Ze schuimden de zeeën af: bloeddorstig, vernielzuchtig, hongerig naar schatten. Zo zien we de Vikingen. Maar wie waren ze echt? Vooral moordlustige plunderaars of ook kunstenaars, handelaars en ontdekkingsreizigers?
PERSBERICHT
VIKINGEN! Tentoonstelling 18 oktober 2014 - 15 maart 2015
Op 18 oktober 2014 gaat in het Gallo-Romeins Museum van Tongeren de langverwachte tentoonstelling ‘Vikingen!’ van start. Meer dan duizend jaar na hun eerste doortocht in de regio, brengt het museum de wereld van de Noormannen opnieuw tot leven in een verrassende setting. Meer dan 450 authentieke objecten tonen hun uitzonderlijke vakmanschap: van juwelen, textiel en wapens tot een heus Vikingschip. Beklijvende filmbeelden, interactieve displays en multimediatoepassingen laten de bezoeker doordringen tot de kern van de Viking beschaving. Gedeputeerde van Cultuur en Toerisme Igor Philtjens is verheugd over de komst van de ‘Vikingen!’: “Opnieuw een toptentoonstelling voor het Gallo-Romeins Museum waar jong en oud heel wat kunnen leren en beleven.” Gedeputeerde van Cultuur en Toerisme Igor Philtjens licht toe waarom het Gallo-Romeins Museum een tentoonstelling over de Vikingen organiseert: ‘Na ABBA en IKEA zijn de Vikingen het meest bekende Scandinavische exportproduct. Bovendien spreken de Vikingen nu meer dan ooit tot de verbeelding. Ze duiken veelvuldig op in social media, films, kookboeken tot zelfs in kinderprogramma’s. Vikingen zijn duidelijk hot. Daar willen we zeker op inspelen.’ ‘Bovendien is er een rechtstreekse link met onze regio. Want tijdens hun verwoestende raids hebben ze zo goed als zeker ook Tongeren, Luik en Maastricht aangedaan.’ gaat gedeputeerde Philtjens verder. Carmen Willems, directeur Gallo-Romeins Museum voegt toe: ”En al kennen wij de Vikingen vooral als barbaren toch hadden ze een bijzonder rijke cultuur. We stellen met deze tentoonstelling hun slecht imago dan ook flink bij. Uit recent onderzoek komt overigens steeds meer naar boven hoe veelzijdig hun cultuur was. De 450 authentieke objecten die te zien zijn in deze tentoonstelling geven daar een mooi beeld van.” Gedeputeerde Igor Philtjens: “De kern van de tentoonstelling is van Zweedse makelij. Het Zweeds Historisch Museum van Stockholm realiseerde het project. Museumspartner uit Oostenrijk zet deze tentoonstelling op tournee in Europa, Australië en de V.S. En op al die plaatsen haalde de tentoonstelling al mooie cijfers. Ze zal in België enkel in Tongeren te zien zijn. Een primeur dus. We zijn trots op het unieke resultaat dat deze samenwerking tot stand heeft gebracht.” Carmen Willems: “Het museumteam voegde zelf ook nog heel wat leuke extra’s aan de reizende tentoonstelling toe. Zo neemt de inleidende video-installatie ‘Viking Experience’ de bezoeker op een duizelingwekkende manier mee in de wereld van de Vikingen. Voor
volwassenen én voor kinderen maakten we een audio-tour. En uiteraard zijn er weer inspirerende en speelse workshops voor kinderen.” “Deze tentoonstelling draagt dan ook terecht een kids-proof label. Wickie de Viking is momenteel waanzinnig populair. Maar dat blijft televisie. Alle fans kunnen nu in het GalloRomeins Museum eindelijk het echte Viking-leven komen ontdekken!” zegt gedeputeerde Igor Philtjens. “Parallel aan de overzichtstentoonstelling over de ‘Vikingen!’ in het Gallo-Romeins Museum loopt in het Centre Céramique van Maastricht een tentoonstelling over ‘Vikingen in de Lage Landen. En we promoten beide tentoonstellingen uiteraard samen. We hopen dan ook veel toeristen te kunnen overhalen om een Viking-weekendje Tongeren-Maastricht te plannen. Zo komen de tentoonstellingen ook ten goede aan de lokale economie in de regio.” besluit gedeputeerde Igor Philtjens.
ACHTERGRONDINFO MEER DAN WOESTE KRIJGERS. EEN VEELZIJDIGE VIKINGCULTUUR In het Gallo-Romeins Museum staan de Vikingen niet alleen als brute plunderaars centraal. De sfeervolle tentoonstelling in het Gallo-Romeins Museum focust vooral op de Vikingen als hardwerkende boeren, deskundige ambachtslui, gehaaide handelaars, geraffineerde kunstenaars, magistrale scheepsbouwers en avontuurlijke ontdekkingsreizigers. Bijzondere aandacht gaat uit naar hun specifiek wereldbeeld. De rol van de Vikingvrouw. En naar de rijke erfenis die de Vikingen ons hebben nagelaten. Zo hebben de Vikingen het uitzicht en het karakter van het huidige Europa uitdrukkelijk mee bepaald: de bestuursvormen, de landsgrenzen… Ze lieten hun sporen ook na in de taal, de cultuur, de dagen van de week, de scheepvaart, persoonsnamen, enz… De tentoonstelling rekent af met vastgeroeste stereotypen. We leren de woeste krijgers in een nieuw en veel genuanceerder perspectief kennen.
HET CONCEPT VAN DE TENTOONSTELLING In de inleidende video-installatie ‘Viking Experience’ maakt de bezoeker op een beklijvende manier kennis met de diverse aspecten van de Vikingcultuur. Via projecties op negen gigantische schermen wordt de bezoeker meegezogen naar de Vikingtijd. De bezoeker staat oog in oog met de Noormannen. Hij maakt niet enkel kennis met woeste zeevaarders maar ook met uitgekookte handelaars en met geraffineerde ambachtslui met een sterk geloof in het bovennatuurlijke. In de tentoonstelling worden ruim 450 authentieke objecten en tientallen replica’s getoond. Deze worden allemaal uitgeleend door het Zweeds Historisch Museum van Stockholm. Ze staan symbool voor hun grote creativiteit en uitzonderlijk vakmanschap. Van ravissante juwelen over bronzen godenbeeldjes tot tweesnijdende slagzwaarden. Van gereedschap over prachtig kledingstukken tot een indrukwekkende replica van een Vikingboot. De tentoonstelling bevat ook tal van foto’s, interactieve displays en multimediatoepassingen. De decorstukken zijn even onverwacht als verrassend. De infrastructuur en de vitrines zijn grotendeels in het wit, en contrasteren sterk met de zwarte muren. Zo wordt de Vikingwereld op een geabstraheerde manier weergegeven. Een blikvanger is de Vikingboot die met
behulp van klinknagels wordt geëvoceerd. En de bezoeker wandelt door de moderne versie van een langhuis, de traditionele boerderij van de Vikingen.
EXTRA’S Een audioguide is inbegrepen in de toegangsprijs en geeft elke bezoeker de nodige bijkomende informatie. ‘Vikingen!’ is een zeer gezinsvriendelijke tentoonstelling. Voor kinderen is er een speciale audiotour. Bovendien kunnen ze zich ook creatief uitleven in een atelier: ze fabriceren er een eigen zwaard, rijgen een halssnoer of bouwen er een miniatuur-Vikingschip. Al die extra’s worden gratis aangeboden. Het atelier is open: elk weekend, elke feestdag en elke dag van de schoolvakanties (België) van 10.30 uur tot 17.30 uur; op woensdagnamiddag van 14.00 uur tot 17.00 uur. Er dient NIET te worden gereserveerd. Verenigingen kunnen een bezoek aan de tentoonstelling boeken met gids. Voor klassen is er een rondleiding met aansluitend een creatieve workshop. De museumshop bevat, naast een fijne selectie boeken over de Vikingcultuur, een mooi aanbod van juwelen, spelletjes, drinkhoorns en helmen. Voor ieder een passend souvenir.
RANDPROGRAMMA EN ARRANGEMENTEN Van 30 januari tot 1 februari 2015 organiseert het Gallo-Romeins Museum een groots Vikingfestival. Vanuit heel Europa zakken dan hordes Vikingen af naar Tongeren. Met brandende toortsen veroveren ze het stadscentrum. Bezoekers kunnen deelnemen aan workshops. De Vikingen verkopen hun ambachtelijke sieraden, drinkbeker, textiel,…Maar het absoluut hoogtepunt van het festival is de rituele bootverbranding op zaterdagavond. N.a.v. de tentoonstelling lanceert de stad Tongeren een ‘Vikingpas’. Iedere bezoeker aan de expo ‘Vikingen!’ krijgt zo’n Vikingpas overhandigd. Deze geeft recht op diverse voordelen bij de 30 participerende Tongerse handelszaken. Naar aanleiding van de tentoonstelling bieden diverse Tongerse restaurants Scandinavische gerechten aan, gebaseerd op een menu van de Belgische-Zweedse tv-kok Christer Elfving. Diverse Limburgse hotels en logies bieden speciale Vikingarrangementen aan. De B-Dagtrip ‘Vikingen!’ (nr. 564) combineert op een voordelige manier de treinrit heen en terug én de toegang tot de tentoonstelling. En ieder uur rijdt er een ‘Vikingbus’ van Tongeren naar Maastricht en terug. De ideale manier om op een voordelige manier zowel de tentoonstelling Vikingen! in het Gallo-Romeins Museum als de de tentoonstelling ‘Vikingen in de Lage Landen’ in het Centre Céramique te bezoeken. VIKINGEN IN TONGEREN EN MAASTRICHT? Een tentoonstelling over de Vikingen in Tongeren?! Dit lijkt misschien wel verrassend. Maar het is het zeker niet. De Vikingen zijn immers al ooit in Tongeren geweest. In 881 brandden Noormannen Tongeren af. Archeologische sporen van hun doortocht ontbreken voorlopig, maar we weten dit dankzij de geschriften van Regino van Prüm, die tussen 892 en 899 abt was van de abdij van Prüm in het huidige Duitsland.
Wilt u meer weten over de doortocht van de Vikingen in onze contreien? Parallel aan de overzichtstentoonstelling over de ‘Vikingen!’ in het Gallo-Romeins Museum toont het Centre Céramique van Maastricht een tentoonstelling over ‘Vikingen in de Lage Landen’. Een bezoek meer dan waard.
PRAKTISCH Openingsuren: Dinsdag tot en met vrijdag van 9.00 tot 17.00 uur. Zaterdag, zon- en feestdagen, schoolvakanties (België) van 10.00 tot 18.00 uur. Maandag gesloten, behalve als dat een feestdag is. Ook op 25 december en 1 januari blijven de deuren dicht.
Toegangsprijzen: Vikingen! volwassenen: kinderen en jongeren tot 26 jaar: 55+, personen met een beperking, kortinghouders en groepen gezinnen:
10,00 euro 1,00 euro 8,00 euro 21,00 euro
Vikingen! + permanente tentoonstelling volwassenen: kinderen en jongeren tot 26 jaar: 55+, personen met een beperking, kortinghouders en groepen gezinnen:
15,00 euro 1,00 euro 10,00 euro 31,00 euro
De audiogids en deelname aan het atelier (kinderen) zijn begrepen in de toegangsprijs.
Meer info: Gallo-Romeins Museum Kielenstraat 15, 3700 Tongeren België Tel.: 0032 12 67 03 30 E-mail:
[email protected] www.twitter.com/GalloRomeinsMus www.facebook.com/galloromeinsmuseum www.galloromeinsmuseum.be Contactpersonen : Carmen Willems, directeur, 0473 98 33 30/012 670 335 of
[email protected] Patrick Matheï, communicatie en pers, 012 670 355 of
[email protected]
VIKINGEN!
TOPSTUKKEN 1. Hanger in de vorm van een miniatuurhamer
Ödeshög, Östergotland, Zweden SHM 5671 Deze hanger heeft de vorm van een miniatuurhamer. Het is de hamer van Thor, de god van de donder. Thor is een van de zonen van Odin, de belangrijkste inheemse god van de Vikingen. De populariteit van Thor blijkt uit de vondsten van zijn hamer Mjölner. Wanneer Thor in een door bokken getrokken wagen langs de hemel trekt en zijn hamer wegslingert, breekt onweer los met donder en bliksem. De miniatuurhamer is vervaardigd uit goud en zilver en gedecoreerd met fijne filigraanversiering, een techniek waarbij men fijn goud- of zilverdraad in allerlei patronen op het oppervlak van een sieraad bevestigt. De bovenzijde van de hamer is uitgewerkt in de vorm van een gelaat.
2. Exclusieve set van 34 vergulde hangers en een doosvormige speld
Guldrupe, Gotland, Zweden SHM 1255 en SHM 19882 In deze exclusieve set van 34 vergulde hangers en een doosvormige speld uit Gotland (Zweden) zijn symbolen van twee religies verwerkt. De hangers in de vorm van een visstaart zijn met een kruis versierd, hetgeen wellicht zinspeelt op de vis als symbool van Christus. Op de doosvormige broche zijn heel andere motieven te vinden, zoals dierenklauwen, die duidelijk in de inheemse traditie verankerd zijn. Het christendom deed zijn intrede in Scandinavië tussen de negende en de elfde eeuw. Dat ging niet zonder slag of stoot, het was een periode van religieuze overgang, die ook in de kunst tot uiting kwam.
3. Beeldsteen
Smiss, När, Gotland, Zweden SHM 11521. Net als runenstenen werden de tekstloze beeld- of gedenkstenen vaak opgericht ter nagedachtenis van een overledene. Gedenkstenen zijn bijna uitsluitend op het Zweedse eiland Gotland teruggevonden. Op deze gedenksteen lijkt een mythologische scène te zijn afgebeeld: de mythische reis naar Walhalla. Walhalla is een grote hal in Asgaard, de woonplaats van de god Odin. Het is het dodenrijk waar de Walkuren, een soort oorlogsgodinnen, de helft van de krijgers heenbrengen die op het slagveld zijn omgekomen. Op de onderzijde van de steen staat een afbeelding van een schip met daarin krijgers met hun schilden. Het schip symboliseert de reis naar Walhalla. Aan de bovenzijde is een slagveld afgebeeld waar twee krijgers strijd leveren. Het motief is wellicht een eerbetoon aan de ideale krijger.
4. Ringspeld in brons, zilver en goud
Austris, Tingstäde, Gotland, Zweden SHM 8211 Deze mantelspeld in goud en zilver is het resultaat van het uitmuntende vakmanschap van de Noormannen. Ze is versierd met de typisch Scandinavische dierornamentiek, waarbij vooral de drie prachtige dierenkoppen in het oog springen. Fijne filigraanversiering maakt de broche nog spectaculairder. Deze mantelspeld wordt beschouwd als een van de indrukwekkendste uit de Vikingtijd.
5.
Zwaard
Skuttunge, Uppland, Zweden SHM 19380 Een zwaard was het meest prestigieuze wapen van een Viking. Het werd vaak gemaakt om mee te pronken. Alleen adellijke mannen uit de bovenlaag van de samenleving droegen een zwaard. De kling van dit zwaard is niet door een Viking gemaakt. Het werd geïmporteerd. Dat blijkt uit de naam ‘Ulfberht’ die ooit heel duidelijk op de kling te lezen was. Ulfberht was een belangrijke wapensmid die zijn naam als handelsmerk op zijn zwaarden aanbracht. We weten niet exact waar hij werkzaam was, maar wellicht was hij actief in het Frankische Rijk. In de productie van zwaarden moesten de Vikingen hun meerdere herkennen in hun Frankische collega’s. Die hadden een staal ontwikkeld dat nauwelijks moest onderdoen voor ons hedendaagse, roestvrije staal. De sterke Frankische zwaardklingen waren in Scandinavië een gegeerd importproduct.
WIE WAREN DE VIKINGEN? Vikingen? De mensen die wij vandaag ‘Vikingen’ noemen, leefden tussen de achtste en de elfde eeuw in grote delen van Scandinavië, de regio van het huidige Zweden, Denemarken en Noorwegen. Zelf noemden of voelden ze zichzelf geen Viking. De weinige keren dat het woord ‘Viking’ voorkomt op runenstenen uit die tijd, wordt een activiteit beschreven. Mannen, en misschien zelfs vrouwen en jongelingen gingen ‘op Viking’: op handelsreis of op rooftocht. Ook de term ‘Noormannen’, die wij hen wel eens toebedelen, was lang niet ingeburgerd. Waarschijnlijk gebruikten ze gewoon de naam van hun boerderij of dorp, niet eens zo verwonderlijk in een maatschappij waar landbouw op de eerste plaats kwam. De mannen bekleedden in de maatschappij de officiële functies. Vrouwen bleven ogenschijnlijk op de achtergrond, maar in het huishouden en op de boerderij hadden ze het voor het zeggen. Dat kan als een beperking voor de vrouw worden gezien, maar de boerderij stond wel centraal in het wereldbeeld van de Vikingen. In de tentoonstelling gaan we uitgebreid in op de uitzonderlijke positie van de vrouw.
Gemeenschappelijke culturele elementen Van een gemeenschappelijk Vikingvolk of een Vikingrijk is nooit sprake geweest. Tussen verschillende regio’s bestonden overeenkomsten, maar ook grote verschillen. Opmerkelijke parallellen zien we in de kunst, de taal en de religie. Het meest gebruikelijke motief in de kunst was een gestileerd dier, soms gecombineerd met menselijke gezichten. Ambachtslui verwerkten deze dierornamentiek in schitterende gouden en zilveren voorwerpen: halsringen, armbanden, kledingspelden en riembeslag. Geslepen stukken bergkristal werden als loep gebruikt. Veel van hetgeen de ambachtslui in de Vikingtijd maakten, is kwalitatief zo hoogstaand dat het vandaag de dag moeilijk na te maken is. De communicatie verliep via een gemeenschappelijke taal, het Oudnoords. Dat was een Germaanse taal, de taalfamilie waar vandaag ook het Engels, Duits en Nederlands toe behoren. Om te schrijven gebruikten de Noormannen runentekens. Runen, die we onder andere kennen van de runenstenen, zijn uitgegroeid tot krachtige symbolen van de Vikingtijd. Nochtans werden al lang voor de Vikingtijd, en ook door andere volkeren, runen gehanteerd. Een gemeenschappelijke theologische leer of zoiets als een bijbel, kenden de Vikingen niet. De oorspronkelijke, inheemse religie was bovendien geen religie in de gewone betekenis van het woord. Eerder deelden men een systeem van oude gewoontes, opvattingen en normen. Dat was meer dan alleen de verering van één of meerdere goden. De godenwereld bestond uit zowel goden als godinnen. In de tentoonstelling zijn prachtige sieraden te zien waarop de belangrijkste en meest gekende goden en godinnen figureren: Odin, Thor en Freya. Veel van die goden werden in grote delen van Scandinavië vereerd.
Op Viking Halverwege de achtste eeuw ontstonden op vele plaatsen in Scandinavië handelsplaatsen. Exotische waren stroomden de havens binnen. Degenen die het zich konden veroorloven, kochten of ruilden Frankische glazen bekers, een Iers kruis, een zilveren hanger met bergkristallen uit Zuidoost-Europa of zelfs schelpen uit de Rode Zee of de Indische Oceaan om hangers van te maken. Bont, honing, bijenwas, slaven en diensten gingen de andere kant op. Zo kreeg de cultuur van de Noormannen gestalte door ontmoetingen met andere volkeren.
Handelsplaatsen, in Scandinavië maar ook in de rest van Europa, trokken luxeartikelen van heinde en verre aan en waren dus geschikte plekken voor rooftochten. Handelaars die terugkeerden van buitenlandse reizen, vertelden bovendien verhalen over onbewaakte kloosters en steden waar de rijkdom voor het rapen lag. Zij die niet het geduld hadden om rijk te worden door de handel, trokken er plunderend op uit. In het westen werden al aan het einde van de achtste eeuw de Noordzeekust, het Frankische Rijk en de Britse eilanden geteisterd. In het midden van de negende eeuw zeilden meerdere Vikingvloten via Spanje de Middellandse Zee op. Andere groepen trokken intussen vanuit Scandinavië naar de streek van het huidige Rusland en verder oostwaarts naar de landen rond de Zwarte en de Kaspische Zee, het Byzantijnse Rijk en het Kalifaat in de Arabische landen. Op IJsland en Groenland werden kolonies gesticht. Van daaruit zetten ze, eeuwen voor Christoffel Colombus, als eerste Europeanen voet aan wal in NoordAmerika. Voor de vaak verre reizen van de Vikingen waren schepen onontbeerlijk. De Vikingen waren de beste scheepsbouwers van hun tijd. De meeste schepen uit de Vikingtijd waren handelsschepen geladen met goederen die maar langzaam vooruit kwamen. Op de tentoonstelling is een reconstructie te zien van een klein handelsschip dat op het einde van de negentiende eeuw in Noorwegen werd opgegraven. Andere schepen werden voor de strijd en rooftochten gebruikt. De oorlogsschepen waren veel sneller dankzij hun lange en smalle vorm en door de vele roeiers.
Religieuze overgang Vanaf de achtste eeuw laat het christendom zich schoorvoetend gelden in Scandinavië. De streek werd niet van de ene op de andere dag christelijk. Terwijl delen van Zuid-Scandinavië al ruim voor de Vikingtijd door het christendom werden beïnvloed, duurde het nog lang voordat Noord- Scandinavië christelijk zou worden. De nieuwe leer kwam in de diverse gebieden in contact met verschillende tradities. Het ging niet om één, maar om meerdere bekeringen. Pas rond het jaar 1100 was het de enige religie, althans officieel.
VIKINGEN IN DE LAGE LANDEN Centre Céramique Maastricht Tentoonstelling 18 oktober 2014 - 15 maart 2015 Parallel aan de overzichtstentoonstelling over de ‘Vikingen’ in het Gallo-Romeins Museum toont het Centre Céramique van Maastricht een tentoonstelling over ‘Vikingen in de Lage Landen’. Wie waren die Vikingen, waarom kwamen ze helemaal naar Nederland en zelfs naar Maastricht? Wat kwamen ze hier doen? Waren ze echt zo bruut en onverschrokken als beweerd wordt? En hoe maakten ze hun beroemde, snelle wendbare schepen, waarmee ze zo ver de rivieren konden opvaren? In Maastricht worden verhalen verteld over de Vikingen in de Lage Landen: hun veroveringen via de Rijn, bij Dorestad, en via de Schelde, en natuurlijk hun plunderingen in ons eigen Maasdal. Een van de topstukken in Maastricht is een schaalmodel van het Oseberg schip, en de gereedschappen waarmee de Vikingen deze schepen bouwden. Natuurlijk worden veel originele Vikingwapens getoond: zwaarden, messen en bijlen. Uit de eigen collectie van Centre Céramique worden indrukwekkende zilverschatten en fraaie sieraden getoond. Ook het Rijksmuseum van Oudheden stelt belangwekkende Vikingvondsten uit het rivierengebied beschikbaar, zoals zwaarden, sieraden en gebruiksvoorwerpen uit Dorestad, de beroemde nederzetting bij Utrecht waar de Noormannen veelvuldig hebben huisgehouden. Deze en de vele andere tentoongestelde objecten tonen ook in deze tentoonstelling aan dat de Vikingen veel meer waren dan afschrikwekkende plunderaars: het waren ambachtslieden die bijzonder bedreven waren in houtbewerking en smeedkunst en slimme zeevaarders, met kennis van scheepsbouw en navigatietechnieken. Meer info: www.centreceramique.nl
