabúni nomen 9/10 ◊ zeep -saka werkwoord ◊ inaugureren -sakana werkwoord ◊ 1 spelen; 2 gekscheren sakasáka nomen 9/10 ◊ maniokbladeren Synoniem pondú :2 sáki nomen 9/10 ◊ zak -sakola werkwoord ◊ 1 aankondigen Synoniemen -bómbola :1, -sangela :1; 2 prediken, preken; 3 verklaren, verkondigen sakraméntu nomen 9/10 ◊ sacrament -sála werkwoord ◊ 1 doen, werken; 2 maken, scheppen Synoniem -kela -sála makási ◊ al het mogelijke doen Synoniem -boma :1 -sála na ◊ gebruiken -sálisa werkwoord ◊ 1 helpen, assisteren, bijstaan, ondersteunen Synoniem -sunga; 2 doen maken, doen werken salité nomen 9/10 ◊ vuil, vuiligheid Synoniem mbindo :1 sâlóngo nomen 1a/2 ◊ ijverige werkkracht -sámba werkwoord ◊ 1 pleiten, een zaak verdedigen; 2 negotiëren -sámbela werkwoord ◊ 1 pleiten voor; 2 bidden -sámbisa werkwoord ◊ [in de rechtbank] verhoren sambo telwoord ◊ zeven sâmbóle nomen 9/10 ◊ raadsel -sámbwa werkwoord ◊ gezichtsverlies lijden Synoniem -zánga :1 -sámbwisa werkwoord ◊ onteren sandúku nomen 9/10 ◊ 1 koffer, valies Synoniem valísi; 2 kassa sandúku ya ebembe ◊ doodkist -sangana werkwoord ◊ zich verenigen, zich
156
-sangela
símba libélá sékwa nomen 9 ◊ verrijzenis Synoniemen lisékwa, bosékoyi -sékwa werkwoord ◊ verrijzen sémba bijwoord ◊ rechtstreeks, direct -sémba werkwoord ◊ 1 aankomen; 2 aanleggen, landen sembesembe bijwoord ◊ proper, net, schoon Synoniemen péto, kitóko :3 seméki nomen 1a/2 ◊ schoonbroer, schoonzus -sénga werkwoord ◊ verzoeken -senge werkwoord ◊ vragen, bedelen -sengela werkwoord ◊ 1 vereisen, nodig zijn; 2 moeten; 3 hoeven Nota: + infinitief of subjunctief. sentimá nomen 9/10 ◊ 1 hoorzin; 2 gevoel, indruk, sensatie -sepela werkwoord ◊ blij zijn, verheugd zijn sété nomen 9/10 ◊ spijker, nagel, punaise -shína werkwoord ◊ exploiteren, misbruik maken van sî nomen 9/10 ◊ zaag sika1 nomen 9 ◊ 1 uur; 2 ogenblik, moment, tel Synoniem tángo1:2 Synoniem ngonga :3-4 sika2 bijwoord ◊ 1 onlangs, pas; 2 nu Synoniemen sikóyo, sikáwa, sikasikóyo, sikasikáwa ya sika ◊ nieuw sikasikáwa bijwoord ◊ nu Synoniemen sika2:2, sikóyo, sikáwa, sikasikóyo sikasikóyo bijwoord ◊ nu Synoniemen sika2:2, sikóyo, sikáwa, sikasikáwa sikáwa bijwoord ◊ 1 nu Synoniemen sika2:2, sikóyo, sikasikóyo, sikasikáwa; 2 meteen Synoniem mbala :1 -sikola werkwoord ◊ vrijgekocht worden sikóyo bijwoord ◊ nu Synoniemen sika2:2, sikáwa, sikasikóyo, sikasikáwa -síla werkwoord ◊ 1 aflopen, eindigen Synoniem -súka; 2 voorbij zijn -sílela werkwoord ◊ krimpen, vernauwen, verminderen sili nomen 9/10 ◊ 1 vlo; 2 ongedierte -silika werkwoord ◊ 1 mokken, pruilen; 2 boos worden Synoniemen -yóka :1, -dasuka Synoniem -kanga :2 sima1 bijwoord ◊ 1 nadien, later, daarna; 2 achteraan sima2 nomen 9/10 ◊ achterkant sima ya ◊ achter, na simá nomen 9/10 ◊ cement símba nomen 9/10 ◊ leeuw Synoniemen kósi,
mengen, zich vermengen -sangela werkwoord ◊ 1 aankondigen Synoniemen -sakola :1, -bómbola :1; 2 informeren; 3 communiceren -sangisa werkwoord ◊ 1 verenigen; 2 samenstellen; 3 mengen, vermengen sango nomen 9/10 ◊ nieuws, aankondiging sángó nomen 1a/2 ◊ 1 abt; 2 katholieke priester Synoniemen abé, nganganzámbe sáni nomen 9/10 ◊ 1 plateau, bord; 2 bassin, teil -sanola werkwoord ◊ kammen, borstelen -sántisa werkwoord ◊ heiligen, vieren santo nomen 1a/2 ◊ heilige Synoniem mosánto basanto bánso ◊ Allerheiligen -sánza werkwoord ◊ overgeven, braken Synoniem -lwâ sánzá nomen 9/10 ◊ 1 maan; 2 maand sánzá ya yambo ◊ januari sánzá ya míbalé ◊ februari sánzá ya mísáto ◊ maart sánzá ya míneyi ◊ april sánzá ya mítáno ◊ mei sánzá ya motóbá ◊ juni sánzá ya sambo ◊ juli sánzá ya mwambe ◊ augustus sánzá ya libwá ◊ september sánzá ya zómi ◊ oktober -sánzola werkwoord ◊ 1 zegenen Synoniem benisa :1; 2 loven, prijzen Synoniem kémbela :1 Synoniem -pambola sapáto nomen 9/10 ◊ 1 schoen; 2 sandaal Synoniem lipápa :2 -sasa werkwoord ◊ 1 snijden Synoniem -káta :1; 2 hakken sátana nomen 9/10 ◊ duivel, Satan Synoniem zábulu :1 savoká nomen 9/10 ◊ avocado sáyi nomen 9/10 ◊ 1 blijdschap, vreugde Synoniem esengo :1; 2 vrolijkheid, plezier; 3 genot Synoniemen elengi, bosepeli :1-3 sé nomen 9/10 ◊ 1 aarde, wereld Synoniemen libúngútulú :2, mokili :1, molóngó :1; 2 universum, heelal, kosmos Synoniemen mokili :2, molóngó :2 na sé ◊ onder, neer, beneden na sé ya ◊ onder -seka werkwoord ◊ lachen -seka moké ◊ glimlachen ya kosekisa ◊ leuk sekelé nomen 9/10 ◊ geheim sékô bijwoord ◊ 1 definitief; 2 [tijdsduur] lang Synoniem tíítíítíí :1 Synoniemen lobíko,
157
-símba
támbwe -súka werkwoord ◊ aflopen, eindigen Synoniem -síla :1 sukáli nomen 9/10 ◊ suiker súki nomen 9/10 ◊ 1 haar, beharing, lichaamsbeharing; 2 vacht Synoniem kunza :1-2 súkísá nomen 1a/2 ◊ bemiddelaar Synoniem mosúkisi -sukola werkwoord ◊ wassen -sukuma werkwoord ◊ omvergooien, omverwerpen Synoniemen -tíndika, -púsa :4 -sumba werkwoord ◊ zich ontlasten -sumuka werkwoord ◊ zondigen -sundola werkwoord ◊ 1 laten, achterlaten Synoniem -tíka :1; 2 veronachtzamen; 3 opgeven Synoniem -kina :2; 4 verwerpen -sunga werkwoord ◊ helpen, assisteren, bijstaan, ondersteunen Synoniem -sálisa :1 súpu nomen 9/10 ◊ soep, bouillon -súsa werkwoord ◊ 1 kreuken, rimpelen; 2 plooien, buigen Synoniemen -gúmba, -gúnza sutáni nomen 9/10 ◊ soutane -sútuka werkwoord ◊ opschrikken -swâ werkwoord ◊ spuwen, spugen Synoniem bwáka :1 -swâna werkwoord ◊ ruzie maken, kibbelen swí bijwoord ◊ 1 vlug, snel Synoniemen nokí, mbángu2; 2 snelheid Synoniem lobángu; 3 haast Synoniemen mbángu1, elúlú
támbwe -símba werkwoord ◊ 1 aanraken; 2 houden, vasthouden, bijhouden sinagóga nomen 9/10 ◊ synagoge singa nomen 9/10 ◊ 1 liaan; 2 touw, koord; 3 telefoon Synoniem teléfoni; 4 rimpel sínzílí nomen 1a/2 ◊ 1 bewaker, beschermer Synoniem mobáteli; 2 opzichter sizó nomen 9/10 ◊ schaar sodá nomen 1a/2 ◊ soldaat sodá mokonzi ◊ officier soféle nomen 9/10 ◊ chauffeur, bestuurder Synoniem mokúmbi :2 soka nomen 9/10 ◊ 1 teelbal; 2 penis Synoniem likata sókí voegwoord ◊ 1 als, indien; 2 of; 3 wanneer Synoniem sókó sókó voegwoord ◊ 1 als, indien; 2 of; 3 wanneer Synoniem sókí sokoto nomen 9/10 ◊ militair uniform solo nomen 9/10 ◊ 1 geur; 2 stank sôló nomen 9/10 ◊ waarheid Synoniem bosôló :1 sôló penzá ◊ zeker ya sôló ◊ [juist] precies -solola werkwoord ◊ praten, converseren, vertellen sôlósôló bijwoord ◊ 1 juist, inderdaad; 2 zeker -sómba werkwoord ◊ kopen soméle nomen 1a/2 ◊ werkloze sómi nomen 1a/2 ◊ vrije man sómo nomen 9/10 ◊ angst, schrik Synoniem bobángi :3 ya sómo ◊ geweldig sóngé nomen 9/10 ◊ 1 rand Synoniem súka :2; 2 uiterste, extremiteit; 3 einde songísongí nomen 9/10 ◊ 1 beloftes; 2 geroddel Synoniemen bilobélá, bilobáloba :2 Sóngóló nomen 1a ◊ woord gebruikt om iemand aan te duiden waarvan men de naam niet wil noemen Synoniem Pakala sóni nomen 9/10 ◊ 1 schaamte, gêne; 2 verlegenheid Synoniem bobángi :1; 3 onkuisheid; 4 obsceniteit Synoniem bosóni -sopa werkwoord ◊ uitstorten, uitgieten, afgieten soséti nomen 9/10 ◊ kous sósó nomen 9/10 ◊ kip sóyí nomen 9/10 ◊ speeksel, spuug, kwijl -súba werkwoord ◊ urineren, plassen súka nomen 9/10 ◊ 1 limiet, grens Synoniem ndelo; 2 rand Synoniem sóngé :1; 3 einde ya súka ◊ laatst
T taba nomen 9/10 ◊ geit -táfuna werkwoord ◊ kauwen, afscheuren -tála werkwoord ◊ 1 kijken; 2 bezoeken Synoniem -kómela :2; 3 zorgen voor Synoniem -bókola :2 talatála nomen 9/10 ◊ 1 spiegel; 2 bril Synoniemen matalatála, manéti -tálela werkwoord ◊ 1 kijken voor; 2 van naderbij bekijken; 3 onderzoeken Synoniem -luka :2 tálo nomen 9/10 ◊ waarde, prijs Synoniem motúya :1 -támbola werkwoord ◊ 1 wandelen Synoniem yengayenga :1; 2 stappen; 3 vooruitgaan Synoniem -buta :2; 4 zich haasten támbwe nomen 9/10 ◊ leeuw Synoniemen kósi, símba
158
-támbwisa
tiyó
-támbwisa werkwoord ◊ besturen -tána werkwoord ◊ 1 proper zijn; 2 verbleken, bleek zijn, helder zijn; 3 [van de dag] aanbreken -tanda werkwoord ◊ 1 [bed] opmaken; 2 tonen, uitstallen, etaleren, tentoonstellen Synoniem lakisa :2; 3 uitsmeren, uitstrijken Synoniemen -kula, -pakola :1; 4 openleggen -tanda mésa ◊ tafel dekken -tanga werkwoord ◊ 1 stromen; 2 wenen; 3 druipen, druppen, uitlekken -tánga werkwoord ◊ 1 lezen; 2 leren, studeren Synoniem -yékola; 3 tellen, opsommen, rekenen tangaúsi nomen 9/10 ◊ gember tángo1 nomen 9/10 ◊ 1 tijd Synoniem eleko :1; 2 ogenblik, moment, tel Synoniemen sika1:2, ngonga :4 tángo mosúsu ◊ misschien, soms tángo níni ◊ wanneer tángo nyónso ◊ 1 altijd, steeds; 2 Synoniem mokolo :1 tángo malámu ◊ [punctueel] precies tángo2 voegwoord ◊ toen, wanneer tapalé nomen 9/10 ◊ 1 hinder, last; 2 probleem, moeilijkheid Synoniemen kaká :2, ngambo :2, likambo :1 tatá nomen 1a/2 ◊ 1 papa, vader; 2 meneer Synoniem papá tatá kulútu ◊ oudere broer van vader, oom aan vaders zijde tatá léki ◊ jongere broer van vader, oom aan vaders zijde tatá mwásí ◊ zus van vader, tante aan vaders zijde -táta werkwoord ◊ beginnen, aanvangen Synoniem -banda :1 -tatabana werkwoord ◊ twijfelen, aarzelen Synoniemen -tengatenga :3, -bánga :2, -tíya :1 -tatola werkwoord ◊ getuigen taxi nomen 9/10 ◊ taxi te voegwoord ◊ dat té1 partikel ◊ 1 niet; 2 zonder; 3 geen té2 tussenwerpsel ◊ nee téé voorzetsel ◊ tot, tot aan Synoniemen tééé, kíná tééé voorzetsel ◊ tot, tot aan Synoniemen téé, kíná -téka werkwoord ◊ verkopen -tela werkwoord ◊ rijpen teléfoni nomen 9/10 ◊ telefoon Synoniem singa :3
-télema werkwoord ◊ 1 staan, opstaan, rechtstaan; 2 in opstand komen, zich verzetten, revolteren Synoniem -tomboko -telengana werkwoord ◊ leven aan de rand van de maatschappij tembe nomen 9/10 ◊ 1 twijfel Synoniem botatabani :1; 2 weerstand tembe té ◊ zeker, zonder twijfel temó nomen 1a/2 ◊ getuige Synoniemen motatoli, temwé temwé nomen 9/10 ◊ getuige Synoniemen temó, motatoli tenáyi nomen 9/10 ◊ tang, klem, knijptang -téngama werkwoord ◊ 1 schuin zijn Synoniem téngeme :2; 2 overeenstemmen -tengatenga werkwoord ◊ 1 waggelen Synoniemen -bátabata, -denda :2, -ningana :3; 2 wankelen; 3 twijfelen, aarzelen Synoniemen -tatabana, -bánga :2, -tíya :1 -téngeme werkwoord ◊ 1 overhellen; 2 schuin zijn Synoniem -téngama :1 testamá nomen 9/10 ◊ testament -téya werkwoord ◊ 1 onderwijzen, aanleren Synoniem -lakisa :1; 2 inlichten; 3 adviseren ti nomen 9/10 ◊ thee tibináli nomen 9/10 ◊ rechtbank Synoniemen esámbelo, tribunal, esambiselo :1 tíítíítíí bijwoord ◊ 1 [tijdsduur] lang Synoniemen libélá :2, lobíko :2, sékô :2; 2 ononderbroken -tíka werkwoord ◊ 1 laten, achterlaten Synoniem -sundola :1; 2 [ophouden met] stoppen Nota: In de imperatief gebruikt voor wenselijkheid of aansporing ('laten we'). -tíkala werkwoord ◊ achterblijven, afwezig zijn tiké nomen 9/10 ◊ ticket, entreekaart tilé nomen 9/10 ◊ kohl, oogpotlood tína nomen 9/10 ◊ 1 reden, motief, bedoeling; 2 wortel; 3 betekenis, principe tína níni ◊ waarom -tínda werkwoord ◊ 1 zenden, verzenden, sturen, versturen, opsturen; 2 bevelen, commanderen -tíndela werkwoord ◊ 1 sturen naar, opsturen naar; 2 hangen Synoniem -dyémbela -tíndika werkwoord ◊ omvergooien, omverwerpen Synoniemen -púsa :4, -sukuma -tingama werkwoord ◊ knopen, strikken, vastknopen, vastbinden tipóyi nomen 9/10 ◊ 1 hangmat; 2 draagdoek -tíya werkwoord ◊ plaatsen, zetten, leggen -tíya tembe ◊ twijfelen, aarzelen Synoniemen bánga :2, -tatabana :1, -tengatenga :3 tiyó nomen 9/10 ◊ 1 buis, pijp, koker; 2 ventiel
159
-tiyola
vóti
-tiyola werkwoord ◊ [door het omgekeerde te zeggen] spotten met to voegwoord ◊ 1 of, ofwel; 2 ongeveer -tobola werkwoord ◊ schillen, pellen, doppen, schoonmaken Synoniemen -tongola, -papola, -palola -toka werkwoord ◊ 1 zweten, transpireren; 2 koken, opkoken -tóka werkwoord ◊ putten, scheppen, opdiepen tolí nomen 9/10 ◊ 1 theorie, doctrine; 2 scholing, opleiding, vorming Synoniemen litéya :2, bobókoli :2, boyékoli :1; 3 raad, advies Synoniemen lilako, liyébísí :1 tólo nomen 9/10 ◊ 1 dak, afdak; 2 borst, buste, boezem tóma nomen 1a/2 ◊ 1 afgevaardigde, ambassadeur, gedelegeerde, vertegenwoordiger; 2 afgezant, boodschapper tomáti nomen 9/10 ◊ tomaat -tomboko werkwoord ◊ 1 staan, opstaan, rechtstaan; 2 in opstand komen, zich verzetten, revolteren Synoniem -télema -tómbola werkwoord ◊ 1 omhoog brengen, hijsen; 2 opstaan -tónda werkwoord ◊ vol zijn, gevuld zijn, voldaan zijn -tóndana werkwoord ◊ 1 overvloeien; 2 krioelen, wemelen Synoniem -nguluma :1 -tóndola werkwoord ◊ oprichten, stichten Synoniemen -banda :2, -bandisa :2 tonga nomen 9/10 ◊ 1 [naaigerei] naald; 2 injectie, injectiespuit, naald -tonga werkwoord ◊ 1 bouwen; 2 weven, naaien, breien; 3 vlechten -tónga werkwoord ◊ 1 bekritiseren, kritiek leveren; 2 bouwen, construeren tóngó nomen 9/10 ◊ ochtend -tongola werkwoord ◊ schillen, pellen, doppen, schoonmaken Synoniemen -papola, -tobola, palola tóngótóngó nomen 9 ◊ dageraad -tósa werkwoord ◊ 1 respecteren; 2 gehoorzamen, luisteren tribunal nomen 9/10 ◊ rechtbank Synoniemen esámbelo, tibináli, esambiselo :1 tû bijwoord ◊ 1 alles, allemaal Synoniem nyónso2; 2 volledig Synoniem mobimba :2; 3 zonder uitzondering -túba werkwoord ◊ 1 boren, doorboren, een gat maken Synoniem -dusola :3; 2 doorprikken; 3 perforeren; 4 penetreren túbélá nomen 9/10 ◊ biecht
túfi nomen 9/10 ◊ 1 ontlasting, stoelgang, uitwerpselen Synoniem kabiné :2; 2 drek Synoniem niyeyí túkú telwoord ◊ tiental -tula werkwoord ◊ 1 onverkocht zijn; 2 geen toekomst hebben; 3 vrijgezel zijn -tumba werkwoord ◊ verbranden, aanbranden Synoniemen -lola :2, -pela :2, -zíka :2, tumbama :2 -tumbama werkwoord ◊ 1 branden; 2 verbranden, aanbranden Synoniem -tumba Synoniemen -zíka :2, -pela, -lola -túmola werkwoord ◊ 1 ergeren, irriteren, storen; 2 tergen, plagen Synoniem -tungisa -túna werkwoord ◊ vragen -túnana werkwoord ◊ discussiëren -tungisa werkwoord ◊ 1 ergeren, irriteren, storen; 2 tergen, plagen Synoniem -túmola -túta werkwoord ◊ 1 stoten, botsen Synoniem níka :5; 2 slaan, kloppen Synoniem -níka :6; 3 zich stoten -túta tólo ◊ pretentieus zijn -tútisa werkwoord ◊ aanstampen -túya werkwoord ◊ schatten
U útá voorzetsel ◊ vanaf, sinds, sedert Synoniem bandá
V valísi nomen 9/10 ◊ koffer, valies Synoniem sandúku :1 -vanda werkwoord ◊ 1 zitten, gaan zitten, blijven; 2 wonen, verblijven Synoniem -fánda veló nomen 9/10 ◊ fiets víli nomen 9/10 ◊ stad Synoniemen mbóka :1, engumbá :1 -vímba werkwoord ◊ 1 opzwellen, vergroten, verdikken, uitzetten; 2 ontsteken víno nomen 9/10 ◊ wijn vísi nomen 9/10 ◊ 1 schroef; 2 bankschroef vóti nomen 9/10 ◊ 1 keuze, stem; 2 verkiezing,
160
W yó Synoniemen bosó, libosó1:4; 2 eerst, prioritair -yángana werkwoord ◊ 1 ontkennen, negeren; 2 betwisten, weerleggen, tegenspreken Synoniem -wángana yángani nomen 9 ◊ 1 een ander; 2 onschuldige -yángela werkwoord ◊ goed beheren yangó1 persoonlijk voornaamwoord ◊ 1 het; 2 ze na yangó ◊ daardoor, doordat, daarom yangó2 anaforisch demonstratief ◊ die, dat na yangó ◊ daardoor, doordat, daarom yangó káka ◊ hetzelfde sé yangó ◊ hetzelfde yangó na yangó ◊ hetzelfde -yanola werkwoord ◊ 1 antwoorden; 2 reageren yawúli nomen 9/10 ◊ vulgariteit yayá nomen 1a/2 ◊ oudere broer, oudere zus yé persoonlijk voornaamwoord ◊ 1 hij, zij; 2 hem, haar na yé ◊ 1 zijn; 2 haar -yéba werkwoord ◊ 1 kennen, weten; 2 begrijpen, snappen Synoniem -yóka :4; 3 mogen -yébama werkwoord ◊ bekend zijn -yébisa werkwoord ◊ 1 leren, informeren; 2 communiceren; 3 publiceren -yébisa tína ◊ betekenen -yékola werkwoord ◊ leren, studeren Synoniem tánga :2 -yêla werkwoord ◊ brengen, meebrengen Synoniem -yâ :1 -yémba werkwoord ◊ zingen yémbéléyembele bijwoord ◊ 1 ongecontroleerdheid; 2 wanorde, chaos Synoniem mobúlú1:1; 3 stoornis yenda nomen 9/10 ◊ stuur, roer -yengayenga werkwoord ◊ 1 wandelen Synoniem -támbola :1; 2 kuieren; 3 zwerven, ronddwalen Synoniemen -lekaleka, wayawaya; 4 tijd verdrijven -yéyisa werkwoord ◊ doen komen -yíba werkwoord ◊ 1 stelen, bestelen; 2 inbreken -yíka werkwoord ◊ versterken, verstevigen Synoniem -léndisa :1 -yimayima werkwoord ◊ mompelen, fluisteren -yina werkwoord ◊ 1 haten; 2 minachten, geringschatten Synoniemen -bóya :5, mónela :2 -yínda werkwoord ◊ donker worden, verduisteren -yíngela werkwoord ◊ binnengaan, indringen Synoniem -kóta -yita werkwoord ◊ 1 [van vlees of vis] roken; 2 [van de huid] bruinen, tanen yó persoonlijk voornaamwoord ◊ 1 jij, jezelf; 2
stemming Synoniemen moponami, boponi :1-2
W -wá werkwoord ◊ sterven Synoniem -kúfa :1 wâná1 demonstratief ◊ die, dat wâná2 bijwoord ◊ [bij de aangesprokene] daar -wángana werkwoord ◊ 1 ontkennen, negeren; 2 betwisten, weerleggen, tegenspreken Synoniem -yángana wápi vraagwoord ◊ waar -wayawaya werkwoord ◊ zwerven, ronddwalen Synoniemen -lekaleka, -yengayenga :3 -wéla werkwoord ◊ ruzie maken om iets, vechten om iets te bekomen wénze nomen 9/10 ◊ marktje wólo nomen 9/10 ◊ [edelmetaal] goud -wolola werkwoord ◊ 1 berispen, terechtwijzen Synoniem -pálela :1; 2 verwijten; 3 honen, uitjouwen, uitfluiten Synoniemen -zómela, gángela -wúlana werkwoord ◊ lijken op -wúmela werkwoord ◊ 1 duren; 2 treuzelen, op zich laten wachten wusuwusu nomen 9/10 ◊ geritsel, geruis -wúta werkwoord ◊ komen uit, vandaan komen
Y ya connectief ◊ van -yâ werkwoord ◊ komen -yâ makási ◊ sterker worden Synoniem -lénda :2 -yâ na ◊ brengen, meebrengen Synoniem yêla -yâ penepene ◊ naderen Synoniemen belema, -púsana -yala werkwoord ◊ zijn Synoniem -zala -yamba werkwoord ◊ 1 geloven; 2 ontvangen, verwelkomen; 3 omhelzen Synoniemen -línga :1, -zínga :1 yambî ander ◊ welkom yambo bijwoord ◊ 1 eerder, eertijds, vroeger
161
-yóka
-zwa
jou; 3 u na yó ◊ jouw, uw -yóka werkwoord ◊ 1 voelen; 2 horen, luisteren; 3 smaken, proeven Synoniem -meka :3; 4 begrijpen, snappen Synoniem -yéba :2 -yóka nzala ◊ honger hebben -yóka kándá ◊ boos worden Synoniemen silika :2, -kanga :2, -dasuka -yóka mawa ◊ spijt hebben, betreuren Synoniem -míma -yókana werkwoord ◊ [overeenstemmen] kloppen -yóka nzala werkwoord ◊ honger hebben -yótela werkwoord ◊ 1 wringen, draaien Synoniem -kámola :2; 2 buigen, ombuigen; 3 verwarmen -yúngula werkwoord ◊ 1 zeven, ziften; 2 dempen
zandbank zémi nomen 9/10 ◊ 1 foetus; 2 zwangerschap Synoniem libumu :2 zibulateur nomen 9/10 ◊ kurkentrekker -zíka werkwoord ◊ 1 branden; 2 verbranden, aanbranden Synoniem -tumba Synoniemen pela, -lola, -tumbama -zila werkwoord ◊ 1 wachten; 2 wachten op iemand Synoniem -zela -zinda werkwoord ◊ 1 duiken; 2 zinken, wegzinken Synoniem -dinda :1-2 -zínga werkwoord ◊ 1 omhelzen Synoniem yamba :3; 2 omringen, omsluiten, omsingelen; 3 oprollen Synoniem -línga -zíngola werkwoord ◊ afrollen, ontrollen, afwinden, afwikkelen Synoniem -púlola -zipa werkwoord ◊ 1 [een gat] bedekken, sluiten; 2 obstrueren -zipa mbatá ◊ slaan, een klap geven Synoniemen -bámbola, -béta :1,1, -bóla :1 -zipola werkwoord ◊ open zijn, onbedekt zijn zóba nomen 1a/2 ◊ idioot, dom persoon -zoka werkwoord ◊ [aan iets] zich verwonden zólo nomen 9/10 ◊ neus zololo nomen 9 ◊ moeilijkheden Synoniemen matáta, kpókósó -zómela werkwoord ◊ 1 berispen, terechtwijzen Synoniem -pálela :1; 2 verwijten; 3 honen, uitjouwen, uitfluiten Synoniemen -gángela, wolola zómi telwoord ◊ tien zómi na mókó ◊ elf zómi na míbalé ◊ twaalf zómi na mísáto ◊ dertien zómi na míneyi ◊ veertien zómi na mítáno ◊ vijftien zómi na motóbá ◊ zestien zómi na sambo ◊ zeventien zómi na mwambe ◊ achttien zómi na libwá ◊ negentien -zónga werkwoord ◊ terugkeren, teruggaan -zóngela werkwoord ◊ 1 terugkeren naar; 2 herbeginnen, hernemen zubilé nomen 9/10 ◊ jubileum -zunguluka werkwoord ◊ ronddraaien, circuleren zúwa nomen 9/10 ◊ jaloezie Synoniem likúníyá zúzi nomen 1a/2 ◊ rechter Synoniem mosámbisi -zwa werkwoord ◊ 1 ontvangen; 2 nemen, halen, pakken -zwa bilóko ya mowéyi ◊ erven
Z zábulu nomen 9/10 ◊ 1 duivel, Satan Synoniem sátana; 2 [van een filmrolletje] negatief; 3 geest, spook, verschijning Synoniemen elímá :1, mozízí :2 -zala werkwoord ◊ 1 zijn Synoniem -yala; 2 leven -zala na ◊ hebben -zala na zémi ◊ zwanger zijn Synoniem kúmba :1 -zala na libumu ◊ zwanger zijn Synoniem kúmba :1 zála nomen 9/10 ◊ nest zámba nomen 9/10 ◊ 1 bos, woud; 2 platteland, brousse zambala nomen 9/10 ◊ lang kleed, religieus gewaad zándo nomen 9/10 ◊ markt -zánga werkwoord ◊ mankeren, ontbreken, ontberen, missen Synoniem -kelela -zánga lokúmu ◊ gezichtsverlies lijden Synoniem -sámbwa -zángisa werkwoord ◊ verhinderen Synoniemen -kanga :4, -pekisa :1 zeké nomen 9/10 ◊ 1 schelp, kaurischelp; 2 schaaldier; 3 ketting van kaurischelpen -zela werkwoord ◊ 1 wachten; 2 wachten op iemand Synoniem -zila zélo nomen 9/10 ◊ 1 zand, zandkorrel; 2
162
Nederlands – Lingála
A aambeeld substantief ◊ kibóta aan voorzetsel ◊ [verbondenheid] na aanbevelen werkwoord ◊ -kúmisa aanbieden werkwoord ◊ -bonza aanbranden werkwoord ◊ [van voedsel] tumbama, -zíka, -lola, -pela, -tumba aanbreken werkwoord ◊ [van de dag] -tána aandachtig adjectief aandachtig zijn ◊ -kénga aandringen werkwoord ◊ -léndisa, -kangana aangelegenheid substantief ◊ likambo, ngambo aangepast adjectief aangepast worden ◊ -bóngwana aanhanger substantief ◊ [persoon] molandi aanklagen werkwoord ◊ [recht] -fúnda aanklager substantief ◊ mofúndi aankleden werkwoord ◊ [een persoon] -látisa zich aankleden ◊ -láta aankomen werkwoord ◊ [op bestemming] -kóma, -sémba aankomst substantief ◊ bokómi aankondigen werkwoord ◊ -bómbola, -sakola, sangela aankondiger substantief ◊ mosangeli aankondiging substantief ◊ sango aankoop substantief ◊ bosómbi, esómbeli aanleggen werkwoord ◊ [van vaartuigen] -sémba aanleren werkwoord ◊ -lakisa, -téya aanmoedigen werkwoord ◊ -léndisa aanpassen werkwoord ◊ 1 [passend maken] kokisana; 2 [corrigeren] -longobana zich aanpassen ◊ -bambana aanraken werkwoord ◊ -kanga, -símba aanroepen werkwoord ◊ [iemand] -bénga aanslag substantief ◊ [misdaad] bobomi aansluiting substantief ◊ bokangisi aansporing substantief ◊ liyengelenge aanstampen werkwoord ◊ -tútisa aanstellerij substantief ◊ bipale aanstelling substantief ◊ boluboli aantal substantief ◊ motángo
aantreffen werkwoord ◊ -bómbala, -kúta aantrekken werkwoord ◊ [kleding] -láta aanvaarden werkwoord ◊ -ndima, -lingisa aanvaarding substantief ◊ endimeli, boyambi aanvallen werkwoord ◊ -banda etumba aanvangen werkwoord ◊ -banda, -táta aanvulling substantief ◊ bobakisi aanwijzing substantief ◊ [inlichting] liyébísí aanzetten werkwoord aanzetten tot ◊ -púsa aap substantief ◊ likáku, makáko aard substantief ◊ [persoon] lizalí, motéma aardbol substantief ◊ libúngútulú aarde substantief ◊ 1 [planeet] libúngútulú, mokili, sé, molóngó; 2 [bodemlaag] mabelé aardig adjectief ◊ ya bobóto aardolie substantief ◊ petról aardworm substantief ◊ lipiká, mosópi aarzelen werkwoord ◊ -bánga, -tatabana, tengatenga, -tíya tembe aarzeling substantief ◊ botatabani abces substantief ◊ litóngáná abt substantief ◊ abé, nganganzámbe, sángó accent substantief ◊ [uitspraak] elobeli accordeon substantief ◊ lindánda acht telwoord ◊ mwambe achter voorzetsel ◊ sima ya achteraan bijwoord ◊ sima achterblijven werkwoord ◊ -tíkala achterkant substantief ◊ sima achterlaten werkwoord ◊ -sundola, -tíka achtervolgen werkwoord ◊ -landa achtervolging substantief ◊ bolandi achterwerk substantief ◊ [van mens of dier] lisókó achttien telwoord ◊ zómi na mwambe adamsappel substantief ◊ [anatomie] ngongolí adem substantief ◊ péma, mopepe op adem komen ◊ -pepá ademhaling substantief ◊ péma, mopepe adept substantief ◊ molandi ader substantief ◊ [anatomie] mosisá adolescentie substantief ◊ bolengé, bonzéngá advent substantief ◊ boyéyi advies substantief ◊ lilako, liyébísí, tolí adviseren werkwoord ◊ -téya advocaat substantief ◊ avoká, mosámbeli
afbeelding
auto
afbeelding substantief ◊ elílí afdak substantief ◊ tólo afdaling substantief ◊ bokiti, ekitelo afdingen werkwoord ◊ -kakola affectie substantief ◊ [genegenheid] bolingo, bolingi afgevaardigde substantief ◊ tóma afgezant substantief ◊ tóma afgieten werkwoord ◊ [van vocht ontdoen] -sopa afgrond substantief ◊ lobwákú afkomst substantief ◊ bowúti aflopen werkwoord ◊ [eindigen] -síla, -súka afmatten werkwoord zich afmatten ◊ -patapata Afrika substantief ◊ Afríka afrollen werkwoord ◊ -púlola, -zíngola afscheid substantief ◊ bosesi afscheuren werkwoord ◊ [met tanden] -táfuna afschudden werkwoord ◊ -ningisa, -pupola afslachten werkwoord ◊ -bomaboma afsnijden werkwoord ◊ [weg] -kátakata afspraak substantief ◊ 1 [ontmoeting] bokútani; 2 [overeenkomst] elaká afspreken werkwoord ◊ [ontmoeten] -lakana afstand substantief afstand nemen ◊ -melama aftrekken werkwoord ◊ [wiskunde + verwijderen door te trekken] -longola aftreksel substantief ◊ boyini aftreksom substantief ◊ bolongoli aftuigen werkwoord ◊ -pakatana, -nyókola afvalstort substantief ◊ fúlu afvegen werkwoord ◊ -kómbola, -pangusa, pétola afwas substantief ◊ basáni afwezig adjectief afwezig zijn ◊ [niet ter plaatse zijn] -tíkala afwikkelen werkwoord ◊ -púlola, -zíngola afwinden werkwoord ◊ -púlola, -zíngola afzetten werkwoord ◊ [ledematen] -káta afzien werkwoord afzien van ◊ [iets niet doen] -kina agenda substantief ◊ manáka agent substantief ◊ polósi agentschap substantief ◊ biló akker substantief ◊ elanga akkoord substantief akkoord gaan ◊ -ndima, -lingisa alarm substantief ◊ bokébisi alcohol substantief ◊ lotoko, masanga alcoholische drank ◊ lotoko, masanga aldus bijwoord ◊ bôngó, boye, mbele, ndé alle voornaamwoord ◊ [het gehele aantal van] nyónso alleen adjectief ◊ [zonder gezelschap] mókó, penzá
allemaal onbepaald voornaamwoord ◊ nyónso, tû Allerheiligen substantief ◊ basanto bánso alles voornaamwoord ◊ nyónso, tû alligator substantief ◊ ngandó, ngondé als voegwoord ◊ sókí, sókó alsof voegwoord ◊ lokóla te, lokóla altijd bijwoord ◊ mikolo nyónso, tángo nyónso Nota: Kan ook uitgedrukt worden via het gebruik van de habitualis. amateurswerk substantief ◊ bisálásala ambassadeur substantief ◊ tóma Amerika substantief ◊ Ameríka amnestie substantief ◊ bolímbisi, paladó amputeren werkwoord ◊ -káta ananas substantief ◊ ananási, linanási ander1 adjectief ◊ mosúsu Nota: Wanneer gebruikt voor mensen is het meervoud basúsu, bamosúsu of bamisúsu. Voor dingen is het meervoud misúsu. ander2 voornaamwoord ◊ [persoon] yángani anders bijwoord ◊ bôngó té angst substantief ◊ bobángi, sómo anker substantief ◊ [schip] lóngo antiloop substantief ◊ mbólókó antwoord substantief ◊ [in reactie op wat iemand anders zegt of doet] bozóngisi, eyano antwoorden werkwoord ◊ -yanola anus substantief ◊ lisókó aorta substantief ◊ mosisá apostel substantief ◊ apóstolo, mosangeli apotheek substantief ◊ famasí apparaat substantief ◊ [toestel] masíni applaus substantief ◊ bokúmisi, mabóko april substantief ◊ sánzá ya míneyi arbeider substantief ◊ mosáli argeloosheid substantief ◊ bindimándima, bindimélándimela arm substantief ◊ [ledemaat] libóko, lobóko arme substantief ◊ mobóla, mokéleli, mozángi armoede substantief ◊ bobóla, bokéleli, bozángi armspier substantief ◊ bapaké arrestatie substantief ◊ bokangemi arrogantie substantief ◊ bofúndi, lofúndo arrogant persoon ◊ mofúndi as substantief ◊ [stoffelijk overschot] putulú assemblage substantief ◊ botongi assisteren werkwoord ◊ -sálisa, -sunga atelier substantief ◊ esálelo atmosfeer substantief ◊ [natuur] péma aubergine substantief ◊ mosangó augustus substantief ◊ sánzá ya mwambe auteur substantief ◊ mokomi authentiek adjectief ◊ penzá auto substantief ◊ [voertuig] mótuka
164
autonomie
belediging
autonomie substantief ◊ lipandá avocado substantief ◊ savoká avond substantief ◊ butú vroege avond ◊ pókwa avondmaal substantief ◊ lipáti avontuur substantief ◊ libakú Azië substantief ◊ Azía
bedrieglijkheid substantief ◊ bikósákosa bedrijf substantief ◊ [onderneming] kompaní bedrog substantief ◊ bokósi, lokutá, polosó bedwelmen werkwoord ◊ -lángwisa bedwelming substantief ◊ bolángwisi beeldhouwer substantief ◊ mosáli ekeko beeldhouwwerk substantief ◊ ekeko been substantief ◊ 1 [ledemaat] likolo, lokolo; 2 [geraamte] mokúwa beetje substantief ◊ [kleine hoeveelheid] mwâ, kamwâ, moké begeerte substantief ◊ bolingi, bolúli, pósá begeleiden werkwoord ◊ -kamba begeleider substantief ◊ mokambi begeren werkwoord ◊ -lúla begin ◊ ebandeli, libandela beginneling substantief ◊ líkilí beginnen werkwoord ◊ [aanvangen] -banda, táta begonnen zijn ◊ -bandema begraafplaats substantief ◊ bikunda, maníka begrafenis substantief ◊ bokundi begraven werkwoord ◊ -kunda begrijpen werkwoord ◊ -yéba, -yóka begrip substantief ◊ boyókani beharing substantief ◊ kunza, súki beheerder substantief ◊ kóló, mokóló beheksen werkwoord ◊ -loko beheksing substantief ◊ ndoki, líkundú, boloki beheren werkwoord goed beheren ◊ -yángela behoedzaamheid substantief ◊ bokébi, míso nga behoeftige substantief ◊ mobóla, mokéleli, mozángi beignet substantief ◊ mókáté bejaarde substantief ◊ mobangé, paka bekeerder substantief ◊ mosangeli bekende substantief ◊ [persoon] boyébi, liyébí, moyébani bekeren werkwoord ◊ -péngwa bekijken werkwoord van naderbij bekijken ◊ -tálela beklimmen werkwoord ◊ -buta, -mata beklimming substantief ◊ bobuti, bomati beknoptheid substantief ◊ bokúsé bekomen werkwoord ◊ [zich herstellen] -pepá bekritiseren werkwoord ◊ -tónga bel substantief ◊ [zowel voor het voorwerp als voor het geluid] ngonga belang substantief ◊ [waarde] bonéne belasteren werkwoord ◊ -kósela, -búkela moto lokutá belasting substantief ◊ [geld] páko beledigen werkwoord ◊ -fínga belediging substantief ◊ efínga, lifínga, mafínga, litúka
B baard substantief ◊ [beharing] mandéfu baby substantief ◊ mwána moké bagage substantief ◊ [reisgoed] bilóko, bisaka bakbanaan substantief ◊ likémba bakken werkwoord ◊ -kálinga voldoende gebakken/gekookt zijn ◊ -béla baksteen substantief ◊ bilíki bal substantief ◊ [spel/ sport] bále, mótópe, ndembó balanceren werkwoord ◊ [zich in evenwicht houden] -ningana balk substantief ◊ [hout] mobóngá ballon substantief ◊ mótópe banaan substantief kleine banaan ◊ etabe bandiet substantief ◊ bandí bang adjectief ◊ motéma likoló bang zijn voor ◊ -bánga Bangalaspreker substantief ◊ Mongála bank substantief ◊ [economie] bánki banket substantief ◊ [maaltijd] lipáti bankje substantief ◊ [meubel] ebóngá bankschroef substantief ◊ vísi bar substantief ◊ [café] báále baren werkwoord ◊ -bóta baret substantief ◊ beré, ekoti barmhartigheid substantief ◊ ngolu barsten werkwoord ◊ -kanga, -pasuka, -paswa bassin substantief ◊ [gebruiksvoorwerp] sáni bataat substantief ◊ litembelebángi, mbálá bed substantief ◊ mbéto naar bed brengen ◊ -lálisa bedekken werkwoord ◊ -zipa bedelarij substantief ◊ boséngi bedelen werkwoord ◊ -senge bederf substantief ◊ bipolí bedoeling substantief ◊ tína bedreigen werkwoord ◊ -kánela bedreiging substantief ◊ bokáneli bedriegen werkwoord ◊ -búba, -kósa, -péngwisa bedrieger substantief ◊ mozímbi
165
beleefdheid
binnenweg
beleefdheid substantief ◊ botósi belemmering substantief ◊ bopekisi bellen werkwoord ◊ [iemand] -bénga belofte substantief ◊ elakó, bolakeli beloftes ◊ bilobélá, songísongí beloven werkwoord beloven aan ◊ -kána, -lakela bemachtigen werkwoord ◊ -bótola bemiddelaar substantief ◊ mosúkisi, súkísá benaming substantief ◊ ebéngeli benauwd adjectief ◊ [ademhaling] kaká beneden bijwoord ◊ sé benedenloop substantief ◊ ngelé, rivier benevelen werkwoord ◊ [het verstand, de geest] -lángwisa bengel substantief ◊ [persoon] mobobé benoeming substantief ◊ boluboli bepaald adjectief ◊ mókó bepleisteren werkwoord ◊ -níka, -palisa beramen werkwoord ◊ [voorbereiden] -kána berekening substantief ◊ botángi, etángeli berispen werkwoord ◊ -gángela, -pálela, -pésa etúmbu, -wolola, -zómela berouw substantief ◊ bomimi beschaving substantief ◊ [cultuur] bokóko beschermen werkwoord ◊ -bátela, -kéngela beschermer substantief ◊ mobáteli, sínzílí bescherming substantief ◊ bobáteli beschilderen werkwoord ◊ -pakola beschuldigen werkwoord ◊ -fúnda, -kamba beschuldiging substantief ◊ bofúndi beslissing substantief ◊ mokáno besparing substantief ◊ ekonzo bespelen werkwoord ◊ [muziekinstrument] -béta bespioneren werkwoord ◊ -peta besproeien werkwoord besproeid zijn ◊ -mwangana bestaan substantief ◊ bozali bestelen werkwoord ◊ -yíba bestemming substantief ◊ bobêngami, bobíyangemi besturen werkwoord ◊ 1 [voertuig] -kúmba; 2 támbwisa bestuur substantief ◊ eyángeleli bestuurder substantief ◊ 1 [van een voertuig] mokúmbi, soféle; 2 [leider] moyambeleli betalen werkwoord ◊ -fúta betasten werkwoord ◊ -momita betekenen werkwoord ◊ -yébisa tína betekenis substantief ◊ tína beter adjectief ◊ (-leka bolámu) beter worden ◊ -bonga betoveren werkwoord ◊ -loko betovering substantief ◊ ndoki, líkundú, boloki betreuren werkwoord ◊ -míma, -yóka mawa betwisten werkwoord ◊ -bóndela, -wángana, -
yángana beurt substantief ◊ [beurtelings] ngala beurtwisseling substantief ◊ líkelemba bevallen werkwoord ◊ [van een kind] -bóta bevalligheid substantief ◊ bonzéngá, monzele bevel substantief ◊ botíndi, motíndo een bevel doorgeven ◊ -lobela bevelen werkwoord ◊ -tínda beven werkwoord ◊ -lénga beving substantief ◊ boléngi bevlieging substantief bevliegingen ◊ bilúlálula bevoelen werkwoord ◊ -momita bevolking substantief ◊ bato bevrijden werkwoord ◊ -bíkisa bewaken werkwoord ◊ -kéngela bewaker substantief ◊ mobáteli, sínzílí bewaking substantief ◊ bokéngeli bewaren werkwoord ◊ -bátela, -bómba beweging substantief ◊ [handeling] boningani bewerken werkwoord ◊ -níka bezetenheid substantief ◊ libómá bezieling substantief ◊ botámbwisi bezit substantief ◊ kita bezitter substantief ◊ kóló, mokóló bezoeken werkwoord ◊ -tála, -kómela bezoeker substantief ◊ mopaya bezweren werkwoord ◊ [van boze geesten] bengana zábulu biceps substantief ◊ bapaké bidden werkwoord ◊ -sámbela biecht substantief ◊ túbélá bij substantief ◊ [insect] nzóyi bijgeloof substantief bijgelovige praktijken ◊ bisálásala, bikelákela bijgevolg bijwoord ◊ bôngó, mbele, ndé bijhouden werkwoord ◊ -símba bijl substantief ◊ epasola bijna bijwoord ◊ penepene Nota: Kan ook uitgedrukt worden via het gebruik van -linga + subjunctief of -tíkala moké + subjunctief. bijstaan werkwoord ◊ -sunga, -sálisa bijstand substantief ◊ bosálisani, lisálísí, lisungí bijval substantief ◊ mabóko bijvrouw substantief ◊ mbanda bil substantief ◊ [lichaam] lisókó, mopanzí, panzí biljet substantief ◊ mokandá binnen voorzetsel ◊ na káti ya binnendringen werkwoord ◊ -íngela binnengaan werkwoord ◊ -íngela, -kóta, -yíngela binnenkomst substantief ◊ bokóti, boyíngeli binnenkort bijwoord ◊ lóbílóbí binnenlaten werkwoord ◊ -kótisa binnenweg substantief
166
biscuit
buste
een binnenweg nemen ◊ -dusola biscuit werkwoord ◊ bisikíti bisschop substantief ◊ epískópo bitter adjectief ◊ bololo blaar substantief ◊ [zwelling] litútú blad substantief ◊ [papier en plantendeel] likásá bladeren van de bataat ◊ matembele blanke substantief ◊ mondélé blauw adjectief ◊ bulé bleek adjectief bleek zijn ◊ -tána blessure substantief ◊ bozoki blij adjectief blij zijn ◊ -sepela blijdschap substantief ◊ elengi, sáyi, bosepeli, esengo blijven werkwoord ◊ -fánda, -vanda blik substantief ◊ 1 [zien] botáli; 2 [metalen voorwerp] línzanza blikopener substantief ◊ efungolela bliksem substantief ◊ káké blinken werkwoord ◊ -ngengisa bloed substantief ◊ makilá bloedbad substantief ◊ bobomibomi bloem ◊ [plant] folólo, fuléle blouse substantief ◊ libáyá bluf substantief ◊ mángúngú, bofúndi bode substantief ◊ mosangeli boek substantief ◊ búku, mokandá boerderij substantief ◊ ebókwelo ya bibwélé boete substantief ◊ lománde boetedoening substantief ◊ etúmbu boeten werkwoord ◊ -fúta boetiek substantief ◊ butíki, magazíni boetseren werkwoord ◊ -níka boezem substantief ◊ [lichaam] tólo boezemvriend substantief ◊ moníngá ya motéma bol substantief ◊ [voorwerp] libúngútulú boodschapper substantief ◊ tóma boom substantief ◊ nzeté boomholte substantief ◊ lokolé boomkwekerij substantief ◊ ebótiselo boon substantief ◊ lidésu boos adjectief boos worden ◊ -silika, -dasuka, -kanga elongi, -yóka kándá boot substantief ◊ 1 [bootje] bwáto; 2 [schip] masúwa bord substantief ◊ 1 [plaat van hout] libáyá; 2 [eetgerij] sáni boren werkwoord ◊ -túba, -dusola borst substantief ◊ 1 [van een vrouw] libéle; 2 [deel van de romp] tólo borstelen werkwoord ◊ -sanola bos substantief ◊ [landschap] zámba
bot substantief ◊ [lichaam] mokuwa botsen werkwoord ◊ -níka, -túta bouillon substantief ◊ súpu bouwen werkwoord ◊ -tonga, -tónga bouwer substantief ◊ motóngi boven bijwoord ◊ na likoló bovendien bijwoord ◊ kútu, lisúsu braadpan substantief ◊ kikalúngu braden werkwoord ◊ -kálinga braken werkwoord ◊ -lwâ, -sánza brand substantief ◊ [vuur] bozíkisi branden werkwoord ◊ [vuur] -lola, -pela, tumbama, -zíka breedte substantief ◊ bonéne breien werkwoord ◊ [met garen of wol] -tonga breister substantief ◊ motongi breken werkwoord ◊ -búka, -búkana, -kátana brengen werkwoord ◊ -yâ na, -yêla bres substantief ◊ pótá brief substantief ◊ mokandá bries substantief ◊ péma bril substantief ◊ [zien] manéti, matalatála, talatála brochette substantief ◊ kamúndele broeden werkwoord ◊ -lálela broederschap substantief ◊ bondeko broek substantief ◊ pataló korte broek ◊ kupé broer substantief ◊ 1 [oudere] kulútu, yayá; 2 [jongere] léki bron substantief ◊ líziba brood substantief ◊ lípa brousse substantief ◊ zámba bruidsschat substantief ◊ mosolo ya libála bruinen substantief ◊ [huid] -yita bruusk adjectief ◊ mbálákáká buffel substantief ◊ pakása buigen werkwoord ◊ 1 [het lichaam voorover doen hellen] -fukama, -gúmbama; 2 [van iets] gúmba, -gúnza, -péngwa, -yótela buik substantief ◊ [lichaam] libumu buis substantief ◊ [voorwerp] tiyó buiten bijwoord ◊ na libándá naar buiten gaan ◊ -bima buitenkant substantief ◊ libándá buitenland substantief ◊ na libándá bundel substantief ◊ libóké bureau substantief ◊ [vertrek] biló burger substantief ◊ [persoon] moyángelami bus substantief ◊ [voertuig] bísi buste substantief ◊ [lichaam] tólo
167
C desalniettemin corrigeren werkwoord ◊ 1 [een fout] -longobana; 2 [iemand] -pésa etúmbu creatie substantief ◊ ekelámo cultus substantief ◊ losámbo cultuur substantief ◊ [gemeenschap] bokóko
C cadeau substantief ◊ libonza, likabo café substantief ◊ báále cannabis substantief ◊ bángi, dyámba carambola substantief ◊ [stervrucht] pakapáka cartouche substantief ◊ [patroonhuls] lisási catechese substantief ◊ malóngi catechismus substantief ◊ katekísimo categorie substantief ◊ molongó celibaat substantief ◊ likombe cement substantief ◊ [bouwwerken] simá centrum substantief ◊ [middelpunt] káti ceremonie substantief ◊ molúlú champignon substantief ◊ liyebu chaos substantief ◊ mobúlú, mokakatano, yémbéléyembele chauffeur substantief ◊ mokúmbi, soféle chef substantief ◊ kúmú, mokambi chocolade substantief ◊ chocolá cholera substantief ◊ kolera christen substantief ◊ mokrísto Christus substantief ◊ Krísto cicade substantief ◊ likenge cijfer substantief ◊ limeló, motúya cinema substantief ◊ ciné coïtus substantief ◊ boyébani collega substantief ◊ dî commandant substantief ◊ komandá commanderen werkwoord ◊ -bénga, -tínda communiceren werkwoord ◊ -sangela, -yébisa communie substantief ◊ kóminiyó, komúniyo competitie substantief ◊ bomekani, momekano complicatie substantief ◊ mokakatano complot substantief ◊ makanisi concurrent substantief ◊ [handel] mowêlani concurrentie substantief ◊ bomekani, momekano conferentie substantief ◊ likita conflict substantief ◊ etumba, makeléle in conflict gaan met iemand ◊ -bébana na moto conjunctivitis substantief ◊ [oogontsteking] litókó consecratie substantief ◊ mbóngwana, bobenisi conservenblik substantief ◊ línzanza constructie substantief ◊ litóngí construeren werkwoord ◊ -tónga continent substantief ◊ mokili controle substantief ◊ botáli converseren werkwoord ◊ -solola correctie substantief ◊ bosémboli
D daar bijwoord ◊ kúná, wâná daardoor bijwoord ◊ na yangó daarenboven bijwoord ◊ nanú daarna bijwoord ◊ sima daarom bijwoord ◊ na yangó dag substantief ◊ mokolo dagblad substantief ◊ journal dageraad substantief ◊ tóngótóngó dak substantief ◊ tólo dal substantief ◊ [landschap] ngelé dalen werkwoord ◊ -kita dam substantief ◊ [water] lizuká dan bijwoord ◊ mbele, ndê dank substantief ◊ litóndí, botóndi dankbetuiging substantief ◊ botóndi, litóndí dans substantief ◊ bobíni, mabína dansen werkwoord ◊ -bina dapperheid substantief ◊ konzo, píko darm substantief ◊ [lichaam] mosopó dat voornaamwoord ◊ éte, te, wâná, yangó datum substantief een datum overeenkomen ◊ -lakana dauw substantief ◊ liyási, mboloko dauwdruppel substantief ◊ liyási, mboloko december substantief ◊ desembere decimeter substantief ◊ desimétele decoratie substantief ◊ [onderscheiding] paláta decoreren werkwoord ◊ -kémbisa deel substantief ◊ eténi, likabo, ndámbo definiëren werkwoord ◊ -limbola definitief adjectief ◊ libélá, sékô, lobíko deken substantief ◊ [kleed als beschutting tegen de kou] bolangíti deksel substantief ◊ ezibele, mofiníko dekzeil substantief ◊ kapó delen werkwoord ◊ [verdelen] -kabola deling substantief ◊ [splitsing] bokabwani demonstratie substantief ◊ [vertoning] bolakisi dempen werkwoord ◊ -yúngula denken werkwoord ◊ [van mening zijn] -bánza, kanisa, -manyola dertien telwoord ◊ zómi na mísáto desalniettemin bijwoord ◊ ka, kasi
168
detailhandelaar
dronkenschap
detailhandelaar substantief ◊ motékisi deur substantief ◊ monoko ya ndáko devaluatie substantief ◊ bokitisi devies substantief ◊ mokáno deze aanwijzend voornaamwoord ◊ óyo diagram substantief ◊ [schema] liyemi dialect substantief ◊ lokóta, monoko diamant substantief ◊ diyamá, libángá ya motúya diarree substantief ◊ pulúpulú dicht adjectief ◊ [gesloten] ya kokangama dicht bij ◊ penepene dichtgaan werkwoord ◊ -kangana dichtmaken werkwoord ◊ -bamba dictee substantief ◊ litángela die aanwijzend voornaamwoord ◊ 1 [deiktisch + anaforisch] wâná; 2 [enkel anaforisch] yangó dief substantief ◊ [persoon] moyíbi diefstal substantief ◊ moyíbi diepte substantief ◊ bolayí, bozindó, mozindó dier substantief ◊ nyama dierengeluid substantief dierengeluiden nabootsen ◊ [wordt gebruikt voor miauwen, blaffen enzovoort] -lela dierenrijk substantief ◊ bonyama dierlijkheid substantief ◊ bonyama dik adjectief ◊ monéne dikte substantief ◊ bonéne, mbinga dikwijls bijwoord ◊ nokínoki ding substantief ◊ elóko dinsdag substantief ◊ mokolo ya míbalé diploma substantief ◊ lípolómi direct adjectief ◊ sémba directeur substantief ◊ mokambi, moyángeli discussiëren werkwoord ◊ -túnana dit aanwijzend voornaamwoord ◊ óyo docent substantief ◊ molakisi, motéyi dochter substantief ◊ mwána ya mwásí doctrine substantief ◊ tolí document substantief ◊ mokandá dode substantief ◊ mowéyi doden werkwoord ◊ -boma doek substantief ◊ [voor huishoudelijk gebruik] epangwisele doen werkwoord ◊ [handelen] -sála al het mogelijke doen ◊ -sála makási, -boma nzóto dokter substantief ◊ dokoto, dokotolo, mónganga dollar substantief ◊ dolále dom adjectief dom persoon ◊ zóba domein substantief ◊ [grondgebied] lopángo domheid substantief ◊ bololé, bozóba, libómá domicilie substantief ◊ [woonplaats] mbóka dommelen werkwoord ◊ [lichtjes slapen] -nímba donder substantief ◊ [onweer] káké donderdag substantief ◊ mokolo ya míneyi
doneren werkwoord ◊ -pésa, -píya, -kaba donker adjectief ◊ mwíndo donker worden ◊ -yínda dood substantief ◊ liwá doodkist substantief ◊ sandúku ya ebembe doodlachen werkwoord zich doodlachen ◊ -búkana na koseka doofstomme substantief ◊ bába, akúfá monoko doopleerling substantief ◊ katekuméne doopsel substantief ◊ batisimo door1 voegwoord ◊ [causaliteit] likoló ya door2 bijwoord ◊ [plaatsbepaling] na doorbakken werkwoord ◊ -bélisa doorboren werkwoord ◊ [gaten maken] -túba, dusola doorbraak substantief ◊ [het stukbreken + de plaats waar iets doorgebroken is] pótá doordat bijwoord ◊ na yangó doorgaan werkwoord ◊ -kóba doorgang substantief ◊ boleki doorn substantief ◊ [scherp uitsteeksel] nzúbe doorprikken werkwoord ◊ [door prikken openen] -túba doorsnede substantief ◊ [snijvlak] bokáti doorverkoper substantief ◊ motékisi doorweekt adjectief doorweekt zijn ◊ -pola doorzettingsvermogen substantief ◊ moléndé dopen werkwoord ◊ [religie] -bátisa doper substantief ◊ mobátisi doppen werkwoord ◊ [van voedsel] -palola, papola, -tobola, -tongola dorp substantief ◊ mbóka deel van een dorp ◊ etúká groot dorp ◊ engumbá dove substantief ◊ akúfá matóyi draagdoek substantief ◊ tipóyi draaien werkwoord ◊ [in de rondte laten bewegen] -yótela, -kámola dragen werkwoord ◊ [ondersteunen] -mema, kúmba drager substantief ◊ [persoon] momemi, mokúmbi, motómbi dreigement substantief ◊ bokáneli drek substantief ◊ niyeyí, túfi drie telwoord ◊ mísáto Drievuldigheid substantief ◊ bósáto drinken werkwoord ◊ [vloeistof tot zich nemen] mela drinkgeld substantief ◊ matabísi dromen werkwoord ◊ [in de slaap] -lóta dronkaard substantief ◊ molángwi dronken adjectief dronken zijn ◊ -lángwa dronkenschap substantief ◊ molángwa, lilángá, bilángwalangwa
169
droom
excuseer
droom substantief ◊ 1 [in de slaap] bolóti; 2 [illusie] ndóto druipen werkwoord ◊ -tanga druk1 substantief ◊ [stuwende kracht] bofini druk2 adjectief ◊ makási drukken werkwoord drukken op ◊ -fina druppel substantief ◊ litangá druppen werkwoord ◊ -tanga duidelijk adjectief ◊ [goed waarneembaar] polélé duiken werkwoord ◊ [onder water] -dinda, -zinda duisternis substantief ◊ molílí duivel substantief ◊ [Satan] sátana, zábulu duizend telwoord ◊ kóto, mil dun adjectief ◊ moké duren werkwoord ◊ -wúmela durf substantief ◊ konzo, píko dus voegwoord ◊ bôngó, mbele, ndé duur substantief ◊ bowúmeli duwen werkwoord ◊ [voortbewegen] -púsa duwen op ◊ -fina dwaasheid substantief ◊ bololé, bozóba, libómá dwars adjectief dwars liggen ◊ -kékama dwars leggen ◊ -kékisa
eerste substantief ◊ libosó eerstgeboorterecht substantief ◊ bokóló eertijds bijwoord ◊ bosó, libosó, yambo eetkamer substantief ◊ elíyelo, ndáko ya kolíya effen adjectief ◊ [oppervlak/ kleur] pápálá effenen werkwoord ◊ [oppervlak] -lálisa egaal adjectief ◊ pápálá ei substantief ◊ [vogel] líki uit het ei komen ◊ -kékeme eigen substantief ◊ mókó eigenaar substantief ◊ kóló, mokóló eiland substantief ◊ [geografie] esanga einde substantief ◊ sóngé, súka eindigen werkwoord ◊ -síla, -súka Eklezia substantief ◊ [vereniging van gelovigen] eklézia elastiek substantief ◊ mótópe elektriciteit substantief ◊ lotilíki elf telwoord ◊ zómi na mókó elk ◊ (elke man: moto na moto; elke dag: mokolo na mokolo enzovoort) elkaar wederkerend voornaamwoord ◊ (reciprocatieve markeerder -an-) ellende substantief ◊ bobóla, bokéleli, bozángi emmer substantief ◊ katíni en voegwoord ◊ [aaneenschakeling] na, pé en dan ◊ é bôngó engel substantief ◊ ánzelú enig adjectief ◊ mókó pámba, sé mókó, mókó káka enkel bijwoord ◊ bobélé, káka enquête substantief ◊ botúni entreekaart substantief ◊ tiké envelop substantief ◊ [brief] líbenga ya mokandá epidemie substantief ◊ mowâ er bijwoord ◊ [plaats] na eren werkwoord ◊ -kúmisa, -memya erfenis substantief ◊ bokóko erg adjectief ◊ 1 [in grote mate] míngi; 2 [ernstig] ndóngó ergens bijwoord ◊ epáyi mókó, esíká mókó ergeren werkwoord ◊ -túmola, -tungisa ergernis substantief ◊ bolímwisi ernstig adjectief ◊ ndóngó erven werkwoord ◊ -zwa bilóko ya mowéyi etaleren werkwoord ◊ -tanda, -lakisa eten1 substantief ◊ biléyi eten2 werkwoord ◊ -líya gulzig eten ◊ -dunda etnisch adjectief etnische groep ◊ ekólo eucharistie substantief ◊ kóminiyó, komúniyo Europa substantief ◊ Pótó evenals voegwoord ◊ pé examen substantief ◊ momekano excuseer tussenwerpsel ◊ ndímbisa, bolímbisi,
E echt adjectief ◊ penzá echter bijwoord ◊ ndé, nzóka, nzókandé echtgenoot substantief ◊ ndóngani echtgenote substantief ◊ ndóngani edele substantief ◊ kúmú edelman substantief ◊ kúmú eed substantief ◊ ndayí een eed afleggen ◊ -lápa een telwoord ◊ mókó eend substantief tamme eend ◊ libáta eenheid substantief ◊ [samenhangend geheel] bomókó, bosangani eensgezindheid substantief ◊ boyókani eenvoudigweg bijwoord ◊ pámba eenzaamheid substantief ◊ bomókó eer substantief ◊ kémbo, kiló, lokúmu, limémíya eer ontvangen ◊ -kúmama eerder1 bijwoord ◊ [voorkeur] ndé eerder2 adjectief ◊ [vroeger] bosó, libosó, yambo eergisteren bijwoord ◊ lóbí kúná eerlijkheid substantief ◊ bosémbo, malongá eerst telwoord ◊ yambo
170
exhibitie
geestdrift fopperij substantief ◊ motámbo formaat substantief ◊ [afmetingen] bonéne fortuin substantief ◊ [kapitaal] mbóngo, bomengo foto substantief ◊ fotó, elílí fout substantief ◊ 1 [verkeerde handeling] fóti, bobósani, bobúngi, libúngá; 2 [mankement] mbéba fragiel adjectief ◊ petepete fragment substantief ◊ eténi, ndámbo frisheid substantief ◊ [koelte] malíli, piyó fruit substantief ◊ mbuma fufu substantief ◊ fufú Nota: Maniok- of maispuree. functie substantief ◊ [ambt, betrekking] lotómo
paladó exhibitie substantief ◊ [tentoonstelling] botálisi, bolakisi, bomónisi expert substantief ◊ nganga exploiteren werkwoord ◊ [uitbuiten] -shína expositie substantief ◊ [tentoonstelling] botálisi, bolakisi, bomónisi extremiteit substantief ◊ [uiterste] sóngé ezel substantief ◊ [dier] púnda
F
G
fabel substantief ◊ [verhaal] lisapo, lisoló fabeldier substantief ◊ mozízí fabriek substantief ◊ izini, lizíni, esálelo failliet adjectief failliet gaan ◊ -bambana falen werkwoord ◊ -kita familie substantief ◊ 1 [gezin] famí, libóta; 2 [bloedverwanten] bondeko, etúká familielid substantief ◊ ndeko fantasie substantief fantasieën ◊ bilúlálula fatsoen substantief ◊ bolámu, botósi februari substantief ◊ sánzá ya míbalé feest substantief ◊ féti, eyenga feestdag substantief ◊ féti, eyenga feestmaal substantief ◊ lipáti felicitatie substantief ◊ longónya feliciteren werkwoord ◊ -kémbela fetisjpriester substantief ◊ nganga fierheid substantief ◊ loléndo, litundú fiets substantief ◊ veló figuur substantief ◊ [voorstelling] elembo filantropie substantief ◊ bolingani film substantief ◊ [in de cinema] ciné filosofie substantief ◊ [wijsbegeerte] filozofí flacon substantief ◊ molangi moké flank substantief ◊ mopanzí, panzí fles substantief ◊ molangi flesopener substantief ◊ efungolela flirt substantief flirts ◊ bilingálinga fluisteren werkwoord ◊ -yimayima fluit substantief fluitje ◊ píyólóló foetus substantief ◊ zémi folteren werkwoord ◊ -nyókola, -pakatana foltering substantief ◊ monyóko fonkeling substantief ◊ bongengi fooi substantief ◊ [drinkgeld] matabísi
gaan werkwoord ◊ [zowel zich voortbewegen als weggaan] -kenda, -kende, -longwa garage substantief ◊ [stalling] ebómbelo gas substantief ◊ gázi gast substantief ◊ [bezoeker] mopaya gastheer substantief ◊ [heer des huizes] moyambi gastvrijheid substantief ◊ monánga gastvrouw substantief ◊ [vrouw des huizes] moyambi gat substantief ◊ 1 [uitholling in de bodem] libúlú; 2 [opening] lidusú een gat maken ◊ -túba, -dusola gebabbel substantief ◊ bilobáloba gebed substantief ◊ losámbo, mabóndeli gebedskamer substantief ◊ ndakonzámbe gebedsplaats substantief ◊ esámbelelo gebeuren werkwoord ◊ -leka geboorte substantief ◊ mbótama geboren adjectief geboren worden ◊ -bótama gebouw substantief ◊ [bouwwerk] litóngí, ndáko gebrek substantief ◊ [armoede, tekort] bobóla, bokéleli, bozángi gebruiken werkwoord ◊ [gebruik maken van] sála na gedachte substantief ◊ likanisi, lobánzo gedelegeerde substantief ◊ tóma gedrag substantief ◊ [persoon] etámboleli, ezalela geen lidwoord ◊ té geest substantief ◊ 1 [mentaliteit] elímo; 2 [spook] elímá, mozízí, zábulu geestdrift substantief ◊ píko
171
gefluit
gisteren
gefluit substantief ◊ píyólóló gehandicapt adjectief gehandicapt zijn ◊ -kátatala geheim substantief ◊ sekelé gehoor substantief ◊ [zintuig + gewaarwording] liyókí gehoorzamen werkwoord ◊ [persoon] -tósa gehucht substantief ◊ etúká geit substantief ◊ [dier] taba gejammer substantief ◊ elelo gek adjectief ◊ elémá, ya bolémá gekscheren werkwoord ◊ -sakana gelaat substantief ◊ elongi gelach substantief ◊ lísekí geld substantief ◊ mbóngo, falánga, mosolo geldverlenende instelling ◊ bánki geldzucht substantief ◊ moyími geleden adjectief ◊ eleki gelegenheid substantief ◊ [gunstige omstandigheid] libakú geliefde substantief ◊ molingami gelijk1 adjectief ◊ [effen, egaal] pápálá gelijk zijn ◊ -kokana gelijk2 substantief gelijk hebben ◊ -lónga gelijke substantief ◊ mokokani gelijkheid substantief ◊ bosémbo, malongá gelijklopen werkwoord ◊ -kútanaka tê gelijkmaken werkwoord ◊ -kokana gelijkstellen werkwoord gelijkgesteld zijn ◊ -koka gelofte substantief ◊ bolakeli geloof substantief ◊ [in een godheid] eyamba, boyambi geloven werkwoord ◊ -yamba gelovige substantief ◊ moyambi geluk substantief ◊ 1 ngenge; 2 [welzijn] bolámu, esengo iemand die geen geluk heeft ◊ azángá, azwakaté gelukkig adjectief ◊ malámu, malongá gelukwens substantief ◊ litómbélí gematigdheid substantief ◊ bolembisi gember substantief ◊ tangaúsi gemeenschap substantief ◊ [groep personen] lisangá gemiddelde substantief ◊ káti gêne substantief ◊ bosóni, sóni geneesheer substantief ◊ mónganga geneesmiddel substantief ◊ kísi genezen werkwoord ◊ [iemand anders] -bíkisa genezen zijn ◊ -bíka genezing substantief ◊ bobíkí genieten ◊ [van iets] -meka genoeg bijwoord ◊ ekokí genot substantief ◊ bosepeli, elengi, sáyi
genre substantief ◊ motíndo gepraat substantief ◊ bilobáloba gerecht substantief ◊ [voedsel] biléyi gerechtigheid substantief ◊ bosémbo, malongá geringschatten werkwoord ◊ -mónela, -yina, bóya gerinkel substantief ◊ ngonga geritsel substantief ◊ wusuwusu geroddel substantief ◊ bilobáloba, songísongí, bilobélá geruis substantief ◊ wusuwusu geschiedenis substantief ◊ bokóko geschreeuw substantief ◊ bogángi geschrift substantief ◊ likomá gesjoemel substantief ◊ polosó geslachtsorgaan substantief ◊ elóko geslenter substantief ◊ bitámbólátambola gesloten adjectief ◊ ya kokangama gesprek substantief ◊ bosololi, lisoló gestorvene substantief ◊ mowéyi getal substantief ◊ limeló, motúya getuige substantief ◊ motatoli, temó, temwé getuigen werkwoord ◊ -tatola getuigenis substantief ◊ esakola geur substantief ◊ solo geuren werkwoord ◊ -lumba gevaar substantief ◊ likáma gevangenis substantief ◊ bolóko gevecht substantief ◊ etumba geven werkwoord ◊ -kaba, -kina, -pésa, -píya gevoel substantief ◊ liyókí, sentimá gevoelens substantief ◊ motéma gewaarwording substantief ◊ liyókí geweer substantief ◊ bondóki, ebundele, mondúki geweldig adjectief ◊ ya sómo gewicht substantief ◊ kiló gewoon adjectief ◊ káka, ya mikolo mínso, ya momesano, ya bato míngi gewoon worden ◊ -mesana gewoonte substantief ◊ momesano, momeseno, bomeseni gezag substantief gezag uitoefenen ◊ -konza gezagvoerder substantief ◊ komandá gezang substantief ◊ nzémbo, loyémbo gezel substantief ◊ moníngá gezicht substantief ◊ [lichaam] elongi gezichtsverlies substantief gezichtsverlies lijden ◊ [prestige] -sámbwa, zánga lokúmu gezin substantief ◊ famí, libóta gierigaard substantief ◊ mopími, moyími gierigheid substantief ◊ moyími gift substantief ◊ libonza, likabo gisteren bijwoord ◊ lóbí
172
gitaar
heel
gitaar substantief ◊ lizézé, lokombé glad adjectief ◊ [van oppervlakten] kolókoló, moselú gladschaven werkwoord ◊ -kómba glas substantief ◊ [drinkgerei] kópo glibberig adjectief ◊ moselú glimlachen werkwoord ◊ -seka moké glinstering substantief ◊ ngélingéli glorie substantief ◊ kémbo, lokúmu God substantief ◊ Nzámbe goddelijkheid substantief ◊ bonzámbe goed1 adjectief ◊ kólóngónú, malámu, malongá goed2 substantief ◊ [bezit] elóko goederen ◊ bilóko, kita, masandísí goedaardig adjectief ◊ bobóto goedendag tussenwerpsel ◊ mbóte na yó goedgelovigheid substantief ◊ bindimándima, bindimélándimela goedheid substantief ◊ bolámu goedkeuren werkwoord ◊ -ndima, -lingisa goedkeuring substantief ◊ bondimi, ndingisa, nzelá golf substantief ◊ [water] mbóngé gom substantief ◊ gómi gooien werkwoord ◊ -bwáka goud substantief ◊ [edelmetaal] wólo gouverneur substantief ◊ moyángeli graad substantief ◊ [schaalverdeling] motúya graag bijwoord ◊ na motéma mókó graag zien ◊ -linga graat substantief ◊ [vis] mokuwa gracht substantief ◊ libúlú graf substantief ◊ lilíta grammofoon substantief ◊ fonó grappenmaker substantief ◊ moseki gras substantief ◊ matíti hoge grassoort ◊ esóbé grassprietje substantief ◊ litíti grasvlakte substantief ◊ esóbé gratis adjectief ◊ ofelé, pámba greep substantief ◊ bokamati grendel substantief ◊ [sluiting] ekangele grens substantief ◊ ndelo, sóngé, súka grijpen werkwoord ◊ -kamata, -kanga gril ◊ [emotie] bipale grill substantief ◊ motákálá groei substantief ◊ bokóli groeien werkwoord ◊ -kóla, -ngalisa groente substantief ◊ [voedsel] elóna, ndúnda groep ◊ [verzameling] libóké, lingómbá groet substantief ◊ losáko, mbóte groeten werkwoord ◊ -pésa mbóte groot adjectief ◊ molayí, monéne grootmoeder substantief ◊ kóko grootouder substantief ◊ kóko broer van grootouder ◊ kóko
zus van grootouder ◊ kóko grootouderschap substantief ◊ bokóko grootspraak substantief ◊ mángúngú, bofúndi grootte substantief ◊ bonéne, mbinga grootvader substantief ◊ kóko guave substantief ◊ lípéla gulzigheid substantief ◊ lokósó
H haar1 substantief ◊ [lichaam] kunza, súki haar2 bezittelijk voornaamwoord ◊ na yé haarborstel substantief ◊ motongá haarbos substantief ◊ mobete haast substantief ◊ elúlú, mbángu, swí haasten werkwoord zich haasten ◊ -búkana, -támbola hagedis substantief ◊ liwalatata hagel substantief ◊ mbúla ya mabángá hagelbui substantief ◊ mbúla ya mabángá hak substantief ◊ [landbouw] kóngo hakken werkwoord ◊ -sasa halen werkwoord ◊ -zwa hallo tussenwerpsel ◊ mbóte na yó hals substantief ◊ [lichaam] kíngó halte substantief ◊ botelemi, etélemelo hamer substantief ◊ kibóta hand substantief ◊ [lichaam] libóko, lobóko elkaar een hand geven ◊ -pésana mabóko handboei substantief handboeien ◊ minóti handdoek substantief ◊ esumé handel substantief ◊ [economie] mombóngo handelaar substantief ◊ motéki, moto ya mobóngo handicap substantief fysieke handicap ◊ bolémeni hangen werkwoord ◊ -dyémbela, -tíndela hangmat substantief ◊ tipóyi hard adjectief ◊ makási hardheid substantief ◊ bokási harpoen substantief ◊ lobábo hart substantief ◊ motéma hartstocht substantief ◊ píko hasjiesj substantief ◊ bángi, dyámba haten werkwoord ◊ -yina haven substantief ◊ libóngo hebben werkwoord ◊ -zala na hebberigheid substantief ◊ moyími hebzucht substantief ◊ moyími heel adjectief ◊ [volledig] mobimba
173
heelal
hypothese
heelal substantief ◊ sé, mokili, molóngó heersen werkwoord ◊ -konza heftig adjectief ◊ mobesu heiden substantief ◊ mopagáno, mopakáno heil substantief ◊ bobíkí, libíki heilige substantief ◊ mosánto, santo heiligen werkwoord ◊ -sántisa heiligheid substantief ◊ bosántu heiligverklaring substantief ◊ bosántisi heks substantief ◊ moto wa ndoki hekserij substantief ◊ boloki, líkundú, ndoki hel substantief ◊ [religie] lífelo held substantief ◊ elombé helder adjectief ◊ [duidelijk] polélé helder zijn ◊ -tána helemaal bijwoord ◊ mobimba helling substantief ◊ [aflopend] ekitelo helpen werkwoord ◊ -sálisa, -sunga hem persoonlijk voornaamwoord ◊ yé hemel substantief ◊ likoló, paradízu ya likoló hen persoonlijk voornaamwoord ◊ bangó herbeginnen werkwoord ◊ -zóngela herhalen werkwoord ◊ 1 [handeling, gebeurtenis] -kóbakoba; 2 [leerstof] -kundola herhaling substantief ◊ bokóbi, bokundoli herinneren werkwoord zich herinneren ◊ -kundola hernemen werkwoord ◊ -zóngela hersenen substantief ◊ bongó hersenspinsel substantief ◊ ndóto, likanisi herstellen werkwoord ◊ -bamba, -bongisa hersteller substantief ◊ mobongisi hervorming substantief ◊ bobongisi het persoonlijk voornaamwoord ◊ yangó heten werkwoord ◊ kómbó ya (+ persoonlijk voornaamwoord) hetzelfde aanwijzend voornaamwoord ◊ yangó kaka, yangó na yangó, sé yangó heup substantief ◊ lokéto, mopanzí, panzí hier bijwoord ◊ áwa hij persoonlijk voornaamwoord ◊ yé hijgen werkwoord ◊ -pepá hijsen werkwoord ◊ -tómbola hinder substantief ◊ tapalé hinderlaag substantief ◊ motámbo historie substantief ◊ ngambo hitte substantief ◊ [temperatuur] molungé hoe vraagwoord ◊ bóní, bóníbóní hoe gaat het? ◊ bóní hoest substantief ◊ kosúkosú hoesten werkwoord ◊ -kosola hoeveel vraagwoord ◊ bóní hoeveelheid substantief ◊ motángo hoeven werkwoord ◊ -sengela hoewel voegwoord ◊ atâ, atâ kó hond substantief ◊ mbwá
honderd telwoord ◊ kámá honen werkwoord ◊ -gángela, -wolola, -zómela honger substantief ◊ nzala honger hebben ◊ -yóka nzala hoofd substantief ◊ [lichaam] motó hoog adjectief ◊ molayí hoogte adjectief ◊ bolayí hoop substantief ◊ [verwachting] elíkíyá hoorn substantief ◊ 1 [van een dier] liséké; 2 [blaasinstrument] losébá hoorzin substantief ◊ sentimá horen werkwoord ◊ 1 [met het gehoor waarnemen] -yóka; 2 [gepast zijn] îfó (+ subjunctief) horloge substantief ◊ móntele hospitaal substantief ◊ lopitálo hotel substantief ◊ lotéle houden werkwoord ◊ -símba houden van ◊ -linga houding substantief staande houding ◊ botelemi van houding veranderen ◊ [mening, gedachte] -baluka hout substantief bewerkt hout ◊ libáyá houterig adjectief ◊ ngwí houtskool substantief ◊ likála, makála houvast substantief ◊ bokamati hozen werkwoord ◊ -pepa huichelaar substantief ◊ mozímbi huilen werkwoord ◊ -lela huis substantief ◊ ndáko huisdier substantief ◊ ebwélé huisjesslak substantief ◊ lokúnawu, mbembé huiskapel substantief ◊ ndakonzámbe huispersoneel substantief ◊ bóyi hulde substantief ◊ longónya hulp substantief ◊ 1 [daad van helpen] bosálisani, lisálísí, lisungí; 2 [persoon] mosálisi humor substantief ◊ lísekí hun1 persoonlijk voornaamwoord ◊ bangó hun2 bezittelijk voornaamwoord ◊ na bangó huren werkwoord ◊ -fútela hurken werkwoord ◊ -ngúnzama hut substantief ◊ mwandáko huurder substantief ◊ mofúteli huwbaarheid substantief ◊ bongóndo huwelijk substantief ◊ bolóngani, libála, makwéla huwen werkwoord ◊ -bála, -kwéla, -lóngana hypocriet substantief ◊ mokósi hypocrisie substantief ◊ bokósi, lokutá hypothese substantief ◊ likanisi
174
I juni instructie substantief ◊ motíndo intelligentie substantief ◊ bwáníyá intens adjectief ◊ makási interpreteren werkwoord ◊ -limbola intrede substantief ◊ bokóti, boyíngeli intrige substantief ◊ politíki introductie substantief ◊ [inleiding] bokótisi, boyíngisi invalide adjectief invalide zijn ◊ -kátatala inventaris substantief ◊ botángi inwijden werkwoord ◊ -benisa inwijding substantief ◊ bobenisi, mbóngwana inwoner substantief inwoners ◊ bato inzegening substantief ◊ mbóngwana, bobenisi inzet substantief ◊ [inspanning] píko inzinken werkwoord ◊ -pika ironie substantief ◊ botiyoli irritatie substantief ◊ bolímwisi irriteren werkwoord ◊ -túmola, -tungisa ivoor substantief ◊ pémbé ya nzoku
I idee substantief ◊ likanisi, lobánzo idioot substantief ◊ zóba iedereen onbepaald voornaamwoord ◊ bato nyónso, moto nyónso iets onbepaald voornaamwoord ◊ elóko mókó, elóko ijskast substantief ◊ [koelkast] filigó ijver substantief ◊ píko ijverige werkkracht ◊ sâlóngo ijzer substantief ◊ ebendé, libendé ik persoonlijk voornaamwoord ◊ ngáyí illusie substantief ◊ ndóto, likanisi imbeciel substantief ◊ nyangalakáta imitatie substantief ◊ bomekoli imiteren werkwoord ◊ -mekola, -landa imperatief substantief ◊ etínda, litínda impotent adjectief impotent persoon ◊ akúfá mokongo in voorzetsel ◊ na káti na, na inademen werkwoord ◊ -péma inauguratie substantief ◊ bofungoli inaugureren werkwoord ◊ -saka inboeten werkwoord aan succes inboeten ◊ -dinda inbreken werkwoord ◊ [misdrijf] -yíba inbreker substantief ◊ moyíbi inderdaad bijwoord ◊ sôlósôló indien voegwoord ◊ sókí, sókó indringen werkwoord ◊ -kóta, -yíngela indruk substantief ◊ [emotie] sentimá industrie substantief ◊ bosáli biloko inenting substantief ◊ mángwele informatie substantief ◊ liyébísí informeren werkwoord ◊ [inlichtingen verstrekken] -sangela, -yébisa ingang substantief ◊ [plaats] monoko ingewand substantief ◊ mosopó ingezetene substantief ◊ moyángelami injectie substantief ◊ [medisch] tonga injectiespuit substantief ◊ tonga inleiding substantief ◊ bokótisi, boyíngisi inlichten werkwoord ◊ -téya innemen werkwoord ◊ [tot zich nemen] -mela insect substantief ◊ nyama inslaan werkwoord ◊ [met een slag, met vaart en kracht in iets doordringen] -bóla, -pika insluiting substantief ◊ bozíngi inspectie substantief ◊ botáli instorten werkwoord ◊ -kanduka instructeur substantief ◊ molakisi, motéyi
J ja tussenwerpsel ◊ ée jaar substantief ◊ mbúla, mobú jacht substantief ◊ [het jagen] bobomi, bokila jager substantief ◊ moto ya bokila jaloezie substantief ◊ [emotie] likúníyá, zúwa januari substantief ◊ sánzá ya yambo jas ◊ [kledij] kazáka jeugd substantief ◊ bomwána jeuk substantief ◊ mokasa jezelf persoonlijk voornaamwoord ◊ yó jij persoonlijk voornaamwoord ◊ yó jongedame substantief ◊ elengé mwásí jongeling substantief ◊ elengé jongen substantief ◊ mwána ya mobáli jongere substantief ◊ elengé jou persoonlijk voornaamwoord ◊ yó jouw bezittelijk voornaamwoord ◊ na yó jubileum substantief ◊ zubilé juffrouw substantief ◊ elengé mwásí, ndúmbá juist adjectief ◊ sôlósôló juistheid substantief ◊ bosôló juli substantief ◊ sánzá ya sambo jullie1 persoonlijk voornaamwoord ◊ bínó jullie2 bezittelijk voornaamwoord ◊ na bínó juni substantief ◊ sánzá ya míneyi
175
K kneden kerkdienst substantief ◊ [eredienst] mísa kerkhof substantief ◊ bikunda, maníka keten substantief ◊ [zware ketting als boei] moniyolólo ketter substantief ketter worden ◊ -péngwa ketting substantief ◊ [om iets aan vast te leggen of mee te bevestigen] moniyolólo ketting van kaurischelpen ◊ zeké keuken substantief ◊ [plaats waar het eten klaargemaakt wordt] kúku keuze substantief ◊ boponi, moponami, vóti kibbelen werkwoord ◊ [ruziemaken] -swâna kiezen werkwoord ◊ -pona kijken werkwoord ◊ -tála kijker substantief ◊ [iemand die kijkt] motali kilo substantief ◊ kiló kilometer substantief ◊ kilométele kilte substantief ◊ malíli, piyó kind substantief ◊ mwána kinderlijkheid substantief ◊ bomwána kindsheid substantief ◊ bomwána kinine substantief ◊ kiníni kip substantief ◊ [dier] sósó klaar adjectief ◊ [afgewerkt] klaar zijn ◊ -bonga, -míbongisa klaarmaken werkwoord ◊ [voedsel] -lámba klaargemaakt zijn ◊ [voedsel] -béla klant substantief ◊ [cliënt] mosómbi klap substantief ◊ [slag] mbatá, lókútu klas substantief ◊ [klaslokaal] kelási, etéyelo klasse substantief ◊ 1 [soort] loléngé; 2 [categorie, rang] molongó klauw substantief ◊ [nagel] linzáka kledingstuk substantief ◊ elambá, moláto kleed substantief lang kleed ◊ zambala klei substantief ◊ mabelé klein adjectief ◊ moké, mokúsé kleineren werkwoord ◊ -kitisa kleinhandelaar substantief ◊ motékisi kleinheid substantief ◊ bokúsé, boké kleinigheid substantief kleinigheden ◊ bisálásala klem substantief ◊ 1 [jacht] libómba; 2 [nijptang] tenáyi kletskous substantief ◊ monoko kleur substantief ◊ lángi klimmen werkwoord ◊ -mata, -buta klimplant substantief ◊ lítongé klok substantief ◊ [uurwerk] ngonga klokgelui substantief ◊ ngonga kloppen werkwoord ◊ 1 [slaan] -níka, -túta; 2 [overeenstemmen] -yókana knecht substantief ◊ [bediende] bóyi kneden werkwoord ◊ -níka
K kaak substantief ◊ [lichaam] ebángá, lobángá kaalheid substantief ◊ libandi kaars substantief ◊ buzí kaart substantief ◊ [geografisch] pulá kadaver substantief ◊ ebembe kakkerlak substantief ◊ pése kalender substantief ◊ [tabel die de verdeling van een jaar aangeeft] manáka kalk substantief ◊ pémbé kalmte substantief ◊ kímyá, niyê kam substantief ◊ [toiletartikel] kisanóla, motongá kamer substantief ◊ ndáko, eténi ya ndáko kameraad substantief ◊ dî, masta, moníngá, moyébani kammen werkwoord ◊ [haar] -sanola kampioen substantief ◊ [sport] elombé kampioenschap substantief ◊ momekano kan substantief ◊ [vaatwerk] línzanza kanovaarder substantief ◊ molúkí kans substantief ◊ libakú kant substantief ◊ [zijkant] mopanzí, panzí kantoor substantief ◊ [werkvertrek, bureau] biló kantwerk substantief ◊ marénda kapel substantief ◊ 1 [vertrek in een gebouw voor gebedsoefeningen] ndakonzámbe; 2 [klein kerkgebouw] esámbelelo kapitaal substantief ◊ mamá na mosolo, mamá na mbóngo kapitein substantief ◊ kapiténi kapot adjectief kapot gaan ◊ -béba karaf substantief ◊ elokó, mbilíka karakter substantief ◊ [eigenschappen] lizalí, motéma kassa substantief ◊ sandúku kat substantief ◊ [dier] nyáwo katholiek substantief ◊ katolíko kaurischelp substantief ◊ zeké kauwen werkwoord ◊ [met tanden en kiezen] táfuna keel substantief ◊ [lichaamsdeel] mongóngó keer substantief ◊ [maal] mbala kennen werkwoord ◊ -yéba bekend zijn ◊ -yébama kennis substantief ◊ 1 [het kennen van iets of iemand] boyébani, boyébi, liyébani, liyébí; 2 [persoon] moyébani kepie substantief ◊ kepí keren werkwoord ◊ [omkeren] -péngwa kerk substantief ◊ [gebouw] ndakonzámbe
176
knie
laken
knie substantief ◊ [lichaamsdeel] libólóngó kniebuiging substantief ◊ [knieling] bofukami, bogúmbani knielen werkwoord ◊ -fukama, -gúmbama knieling substantief ◊ bofukami, bogúmbani knijpen werkwoord ◊ -finola, -níka knijptang substantief ◊ tenáyi knipogen werkwoord ◊ -fina líso knoflook substantief ◊ litungúlu knol substantief ◊ [van twee soorten bataat] litembele knoop substantief ◊ [aan kledingstuk] butó knopen werkwoord ◊ -tingama knuppel substantief ◊ [stok] língénda koe substantief ◊ [rund] ngombe koekje substantief ◊ bisikíti koelkan substantief ◊ elokó, mbilíka koelkast substantief ◊ [ijskast] filigó koffer substantief ◊ [valies] sandúku, valísi koffie substantief ◊ [zowel de bonen als de drank] kafé koffieplant substantief ◊ kafé kogel substantief ◊ [projectiel] lisási kohl substantief ◊ [oogpotlood] tilé kok substantief ◊ [persoon] kúku koken werkwoord ◊ 1 [voedsel klaarmaken] lámba; 2 [aan de kook brengen] -toka niet gekookt ◊ [rauw] mobésu voldoende gebakken/gekookt zijn ◊ -béla koker substantief ◊ [buis] tiyó koketterie substantief ◊ monzele kokosnoot substantief ◊ kokotí kokospalm substantief ◊ kokotí kolom substantief ◊ [steunpunt, zuil] likonzi kolos substantief ◊ [reus] ebákátá, kabakátá, kabámbi, káfúmbá komen werkwoord ◊ [bereiken] -yâ komen uit ◊ -wúta vandaan komen ◊ -wúta van ergens komen ◊ -bimela komst substantief ◊ boyéyi koning substantief ◊ [persoon] mokonzi kookpot substantief ◊ nzúngu kooktoestel substantief ◊ litúká kool substantief gloeiende kooltjes ◊ likála, makála koopwaar substantief ◊ masandísí koord substantief ◊ [touw] singa koorts substantief ◊ févre kop substantief ◊ 1 [drinkgerei] kópo; 2 [hoofd van een dier] motó kopen werkwoord ◊ -sómba koper substantief ◊ [klant] mosómbi korffles substantief ◊ kisangála kort adjectief ◊ mokúsé kosmos substantief ◊ sé, mokili, molóngó
kosteloos substantief ◊ ofelé, pámba koude substantief ◊ malíli, piyó kous substantief ◊ [kledingstuk] soséti kraamkliniek substantief ◊ ebótiselo kraan substantief ◊ [buis] pómpi krabben werkwoord ◊ -kwanya kracht substantief ◊ [fysiek vermogen] bokási kramp substantief krampen ◊ mingayi krankzinnig adjectief ◊ elémá krankzinnigheid substantief ◊ libómá krant substantief ◊ journal krenterigheid substantief ◊ [gierigheid] moyími kreuken werkwoord ◊ -finafina, -súsa kribbe substantief ◊ elíyele kriebel substantief ◊ mokasa krijgen werkwoord ◊ [verkrijgen] -kúla krijt substantief ◊ [kalk] pémbé krimpen werkwoord ◊ -sílela krioelen werkwoord ◊ -nguluma, -tóndana kritiek substantief ◊ botóngi, litóngi krokodil substantief ◊ ngandó, ngondé kruik substantief ◊ [vat] elokó, mbilíka kruipen werkwoord ◊ -nguluma kruipplant substantief ◊ linyuka kruis substantief ◊ [zowel figuur als folterwerktuig] kurúse kruk substantief ◊ [stoel] ebóngá krul substantief ◊ [voorwerp] bolíngi kuieren werkwoord ◊ -yengayenga kuisheid substantief ◊ bopéto kuit substantief ◊ [lichaamsdeel] mopéndé kunnen werkwoord ◊ -koka kurkentrekker substantief ◊ [werktuig] zibulateur kus substantief ◊ bési kust substantief ◊ libóngo kwaadwilligheid substantief ◊ kó kweektuin substantief ◊ ebótiselo kwetsuur substantief ◊ litúka, pótá kwijl substantief ◊ sóyí kwijtschelding substantief ◊ bolímbisi, paladó
L laag adjectief ◊ mokúsé laan substantief ◊ [weg] nzelá, balabála laat adjectief ◊ mosíká laatst adjectief ◊ ya súka laboratorium substantief ◊ labó lachen werkwoord ◊ -seka laken substantief ◊ [doek] dalá, kapó
177
lamme
luisteren
lamme substantief ◊ [persoon] akúfá makolo lamp substantief ◊ mwínda land substantief ◊ [staat] mokili landen werkwoord ◊ -sémba landloper substantief ◊ motelengani landschap substantief ◊ mbóka lang adjectief ◊ 1 [lengte] molayí; 2 [tijdsduur] tíítíítíí, libélá, lobíko, sékô lang geleden ◊ kala lans substantief ◊ [stootwapen] likongá lantaarn substantief ◊ [verlichtingstoestel] mwínda last substantief ◊ 1 [vracht] mókúmbá; 2 [hinder, moeilijkheid] tapalé lat substantief ◊ [hout] libáyá laten werkwoord ◊ -tíka, -sundola Nota: In de imperatief wordt -tíka gebruikt voor wenselijkheid of aansporing ('laten we'). later bijwoord ◊ sima lawaai substantief ◊ lokitó, makeléle lectuur substantief ◊ [het lezen] litángí, botángi leedvermaak substantief ◊ loma leeftijd substantief jeugdige leeftijd ◊ bolengé leeftijdsgenoot substantief ◊ ekalo leeg adjectief ◊ [niets bevattend] pámba, pápálá leerkracht substantief ◊ [leraar] molakisi, motéyi leerling substantief ◊ 1 [onderwijs] moyékoli; 2 [beginneling] líkilí leeuw substantief ◊ [dier] símba, kósi, támbwe leggen werkwoord ◊ [plaatsen] -tíya leiden werkwoord ◊ [doen gaan] -kamba, -kúmba leider substantief ◊ [iemand die leidt] mokonzi leiderschap substantief ◊ bokonzi lek substantief ◊ pótá lekker adjectief ◊ [aangenaam van smaak] kitóko lendendoek substantief ◊ lipúta lengte substantief ◊ [grootheid] bolayí lening substantief ◊ boyíti lepel substantief ◊ [eetgerei] lútu, lokelé lepra substantief ◊ maba leraar substantief ◊ molakisi, motéyi leren werkwoord ◊ 1 [kennis verwerven] -tánga, yékola; 2 [kennis overdragen] -yébisa les substantief ◊ [onderwijs] litéya, kelási letter substantief ◊ ekomá leugen substantief ◊ bokósi, lokutá leugenaar substantief ◊ mokósi leuk adjectief ◊ ya kosekisa leven1 substantief ◊ bomoyi, mokili leven2 werkwoord ◊ -zala leven van ◊ -bíkela leven aan de rand van de maatschappij ◊ telengana levering substantief ◊ bopési
lezen werkwoord ◊ -tánga lezing substantief ◊ [het lezen] litángí, botángi liaan substantief ◊ singa lichaamsbeharing substantief ◊ kunza, súki licht1 substantief ◊ [zowel natuurverschijnsel als lamp] mwínda licht geven ◊ -ngengisa licht2 adjectief ◊ [gewicht] pépélé, petepete lid substantief ◊ [van een vereniging] moziki lied substantief ◊ nzémbo, loyémbo liefdadigheid substantief ◊ bolingani liefde substantief ◊ bolingo, bolingi liefdesavontuur substantief liefdesavonturen ◊ bilingálinga liegen werkwoord ◊ -búka lokutá liever bijwoord ◊ [voorkeur] ndé liggen werkwoord ◊ [rusten] -lála lijden substantief ◊ bolózi lijfstraf substantief ◊ monyóko lijk substantief ◊ ebembe lijken werkwoord lijken op ◊ -kamatana, -wúlana likken werkwoord ◊ -lémbola limiet substantief ◊ ndelo, súka limonade substantief ◊ limonádi Lingala substantief ◊ Lingála Nota: Het Lingala in deze woordenlijst is de variant van Kinshasa. linnen substantief ◊ [doel] kapó lip substantief ◊ [lichaamsdeel] ebebú, etéké ya monoko, lobebú, mbebo list substantief ◊ politíki litanie substantief ◊ litaníya literatuur substantief ◊ babúku, bokomi lof substantief ◊ 1 [iemand prijzen] bokúmisi; 2 [roem, eer] kémbo lofdicht substantief ◊ losámbo lok substantief lokken ◊ [haarbos] mobete lokaas substantief ◊ [voor dieren] ndóbo lomperik substantief ◊ mosénzi longontsteking substantief ◊ mopanzí loon substantief ◊ [salaris] lifúta lopen werkwoord ◊ [zich snel voortbewegen] pota losbreken werkwoord ◊ [uitbarsten] -ngala losmaken werkwoord ◊ [los doen worden] bákola, -fongola lossen substantief ◊ [van goederen] boluboli loven werkwoord ◊ -kémbela, -pambola, -sánzola lozen werkwoord ◊ -lubwa lucht substantief ◊ [atmosfeer] péma lucifer substantief ◊ aliméti luiheid substantief ◊ bílemba luisteren werkwoord ◊ 1 [horen] -yóka; 2
178
lust
metser mankeren werkwoord ◊ [ontbreken] -zánga, kelela mannelijkheid substantief ◊ bobáli maquis substantief ◊ kikumbi maraboe substantief ◊ [vogel] labó marchanderen werkwoord ◊ -kakola markt substantief ◊ zándo marktje ◊ wénze martelen werkwoord ◊ -pakatana, -nyókola marteling substantief ◊ bonyókoli masker substantief ◊ [voorwerp] dongolomíso massa substantief ◊ 1 [context] bapépele, limpingá; 2 [groot aantal] mapingá masseren werkwoord ◊ -níka mast substantief ◊ [constructie] likonzi mat ◊ [vloerkleed] etokó, litokó mazelen substantief ◊ kintútu me persoonlijk voornaamwoord ◊ ngáyí medaille substantief ◊ paláta medelijden substantief ◊ ngolu medewerker substantief ◊ mosálisi medicijn substantief ◊ kísi medicijnman substantief ◊ nganga meebrengen werkwoord ◊ -yâ na, -yêla meel substantief ◊ faríni meer1 bijwoord ◊ [in hogere mate] (comparatiefof superlatiefconstructie) meer2 substantief ◊ etíma meerval substantief ◊ poká mei substantief ◊ sánzá ya míneyi meisje substantief ◊ mwána ya mwásí melk substantief ◊ míliki melken werkwoord ◊ -kámola melodie substantief ◊ loyémbo memoreren werkwoord ◊ -kundola men onbepaald voornaamwoord ◊ bato, bangó meneer substantief ◊ papá, tatá menen werkwoord ◊ [veronderstellen] -bánza, kanisa, -manyola mengeling substantief ◊ bosangani mengen werkwoord ◊ -pota, -sangisa zich vermengen ◊ -sangana menigte substantief ◊ bapépele, limpingá mens substantief ◊ moto de menselijke soort ◊ bato mensheid substantief ◊ bomoto menstrueren werkwoord ◊ -móna sánzá mentaliteit substantief ◊ elímo mes substantief ◊ 1 mbelí; 2 [gebruikt door vrouwen om het land te bewerken] likwúndu met voorzetsel ◊ na metaal substantief ◊ ebendé, libendé meteen bijwoord ◊ sikáwa, mbala mókó meten werkwoord ◊ -meka methodologie substantief ◊ etéeli, etéyeli metser substantief ◊ masó
[gehoorzamen] -tósa lust substantief ◊ [begeerte] bolúli, pósá
M maag substantief ◊ [ingewand] líkundú maagd substantief ◊ ngondo maagdelijkheid substantief ◊ bongóndo maal substantief ◊ [keer] mbala maan substantief ◊ sánzá maand substantief ◊ sánzá maandag substantief ◊ [weekdag] mokolo ya libosó maar1 voegwoord ◊ ka, kasi maar2 bijwoord ◊ moké maart substantief ◊ sánzá ya mísáto maceratie substantief ◊ [verweking] boyini machine substantief ◊ masíni machinist substantief ◊ mekanisié made substantief ◊ kusú magerheid substantief ◊ bokóndi magie substantief ◊ líkundú, ndoki, boloki magiër substantief ◊ moto wa ndoki mais substantief ◊ masángú maiskolf substantief ◊ lisángú maispuree substantief ◊ fufú maken werkwoord ◊ [tot stand brengen] -kela, sála makker substantief ◊ dî, masta, moníngá, moyébani mama substantief ◊ mamá man substantief ◊ mobáli mand substantief ◊ ekoló mand met deksel ◊ kitúnga mandarijn substantief ◊ [vrucht] mandalíni mandarijnboom substantief ◊ mandalíni mandfles substantief ◊ kisangála manen substantief ◊ [van dieren of mensen] mobete mango substantief ◊ língolo, mánga mangoboom substantief ◊ língolo, mánga manier substantief ◊ 1 [wijze] loléngé, ndéngé; 2 [procedure] nzelá op die manier ◊ bôngó, boye, mbele, ndé vervelende manieren ◊ bisálélá maniok substantief ◊ linyóko, manyóko maniokblad substantief maniokbladeren ◊ pondú, sakasáka maniokpap substantief ◊ mónteké maniokpuree substantief ◊ fufú mankement substantief ◊ mbéba
179
mevrouw
natuur
mevrouw substantief ◊ mamá microbe substantief ◊ mikolóbe microfoon substantief ◊ mikró middel substantief ◊ [lichaam] lokéto midden substantief ◊ káti mij persoonlijk voornaamwoord ◊ ngáyí mijn bezittelijk voornaamwoord ◊ na ngáyí milt substantief ◊ lolembe minachten werkwoord ◊ -bóya, -mónela, -yina minderwaardigheidscomplex substantief ◊ bobángi minnaar substantief ◊ makángo minnares substantief ◊ makángo minuut substantief ◊ minute mirakel substantief ◊ likámwisi mis substantief ◊ mísa misbruik substantief misbruik maken ◊ -shína misdaad substantief ◊ bobomi misdrijf substantief ◊ lisúmu mishandelen werkwoord ◊ -nyókola, -pakatana misleiden werkwoord ◊ -búba, -kósa, -péngwisa mislukken werkwoord ◊ -pola misschien bijwoord ◊ tángo mosúsu missen werkwoord ◊ [ontbreken] -zánga, kelela missiepost substantief protestantse missiepost ◊ mísiyoni mist substantief ◊ londendé modder substantief ◊ lizombí, mámbótu, potopóto mode substantief ◊ eláteli model substantief ◊ [voorbeeld] ndakisa moed substantief ◊ konzo, píko moedeloosheid substantief ◊ bolembú moeder substantief ◊ mamá moedermelk substantief ◊ mabéle moederschap substantief ◊ bomamá, bonyangó moedig adjectief moedig persoon ◊ elombé moeilijk adjectief ◊ makási moeilijkheid substantief ◊ bokási, bwále, kaká, mokakatano, ngambo, pási, tapalé moeilijkheden ◊ kpókósó, matáta, mindondó, zololo moeilijkheden hebben ◊ -kakatana moeten werkwoord ◊ 1 [aanvoegende wijs] îfó; 2 [noodzakelijk zijn] -sengela (+ infinitief of subjunctief) mogen werkwoord ◊ 1 [toestemming hebben, toegestaan zijn] -yéba; 2 [hulpwerkwoord] îfó (+ subjuntief) mokken werkwoord ◊ -kanga elongi, -silika molen substantief ◊ etúteli moment substantief ◊ ngonga, sika, tángo mompelen werkwoord ◊ -yimayima mond substantief ◊ [lichaam] monoko
mondontsteking substantief ◊ mangenzi monster substantief ◊ elímá monteur substantief ◊ mekanisié mooi adjectief ◊ kitóko moord substantief ◊ bobomi moordenaar substantief ◊ mobomi moordpartij substantief ◊ bobomibomi moraal substantief ◊ [ethiek, zeden] litéya morgen bijwoord ◊ lóbí mortaliteit substantief ◊ bokúfi, bowéyi moslim substantief ◊ musulman motief substantief ◊ [overweging] tína motor substantief ◊ motéle muilezel substantief ◊ púnda muis substantief ◊ [dier] púku muiterij substantief ◊ botomboki munitie substantief ◊ masási muntstuk substantief ◊ likútá muts substantief ◊ beré, ekoti muziek substantief ◊ mondúle muziekinstrument substantief ◊ mozíki muzieknoot substantief ◊ nóti muzikant substantief ◊ alángá nzémbo
N na voorzetsel ◊ sima ya naaien werkwoord ◊ -tonga naaktheid substantief ◊ bolúmbú, motakálá naald substantief ◊ [naaigerei + uiteinde van een injectiespuit] tonga naam substantief ◊ kómbó, ebéngeli naamgenoot substantief ◊ ndoyí naar voorzetsel ◊ [richting] na nabootsen werkwoord ◊ -landa, -mekola nacht substantief ◊ butú 's nachts ◊ na butú nachtmerrie substantief ◊ ndóto ya nsómo naderen werkwoord ◊ -belema, -púsana, -yâ penepene nadien bijwoord ◊ sima nadoen werkwoord ◊ -landa, -mekola nagel substantief ◊ 1 [mens en dier] linzáka; 2 [spijker] sété naïviteit substantief ◊ bindimándima, bindimélándimela namiddag substantief ◊ [late namiddag] pókwa nastreven werkwoord ◊ -lúla nat adjectief nat zijn ◊ -pola natuur substantief ◊ [eigenschappen] lizalí,
180
natuurlijk
omsluiten nu bijwoord ◊ [op dit ogenblik] sika, sikóyo, sikáwa, sikasikóyo, sikasikáwa nummer substantief ◊ [cijfer] limeló, motúya nummerplaat substantief ◊ pálaki nutteloos adjectief nutteloze handeling ◊ ekelákela
motéma natuurlijk adjectief ◊ [vanzelsprekend] polélé nauwheid substantief ◊ boké navel substantief ◊ [mens en dier] litolú, motolú Nederlands substantief ◊ Kifalamá nee tussenwerpsel ◊ tê neer bijwoord ◊ na sé neergang substantief ◊ bokiti, bokwéyi neergooien werkwoord ◊ -bamba neerkijken werkwoord ◊ [op iemand] -dondwa neerleggen werkwoord ◊ [op iets leggen of plaatsen] -lálisa neerlegging substantief ◊ bokitisi neerzetten werkwoord neerzetten op ◊ -bakisa negatief substantief ◊ [van een filmrolletje] zábulu negen telwoord ◊ libwá negentien telwoord ◊ zómi na libwá negeren werkwoord ◊ -wángana, -yángana negotiëren werkwoord ◊ [onderhandelen] sámba nek substantief ◊ [lichaamsdeel] kíngó nemen werkwoord ◊ 1 [vastpakken] -kamata, kanga; 2 [aanschaffen] -zwa nepotisme substantief ◊ boponi nergens bijwoord ◊ epáyi té nest substantief ◊ [verblijfplaats van dieren] zála net1 adjectief ◊ [proper] péto, sembesembe, kitóko net2 bijwoord ◊ [zopas] (-wúta + werkwoord) netheid substantief ◊ bopéto neus substantief ◊ [lichaamsdeel] zólo niemand onbepaald voornaamwoord ◊ moto mókó té niet bijwoord ◊ [ontkenning] té niets onbepaald voornaamwoord ◊ elóko té nietsdoen substantief ◊ goyigóyi nietsnut substantief ◊ mobobé, nyangalakáta nieuw adjectief ◊ ya sika nieuws substantief ◊ [bericht] sango nieuwsgierigheid substantief ◊ bitálátala nijlpaard substantief ◊ ngubú nikkel substantief ◊ [chemisch element] nikéli niks onbepaald voornaamwoord ◊ elóko té nochtans bijwoord ◊ ndé, nzóka, nzókandé nodig adjectief nodig zijn ◊ -sengela (+ infinitief of subjunctief) nog bijwoord ◊ náno, nanú nog niet ◊ náno té nog steeds ◊ náno nood substantief ◊ [behoefte, gebrek] bobóla, bokéleli, bozángi nooit bijwoord ◊ mokolo mókó té notabele substantief ◊ mbutamúntu, kúmú november substantief ◊ novembere
O obsceniteit substantief ◊ sóni, bosóni obstakel substantief ◊ libakú obstrueren werkwoord ◊ -zipa oceaan substantief ◊ mbú ochtend substantief ◊ tóngó oester substantief ◊ lokelé oesterschelp substantief ◊ lokelé oever substantief ◊ libóngo, pembéni oeverbewoner substantief ◊ moto ya máyi of voegwoord ◊ 1 [tegenstelling] to; 2 [als inleiding van een bijzin waarvan de inhoud nog onzeker is] sókí, sókó offerande substantief ◊ libonza, likabo offeren werkwoord ◊ -bonza officier substantief ◊ sodá mokonzi ofwel voegwoord ◊ to ogenblik substantief ◊ [moment] tángo, ngonga, sika oksel substantief ◊ [holte onder de arm] masásámbá oktober substantief ◊ sánzá ya mwambe olie substantief ◊ [vloeistof] mafúta om voegwoord ◊ pó na om te ◊ pó na ombuigen werkwoord ◊ [gebogen stand aannemen] -yótela omdat voegwoord ◊ pó omdraaien werkwoord ◊ [veranderen] -balola zich omdraaien ◊ -baluka omgeving substantief ◊ nzíngánzíngá omhelzen werkwoord ◊ [iemand] -línga, -zínga, yamba omhoog bijwoord omhoog brengen ◊ -tómbola omkeren werkwoord ◊ 1 [omdraaien] -kátisa; 2 [in het tegenovergestelde doen veranderen] péngwa omringen werkwoord ◊ [omsingelen] -línga, zínga omsingelen werkwoord ◊ [omringen] -línga, zínga omsluiten werkwoord ◊ [omringen] -línga, -zínga
181
omvang
ooi
omvang substantief ◊ 1 [omtrek, dikte] bonéne; 2 [ruimte die iets beslaat] etanda omvergooien werkwoord ◊ [omgooien] -púsa, sukuma, -tíndika omverwerpen werkwoord ◊ [omgooien] -púsa, sukuma, -tíndika omwenteling substantief ◊ mobóngwáná omwille bijwoord omwille van ◊ pó na onafhankelijkheid substantief ◊ 1 [vrijheid] bonsómí; 2 [autonomie] lipandá onbedekt bijwoord ◊ [openlijk] polélé onbedekt zijn ◊ -zipola onbeheerst adjectief ◊ mobesu onbeschaamdheid substantief ◊ lofúndo onbeschofterik substantief ◊ mosénzi onbesneden adjectief onbesneden man ◊ mosútú ondanks voorzetsel ◊ atâ, atâ kó onder1 voorzetsel ◊ 1 [tussen, te midden van] na káti na; 2 [lager dan, beneden] na sé ya onder2 bijwoord ◊ na sé, na sé ya onderdrukken werkwoord ◊ [verdrukken] -boma onderdrukking substantief ◊ bonyókoli ondergang substantief ◊ [het te gronde gaan] bokiti, bokwéyi ondergeschikte substantief ◊ moyángelami onderhouden werkwoord ◊ [in de levensbehoeften voorzien] -léyisa onderscheiding substantief ◊ [eerbewijs, decoratie] paláta ondersteunen werkwoord ◊ [helpen, bijstaan] sunga, -sálisa ondervraging substantief ◊ botúni onderwerp substantief ◊ [zaak] ngambo onderwijs substantief ◊ bolakisi onderwijzen werkwoord ◊ -lakisa, -téya onderwijzer substantief ◊ molakisi, motéyi onderzoek substantief ◊ boluki, botáli onderzoeken werkwoord ◊ -luka, -tálela ongecontroleerdheid substantief ◊ yémbéléyembele ongedierte substantief ◊ sili ongeduld substantief ◊ bosilikisi ongelijk substantief ongelijk hebben ◊ -kita ongeluk substantief ◊ [tegenspoed] botutu, mawa ongerustheid substantief ◊ motéma likoló ongesteld adjectief ongesteld zijn ◊ [menstrueren] -móna sánzá ongeval substantief ◊ likáma ongeveer bijwoord ◊ to onkuisheid substantief ◊ sóni, bosóni onlangs bijwoord ◊ sika ononderbroken adjectief ◊ tíítíítíí
ons1 persoonlijk voornaamwoord ◊ bísó ons2 bezittelijk voornaamwoord ◊ na bísó onschuldige substantief ◊ yángani onstuimig adjectief ◊ mobúlú ontberen werkwoord ◊ -zánga, -kelela ontbreken werkwoord ◊ -zánga, -kelela ontdekken werkwoord ◊ -bómbala onteren werkwoord ◊ -sámbwisa onthaal substantief ◊ [ontvangst] monánga onthouden werkwoord ◊ [niet geven] -kanga onthullen werkwoord ◊ [openbaren] -bómbola ontkennen werkwoord ◊ -wángana, -yángana ontladen werkwoord ◊ [afladen, lossen] -lubwa ontlasten werkwoord zich ontlasten ◊ -sumba ontlasting substantief ◊ [stoelgang] niyeyí, túfi, kabiné ontlenen werkwoord ◊ [lenen van iemand] -défa ontmoeting substantief ◊ bokútani ontrollen werkwoord ◊ -púlola, -zíngola ontrouw substantief ◊ bobébisi ontslaan werkwoord ◊ [niet langer in dienst houden] -bimisa ontsnappen werkwoord ◊ [vluchten] -kíma ontspannen werkwoord zich ontspannen ◊ -nyolusa ontspanning substantief ◊ [relaxatie] lisano ontsteken werkwoord ◊ [geïnfecteerd raken] vímba ontvangen werkwoord ◊ 1 [van bezoekers] yamba; 2 [krijgen] -zwa ontvangst substantief ◊ [van bezoekers] monánga ontvluchten werkwoord ◊ -búlungana ontwaken werkwoord ◊ -longola ontwerp substantief ◊ ekelámo ontwerper substantief ◊ mokeli, moyemi ontwortelen werkwoord ◊ -pikola ontwrichten werkwoord ◊ -longola onverkocht adjectief onverkocht artikel ◊ etula onverkocht zijn ◊ -tula onverschillig adjectief onverschillig staan tegenover ◊ -bwákisa onverwacht adjectief ◊ mbálákáká onwaarheid substantief ◊ bokósi, lokutá onwetendheid substantief ◊ bozóba onzekerheid substantief ◊ botatabani onzuiverheid substantief ◊ bosoto oog substantief ◊ [lichaam] líso in het oog springen ◊ -bima uit het oog verliezen ◊ -bósana oogontsteking substantief ◊ [aan het bindvlies] litókó oogpotlood substantief ◊ tilé ooi substantief ◊ mémé
182
ooit
overlevering
ooit bijwoord ◊ mokolo mókó ook bijwoord ◊ 1 [bovendien] pé; 2 [evenzo] motíndo, lokóla oom substantief ◊ 1 [aan moeders zijde] nókó; 2 [oudere broer van vader] tatá kulútu; 3 [jongere broer van vader] tatá léki oor substantief ◊ [lichaamsdeel] litóyi oordeel substantief ◊ likanisi oordelen werkwoord ◊ makanisi oorlog substantief ◊ etumba, mobúlú oorsprong substantief ◊ libandela op voorzetsel ◊ [plaatsbepaling] na opdat voegwoord ◊ pó opdiepen werkwoord ◊ -tóka opeenvolging substantief ◊ bokitani open adjectief ◊ polélé open zijn ◊ -zipola openbaren werkwoord ◊ -bómbola openen werkwoord ◊ [ontsluiten] -fungola opengaan werkwoord ◊ -fungwama, -kékeme opening substantief ◊ 1 [het doen aanvangen] bofungoli; 2 [open plaats] lidusú openleggen werkwoord ◊ -tanda operatie substantief ◊ 1 [geneeskunde] epasó, lipasó; 2 [militair] etumba opereren werkwoord ◊ [geneeskunde] -pasola opgeven werkwoord ◊ [ophouden met iets te doen] -kina, -sundola opgraven werkwoord ◊ -kundola opgraving substantief ◊ bokundoli, bopikoli opklimmen werkwoord ◊ [stijgen] -ngalisa opkoken werkwoord ◊ -toka opleiding substantief ◊ bobókoli, boyékoli, litéya, tolí opletten werkwoord ◊ -kéba oplettendheid substantief ◊ bokébi oplichterij substantief ◊ bokósi, lokutá, polosó oplossen werkwoord ◊ [verdwijnen] -límwa opmaken werkwoord ◊ [bed] -tanda opnieuw bijwoord ◊ lisúsu oppassen werkwoord ◊ [voor gevaar] -kéba oppervlakte substantief vlakke oppervlakte ◊ etanda opportuniteit substantief een opportuniteit voorbij laten gaan ◊ búkana oprapen werkwoord ◊ -lokota oprechtheid substantief ◊ bosémbo, malongá oprichten werkwoord ◊ [van een onderneming, instelling enz.] -banda, -bandisa, -tóndola oproer substantief ◊ botomboki oprollen werkwoord ◊ [van voorwerpen] -línga, zínga opscheppen werkwoord opscheppen voor ◊ -fúndela opschepperij substantief ◊ bofúndi, mángúngú
opschrikken werkwoord ◊ -sútuka opslagplaats substantief ◊ ebómbelo opsluiten werkwoord ◊ -kanga opsommen werkwoord ◊ -tánga opsporing substantief ◊ bolandi opstaan werkwoord ◊ 1 [gaan staan] -tómbola, télema, -tomboko; 2 [uit bed] -lamuka opstand substantief ◊ [verzet] botomboki in opstand komen ◊ -télema, -tomboko opstapelen werkwoord ◊ -bakisana opstijging substantief ◊ bobuti, bomati opsturen werkwoord ◊ -tínda optellen werkwoord ◊ -bakisa opvegen werkwoord ◊ -kómba opvoeden werkwoord ◊ -bókola opvoeder substantief ◊ mobókoli opvoeding substantief ◊ bobókoli opvolgen werkwoord ◊ -kitana opvulling substantief ◊ botóndisi opzichter substantief ◊ sínzílí opzwellen werkwoord ◊ -vímba orde substantief ◊ molongó in orde zijn ◊ -bonga ordening substantief ◊ bobongisi organisatie substantief ◊ [wijze waarop iets is georganiseerd] bobongisi organisator substantief ◊ moyángeli organiseren werkwoord ◊ -bongisa oud adjectief ◊ ya kala ouder substantief ◊ mobóti ouderdom substantief ◊ bobangé, bopaka oudere substantief ◊ mobangé, mokóló, paka aanspreektitel voor oudere ◊ kóko oven substantief ◊ motákálá over voorzetsel ◊ 1 [richting/ plaats] likoló ya; 2 [wat betreft] pó na overal bijwoord ◊ kílíkili overbrenging substantief ◊ bolekisi overdrijven werkwoord ◊ [groter, mooier enz. voorstellen dan het is] -lekisa overeenkomst substantief onderling overleg en overeenkomst ◊ bondimani overeenstemmen werkwoord ◊ -téngama overgeven werkwoord ◊ [braken] -lwâ, -sánza overgieten werkwoord overgoten zijn ◊ [bedekken met een vloeistof] mwangana overhellen werkwoord ◊ -téngeme overjas substantief ◊ kazáka overkant substantief ◊ ngámbo overledene substantief ◊ mowéyi overleg substantief onderling overleg en overeenkomst ◊ bondimani overlevering substantief ◊ bokóko
183
overlijden
pletten
overlijden werkwoord ◊ liwá overmeesteren werkwoord ◊ -bótola overmorgen bijwoord ◊ lóbí kúná overslaan werkwoord ◊ [een gedeelte niet behandelen] -lekisa oversteken werkwoord ◊ -kátisa overstijgen werkwoord ◊ -pusa overtreding substantief ◊ bobébisi overtreffen werkwoord ◊ -pusa overvloeien werkwoord ◊ -tóndana overwinnen werkwoord ◊ -lónga overwinning substantief ◊ bolóngi, elónga, lilónga
Pasen substantief ◊ pásiká passen werkwoord ◊ [precies op maat zijn] kokana passend adjectief passend maken ◊ -kokisana passeren werkwoord ◊ 1 [overslaan] -kátisa; 2 [voorbijgaan] -leka patiënt substantief ◊ mobéli patroonheilige substantief ◊ ndoyí mosántu pausdom substantief ◊ bopápa pech substantief ◊ libábé, lisumá, makilá mabé peddel substantief ◊ káyí pellen werkwoord ◊ -papola, -tobola, -tongola penetreren werkwoord ◊ -túba penis substantief ◊ likata, soka peper substantief rode peper ◊ pílipíli perceel substantief ◊ lopángo perfect adjectief ◊ kólóngónú, malongá, malámu perforeren werkwoord ◊ -túba periode substantief ◊ eleko, mobú persoon substantief ◊ moto dom persoon ◊ zóba petroleum substantief ◊ petról peulen werkwoord ◊ -palola piano substantief ◊ pianó piekeren werkwoord ◊ -kanisa pijn substantief ◊ bolózi, bwále, pási pijp substantief ◊ [buis] tiyó piket substantief ◊ piké pinda substantief ◊ ngúba pit substantief ◊ mbuma, mbuma ya káti, mokókóló pitje ◊ mopó plaat substantief ◊ [muziek] díske plaats substantief ◊ epáyi, esíká plaatsen werkwoord ◊ -tíya plagen werkwoord ◊ -túmola, -tungisa plagerij substantief ◊ matúmolí plamuren werkwoord ◊ -pakola plan substantief ◊ 1 [werkwijze] makanisi; 2 [ruimtelijke ordening] pulá zijn/haar plan trekken ◊ -bíkela plank substantief ◊ libáyá plant substantief ◊ molóna planten werkwoord ◊ -kóna, -kunda, -lóna plassen werkwoord ◊ -súba platdrukken werkwoord ◊ -fina, -nyata plateau substantief ◊ [dienblad] sáni plattegrond substantief ◊ pulá platteland substantief ◊ zámba pleidooi substantief ◊ bosámbi pleister substantief ◊ mosámbi pleiten werkwoord ◊ -sámba pleiter substantief ◊ mosámbi pletten werkwoord ◊ -fina, -nyata
P paal substantief paaltje ◊ piké paar substantief ◊ [tweetal] míbalé, limbalé paard substantief ◊ púnda pact substantief ◊ bondeko pakken werkwoord ◊ [vastpakken] -kanga, -zwa pakket substantief ◊ libóké palmnoot substantief ◊ mbíla palmolie substantief ◊ mosáká, mwámba saus van palmolie ◊ mosáká, mwámba palmplant substantief ◊ mbíla palmsap substantief ◊ mosáká, mwámba palmtak substantief ◊ lindalála, lingalála palmwijn substantief ◊ masanga ya mbíla paneel substantief ◊ [plat vlak] libáyá pantoffel substantief ◊ lipápa papa substantief ◊ papá, tatá papaja substantief ◊ [zowel de vrucht als de boom] payipáyi papier substantief ◊ [een vel] likásá officiële papieren ◊ mokandá paraderen werkwoord ◊ -dendela paradijs substantief ◊ paradízu, likoló aards paradijs ◊ paradízu ya nsé pardon1 substantief ◊ [vergiffenis + kwijtschelding] bolímbisi, paladó pardon2 tussenwerpsel ◊ bolímbisi, ndímbisa, paladó parel substantief ◊ [sieraad] liyaka, mayaka parket substantief ◊ [juridisch] biló ya tibináli parketvloer substantief ◊ parké parochie substantief ◊ palwasi partij substantief partij trekken voor ◊ -kótela pas bijwoord ◊ sika
184
plezier
redding
plezier substantief ◊ bosepeli, elengi, sáyi plicht substantief ◊ lisengeli, lotómo ploegbaas substantief ◊ kapíta plooi substantief ◊ lisúsa plooien werkwoord ◊ -gúmba, -gúnza, -súsa plots adjectief ◊ mbálákáká plukken werkwoord ◊ -búka poëzie substantief ◊ bokomi tóki pokken substantief ◊ kolokóto polio substantief ◊ búkábuka politieagent substantief ◊ polósi politiek substantief ◊ politíki polygamie substantief ◊ bombanda pomp substantief ◊ [werktuig] pómpi pompoen substantief ◊ mbíka pondu substantief ◊ [gerecht van maniokbladeren] pondú pool substantief ◊ [aardrijkskunde] póle portefeuille substantief ◊ líbenga ya mosolo portie substantief ◊ ndámbo praatje substantief ◊ bosololi praten werkwoord ◊ -solola prauw substantief ◊ bwáto precies adjectief ◊ 1 [juist] ya sôló; 2 [punctueel] tángo malámu prediken werkwoord ◊ -sakola preken werkwoord ◊ -sakola prestige substantief ◊ lokúmu, kémbo pretentie substantief ◊ lofúndo pretentieus adjectief pretentieus zijn ◊ -túta tólo priester substantief ◊ labé katholieke priester ◊ sángó, nganganzámbe, abé priesterschap substantief ◊ bonganga prijs substantief ◊ [te betalen bedrag] motúya, tálo prijzen werkwoord ◊ [bewondering uiten] kémbela, -pambola, -sánzola prima adjectief ◊ malámu penzá principe substantief ◊ tína prioritair adjectief ◊ yambo proberen werkwoord ◊ 1 [een proef nemen] konda; 2 [zich inspannen om iets te bereiken] meka probleem substantief ◊ kaká, likambo, ngambo, tapalé problemen ◊ [administratief] mindondó zich uit de problemen helpen ◊ -bíkela procedure substantief ◊ nzelá procesvoerder substantief ◊ mosámbi proclamatie substantief ◊ esakola proef substantief ◊ [onderzoek naar bekwaamheid] momekano proeven werkwoord ◊ -meka profijt substantief ◊ litómba, matabísi
project substantief ◊ makanisi propeller substantief ◊ pakapáka proper adjectief ◊ kitóko, péto, sembesembe proper zijn ◊ -tána properheid substantief ◊ bopéto prostituee substantief ◊ ndúmbá prostitutie substantief ◊ ekóbo, kindúmbá, likombe protestantisme substantief ◊ mísiyoni protesteren werkwoord ◊ -bóya, -píma provocatie substantief ◊ matúmolí pruilen werkwoord ◊ -kanga elongi, -silika puberteit substantief ◊ bokóló, bongóndo publiceren werkwoord ◊ -yébisa punaise substantief ◊ sété puree substantief ◊ [op basis van maniok of bloem] móteké put substantief ◊ libúlú putten werkwoord ◊ -tóka pygmee substantief ◊ pégimé
R raad substantief ◊ [advies] lilako, liyébísí, tolí goede raad ◊ malóngi raadsel substantief ◊ sâmbóle raam substantief ◊ [venster] fenétele, lininísa rand substantief ◊ 1 [zijkant] libóngo, pembéni; 2 [limiet] súka, sóngé rang substantief ◊ [hiërarchische organisatie] molongó rapen werkwoord ◊ -lokoto rat substantief ◊ púku rauw adjectief ◊ mobésu razen werkwoord ◊ -ngala reageren werkwoord ◊ -yanola recapitulatie substantief ◊ bokundoli, bokóbi rechtbank substantief ◊ esámbelo, esambiselo, tibináli, tribunal rechter substantief ◊ mosámbisi, zúzi rechtspraak substantief ◊ esambiselo rechtstaan werkwoord ◊ [opstaan] -télema, tomboko rechtstreeks adjectief ◊ sémba rechtvaardigheid substantief ◊ bosémbo, malongá rechtzetting substantief ◊ bosémboli redden werkwoord ◊ -bíkisa gered zijn ◊ -bíka redder substantief ◊ mobíkisi redding substantief ◊ bobíkí, libíki
185
reden
ruzie
reden substantief ◊ tína redenering substantief ◊ boluki tína redevoering substantief ◊ maloba refter substantief ◊ elíyelo, ndáko regen substantief ◊ epanzamakita, mbúla regenboog substantief ◊ monama regenen werkwoord ◊ -nóka regenworm substantief ◊ lipiká, mosópi regering substantief ◊ [staatshoofd en ministers] eyángeleli, letá registratienummer substantief ◊ [militair] paláta reglement substantief ◊ mobéko reinigen werkwoord ◊ -kómbola, -pangusa, pétola reis substantief ◊ mobémbo rekenen werkwoord ◊ -tánga rekruut substantief ◊ líkilí religie substantief ◊ nzámbe religieus adjectief ◊ mamélo religieus beroep ◊ bolakeli religieus gewaad ◊ zambala religieuze sekte ◊ sekte religieuze status ◊ bosángó remmen werkwoord ◊ -lembisa reparateur substantief ◊ mekanisié reparatie substantief ◊ bobongisi reputatie substantief ◊ kómbó respect substantief ◊ kiló, limémíya, lokúmu respecteren werkwoord ◊ -memya, -tósa rest substantief ◊ etíkali resultaat substantief ◊ bozwi reumatiek substantief ◊ mingayi reünie substantief ◊ bosangani reus substantief ◊ ebákátá, kabakátá, kabámbi, káfúmbá reusachtig adjectief ◊ ebákátá, kabakátá, kabámbi, káfúmbá revolteren werkwoord ◊ -tomboko revolutie substantief ◊ bobaluki, bobóngwani richting substantief tegengestelde richting ◊ ngámbo riem substantief ◊ [kledij] mokába riet substantief ◊ nzeté rieten scherm ◊ lízeká rietstengel substantief ◊ nzeté rij substantief ◊ molóngó, ngala rijk adjectief rijk worden ◊ -bonga rijkdom substantief ◊ bomengo, kita, mbóngo rijke substantief ◊ mozwi rijp adjectief rijp zijn ◊ [van vruchten en gewassen] -kémba, -komela rijpen werkwoord ◊ [van vruchten en gewassen] tela rilling substantief ◊ boléngi
rimpel substantief ◊ singa rimpelen werkwoord ◊ -súsa ring substantief ◊ [sieraad] pété rinkelen werkwoord ◊ -lela risico substantief ◊ likáma ritme substantief ◊ [muziek] ebételi rivaal substantief ◊ 1 [medeminnaar] mbanda; 2 [mededinger] mowêlani rivaliteit substantief ◊ bomekani, momekano rivier substantief ◊ ebale, lóyi roeien werkwoord ◊ [vaartuig] -lúka roeispaan substantief ◊ káyí roem substantief ◊ [lof, eer] kémbo roepen werkwoord iemand roepen ◊ -bénga roeping substantief ◊ 1 bobêngami, bobíyangemi; 2 [religie] bobêngi roer substantief ◊ [besturing] yenda roeren werkwoord ◊ [vermengen] -bóngola roes substantief ◊ bolángwisi roken werkwoord ◊ 1 [van tabak] -mela; 2 [van vlees of vis] -yita ronddraaien werkwoord ◊ -zunguluka ronddwalen werkwoord ◊ [zwerven] -lekaleka, wayawaya, -yengayenga rooien werkwoord ◊ [wortels van gewassen uit de grond halen] -pikola rook substantief ◊ mólinga rooster substantief ◊ [grill] motákálá roosteren werkwoord ◊ [braden] -kálinga rot adjectief rot zijn ◊ [organisch bederf] -pola rotheid substantief ◊ [organisch bederf] bopoli rots substantief ◊ [steenmassa] libángá rotten werkwoord ◊ [organisch bederf] -béba routine substantief ◊ momesano, momeseno, bomeseni rouwperiode substantief ◊ liláká, liwélé rover substantief ◊ [persoon] moyíbi rozenkrans substantief ◊ [rooms-katholiek] lozálya rubber substantief ◊ [elastisch product] mótópe rug substantief ◊ [lichaamsdeel] mokongo ruggelings bijwoord ◊ mákalékalé ruit substantief ◊ [glasplaat in het raamwerk van een venster] fenétele, lininísa rups substantief eetbare rups ◊ mbínzó rust substantief ◊ 1 [kalmte] kímyá, niyê; 2 [ontspanning] bopémi rusten werkwoord ◊ -péma rustig adjectief ◊ kímyá rustplaats substantief ◊ epémelo ruzie substantief ◊ etumba, makeléle ruzie maken ◊ -swâna ruzie maken om iets ◊ -wéla
186
S sensatie schitteren werkwoord ◊ [fonkelen] -ngengisa schittering substantief ◊ ngélingéli schoen substantief ◊ [voetbekleding] sapáto scholing substantief ◊ boyékoli, tolí, litéya, bobókoli school substantief ◊ [voor onderwijs] kelási, etéyelo schoon adjectief ◊ [proper] péto, sembesembe, kitóko schoonbroer substantief ◊ seméki schoondochter substantief ◊ bokiló schoonheid substantief ◊ 1 [bevalligheid] bonzéngá, monzele; 2 [mooie vrouw] mamíwata schoonmaak substantief ◊ bokómboli schoonmaken werkwoord ◊ 1 -kómbola, pangusa, -pétola; 2 [van voedsel] -palola, papola, -tobola, -tongola schoonmoeder substantief ◊ bokiló schoonouder substantief ◊ bokiló schoonvader substantief ◊ bokiló schoonzoon substantief ◊ bokiló schoonzus substantief ◊ seméki schoorsteen substantief ◊ mombonda schouder substantief ◊ [lichaamsdeel] lipeka schreeuw substantief ◊ bogángi, eleli schreeuwen werkwoord ◊ [luid roepen] -bélela, gánga schrift substantief ◊ 1 bokomi; 2 [schrijfboek] kayé schrijfstijl substantief ◊ ekomeli schrijfveer substantief ◊ likongá, linzáka schrijven werkwoord ◊ -koma schrijver substantief ◊ [auteur] mokomi schrik substantief ◊ bobángi, sómo schrikken werkwoord ◊ [door een angstgevoel] bánga schroef substantief ◊ 1 [vijs] vísi; 2 [aandrijfmechanisme] pakapáka schub substantief ◊ pese schudden werkwoord ◊ [afschudden] -ningisa, pupola schuilplaats substantief ◊ ekímelo, ebómbamelo, ebómbelo schuin adjectief schuin zijn ◊ -téngama, -téngeme schuiven werkwoord ◊ [voortbewegen door duwen] -púsa schuld substantief ◊ nyongo schuldige substantief ◊ moyanoli schurft substantief ◊ [huidziekte] makwánza ernstige vorm van schurft ◊ pese schurk substantief ◊ [persoon] mokabi sedert voorzetsel ◊ bandá, útá seizoen substantief droog seizoen ◊ elanga sensatie substantief ◊ [zintuiglijke
S sacrament substantief ◊ [rooms-katholiek] sakraméntu sadisme substantief ◊ loma salaris substantief ◊ lifúta samen bijwoord ◊ elongó samen met ◊ elongó na samenkomen werkwoord ◊ -kútana samenkomst substantief ◊ [bijeenkomst] bosangani samenstellen werkwoord ◊ -sangisa samenvallen werkwoord ◊ -longobana samenwerken werkwoord ◊ -pésana mabóko sandaal substantief ◊ lipápa, sapáto Satan substantief ◊ sátana, zábulu savanne substantief ◊ esóbé schaaf substantief ◊ [werktuig] labó schaaldier substantief ◊ zeké schaamhaar substantief ◊ kunza schaamte substantief ◊ sóni, bosóni schaap substantief ◊ [dier] mémé schaar substantief ◊ [werktuig] sizó schaduw substantief ◊ [silhouet] elílí, elílíngí schat substantief ◊ elóko ya motúya schatten werkwoord ◊ -túya scheepsruim substantief ◊ kobé scheet substantief ◊ [wind] múkínza scheiden werkwoord ◊ [uit elkaar gaan] -bóyana, -kabwana scheiding substantief ◊ bokabwani scheldwoord substantief ◊ efínga, lifínga schelp substantief ◊ [van weekdieren] zeké schema substantief ◊ [diagram] liyemi schenken werkwoord ◊ [geven] -kaba, -pésa, píya scheppen werkwoord ◊ 1 [maken] -kela, -sála; 2 [putten] -tóka schepper substantief ◊ [creator] mokeli, mozalisi schepping substantief ◊ bozalisi schepsel substantief ◊ ekelámo scherpte substantief ◊ líno scheuren werkwoord ◊ [barsten] -kanga, pasuka, -paswa schieten werkwoord ◊ -béta masási schijf substantief ◊ [muziek] díske schijnen werkwoord ◊ [licht uitstralen] -ngengisa schilderij substantief ◊ liyemi schildpad substantief ◊ [dier] kóbá schillen werkwoord ◊ -palola, -papola, -tobola, tongola schip substantief ◊ [vaartuig] masúwa
187
september
sportwedstrijd slot substantief ◊ [sluiting] ekangele sluiten werkwoord ◊ 1 [opsluiten] -kanga; 2 [een gat] -zipa sluiting substantief ◊ 1 [voorwerp] ekangele, ezibele; 2 [het sluiten] bokangemi sluwheid substantief ◊ politíki smaken werkwoord ◊ [proeven] -meka, -yóka smalheid substantief ◊ boké smeedijzer substantief ◊ kibóta smeekbede substantief ◊ losámbo, mabóndeli smeergeld substantief ◊ matabísi smeken werkwoord ◊ -bóndela smet substantief ◊ [vlek] litónó, mbindo snappen werkwoord ◊ [begrijpen] -yéba, -yóka snee substantief ◊ [afgesneden schijf of stuk] ndámbo snel adjectief ◊ [vlug] elúlú, mbángu, nokí, swí snelheid substantief ◊ [vaart] elúlú, lobángu, mbángu, swí snijden werkwoord ◊ [scheiden, afsnijden] -káta, -sasa nauwkeurig gesneden ◊ kámú snoeien werkwoord ◊ [van bomen of heesters] káta, -papa snot substantief ◊ miyoyo soep substantief ◊ [gerecht] súpu soldaat substantief ◊ [militair] sodá solidariteit substantief ◊ [bewustzijn van saamhorigheid] bokaboli, bosálisani sollicitatie substantief ◊ boluki mosálá sommige voornaamwoord ◊ mókó soms bijwoord ◊ tángo mosúsu soort substantief ◊ 1 [klasse, categorie] loléngé; 2 [genre] motíndo sorry tussenwerpsel ◊ bolímbisi, ndímbisa, paladó soutane substantief ◊ sutáni spade substantief ◊ páwu sparen werkwoord ◊ [geld bewaren] -bómba specialist substantief ◊ [deskundige] nganga speeksel substantief ◊ sóyí speer substantief ◊ [werp- of steekwapen] likongá spel substantief ◊ [ter ontspanning] lisano, bosakani speld substantief ◊ finíti spelen werkwoord ◊ [van een spel] -sakana spiegel substantief ◊ [voorwerp] talatála spijker substantief ◊ [nagel] sété spijt substantief ◊ bomimi spijt hebben ◊ -míma, -yóka mawa splijten werkwoord ◊ -kanga, -pasuka, -paswa splinter substantief ◊ loséndé spoel substantief ◊ [klos] bolíngi spook substantief ◊ [geest] elímá, mozízí, zábulu sportwedstrijd substantief ◊ líbanda
gewaarwording] sentimá september substantief ◊ sánzá ya mwambe sereniteit substantief ◊ kímyá, niyê serieus adjectief ◊ [ernstig] ndóngó short substantief ◊ kupé sigaar substantief ◊ [rolletje tabak] likáyá sigaret substantief ◊ likáyá sik substantief ◊ [kinbaard] mandéfu silhouet substantief ◊ elílí, elílíngí simpelweg bijwoord ◊ pámba sinaasappel substantief ◊ lilálá sinaasappelboom substantief ◊ nzeté ya lilála sinds voorzetsel ◊ bandá, útá sirene substantief ◊ [toestel] losébá slaaf substantief ◊ mowúmbu slaan werkwoord ◊ 1 [een klap geven] -béta, béta mbatá, -bámbola, -bóla, -zipa mbatá; 2 [kloppen] -níka, -túta slaap substantief ◊ [toestand van rust] pongí slaapkamer substantief ◊ elálelo, ndáko ya kolála slaapmat substantief ◊ mbéto slaapzaal substantief ◊ elálelo, ndáko ya kolála slachthuis substantief ◊ ebomelo slachting substantief ◊ [moord op grote schaal] bobomibomi slag substantief ◊ [klap] mbatá, lókútu slag leveren ◊ -bunda slagader substantief ◊ mosisá slagtand substantief ◊ [van een olifant] pémbé ya nzoku slang substantief ◊ [dier] nyóka slank adjectief ◊ moké slapen werkwoord ◊ [in slaap zijn] -lála slavernij substantief ◊ bowúmbu slecht1 adjectief ◊ mabé slecht worden ◊ [rotten] -béba slecht2 bijwoord ◊ mabé slechts bijwoord ◊ 1 [alleen, enkel] bobélé, káka; 2 [niet meer dan] moké slepen werkwoord ◊ [trekken] -bénda sleutel substantief ◊ [werktuig om een slot te sluiten of te openen] fungola slib substantief ◊ [slijk, modder] lizombí, mámbótu, potopóto slijk substantief ◊ [modder] lizombí, mámbótu, potopóto slijter substantief ◊ [verkoper] motékisi slingeren werkwoord ◊ [zich onregelmatig heen en weer bewegen] -ningana slip substantief ◊ [onderbroek] língbánda slipper substantief ◊ [sandaal met open hiel] lipápa sloep substantief ◊ ebeyi, bwáto slokken werkwoord ◊ [gulzig eten] -dunda slopen werkwoord ◊ [afbreken] -búka
188
spot
synagoge
spot substantief ◊ [minachtende humor] botiyoli spotten werkwoord spotten met ◊ [door het omgekeerde te zeggen] -tiyola spotter substantief ◊ [iemand die met alles de spot drijft] moseki spreken werkwoord ◊ [zeggen] -loba springen werkwoord ◊ [zich in de lucht verheffen] -dondwa, -pumbwa sprinkhaan substantief ◊ [insect] libánki, likónko, liyoyo sprong substantief ◊ [het springen] lipumbwa spruit substantief ◊ [plantkunde] mwána spugen werkwoord ◊ -swâ, -bwáka swí spuug substantief ◊ sóyí spuwen werkwoord ◊ -swâ, -bwáka swí staalplaat substantief ◊ línzanza staan werkwoord ◊ [rechtstaan] -télema, tomboko staart substantief ◊ [van een dier] lopélé, mokíla staat substantief ◊ [volksgemeenschap] letá stad substantief ◊ engumbá, mbóka, víli staf substantief ◊ [stok] língénda, nzeté stamper substantief ◊ [werktuig] motuté standbeeld substantief ◊ ekeko stank substantief ◊ solo stappen werkwoord ◊ [wandelen] -támbola steeds bijwoord ◊ mikolo nyónso, tángo nyónso Nota: Kan ook uitgedrukt worden via het gebruik van de habitualis. steen substantief ◊ libángá stekel substantief ◊ loséndé, nzúbe stelen werkwoord ◊ [heimelijk wegnemen] -yíba stem substantief ◊ 1 [spraak en stemgeluid] mongóngó, loláká; 2 [voorkeur bij een stemming/verkiezing] boponi, moponami, vóti stemming substantief ◊ [het uitbrengen van de stem bij een verkiezing] boponi, moponami, vóti ster substantief ◊ [hemellichaam] monzóto sterfte substantief ◊ 1 [het sterven] liwá; 2 [aantal sterfgevallen] bokúfi, bowéyi sterk adjectief ◊ makási sterker worden ◊ -lénda, -yâ makási sterrenbeeld substantief ◊ minzóto sterven werkwoord ◊ -kúfa, -wá stervrucht substantief ◊ pakapáka steun substantief ◊ [hulp] bosálisani, lisálísí, lisungí steunen werkwoord ◊ [meewerken, aanmoedigen] -léndisa stevig adjectief ◊ [krachtig] makási stichten werkwoord ◊ [oprichten] -banda, bandisa, -tóndola stijf adjectief ◊ [zowel onbuigzaam als houterig] ngwí
stijgen werkwoord ◊ 1 [omhooggaan] -buta; 2 [opklimmen] -ngalisa stijging substantief ◊ [toename] bokóli stilstand substantief ◊ [bewegingloosheid] etélemelo stoel substantief ◊ [zitmeubel] efándelo, kíti stoel zonder leuning ◊ ebóngá stoelgang substantief ◊ niyeyí, túfi, kabiné stof substantief ◊ 1 [textiel] elambá, moláto; 2 [kleine droge deeltjes in de lucht] putulú stok substantief ◊ [staaf] língénda, nzeté stollen werkwoord ◊ [van vloeibare in vaste toestand overgaan] -kangana stommiteit substantief ◊ bololé stoornis substantief ◊ yémbéléyembele stoppen werkwoord ◊ 1 [herstellen, dichtmaken] -bamba; 2 [tegenhouden] -kanga; 3 [ophouden met] -tíka stopplaats substantief ◊ etélemelo, botelemi storen werkwoord ◊ [ergeren] -túmola, -tungisa stoten werkwoord ◊ [botsen] -níka, -túta zich stoten ◊ -túta straat substantief ◊ [verharde weg] nzelá, balabála straf substantief ◊ [maatregel] etúmbu straffen werkwoord ◊ -pésa etúmbu strak adjectief ◊ ngwí stram adjectief ◊ [stijf] ngwí strijden werkwoord ◊ -bunda strijkijzer substantief ◊ [voor wasgoed] félo strikken werkwoord ◊ [knopen] -tingama stromen werkwoord ◊ [van vloeistoffen] -tanga stroom substantief ◊ [rivier] ebale, lóyi stroomafwaarts bijwoord ◊ botíyoli stroomopwaarts bijwoord ◊ likoló stroomopwaarts varen ◊ -nana struikelblok substantief ◊ libakú struikgewas substantief ◊ [dicht, ondoordringbaar] kikumbi student substantief ◊ moyékoli studeren werkwoord ◊ -tánga, -yékola stuiptrekken werkwoord ◊ -béndanabendana stuiteren werkwoord ◊ [doen terugkaatsen] denda, -dondwa stuk substantief ◊ [deel] eténi, ndámbo sturen werkwoord ◊ [zenden] -tínda stut substantief ◊ [voorwerp] kalé stuur substantief ◊ yenda suiker substantief ◊ sukáli sul substantief ◊ mobobé superioriteit substantief ◊ boleki supplement substantief ◊ bobakisi symbool substantief ◊ elembo symptoom substantief ◊ elembo synagoge substantief ◊ sinagóga
189
T tovenaar termijn substantief ◊ [begrensde tijdsruimte] elaká teruggaan werkwoord ◊ -zónga teruggave substantief ◊ bozóngisi terugkeer substantief ◊ bozóngi terugkeren werkwoord ◊ -zónga terugtrekken werkwoord ◊ -bénda Testament substantief ◊ [religieus] bondeko testament substantief ◊ testamá teveel substantief teveel zijn ◊ -leka tevredenheid substantief ◊ bosepeli, esengo, litundú thee substantief ◊ ti theorie substantief ◊ tolí thuis bijwoord ◊ na ndáko ticket substantief ◊ tiké tien telwoord ◊ zómi tiental substantief ◊ túkú tijd substantief ◊ eleko, tángo tijdperk substantief ◊ eleko, mobú tikkertje substantief ◊ [spel] lípaté titel substantief ◊ [titelatuur] kómbó titularis substantief ◊ kóló, mokóló toe bijwoord ◊ [gesloten] ya kokangama toegeeflijkheid substantief ◊ motéma molayí toegeven werkwoord ◊ [concessies doen] longobana toejuichen werkwoord ◊ -kúmisa toejuiching substantief ◊ mabóko toekomst substantief geen toekomst hebben ◊ -tula toelating substantief ◊ ndingisa, bondimi, nzelá toen bijwoord ◊ tángo toenemen werkwoord ◊ -ngalisa, -kóla toerisme substantief ◊ matámbolí toestaan werkwoord ◊ -lingisa, -ndima toestemming substantief ◊ bondimi, ndingisa, nzelá toevertrouwen werkwoord ◊ -bonzela toevoegen werkwoord ◊ -bakisa toevoeging substantief ◊ bobakisi toewijding substantief ◊ píko toezicht substantief ◊ bokéngeli toilet substantief ◊ [ruimte] kabiné, libóngo, libúlú tol substantief ◊ [geld] páko tolk substantief ◊ molimboli tomaat substantief ◊ tomáti tonen werkwoord ◊ [laten zien] -lakisa, -tanda tong substantief ◊ [lichaamsdeel] lolému toorn ◊ kándá tot voorzetsel ◊ [ter aanduiding van een uiterse punt] kíná, téé, tééé totaliteit substantief ◊ mobimba touw substantief ◊ singa tovenaar substantief ◊ moto wa ndoki
T taal substantief ◊ lokóta, monoko Europese taal ◊ lopótó taalgebruik substantief ◊ bolobi taalgemeenschap substantief ◊ etúká tabak substantief ◊ likáyá tablet substantief ◊ [geneesmiddel] kiníni taboe substantief ◊ ekila tafel substantief ◊ [meubel] mésa tafel dekken ◊ -tanda mésa taille substantief ◊ lokéto tak substantief ◊ [van een boom of struik] etápe tamtam substantief ◊ [slaginstrument] mbondá kleine tamtam ◊ lokolé tand substantief ◊ líno tandenborstel substantief ◊ monsóki, nzeté ya míno tanen werkwoord ◊ [van de huid] -yita tang substantief ◊ [gereedschap] tenáyi tante substantief ◊ [aan vaders zijde] tatá mwásí tarten werkwoord ◊ [iemand] -nyókola tatoeage substantief ◊ nzolóko taxi substantief ◊ taxi te voorzetsel ◊ [met het doel op] na teek substantief ◊ kimpútu teelbal substantief ◊ likata, soka tegen voorzetsel ◊ [grenzend aan] pembéni ya tegenhouden werkwoord ◊ 1 [verhinderen, stoppen] -kanga; 2 [vastzetten] -kákiya tegenslag substantief ◊ libábé, lisumá, makilá mabé tegenspreken werkwoord ◊ -wángana, -yángana tegenstander substantief ◊ mowêlani teil substantief ◊ sáni teken substantief ◊ [figuur, symbool] elembo tekenaar substantief ◊ moyemi tekening substantief ◊ [afbeelding] liyemi tel substantief ◊ ngonga, sika, tángo telefoneren werkwoord ◊ -bénga telefoon substantief ◊ singa, teléfoni tellen werkwoord ◊ [rekenen] -tánga telling substantief ◊ botángi, etángeli tentoonstellen werkwoord ◊ -lakisa, -tanda tentoonstelling substantief ◊ botálisi, bolakisi, bomónisi terechtwijzen werkwoord ◊ -gángela, -pálela, wolola, -zómela tergen werkwoord ◊ -túmola, -tungisa term substantief ◊ liloba termiet substantief ◊ lindonge termietenheuvel substantief ◊ lindonge
190
tovenarij
vaandel
tovenarij substantief ◊ boloki, ndoki, líkundú traag adjectief ◊ malémbe traagheid substantief ◊ bowúmeli, lomongí traan substantief ◊ eleli, elelo, máyi ya míso Nota: Máyi ya míso wordt ook gebruikt voor het meervoud 'tranen'. trachten werkwoord ◊ -meka traditie substantief ◊ bokóko transformatie substantief ◊ [gedaanteverwisseling] bobaluki, bobóngwani, mbóngwana transformeren werkwoord ◊ -bóngola transpiratie substantief ◊ motoki transpireren werkwoord ◊ -toka transport substantief ◊ [vervoer] bokúmbi, bomemi transporteur substantief ◊ [persoon] mokúmbi, momemi, motómbi trappen werkwoord ◊ -bóla trein substantief ◊ [vervoermiddel] engbunduka, masíni trekken werkwoord ◊ [kracht uitoefenen naar zich toe] -bénda treuzelen werkwoord ◊ -wúmela triest adjectief ◊ mawa trillen werkwoord ◊ -lénga trog substantief ◊ elíyele trommel substantief ◊ [instrument] mbondá tros substantief ◊ [bloeiwijze] etuka trots substantief ◊ litundú, loléndo trouwen werkwoord ◊ -bála, -kwéla, -lóngana tumor substantief ◊ litútú tumult substantief ◊ lokitó tussen voorzetsel ◊ na káti ya tussenpersoon substantief ◊ avoká, mosámbeli twaalf telwoord ◊ zómi na míbalé twee telwoord ◊ míbalé tweeling substantief ◊ mapása één van een tweeling ◊ lipása twijfel substantief ◊ tembe, botatabani twijfelen werkwoord ◊ -bánga, -tatabana, tengatenga, -tíya tembe
bengana zábulu uitdrogen werkwoord ◊ -kawuka uiteendrijven werkwoord ◊ -panza uiteenzetten werkwoord ◊ [uitleggen] -limbola uiterste substantief ◊ sóngé uitfluiten werkwoord ◊ -gángela, -wolola, zómela uitgaan werkwoord ◊ [naar buiten gaan] -bima uitgieten werkwoord ◊ -sopa uitjouwen werkwoord ◊ -gángela, -wolola, zómela uitkijktoren substantief ◊ linóngi uitkomen werkwoord ◊ [uit een ruimte] -kékeme uitleg substantief ◊ bolimboli, ndimbola uitleggen werkwoord ◊ [vertellen] -limbola uitlekken werkwoord ◊ [vocht] -tanga uitlenen werkwoord ◊ -défisa uitnodigen werkwoord ◊ -béngisa uitpersen werkwoord ◊ [van vocht ontdoen] kámola uitroeien werkwoord ◊ -bomaboma, -pikola uitscheuren werkwoord ◊ -bíla uitschot substantief ◊ ndakála uitsloven werkwoord zich uitsloven ◊ -patapata uitsmeren werkwoord ◊ -kula, -pakola, -tanda uitspraak substantief ◊ [wijze] elobeli uitstallen werkwoord ◊ -tanda, -lakisa uitstorten werkwoord ◊ [ledigen] -sopa uitstrijken werkwoord ◊ [oppervlak] -kula, -tanda, -pakola uittesten werkwoord ◊ -konda uittrekken werkwoord ◊ -pikola uitwerpselen werkwoord ◊ niyeyí, túfi, kabiné uitwissen werkwoord ◊ -boma uitzetten werkwoord ◊ [volume] -vímba uniform substantief militair uniform ◊ sokoto universiteit substantief ◊ bakelási ya monéne, linivesité universum substantief ◊ mokili, molóngó, sé urine substantief ◊ masúba urineren werkwoord ◊ -súba uur substantief ◊ ngonga, sika uurwerk tussenwerpsel ◊ móntele uw bezittelijk voornaamwoord ◊ na yó
U
V
u persoonlijk voornaamwoord ◊ yó uier substantief ◊ libéle uitademen werkwoord ◊ -bimisa péma uitblazen werkwoord ◊ [uitrusten] -pepá uitdaging substantief ◊ móndengé uitdrijven werkwoord ◊ [van boze geesten] -
vaak bijwoord ◊ nokínoki vaandel substantief ◊ bendéle, dalapó, drapó
191
vaartuig
vergevingsgezindheid
vaartuig substantief ◊ masúwa vaat substantief ◊ basáni vaccin substantief ◊ mángwele vacht substantief ◊ kunza, súki vader substantief ◊ papá, tatá vaderschap substantief ◊ bosángó, botatá vagebond substantief ◊ motelengani vagina substantief ◊ liboló vakantie substantief ◊ bopémi, eyenga, lóyi val substantief ◊ 1 [handeling] bokiti, bokwéyi; 2 [jacht] libómba valies substantief ◊ sandúku, valísi vallei substantief ◊ libúlú vallen werkwoord ◊ -bambana, -kwéya valsspeler substantief ◊ mozímbi valstrik substantief ◊ motámbo van voorzetsel ◊ 1 ya; 2 [bij pers. vnw] na vanaf voorzetsel ◊ bandá, útá vanavond bijwoord ◊ 1 [voor zonsondergang] na pókwa; 2 [na zonsondergang] na butú vandaag bijwoord ◊ leló vanuit voorzetsel ◊ na vanzelfsprekend adjectief ◊ polélé varken substantief ◊ ngúlu vastbeslotenheid substantief ◊ píko vastbinden werkwoord ◊ -tingama vasten werkwoord ◊ -lála nzala vasthouden werkwoord ◊ -kanga, -símba vastknopen werkwoord ◊ -tingama vastleggen werkwoord ◊ [datum] -laka vastmaken werkwoord ◊ -kanga vastnagelen werkwoord ◊ -báka vastzetten werkwoord ◊ [stevig vastmaken] kákiya vastzitten werkwoord ◊ -fúngama, -kangama vat substantief ◊ [ton] engbóngóló vechten werkwoord ◊ -bétana, -bunda veeboerderij substantief ◊ ebókwelo ya bibwélé veel bijwoord ◊ bébóo, ebelé, míngi veertien telwoord ◊ zómi na míneyi veilig adjectief veilig zijn ◊ -bíka veinzer substantief ◊ mozímbi vel substantief ◊ [papier] likásá venster substantief ◊ fenétele, lininísa ventiel substantief ◊ tiyó ver adjectief ◊ mosíká veranderen werkwoord ◊ -bóngola, -kesanisa verandering substantief ◊ bobaluki, bobóngwani, mbóngwana verantwoordelijke substantief ◊ 1 [baas] mokonzi; 2 [schuldige] moyanoli verantwoordelijkheid substantief ◊ bokonzi verbannen werkwoord ◊ -panza verbazen werkwoord ◊ -kamwisa zich verbazen ◊ -kámwa
verbazing substantief ◊ bokámwi verbeelding substantief ◊ likanisi, ndóto verbergen werkwoord ◊ -bómba verbeteren substantief ◊ 1 [een fout] -bongisa, bamba; 2 [iemand] -pálela verbetering substantief ◊ bobongisi verbieden werkwoord ◊ -longola mwána na mabéle, -pekisa verbijstering substantief ◊ bokámwi verbinding substantief ◊ bokangisi verbleken werkwoord ◊ [kleur] -tána verblijfplaats substantief ◊ mbóka verblijven werkwoord ◊ -fánda, -vanda verbod substantief ◊ bopekisi, ekila verbond substantief ◊ bondeko verbranden werkwoord ◊ [door vuur] -lola, -pela, -tumba, -tumbama, -zíka verbrijzelen werkwoord ◊ -búkabuka verbrokkelen werkwoord ◊ -kátakata verdedigen werkwoord ◊ 1 [een object] -bátela; 2 [juridisch] -sámba verdediging substantief ◊ [het verdedigen] bopekisi verdeeldheid substantief ◊ bokabwani verdelen werkwoord ◊ -kabola verdeler substantief ◊ mokaboli verdeling substantief ◊ bokaboli, bosesi verdenken werkwoord ◊ -bamba, -kanisela verdenking substantief ◊ bokaniseli verder adjectief ◊ libosó verdienste substantief ◊ [geld] litómba verdikken werkwoord ◊ -vímba verdraagzaamheid substantief ◊ motéma molayí verdragen werkwoord ◊ -lingisa verdriet substantief ◊ mawa verdrijven werkwoord de tijd verdrijven ◊ -yengayenga verduisteren werkwoord ◊ [licht] -yínda verdwalen werkwoord ◊ -péngwisa verdwijnen werkwoord ◊ -límwa verdwijning substantief ◊ bolímwi vereffening substantief ◊ bolóngi, botéki vereisen werkwoord ◊ -sengela vereisten substantief ◊ makokí verenigen werkwoord ◊ -sangisa zich verenigen ◊ -kútana, -sangana vereniging substantief ◊ lingómbá, lisangá, moziki verfrommelen werkwoord ◊ -finafina vergadering substantief ◊ [bijeenkomst] likita vergeetachtigheid substantief ◊ bobósani, bobúngi, libúngá vergelijken werkwoord ◊ -kokisa, -mekisa vergeten werkwoord ◊ -bósana vergeven werkwoord ◊ -límbisa vergevingsgezindheid substantief ◊ ngolu
192
vergiffenis
vertalen
vergiffenis substantief ◊ bolímbisi, paladó vergissen werkwoord zich vergissen ◊ -bósana, -búnga vergissing substantief ◊ bobósani, bobúngi, fóti, libúngá vergroten werkwoord ◊ -vímba verhaal substantief ◊ [vertelling] lisapo, lisoló verheugd adjectief verheugd zijn ◊ -sepela verhinderen werkwoord ◊ -kanga, -pekisa, zángisa verhoren werkwoord ◊ [in de rechtbank] sámbisa verkiezen werkwoord ◊ -pona verkiezing substantief ◊ boponi, moponami, vóti verklaren werkwoord ◊ [plechtig uitspreken] sakola verklaring substantief ◊ [uitleg] bolimboli, ndimbola verkondigen werkwoord ◊ -sakola verkoop substantief ◊ botéki verkopen werkwoord ◊ [voor geld] -téka verkoper substantief ◊ motéki verkoudheid substantief ◊ kosúkosú, miyoyo verkreukelen werkwoord ◊ -finafina verkrijgen werkwoord ◊ -kúla verkruimelen werkwoord ◊ -búkabuka verlamde substantief ◊ akúfá makolo verlangen1 substantief ◊ bolingi, bolúli, pósá verlangen2 werkwoord ◊ -lúla vurig verlangen ◊ -kúfela verlaten werkwoord ◊ 1 [weggaan] -kenda, longwa; 2 [iemand] -bóya verlegenheid substantief ◊ sóni, bosóni, bobángi verleiding substantief ◊ lisénginiyá verliezer substantief ◊ mozángi verloren adjectief verloren zijn ◊ -búnga verloskunde substantief ◊ bobótisi verloskundige substantief ◊ mobótisi verlossen werkwoord ◊ [zwangerschap] -bótisa verlossing substantief ◊ [bevrijding] bosikoli verloven werkwoord zich verloven ◊ -banda vermageren werkwoord ◊ -kawuka, -kónda vermeerderen werkwoord ◊ -ngalisa, -kóla vermengen werkwoord ◊ -sangisa vermenigvuldigen werkwoord zich vermenigvuldigen ◊ -bótana, -kóma vermijden werkwoord ◊ [ontwijken] -kíma verminderen werkwoord ◊ -sílela vermindering substantief ◊ bokitisi vermoeden1 substantief ◊ bokaniseli vermoeden2 werkwoord ◊ -kanisela vermoeid adjectief vermoeid zijn ◊ -lemba
vermoeidheid substantief ◊ [persoon] bolembú vermoeien werkwoord ◊ -lembisa vermogen substantief ◊ [kapitaal] kita, mamá na mosolo, mamá na mbóngo vermoorden werkwoord ◊ -boma vernauwen werkwoord ◊ -sílela vernederen werkwoord ◊ -kitisa vernieler substantief ◊ eboma veronachtzamen werkwoord ◊ -sundola verorberen werkwoord ◊ -líya verouderen werkwoord ◊ -nuna verovering substantief ◊ bolóngi verplaatsing substantief ◊ bolongoli verpleegster substantief ◊ efimiyéle verpleger substantief ◊ efimiyéle verpletteren werkwoord ◊ [vermorzelen] -finola, nyata verplichting substantief ◊ lisengeli, mobéko verrader substantief ◊ mokabi, motéki verrijzen werkwoord ◊ -sékwa verrijzenis substantief ◊ bosékoyi, lisékwa, sékwa verrotting substantief ◊ bipolí verscheuren werkwoord ◊ 1 [verslinden] -líya; 2 [door scheuren vernietigen] -pasola verschijnen werkwoord ◊ [zich vertonen] -bima verschijning substantief ◊ 1 [spook] elímá, mozízí, zábulu; 2 [religie] bobimeli verschil substantief ◊ bokeseni verschillend adjectief verschillend zijn ◊ -kesana, -kesena verschrompelen werkwoord ◊ -kawuka versieren werkwoord ◊ [decoreren] -kémbisa versiering substantief ◊ ekembeli verslechteren werkwoord ◊ -ngala, -nginda versleten adjectief versleten zijn ◊ -kúfa versmelting substantief ◊ bosangani versoepelen werkwoord ◊ -lembisa verspreiden werkwoord ◊ -panza zich verspreiden ◊ -palangana verspreiding substantief ◊ bopalangani verstand substantief ◊ bongó, bwányá, mayéle verstandhouding substantief ◊ boyókani verstelwerk substantief ◊ bobambi versterken werkwoord ◊ [verstevigen] -léndisa, yíka zich versterken ◊ -lénda verstevigen werkwoord ◊ -yíka, -léndisa verstikken werkwoord ◊ -finola verstopt adjectief verstopt zijn ◊ [afgesloten] -fúngama, kangama verstoten werkwoord ◊ -bengana, -bóya, -panza versturen werkwoord ◊ -tínda vertalen werkwoord ◊ -balola, -bóngola
193
vertaling
voetzool
vertaling substantief ◊ bobaloli, bobóngoli vertegenwoordiger substantief ◊ tóma vertellen werkwoord ◊ -solola vertoog substantief ◊ maloba vertragen werkwoord ◊ -lembisa vertrek substantief ◊ [het vertrekken] bokeyi vertrekken werkwoord ◊ [weggaan] -kenda, longwa vervangen werkwoord ◊ [iemands plaats innemen] -kitana vervanging substantief ◊ bokitani verveling substantief ◊ litungisi, mabánzo vervloeking substantief ◊ mobondo vervoer substantief ◊ bokúmbi, bomemi vervolmaken werkwoord ◊ -kokisa vervormen werkwoord ◊ -balola vervreemding substantief ◊ botíki verwaarlozing substantief ◊ botíki verwachting substantief ◊ [hoop] elíkíyá verwantschap substantief ◊ [bloedband] bondeko, etúká verwantschap langs moeders kant ◊ bomamá, bonyangó verwantschap langs vaders kant ◊ bosángó verwarmen werkwoord ◊ -yótela verwarring substantief ◊ [chaos] mokakatano verweking substantief ◊ boyini verwelkomen werkwoord ◊ -yamba verwennen werkwoord ◊ -bóndela zich verwennen ◊ -bétela verwensing substantief ◊ [vloek] mobondo verwerpen werkwoord ◊ -sundola verwijderen werkwoord ◊ [wegnemen] -longola, bótola verwijten werkwoord ◊ -gángela, -wolola, zómela verwittigen werkwoord ◊ -laka verwoesten werkwoord ◊ -boma, -bomaboma verwonden werkwoord zich verwonden ◊ -zoka verwondering substantief ◊ bokámwi verzadiging substantief ◊ botóndi, litóndí verzameling substantief ◊ [van mensen] likita verzenden werkwoord ◊ -tínda verzending substantief ◊ botíndi verzet substantief ◊ botomboki verzetten werkwoord zich verzetten ◊ -télema, -tomboko verzoek substantief ◊ bosénge, litúnele verzoeken werkwoord ◊ [vragen (om)] -sénga verzoening substantief ◊ boyókani verzwakken werkwoord ◊ -lembisa vicegouverneur substantief ◊ moyambeleli vier telwoord ◊ míneyi vieren werkwoord ◊ [heiligen] -sántisa vijand substantief ◊ mongúná
vijandigheid substantief ◊ bongúná, kó vijf telwoord ◊ mítáno vijftien telwoord ◊ zómi na mítáno vijver substantief ◊ líziba vijzel substantief ◊ [stampvat] eboka vinden werkwoord ◊ [aantreffen] -bómbala, -kúta vinger substantief ◊ [lichaamsdeel] mosapi viool substantief ◊ nzénze vis substantief ◊ 1 [dier] mbísi; 2 [bepaalde soort] libúndú; 3 [bepaalde soort] lilangbá, lilangwá gezouten vis ◊ likayábo, makayábo kleine vis ◊ ndakála vis of vlees klaargemaakt in bladeren ◊ libóké vishaak substantief ◊ [aan een vislijn] ndóbo visioen substantief ◊ limóní vislijn substantief ◊ monyámá, ndóbo vissen werkwoord ◊ [vis proberen vangen] boma mbísi vissen met een mand/korf ◊ -pepa visvangst substantief ◊ bobomi visvijver substantief ◊ elonga vlag substantief ◊ [vaandel] bendéle, dalapó, drapó vlechten werkwoord ◊ -tonga vleermuis substantief ◊ ngembó vlees substantief ◊ 1 [lichaam] mosuni; 2 [spierweefsel van dieren] nyama vis of vlees klaargemaakt in bladeren ◊ libóké vleien werkwoord ◊ -bóndela vlek substantief ◊ [smet] litónó, mbindo vleugel substantief ◊ [van een vogel of vliegtuig] lipapú vlieg substantief ◊ nzinzi vliegenmepper substantief ◊ epepele vliegtuig substantief ◊ pépo, ndeke ya Pótó vlo substantief ◊ sili vloek substantief ◊ [verwensing] mobondo vlucht substantief ◊ [tocht door de lucht] lipumbwa vluchten werkwoord ◊ [weglopen] -kíma vlug adjectief ◊ elúlú, mbángu, nokí, swí vod substantief ◊ [doek] epangwisele voeden werkwoord ◊ [voedsel geven aan] -léyisa voeding substantief ◊ [voedsel] biléyi, boléyisi voedsel substantief ◊ biléyi, boléyisi voelen werkwoord ◊ [met de tastzin waarnemen] -yóka voertuig substantief ◊ mótuka voet substantief ◊ [lichaamsdeel] likolo, litámbí, lokolo voetafdruk substantief ◊ litámbí voetbal substantief ◊ bále, mótópe, ndembó voetbalwedstrijd substantief ◊ bále voetzool substantief ◊ litámbí
194
vogel
vuilnis
vogel substantief ◊ ndeke vogelverschrikker substantief ◊ dongolomíso vol adjectief vol zijn ◊ -tónda voldaan adjectief voldaan zijn ◊ -tónda volgeling substantief ◊ molandi volgen werkwoord ◊ [in dezelfde richting gaan] landa volgens voorzetsel ◊ pó na volharding substantief ◊ moléndé volheid substantief ◊ botóndi, litóndí volk substantief ◊ [menigte] bapépele, limpingá volledig adjectief ◊ tû, mobimba volstaan werkwoord ◊ -koka voltooiing substantief ◊ bosílisi volwassene substantief ◊ mokóló volwassenheid substantief ◊ bokóló vonnis substantief ◊ bokáti, bokáti likambo voor voorzetsel ◊ 1 [plaatsaanduiding] libosó ya; 2 [voor iets/ iemand] pó na Nota: Voor de applicatieve betekenis pó na of de applicatief -el- gebruiken. voorbeeld substantief ◊ ndakisa voorbehouden werkwoord voorbehouden zijn voor ◊ -bongisama voorbereiding substantief ◊ boléngeli voorbij adjectief ◊ esílí voorbij zijn ◊ -síla voorbijgaan werkwoord ◊ [passeren] -leka voorbijganger substantief ◊ moleki voordat voegwoord ◊ libosó ya voordeel substantief ◊ [winst, profijt] litómba, matabísi voorkant substantief ◊ libosó voornemen werkwoord zich voornemen ◊ -kána voorouderschap substantief ◊ bokóko voorschieten werkwoord ◊ [geld] -fúla voorspoed substantief ◊ bomengo voortbrengen werkwoord ◊ -bóta voortplanten werkwoord zich voortplanten ◊ -bótana, -kóma míngi voortplanting substantief ◊ botámbwisi voortzetten werkwoord ◊ -kóba voortzetting substantief ◊ bokóbi vooruit bijwoord ◊ libosó vooruitgaan werkwoord ◊ -buta, -támbola voorvechter substantief ◊ mosangeli voorzichtigheid substantief ◊ ángele, bokébi voorzienigheid substantief ◊ bobáteli vork substantief ◊ [eetgerei] kanya vormen werkwoord ◊ [een vorm geven, boetseren] -níka vorming substantief ◊ [opleiding, ontwikkeling]
bobókoli, boyékoli, tolí, litéya vormsel substantief ◊ [rooms-katholiek] kótísá vouw substantief ◊ lisúsa vraag substantief ◊ [handeling van vragen] bosénge, botúni, litúnele, motúna vrachtwagen substantief ◊ kaminiyó, kamiyó vragen werkwoord ◊ 1 [een vraag stellen] -túna; 2 [verzoeken, bedelen] -senge vrede substantief ◊ bobóto, niyê vredelievend adjectief ◊ bobóto vreemdeling substantief ◊ mopaya vrek substantief ◊ mopími, moyími vrekkigheid substantief ◊ moyími vreten werkwoord ◊ [gulzig eten] -dunda vreugde substantief ◊ bosepeli, elengi, esengo, sáyi vrezen werkwoord ◊ [bang zijn voor] -bánga vriend substantief ◊ [kameraad] dî, masta, moníngá, moyébani vriendelijk adjectief ◊ bobóto vriendjespolitiek substantief ◊ boponi vriendschap substantief ◊ bondeko vrij adjectief vrije man ◊ sómi vrijdag substantief ◊ mokolo ya mítáno vrijgekochte substantief ◊ mosikólámí vrijgevigheid substantief ◊ likabo vrijgezel substantief ◊ 1 ekombe, likombe, monzemba; 2 [vrouw] ndúmbá vrijgezel zijn ◊ -tula staat van vrijgezel ◊ bonzemba vrijheid substantief ◊ bonsómí vrijkopen werkwoord vrijgekocht worden ◊ -sikola vroedkunde substantief ◊ bobótisi vroedvrouw substantief ◊ mobótisi vroeg adjectief ◊ nokí vroeger bijwoord ◊ 1 [eertijds] bosó, libosó, yambo; 2 [lang geleden] kala vrolijkheid substantief ◊ bosepeli, elengi, sáyi vroomheid substantief ◊ bosántu vrouw substantief ◊ mwásí getrouwde vrouw zonder kind ◊ motete mooie vrouw ◊ mamíwata vrouwelijke fiere manieren ◊ bizetí vrouw van een polygamist ◊ bombanda vrouwelijkheid substantief ◊ bomwásí vrucht substantief ◊ [fruit] mbuma vruchtbaar adjectief vruchtbaar zijn ◊ -bóta, -bótaka vruchtvlees substantief ◊ mosuni vuil substantief ◊ mbindo, salité zich vuil maken ◊ -béba vuilheid substantief ◊ bosoto vuiligheid substantief ◊ mbindo, salité vuilnis substantief ◊ bipolí, bosoto
195
vuilnisbak
werkloze
vuilnisbak substantief ◊ [afvalbak] fúlu vuilnisbelt substantief ◊ fúlu vuistslag substantief ◊ likófi vulgariteit substantief ◊ yawúli vullen werkwoord gevuld zijn ◊ -tónda vuur substantief ◊ [brandende stoffen] móto vuurwapen substantief ◊ bondóki, mondúki, ebundele
wat vraagwoord ◊ níni water substantief ◊ máyi waterdamp substantief ◊ mboloko waternimf substantief ◊ [mythologische figuur] mamíwata waterslang substantief ◊ mobóngi we persoonlijk voornaamwoord ◊ bísó weddenschap substantief ◊ móndengé wedijveren werkwoord ◊ -mekana wedstrijd substantief ◊ momekano weduwe substantief ◊ mokúfeli, mokúfisi weduwnaar substantief ◊ mokúfeli, mokúfisi wee substantief weeën hebben ◊ -béndanabendana weegschaal substantief ◊ kiló week substantief ◊ póso weerleggen werkwoord ◊ -wángana, -yángana weerstand substantief ◊ tembe weeskind substantief ◊ etíké weg substantief ◊ [straat] balabála, nzelá zich een weg banen ◊ -dusola wegen werkwoord ◊ [bepalen van het gewicht] meka wegens voorzetsel ◊ likoló ya weggooien werkwoord ◊ -bwáka wegjagen werkwoord ◊ -bengana, -bóya, -panza wegnemen werkwoord ◊ [verwijderen] -bótola, longola wegzakken werkwoord ◊ -pika wegzinken werkwoord ◊ -dinda, -zinda weigeren werkwoord ◊ [iets niet willen doen/ accepteren] -bóya, -píma weigering substantief ◊ bopími weinig adjectief ◊ moké wekken werkwoord ◊ [wakker maken] -lamusa welgemanierdheid substantief ◊ botósi welk vraagwoord ◊ 1 [persoon] náni; 2 [ding] níni welkom tussenwerpsel ◊ yambî welzijn substantief ◊ bolámu, bomengo wemelen werkwoord ◊ -nguluma, -tóndana wenen werkwoord ◊ -tanga wenkbrauw substantief ◊ monkíki wensen werkwoord ◊ -lúla wereld substantief ◊ mokili, sé, molóngó, libúngútulú weren werkwoord zich weren ◊ -patapata werfleider substantief ◊ kapíta werk substantief ◊ [arbeid] lotómo, mosálá kleine werkjes ◊ bisálásala werkelijkheid substantief ◊ bozali werkeloosheid substantief ◊ goyigóyi werken werkwoord ◊ -sála hard werken ◊ -béta werker substantief ◊ mosáli werkloze substantief ◊ soméle
W waagstuk substantief ◊ móndengé waakzaam adjectief ◊ ekéngé waakzaamheid substantief ◊ bokébi, míso nga waanzin substantief ◊ [krankzinnigheid] libómá waar vraagwoord ◊ wápi waarde substantief ◊ 1 [commercieel] motúya, tálo; 2 [emotioneel] bonéne evenveel waard zijn ◊ -búkana waarheid substantief ◊ bosôló, sôló waarom vraagwoord ◊ pó na níni, tína níni waarschuwen werkwoord ◊ [voor gevaar of nadeel] -kébisa waarzegger substantief ◊ nganga waarzegster substantief ◊ nganga wachten werkwoord ◊ -zela, -zila op zich laten wachten ◊ -wúmela wachten op iemand ◊ -zela, -zila wachttoren substantief ◊ linóngi waggelen werkwoord ◊ -bátabata, -denda, ningana, -tengatenga persoon die zich waggelend voortbeweegt ◊ edenda waken werkwoord ◊ -kénga, -lála té wakker adjectief ◊ ekéngé wakker worden ◊ -lamuka wandelen werkwoord ◊ -támbola, -yengayenga wandelstok substantief ◊ língénda, nzeté wang substantief ◊ [lichaamsdeel] litáma, mbángá wankelen werkwoord ◊ -tengatenga wanneer1 vraagwoord ◊ mokolo níni, sókí, sókó, tángo níni wanneer2 voegwoord ◊ sókó wanorde substantief ◊ mobúlú, yémbéléyembele wanordelijk adjectief ◊ kílíkili want voegwoord ◊ pó warmte substantief ◊ [hitte] molungé wasplaats substantief ◊ esukolelo wassen werkwoord ◊ [schoonmaken] -sukola
196
werktuig
zetten
werktuig substantief ◊ esálela werpen werkwoord ◊ -bwáka Westen ◊ [West-Europa en Noord-Amerika in politieke, culturele en economische betrekkingen] Pótó wet substantief ◊ [(rechts)regels en voorschriften] mobéko, motíndo weten werkwoord ◊ [kennis hebben] -yéba wetenschap substantief ◊ [kennis] boyébi, liyébí weven werkwoord ◊ [dooreenvlechten van draden/garen] -tonga weverij substantief ◊ [het weven] botongi wie vraagwoord ◊ náni wiel substantief ◊ [rad] lokolo wielblok substantief ◊ kalé wij persoonlijk voornaamwoord ◊ bísó wijn substantief ◊ víno wijsheid substantief ◊ [vermogen] bwáníyá wijze substantief ◊ [manier] loléngé, ndéngé wijzer substantief ◊ [van een uurwerk] likongá wikkeling substantief ◊ bolíngi willen werkwoord ◊ [verlangen] -linga wind substantief ◊ [luchtstroom] mopepe winkel substantief ◊ butíki, magazíni winkelwagen substantief ◊ pusupúsu winnen werkwoord ◊ [overwinnaar worden] lónga, -bimbola winst substantief ◊ litómba, matabísi wispelturig adjectief wispelturig persoon ◊ bibóngólobongola ya moto wispelturigheid substantief ◊ bipale wit adjectief ◊ [kleur] pémbé woede substantief ◊ kándá woeden werkwoord ◊ -ngala woensdag substantief ◊ mokolo ya mísáto woestijn substantief ◊ esóbé wolk substantief ◊ [weer] lipata, lipatá wonde substantief ◊ litúka, pótá wonder substantief ◊ likámwisi wonen werkwoord ◊ -fánda, -vanda woning substantief ◊ ndáko woord substantief ◊ liloba woordvoerder substantief ◊ molobeli worden werkwoord ◊ -kóma worm substantief ◊ kusú, lipiká wortel substantief ◊ [onderste gedeelte van een gewas] tína woud substantief ◊ zámba wringen werkwoord ◊ -kámola, -yótela wurgen werkwoord ◊ -finola
Z zaad substantief ◊ [plant] mbuma, mbuma ya káti, mokókóló zaadje ◊ mopó zaag substantief ◊ [werktuig] sî zaaien werkwoord ◊ -kóna, -kunda, -lóna zaak substantief ◊ 1 [ding] elóko; 2 [aangelegenheid] likambo, ngambo zacht adjectief ◊ malémbe zachtaardigheid substantief ◊ ngolu zak substantief ◊ 1 [in kledingstuk] líbenga, pokóti; 2 sáki zakmes substantief ◊ kanífi, mwâ mbelí zand substantief ◊ zélo zandbank substantief ◊ zélo zandkorrel substantief ◊ zélo zanger substantief ◊ [musicus] alángá nzémbo, moyémbi zaterdag substantief ◊ sába ze persoonlijk voornaamwoord ◊ yangó Nota: Derde persoon meervoud. zee substantief ◊ mbú zeemeermin substantief ◊ [mythologische figuur] mamíwata zeep substantief ◊ sabúni zeer bijwoord ◊ [in grote mate] míngi zegen substantief ◊ [heilwens] lipámboli zegenen werkwoord ◊ -benisa, -pambola, sánzola zegening substantief ◊ bobenisi, mbóngwana zeggen werkwoord ◊ [mondeling overbrengen] loba zeker adjectief ◊ [zonder twijfel] tembe té, sôlósôlo, sôló penzá zekere onbepaald voornaamwoord ◊ [onbepaalde aanduiding van een persoon of zaak] mókó zekerheid substantief ◊ bosolósôló zelf voornaamwoord ◊ [in eigen persoon] mókó, penzá zelfmoord substantief ◊ bomíbomi zelfs bijwoord ◊ atâ, atâ kó, kútu zenden werkwoord ◊ [sturen] -tínda zending substantief ◊ [het zenden] etíndá zenuw substantief ◊ mosisá zenuwachtigheid substantief ◊ bosilikisi zes telwoord ◊ motóbá zestien telwoord ◊ zómi na motóbá zetten werkwoord ◊ [plaatsen] -tíya, -bómba zetten op ◊ -bakisa
197
zeven
zweten
zeven1 telwoord ◊ sambo zeven2 werkwoord ◊ -yúngula zeventien telwoord ◊ zómi na sambo zich wederkerend voornaamwoord ◊ (reflexieve markeerder -mí-) zicht substantief ◊ [vermogen] bomóni, míso zieke substantief ◊ mobéli, moto ya maláli ziek zijn ◊ -béla ziekenhuis substantief ◊ lopitálo ziekte substantief ◊ bokono, maládi ziel substantief ◊ molimo zien werkwoord ◊ [waarnemen] -móna ziften werkwoord ◊ -yúngula zij persoonlijk voornaamwoord ◊ 1 [derde persoon meervoud] bangó; 2 [derde persoon enkelvoud] yé zijde substantief ◊ [vlak] mopanzí zijkant substantief ◊ panzí, pembéni zijn1 werkwoord ◊ [bestaan/ bevinden] -yala, zala zijn2 bezittelijk voornaamwoord ◊ na yé zingen werkwoord ◊ -yémba zinken werkwoord ◊ -dinda, -zinda zintuig substantief ◊ eyókeli zitten werkwoord ◊ -fánda, -vanda gaan zitten ◊ -fánda, -vanda zo bijwoord ◊ boye, bôngó, bôngó te zoals voegwoord ◊ lokóla, motíndo zodat voegwoord ◊ bôngó te, pó zoeken werkwoord ◊ [trachten te vinden] -luka zoen substantief ◊ bési zon substantief ◊ [hemellichaam] mwésé zo'n aanwijzend voornaamwoord ◊ ya ndéngé boye zondaar substantief ◊ mosumuki zondag substantief ◊ eyenga, lomíngo zonde substantief ◊ [overtreding] lisúmu zonder voorzetsel ◊ té zondigen werkwoord ◊ -sumuka zonlicht substantief ◊ móyi zonnestraal substantief ◊ móyi zoon substantief ◊ mwána mobáli zorg substantief ◊ [ongerustheid] litungisi, mabánzo zorgen werkwoord zorgen voor ◊ -bókola, -tála zot adjectief ◊ [gek] elémá zout substantief ◊ [smaakmiddel] múngwa zucht substantief ◊ [uitademing] péma zuchten werkwoord ◊ -kímela zuigen werkwoord ◊ -mela zuil substantief ◊ [bouwwerk] likonzi zuring substantief ◊ dongódongó, ngayingayi zus substantief ◊ 1 [oudere] kulútu, yayá; 2 [jongere] léki zuurstof substantief ◊ péma
zuurstoftekort substantief ◊ kaká zwaaien werkwoord ◊ [heen en weer bewegen] pepa zwaar adjectief ◊ 1 [gewicht] kiló; 2 [moeilijk] ndóngó zwak adjectief ◊ petepete zwak persoon ◊ akúfalóbí zwakheid substantief ◊ petepete zwanger adjectief zwanger zijn ◊ -zala na libumu, -zala na zémi, kúmba na zémi zwanger maken ◊ -bótisa zwangerschap substantief ◊ libumu, zémi zwart adjectief ◊ mwíndo zwarte substantief ◊ mwíndo zwartheid substantief ◊ boyíndo zwartmaken werkwoord ◊ -kósela, -búkela moto lokutá zweep substantief ◊ fímbo zweet substantief ◊ motoki zwelling substantief ◊ litútú zwemmen werkwoord ◊ -béta máyi, -káta máyi zweren werkwoord ◊ [een eed] -lápa zwerven werkwoord ◊ -lekaleka, -wayawaya, yengayenga zwerver substantief ◊ motelengani zweten werkwoord ◊ -toka
198
Bronnenlijst Akowuah, Thomas A. 1996 Lingála-English, English-Lingála dictionary and phrasebook. New York: Hippocrene Books.
Ashem Tem, Kawata 2003 Bagó Lingála/Falansé: Dictionnaire français/lingála. Saint-Pierre-Lès-Nemours: Laboratoire de Langues Congolaises. 2004 Bagó ya lingála mambí ma lokóta: Dictionnaire lingála. Paris Karthala.
Augustín Llach, Maria Pilar Lexical gap-filling mechanisms in foreign language writing. System 38: 528-538. Auteur onbekend 1943
Vocabulaire: Français – Lingála. Léopoldville: Imprimerie du quartier général de la Force Publique.
Auteur onbekend 1951 Dictionnaire français-Lingála et Lingála-français avec manuel de conversation. Léopoldville: La Librairie Evangélique au Congo. Bawele, Mumbanza mwa 1995 La dynamique sociale et l'épisode colonial: La formation de la société “Bangala” dans l'entre Zaïre-Ubangi. Canadian Journal of African Studies/Revue Canadienne des Etudes Africaines 29/3: 351-374.
Blavier, E. 1953
Dictionnaire; Woordenboek: français-Lingála-Nederlands, Nederlands-Lingála-français, Lingála-français-Nederlands. Léopoldville: La Librairie congolaise.
1958
Dictionnaire - Woordenboek: Lingála-français-néerlandais, français-Lingála-néerlandais, 199
Nederlands-Lingála-Frans. 2e édition – 2e uitgave. Léopoldville: La Librairie congolaise.
Boguo, Makeli 1988 Situation des langues zaïroises au Zaïre. Linguistique et Sciences Humaines 28: 54-58.
Bokamba, Eyamba 1989 Are there syntactic constrains on code-mixing? World Englishes 8/3: 277-292.
Brysbaert, Marc & Emmanuel Keuleers 2010 Hoe vaak worden Nederlandse woorden gebruikt? Een nieuwe, gemakkelijk te gebruiken database van woordfrequenties. Universiteit Gent, http://crr.ugent.be/archives/287 (22/05/2013).
Büscher, Karen, Sigurd D'hondt & Michael Meeuwis (in druk) Recruiting a non-local language for performing local identity: Indexical appropriations of Lingála in the Congolese border town Goma. Language in Society (2013).
Cermák, Frantisek 2003 Source materials for dictionaries. In Piet van Sterkenburg (ed.) A practical guide to lexicography, 18-25. Amsterdam: John Benjamins.
Chabata, Emmanuel 1998 Using the predictability criterion for selecting extended verbs for Shona dictionaries. Lexikos 8: 140-153.
De Boeck, Egide 1904a Grammaire et vocabulaire du Lingála, ou langue du Haut-Congo. Bruxelles: Imprimerie Polleunis-Ceuterick. 1904b Notions du Lingála, ou langue du Haut-Fleuve, vocabulaire et phrases pratiques. 200
Nouvelle-Anvers: imprimerie Mission du Sacré Coeur. 1911
Grammaire et vocabulaire du Lingála, deuxième édition, corrigée et augmentée. Nouvelle-Anvers: Mission du Sacré-Coeur.
1914
Eenige begrippen van Lingála met woordenlijst en gebruikelijke volzinnen - Quelques notions du Lingála avec vocabulaire et phrases usuelles. Derde uitgave - Troisième édition. Bruxelles: Imprimerie Dreesen & De Smet.
1920 Cours théorique et pratique de Lingála, avec vocabulaire et phrases usuelles. Turnhout: Proost. 1927
Cours théorique et pratique de Lingála, avec vocabulaire et phrases usuelles, deuxième édition. Turnhout: Proost.
1942a Cours théorique et pratique de Lingála, avec vocabulaire et phrases usuelles, troisième edition. s.e. 1942b Theoretische en practische cursus in Lingála: met woordenlijst en samenspraken. Tongerloo: St.-Norbertus Drukkerij.
De Boeck, Egide & Peeters, Edward 1937 Vocabulaire Lingála-français, français-Lingála, par des Missionnaires (C.I.CM.-Scheut) de Nouvel-Anvers. Turnhout: Henri Proost.
De Boeck, L.B. 1952 Manuel de lingála: tenant compte du langage parlé et du langage littéraire. Bruxelles: Editions de Scheut.
De Schryver, Gilles-Maurice & D.J. Prinsloo 1998 The lemmatization of nouns in African languages with special reference to Sepedi and Cilubà. South African Journal of African Languages 19/4: 258-275.
Derikx, Léon Vocabulaire Lingála-français. Tongerloo (geen uitgeverij).
201
Dzokanga, Adolphe 1979
Dictionnaire Lingála-français, suivie d'une grammaire Lingála. Leipzig: Enzyklopädie.
2001a Nouveau
dictionnaire
illustré
Lingála-français/français-Lingála,
Edition
bilingue.
Bonneuil-sur-Marne: BisoMoko Editions. 2001b Dictionnaire
sémantique
illustré
français-Lingála,
2vols.
Bonneuil-sur-Marne:
BisoMoko Editions. Volume 2.
Elge, C. 1926 Dictionnaire bangala – français – flamand. Première édition. Antwerpen: Kohler.
Ellington, John 1982 English-Lingála dictionary. Kinshasa (geen uitgeverij).
Gouws, Rufus 1991 Die leksikografiese hantering van woordgroepstamme. Lexikos 1: 113-127. 1993 Afrikaans learner's dictionaries for a multilingual South Africa. Lexikos 3: 29-48. 2004 Monolingual and bilingual learner's dictionaries. Lexikos 14: 264-274.
Gürsoy, Esim 2011 The critical period hypothesis revisited: The implications for current foreign language teaching to young learners. Journal of Language Teaching and Research 2/4: 757-762.
Guthrie, Malcolm 1935
Lingála grammar and dictionary. Léopoldville: Conseil Protestant du Congo.
1939 Grammaire et dictionnaire de Lingála: La langue universelle actuellement parlée sur les deux rives de la partie centrale du fleuve Congo. Avec un manuel de conversation françaisLingála. Cambridge: W. Heffer & Sons. 1951
Grammaire et dictionnaire de Lingála: la langue universelle actuellement parlée sur les deux rives de la partie centrale du fleuve Congo. Avec un manuel de conversation françaisLingála. Deuxième édition. Léopoldville: La librairie évangélique au Congo.
1954
Grammaire et dictionnaire de Lingála: la langue actuellement la plus parlée sur les deux 202
rives de la partie centrale du fleuve Congo, avec un manuel de conversation françaisLingála. Troisième édition. Léopoldville: La Librairie Evangélique au Congo.
Guthrie, Malcolm & John F. Carrington 1988
Lingála grammar and dictionary. Didcot: Baptist Missionary Society.
Hannay, Mike 2003 Types of bilingual dictionaries. In Piet van Sterkenburg (ed.) A practical guide to lexicography, 145-153. Amsterdam: John Benjamins.
Joffe, David & Gilles-Maurice de Schryver 2012 [TshwaneLex User Guide] http://tshwanedje.com/docs/TLex%20Suite%20User%20Guide.pdf (22/05/2013).
Lemaire, Charles F. 1897 Congo, vocabulaire pratique: Français, anglais, zanzibarite (Swahili), fiote, kibangiirébou, mongo, bangala. Deuxième édition. Bruxelles: Imprimerie Scientifique Charles Bulens.
Louw, Phillip Adriaan 1998 Synonymy in the translation equivalent paradigms of a standard translation dictionary. Lexikos 8: 173-182.
Mackenzie, Thomas Campbell 1910
A vocabulary of the Bangala language as spoken in the Lado district, Mongalla province. Cairo: The Intelligence Department, Sudan Government.
Maenhaut, Joke 2007 Lingála-sprekers in België: Onderzoek naar de verwerving van het Nederlands door Congolese migranten in Vlaanderen. Licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent.
203
Meeuwis, Michael 1997 Constructing sociolinguistic consensus: A linguistic ethnography of the Zairian community in Antwerp, Belgium. Duisburg: Gerhard-Mercator-Universität. 2001 La “Grammaire et vocabulaire du Lingála ou langue du Haut-Congo” d'Egide De Boeck de 1904: commentaires historiques, présentation et texte. Annales Æquatoria 22: 327-421. 2002 The sociolinguistics of Lingala as a diaspora lingua franca: Historical and language ideological aspects. In Karlfried Knapp & Christiane Meierkord (eds.) Lingua franca communication, 29-52. Bern: Lang. 2006 The Lingála-Kiswahili border in north-eastern Congo. Its origins in Belgian colonial state formation of the late nineteenth and early twentieth centuries. Africana Linguistica 12: 113-135. 2009
Involvement in language: The role of the Congregatio Immaculati Cordis Mariae in the history of Lingála. The Catholic Historical Review 95/2: 240-260.
2010 A grammatical overview of Lingála. München: Lincom Europa.
Meeuwis, Michael & Jan Blommaert 1998 A monolectal view of code-switching: Layered code-switching among Zairians in Belgium. In Peter Auer (ed.) Code-switching in conversation: Language, interaction and identity, 76-98. Londen: Routledge.
Mochiwa, Z. 2007 Kiswahili verbs: A lexicographical challenge. Lexikos 17: 114-133.
Myers-Scotton, Carol 1995 What do speakers want? Codeswitching as evidence of intentionality in linguistic choices. In Pamela Silberman and J. Loftin (eds.) Salsa 2, Papers from a symposium about language and society at Austin, 1-17. Austin: University of Texas Dept of Linguistics. 2006 Natural codeswitching knocks on the laboratory door. Bilingualism: Language and Cognition 9/2: 203-212.
204
Myers-Scotton, Carol & John Okeju 1973 Neighbors and lexical borrowings. Language 49/4: 871-889.
Myers-Scotton, Carol & William Ury 1977 Bilingual strategies: The social functions of code-switching. International Journal of the Sociology of Language 13: 5-20.
Norbertijnen 1901 Handboekje tot aanleeren der taal gebruikt in de Norbertijner missiën van Oewelee. Tongerloo: Drukkerij der abdij van Tongerloo.
Nortier, Jacomien & Henriette Schatz 1992 From one-word switch to loan: a comparison between five language pairs. Multilingua 11: 173-194.
Pallier, Cristophe 2007 Critical periods in language acquisition and language attrition. In Barbara Köpke, Monica S. Schmid, Merel Keijzer & Susan Dostert (eds.) Language Attrition: Theoretical Perspectives: 155-166. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
Parker, Philip M. 2008 Webster’s Lingála-English thesaurus dictionary. San Diego: ICON Group International, Inc.
Pashi, Lumana & Alan Turnbull 1994 Lingála-English dictionary. Kensington (Maryland): Dunwoody Press.
Poplack, Shana 1988 Contrasting patterns of codeswitching in two communities. In Monica Heller (ed.) Codeswitching: Anthropological and Sociolinguistic Perspectives, 215-244. Berlin: Mouton de Gruyter. 205
Poplack, Shana, Susan Wheeler & Anneli Westwood 1989 Distinguishing
language
contact
phenomena:
Evidence
from
Finnish-English
bilingualism. World Englishes 8/3: 389-406.
Samarin, William J. 1986 Protestant Missions and the history of Lingála. Journal of Religion in Africa 16/2: 138163. 1989 Language in the Colonization of Central Africa, 1880-1900. Canadian Journal of African Studies / Revue Canadienne des Etudes Africaines 23/2: 232-249.
Spolsky, Bernard 1998 Sociolinguistics. Oxford: Oxford University Press.
Stapleton, Walter H. 1903a Suggestions for a grammar of "Bangala" (The "Lingua Franca" of the Upper Congo), With 2000 words and many useful phrases. Bolobo/Yakusu: Baptist Missionary Society. 1903b Suggestions pour une grammaire du “Bangala” (La “lingua franca” du Haut Congo), Avec beaucoup de phrases et 2000 mots bien usités. Yakusu, Stanley Falls: Baptist Missionary Society. 1911a Propositions pour une grammaire de "Bangala" (La "Lingua Franca" du Haut Congo) et un vocabulaire français-bangala-swahili. Survit [sic] d'un manuel de conversation, nouvelle edition. Yakusu/Stanley Falls: Baptist Missionary Society. 1911b Suggestions pour une grammaire du Bangala (La ’’Lingua Franca’’ du haut Congo) et un vocabulaire français – bangala – swahili, Avec beaucoup de phrases dans ces trois langues. Yakusu, Stanley Falls: Baptist Missionary Society. 1914 Suggestions for a grammar of "Bangala": The "Lingua Franca" of the Upper Congo, with dictionary. Second edition, revised and enlarged by Frank Longland. Bolobo: Baptist Missionary Society.
Storme, Virginie 2004 Taalbehoud van het Lingála van eerste naar tweede generatie bij Congolezen wonende in 206
West-Vlaanderen. Licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent.
Van Dale s.d.
[Van Dale online woordenboek] http://vowb.vandale.be/zoeken/zoeken.do (22/05/2013)
Van Everbroeck, René 1956
Lingála woordenboek: Lingála-Nederlands, Nederlands-Lingála. Brussel: Scheut Edities.
1985
Dictionnaire Lingála: Lingála-Français, Français-Lingála. Maloba ma lokóta. Limete, Kinshasa: Éditions l'Epiphanie.
Van Wyk, E.B. 1995 Linguistic assumptions and lexicographical traditions in the African languages. Lexikos 5: 82-96.
Vangenechten, Pieter 2004 De ontwikkeling van een Lingála-Nederlands woordenboek. Licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent.
Vigouroux, Cécile B. 2008a From Africa to Africa: Globalization, migration and language vitality. In Cécile B. Vigouroux & Salikoko S. Mufwene (eds.) Globalization and language vitality: Perspectives from Africa: 229-253. London: Continuum. 2008b “The smuggling of La Francophonie”: Francophone Africans in Anglophone Cape Town (South Africa). Language in Society 37: 415-434.
Winter-Froemel, Esme 2008 Studying loanwords and loanword integration: Two criteria of conformity. Newcastle Working Papers in Linguistics 14: 156-176.
207
Wtterwulghe, Georges-François 1899 Vocabulaire à l'usage des fonctionnaires se rendant dans les territoires du district de l'Uele et de l'enclave Redjaf-Lado. Bruxelles: Imprimerie Veuve Monnom.
208
