Persdossier
Tentoonstelling
23 oktober 6 december 2009
Op initiatief van Fabienne Miroir, Schepen van Cultuur (Franstalige sector) en Musea, Gaëtan Van Goidsenhoven, Burgemeester en het schepencollege van Anderlecht Deze tentoonstelling krijgt de steun van Fadila Laanan, Minister van Cultuur van de Franse Gemeenschap van België
typographus De ongelofelijke geschiedenis van de eerste “Belgische” graficus, Dirk Martens {1450-1534} Na het succes van de tentoonstelling Anatomie der IJdelheden en zijn publieksprijs 2009, organiseert het Erasmushuis een nieuw project rond de hernieuwde biografie van een vergeten nationale held : Dirk Martens, de eerste drukker in ‘België’ met Jan van Westfalen. Deze ‘Passeur de textes’ zal de boekdrukkunst uit de XVde en XVIde eeuw op zijn kop zetten en aan de wieg staan van de typografische uitmuntendheid in ons land.
en staat onder het patronaat van de Ambassadeur van Frankrijk in België Curator van de tentoonstelling: Alexandre Vanautgaerden, conservator Erasmushuis Kapittelstraat, 31 B - 1070 Brussel + 32 2 521 13 83 Communicatie Gemeente Anderlecht
[email protected] 02/558.08.68 - 0494/577944
www.erasmushouse.museum
www.designbysign.com
Museum
[email protected] 0486 159 913
thierry martens
Standbeeld van Dirk Martens op de markt van Aalst.
Catalogus van Erasmus’ werken. Leuven, Dirk Martens, 1519, 4°. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België.
Dirk Martens was ooit onze nationale trots en werd in alle schoolboeken vermeld. De Belgische staat liet zelfs een bronzen beeld van hem optrekken op de Grote Markt van Aalst, zijn geboortestad. Desondanks verdween deze man uit het collectieve geheugen. Nochtans introduceerde deze drukker, samen met Jan van Westfalen, de drukkunst in 1473 in onze streken, en dankzij een uitzonderlijk lange loopbaan (56 jaar) bracht hij een revolutie in de drukkunst te weeg in de verschillende ateliers die hij in Aalst, Antwerpen en Leuven opende. Hij innoveerde op alle vlakken, zowel wat lettertypes als vormgeving betreft. Als eerste introduceerde hij cursieve, Griekse en Hebreeuwse letters en veralgemeende hij het gebruik van de romein die ons ondertussen zo bekend is geworden. Hij was ook een voorloper op het gebied van de lay-out in de eerste 30 jaar van de XVIde eeuw en ligt zo aan de oorsprong van het moderne boek zoals we het vandaag kennen. Deze vooruitgang bracht hij tot stand dankzij zijn nauwe samenwerking met Erasmus. Dankzij deze vriendschap kreeg hij in 1516 de kans een van de meesterwerken van onze Westerse samenleving te publiceren, de Utopia van Thomas More. Deze levensgenieter hield zo van wijn, dat hij ernaar verwijst in de citaten op zijn drukkersmerk. In zijn drukkerij wist hij een aantal geleerden samen te brengen die aan de wieg stonden van de humanistische beweging in onze contreien en hem hielpen om typografische perfectie te bereiken. In 1529 beëindigt hij zijn activiteiten en hij sterft vijf jaar later. Sinds een 20-tal jaar is grafisch ontwerp opnieuw belangrijker geworden, zelfs in de brochures die men in stations vindt. Reclame heeft weliswaar perverse gevolgen, maar de drang naar schoonheid en verleiding leidde tot een typografische kwaliteit die zoek geraakt was. Het leek ons daarom belangrijk de pioniersrol die Dirk Martens in ons land speelde opnieuw in de schijnwerpers te plaatsen. de tentoonstelling Op wetenschappelijk vlak werd de tentoonstelling samengesteld in samenwerking met de Koninklijke Bibliotheek van België en de Bibliothèque Sainte-Geneviève te Parijs, evenals met het grafisch bureau [Sign]. Het leek ons immers nodig om de oude en de nieuwe typografie met elkaar te confronteren. In de eerste plaats ligt het accent op de lange carrière van Dirk Martens (van 1473 tot 1529), gaande van de eerste gotische incunabelen tot de uitgave van Griekse en Hebreeuwse werken. Vervolgens zoomt de tentoonstelling in op de eerste samenwerking tussen Martens en Erasmus in Antwerpen, in 1503-1504, toen de humanist uit Rotterdam nog een onbekende was. In het bijzonder Martens' talent voor typografische lettertypes wordt in de verf gezet. Daarvoor worden enkele uiterst zeldzame stukken tentoongesteld, onder meer een los blad met de nieuwe Hebreeuwse lettertypes die de drukker net had verworven. Hij was een beminnelijk man, waardoor hij een "cultureel milieu" wist te creëren en alle belangrijke geleerden die in onze streken verbleven kon verenigen en laten samenwerken in zijn atelier. Zonder Dirk Martens had het humanisme zich nooit zo krachtig kunnen ontwikkelen. Daarom wilden we absoluut focussen op zijn talent om mensen samen te brengen. De tentoonstelling werpt een nieuw licht op de biografie van Dirk Martens als humanist. Hij was wel degelijk een drukker-humanist, door de aard van de werken die hij uitgaf, maar hij was
geen humanist-drukker. De tentoonstelling en de biografie bewijzen dat het literaire werk dat men doorgaans toeschrijft aan Martens, in feite van de hand is van zijn erudiete vrienden, in de eerste plaats van Erasmus. Ook het economische aspect van het drukkersbestaan in de renaissance komt aan bod. Dirk Martens drong zijn merk op, ofwel door drukkersmerken te creëren om zijn producties te “labellen”, ofwel door zich de commerciële identiteit van andere drukkers toe te eigenen. De tentoonstelling toont hoe de gewiekste Dirk Martens maakte dat hij voor verschillende doelgroepen tegelijk werkte en zowel inhoud als vorm aanpaste aan hun wensen. Martens drukt zowel in gotische als romeinse letter, zowel populaire romans in het Frans als humanistische traktaten in het Latijn. Ons verhaal eindigt bij de tweede samenwerking met Erasmus, van 1516 tot 1521 in Leuven, wat echt vuurwerk opleverde. Onder de invloed van dit genie zal Martens in vijf jaar tijd evenveel werken publiceren als de eerste 43 jaar van zijn carrière! passeurs de texte, twee tentoonstellingen
Passeurs de textes, onder leiding van Renaud Adam, Yann Sordet & Alexandre Vanautgaerden, Turnhout, Brepols, 2009.
Deze tentoonstelling vindt plaats in het kader van het project "Passeurs de textes", een samenwerking met de École nationale des chartes en de Bibliothèque Sainte-Geneviève in Parijs, het Centre d’Études Supérieures de la Renaissance in Tours, en de FISIER (Fédération internationale des Sociétés et Instituts d’Étude de la Renaissance). In het voorjaar van 2009 is een wetenschappelijk colloquium gehouden in Parijs, in het plechtige kader van de Sorbonne en de bibliotheek Sainte-Geneviève. Tegelijkertijd liep een tentoonstelling op het Pantheonplein over de pronkstukken van diezelfde bibliotheek. Dankzij het initiatief van directeur Yves Peyré en de hoofdconservator van de Kostbare Werken, Yann Sordet, kunnen wij in 2010 in Brussel uitpakken met deze prachtige tentoonstelling en zal onze Anderlechtse tentoonstelling te bezoeken zijn in Parijs. Een grafische lijn
Beeld van de tentoonstelling ontworpen door Olivier Sténuit (Brussel, Sign) naar een letter uit het eerste gotische alfabet van Dirk Martens in 1473.
Sinds een tiental jaar voert het Erasmushuis een publicatiebeleid waardoor het nauw samenwerkt met verschillende grafische bureaus, waaronder Sign, dat de mooie scenografie van de tentoonstelling verzorgde. In een tiental jaar heeft het Erasmushuis zo'n honderd werken gepubliceerd waarbij het steeds gewaakt heeft over de vormgeving van het boek of de catalogus en heeft samengewerkt met vier generaties typografen: met Fernand Baudin, die de notie graficus heeft uitgevonden in ons land in de 20ste eeuw (19182005), Herman Lampaert en de grafici van [Sign] (Franck Sarfati, Olivier Sténuit en Joël Van Audenhaege). Deze laatste heeft een nieuw agentschap uit de grond gestampt, Dojo design, dat verantwoordelijk was voor de grafische vormgeving van de tentoonstelling Anatomie der IJdelheden. Vandaag werkt het Erasmushuis ook samen met de volgende generatie: Cédric Aubrion (Sign), Alexandre Laumonier (Le théâtre des opérations) en Donatien Paul (Dojo Design), Ralf Thienpont. Dit grafische werk heeft al verschillende onderscheidingen en nominaties opgeleverd, zowel in het buitenland (de Type Directors Club in New York) als in ons land (Plantin-Moretusprijs, Fernand Baudinprijs).
Publicaties Verschillende boeken begeleiden het project "Passeurs de textes" en deze tentoonstelling. PASSEURS DE TEXTES Een box met twee werken verenigt de catalogus van de tentoonstelling in de bibliotheek Sainte-Geneviève in Parijs en de nieuwe biografie van Dirk Martens, geschreven door Renaud Adam (Koninklijke Bibliotheek van België) en Alexandre Vanautgaerden (Erasmushuis). Ze werpt een heel nieuw licht op het beeld dat we hebben van deze drukker-humanist en bevat de volledige correspondentie in het Latijn, met een Franse vertaling. Yann Sordet (Bibliothèque Sainte-Geneviève) heeft de catalogus voor de Parijse expositie opgesteld. Turnhout, Brepols, coll. Nugæ humanisticæ, vol. 11. Vol. I : Renaud Adam et Alexandre Vanautgaerden, Thierry Martens et la figure de l'imprimeur-humaniste. Une nouvelle biographie. Vol. II : Imprimeurs, éditeurs et lecteurs humanistes dans les collections de la Bibliothèque Sainte-Geneviève. Éd. par Yann Sordet. 468 p., 150 x 250 mm, 2009, paperback. ISBN 978-2-503-53118-2, EUR 85.00. JAN VAN WESTFALEN EN DIRK MARTENS De Koninklijke Bibliotheek van België heeft recent een uitgave gekocht van de Logica vetus van Aristoteles, gedrukt in Aalst door Jan Van Westfalen en Dirk Martens in 1474. Het is een bijzonder stuk, de druk is immers erg zeldzaam en enorm belangrijk voor de geschiedenis van opkomst van de boekdrukkunst in België. Het boek, waarvan tot nog toe slechts acht bladen gekend zijn, bevat een colofon met niet alleen het volledige bibliografische adres van het boek, maar ook de band die beide typografen hadden. Dirk Martens wordt vermeld als vennoot socius - van Jan Van Westfalen. De voorstelling van dit werk is de gelegenheid voor Renaud Adam, wetenschappelijk attaché aan de Koninklijke Bibliotheek van België, om terug te komen op de begindagen van het eerste typografische atelier van België en de historiografische debatten die er rond gevoerd worden. Een facsimile van dit unicum vergroot het belang van deze publicatie voor incunabulisten en liefhebbers van oude boeken. Turnhout, Brepols, coll. Nugæ humanisticæ, vol. 8. Renaud Adam, Jean de Westphalie et Thierry Martens. La découverte de la Logica Vetus (1474) et les débuts de l’imprimerie dans les Pays-Bas méridionaux (avec un fac-similé), 270 p., 150 x 250 mm, 2009, paperback, ISBN 978-2-503-52841-0, EUR 60.00.
EPITOME TYPOGRAPHICA Herman Lampaert heeft een hele generatie grafici gevormd in de jaren 70 tot 90, via zijn onderwijs en zijn publicaties, zoals zijn werk Kroniek van de vorm. Tweeduizend jaar visuele expressie in WestEuropa (1997), vertaald in het Frans, onder de titel, Chronique de la forme. Deux mille ans d'expression visuelle en Europe occidentale (2005). Zijn Epitome typographica, een echt handboek van de typografie, bestaat vooral uit platen, minder uit hoofdstukken. De platen drukken elk een typografisch idee uit dat hem ter harte gaat. Deze helpen de lezer een betere wereld te bedenken, die door Herman Lampaert beschouwd wordt als een bibliotheek zonder muren. Wij hadden deze visuele grammatica perfect kunnen publiceren in de vorm van posters, maar wij wensten een naad aan te brengen, want Herman Lampaert, zoals Fernand Baudin en Erasmus, gelooft intens dat publiceren nergens toe dient indien het niet toelaat de mensheid te verenigen en beter te maken. Turnhout, Brepols, coll. Farrago, vol. 7. Herman Lampaert, Epitome typographica, Anderlecht, Maison d’Érasme-Erasmushuis (diffusion - verspreiding Brepols), 2009, 120 p., 210 x 297 mm., hardcover. FR-NL-ENG. Traduction : Tania Derck (Engels) ISBN 978-2-930414-29-4, EUR 50.00.
CATALOGUS VAN DE TENTOONSTELLING TYPOGRAPHUS De conservator van het museum, Alexandre Vanautgaerden, heeft de tentoonstellingscatalogus geredigeerd in de vorm van een brief aan de lezer, zoals de drukkers dat vroeger deden. Hij legt vooral de nadruk op de vormgeving van de boeken, omdat dit vernieuwend is bij Dirk Martens. De catalogus bevat de beschrijving van de objecten en een bibliografie. Brussel, Erasmushuis, coll. Colloquia in museo Erasmi, vol 30 (FR) et 31 (NL). Alexandre Vanautgaerden, Typographus, Guide de l’exposition - Bezoekersgids, Anderlecht, Maison d’Érasme-Erasmushuis, 2009, 116 p., 150 x 250 mm., paperback. ISBN 978-2-930414-31-7 (FR) ISBN 978-2-930414-32-4 (NL), trad. Kathleen Leys. EUR 15.00.
À LA LETTRE - LETTERLIJK In 2003 publiceerde het Erasmushuis, net voor hij overleed, de laatste tekst van de grote typograaf Fernand Baudin (19182005). Hij wordt beschouwd als de eerste “graficus” van de XXste eeuw in België. Deze typografische beschouwing, À la lettre, werd naar aanleiding van deze tentoonstelling in het Nederlands vertaald door Herman Lampaert. Brussel, Erasmushuis, coll. Colloquia in museo Erasmi. Fernand Baudin, À la lettre. Digressions à propos d’écriture & de typographie (2001), Anderlecht, Maison d’Érasme, 2003, 16 p., 150 x 250 mm., paperback. EUR 10.00. Fernand Baudin, Letterlijk, omtrent het schrift en de typografie. Vertaling : Herman Lampaert, Anderlecht, Erasmushuis, 2009, 16 p., 150 x 250 mm., paperback. ISBN 978-2-930414-30-0, EUR 10.00.
Publieksprijs 2009 Het Erasmushuis is door het publiek verkozen tot beste museum van 2009 en volgt daarmee de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België op. Deze prijs is een mooie bekroning van onze activiteiten in 2008 en de evenementen rond de viering van 75 jaar Erasmushuis.Met de prijs heeft de educatieve dienst van het museum een reeks evenementen georganiseerd, waaronder workshops die de aanleiding vormden voor een boek, gemaakt door en voor kinderen. http://www.erasmushouse.museum/Public/Page.php?ID=1065 #block1084 Een nieuwe aanwinst: Het Narrenschip geïllustreerd door Albrecht Dürer Het Erasmushuis beschikt over de belangrijkste collectie XVIdeeeuwse Erasmusuitgaven ter wereld. Dankzij een buitengewoon mecenaat heeft het een meesterwerk in de boekgeschiedenis kunnen verwerven: Het Narrenschip van Sebastian Brant, gedrukt in 1497 te Bazel en een belangrijke inspiratiebron voor Erasmus' Lof der Zotheid. Drie houtgravures in deze editie, uitzonderlijk door de kwaliteit van de illustraties, worden toegedicht aan Albrecht Dürer. Dit in Parijs verworven exemplaar werd gebonden door Sün Evrard, één van de beste hedendaagse boekbindsters. http://www.erasmushouse.museum/Public/Article.php?ID=11 15&fromos=true&cache=false#block1115
Praktische informatie
PLAATS Erasmushuis Kapittelstraat, 31, B - 1070 Brussel Tel. : + 32 2 521 13 83 www.erasmushouse.museum OPENINGSUREN Alle dagen van 10 tot 18u, behalve op maandag. INLICHTINGEN : 02 521 13 83 http://www.erasmushouse.museum/Public/Page.php?ID=27
CONTACTGEGEVENS VOOR DE PERS Gemeente Anderlecht
[email protected] 02/558.08.68 - 0494/577944 Museum
[email protected] 0486/ 159 913 CURATOR Alexandre Vanautgaerden, Conservator. SCENOGRAFIE Olivier Sténuit & Cédric Aubrion [Sign] LICHT : Jean-Jacques Mathy Het eiland en het alfabet van de Utopiërs. Thomas More, Utopia, Louvain, 1516. Bruxelles, Biblitohèque royale.
BRUIKLEENGEVERS Bibliotheek Rotterdam, Rotterdam Bibliothèque royale de Belgique, Bruxelles Bibliothèque Sainte-Geneviève, Paris Musée Plantin-Moretus, Anvers Universiteitsbibliotheek, Gand PEDAGOGISCHE ATELIERS Een virtuele bibliotheek Geleide bezoeken Een drukkersatelier Een atelier lay-out Een atelier geschiedenis en nationale mythe Een atelier boekbinden http://www.erasmushouse.museum/Public/Page.php?ID=27
PUBLICATIES 1 biografie van Dirk Martens 1 facsimile van een editie, uniek ter wereld 1 catalogus 1 typografisch handboek van Herman Lampaert 1 typografische beschouwing van Fernand Baudin BEELDMATERIAAL OM TE DOWNLOADEN http://www.erasmushouse.museum/Public/Page.php?ID=1182
WEBSITE TENTOONSTELLING http://www.erasmushouse.museum/Public/Page.php?ID=27
www.erasmushouse.museum
