TENTOONSTELLING HET EUROPA 22 MEI - 23 SEPTEMBER Persdossier

TENTOONSTELLING

HET EUROPA VAN RUBENS 22 MEI - 23 SEPTEMBER 2013 Persdossier

02

Pierre Paul Rubens Zelfportret Olieverf op hout, Rond 1628-1630 Antwerpen, Rubenshuis

03

persbericht

Rubens (1577-1640) was een kunstenaar van Europese dimensie: hij werd geboren in de buurt van Keulen, woonde in Antwerpen na een lang verblijf in Italië en was actief aan het hof van Spanje, Frankrijk en Engeland. Hij was niet alleen een bekend kunstenaar maar ook diplomaat, brievenschrijver en ondernemer, en zijn werk was in sterke mate bepaald door de Europese context op politiek, sociaal, religieus en economisch vlak. Deze eerste internationale tentoonstelling van het Louvre-Lens wil licht werpen op de tijd waarin Rubens leefde aan de hand van 170 werken van de kunstenaar, van zijn modellen en van enkele tijdgenoten (zoals Van Dyck of Bernini), welke afkomstig zijn uit collecties van het Louvre en meer dan 50 beroemde Europese en Amerikaanse musea. In de tentoonstelling zijn zowel schilderijen, tekeningen, beelden als kunstvoorwerpen bijeengebracht die de Europese artistieke cultuur weerspiegelen die voor Rubens belangrijk was. De tentoonstelling tracht de dynamiek van het creatieve werk van Rubens te reconstrueren en het uitzonderlijke karakter van zijn inspiratie weer te geven. Ook bevat de tentoonstelling enkele intieme momenten die een meer persoonlijke kant van Rubens laten zien. Voor meer duidelijkheid is de tentoonstelling thematisch opgezet: • • • • • •

Het Europa van de hoven Religieus gevoel en barok geloof Kortstondige grootsheid Rubens, rivaliteit en concurrentie Rubens en de Republiek der Letteren De wegen van de geest

In het hart van de tentoonstelling is een zaal gewijd aan de projectie van een film over de reizen van Rubens, een coproductie van het Louvre-Lens en Le Fresnoy – National studio voor hedendaagse kunsten (in Tourcoing). De film, gemaakt door Alain Fleischer, geeft een idee van een groot aantal plaatsen die Rubens gekend heeft door vroegere en huidige aanzichten van Europese steden met elkaar te vergelijken. Tot slot wordt in de laatste zaal de correspondentie van de kunstenaar belicht door middel van een systeem met geluid- en beeldmateriaal waaraan de bezoekers worden uitgenodigd deel te nemen door fragmenten van brieven van Rubens te lezen. Het commissariaat van de tentoonstelling wordt verzorgd door Blaise Ducos, conservator van de afdeling Schilderijen van het Louvre museum, specialist op het gebied van Vlaamse en Hollandse schilders, bijgestaan door Jahel Sanzsalazar, kunsthistoricus. De wetenschappelijke commissie onder het voorzitterschap van Marc Fumaroli van het Collège de France bestaat uit: • • • •

Paul Huvenne, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen Jeroen Duindam, Universiteit Leiden Arnout Balis, Rubenianum Antwerpen David Jaffé, voormalig conservator van de National Gallery, Londen

Tentoonstellingsontwerp door Studio Adrien Gardère (Parijs). De expositie is mede mogelijk gemaakt door de uitzonderlijke steun van de Caisse d’Epargne Nord France Europe.

04

inhoudsopgave

De tentoonstelling

Context 05 Biografie van Rubens 06-07 Parcours van de tentoonstelling 08-21 De Steden van Rubens : film van de tentoonstelling door Alain Fleischer 22 Tentoonstellingscatalogus 23 Lijst van bruikleengevers 26

Algemene informatie

Sponsors en partners 28-29 Praktische informatie 30 Persbeelden 31 Contacten 32

05

context

De rode draad in deze presentatie wordt gevormd door de band tussen de hoven die Rubens regelmatig bezocht of voor dewelke hij opdrachten vervulde. In deze geschiedenis over Rubens in Europa spelen Madrid, Wenen, Brussel, maar ook Mantua, Londen, Parijs, en in het bijzonder Rome, een hoofdrol. Een veelzijdige persoonlijkheid als die van Rubens omschrijven, is een haast onmogelijke opdracht: een katholiek in dienst van de Roomse contrareformatie, een bij uitstek Vlaamse schilder verbonden aan het hof van de Habsburgse hertogen, een kunstenaar met een ongebreidelde passie voor de Italiaanse cultuur wiens creaties onophoudelijk putten uit de rijkdommen van dit land, een erfgenaam van de Renaissance die kunst aanwendt als een middel om kennis te verzamelen over de wereld, een vertrouweling van de Medici’s en de Stuarts, een zakenman… Deze verschillende werelden van Rubens, krijgen pas hun volle betekenis eens teruggeplaatst in hun Europese context. De Europese dimensie van zowel de kunst als het leven van Rubens is evident: als diplomaat en enthousiast brievenschrijver onderhoudt hij contacten met Engeland, Spanje, Italië, de Verenigde Provinciën en met Frankrijk en Beieren. Hij is een gunsteling van de koningshuizen en een exponent van de humanistische traditie. Als kunstenaar wedijvert hij niet alleen met de grote Europese cultuurmodellen maar ook met zijn beroemdste tijdgenoten. De doelstelling van deze tentoonstelling en van de begeleidende catalogus is tweevoudig. Enerzijds schetst de tentoonstelling het kader waarbinnen de prominenten van het Europa van Rubens een rol spelen: de Spaanse en Engelse vorsten voor wie hij werkte, de jezuïetenmissionarissen in China, een jonge Duitse beeldhouwer (Georg Petel), de bedelorden, de Italiaanse prinses Maria de’ Medici die zich inzette om de ideeën van het Oostenrijkse huis in Frankrijk ingang te doen vinden. Anderzijds belicht de tentoonstelling ook de religieuze overtuigingen (de almacht van de Roomse kerk) en de artistieke traditie waarnaar Rubens teruggrijpt (de benadering van het lichaam, het Vlaamse schoonheidsideaal, de historische zoektocht). Kortom, de tentoonstelling toont Rubens los van de barokke pracht en praal en plaatst hem in het kader van zijn Europa, dat van het katholieke Spanje. Blaise Ducos Curator van de tentoonstelling Conservator van de afdeling Schilderijen van het Louvre museum

06

biografie van rubens

1577 28 juni: geboorte van Peter Paul Rubens in het stadje Siegen, Westfalen (huidige Duitsland). Zijn vader, de advocaat Jan Rubens, wordt verdacht van calvinistische sympathieën. Zijn moeder is de katholieke dochter van een tapijtenhandelaar. De familie was de Antwerpse thuishaven in 1568 ontvlucht om te ontsnappen aan de vervolging van de protestanten in de Spaanse Nederlanden.

werkt Rubens in het atelier van een Antwerpse romanist gespecialiseerd in emblemen, Otto van Veen, ook gekend onder zijn gelatiniseerde naam, Octavius Vaenius.

1605 December: Rubens vestigt zich in Rome aan de Via della Croce, met zijn broer Filips, die bibliothecaris is geworden van kardinaal Colonna.

1598 Rubens wordt meester Antwerpse Sint-Lucasgilde.

1608 19 oktober: Rubens moeder overlijdt in Antwerpen. 11 december: Rubens vestigt zich definitief in Antwerpen.

1578 Het gezin verhuist naar Keulen waar Jan Rubens het recht krijgt zijn beroep uit te oefenen buiten Vlaanderen en de tot het huis van Nassau behorende gebieden.

In juli ontmoet hij in Venetië Vincenzo Gonzaga, hertog van Mantua. Hij blijft bij hem in dienst tot aan het einde van de maand oktober 1608. Tijdens deze periode verblijft Rubens in Mantua maar bezoekt ook andere Italiaanse kunststeden zoals Florence, Verona, Pisa, Genua en Milaan en vertoeft, tussen 1606-1607, lange tijd in Rome. Hij schildert portretten en kopieert onder meer werken van Rafaël, Michelangelo, Leonardo da Vinci, Tintoretto, Titiaan en Caravaggio.

1609 23 september: Rubens wordt aangesteld als hofschilder van de aartshertog Albrecht van Habsburg, gouverneur van Vlaanderen en echtgenoot van de infante Isabella Clara Eugenia, dochter van Filips II van Spanje. Rubens wordt een van haar naaste raadgevers.

5 oktober: Rubens woont in Florence het huwelijk bij volmacht bij van de Franse koning Hendrik IV met Maria de’ Medici, nicht van de hertog van Mantua. Zij zal een van de belangrijkste opdrachtgevers worden van de schilder.

3 oktober: huwelijk met Isabella Brant. Zij zal hem drie kinderen schenken.

1587 Jan Rubens overlijdt in Keulen, waar zijn familie het katholieke geloof aanneemt. 1589 De weduwe van Jan Rubens, Maria Pypelinckx, keert terug naar Antwerpen met haar kinderen. De twaalfjarige Rubens leert Grieks en Latijn aan de Rumoldus Verdonckschool. Datzelfde jaar treedt hij als page in dienst bij gravin de Lalaing. 1591 Rubens bezoekt enige tijd het atelier van landschapschilder Tobias Verhaecht, een bloedverwant van zijn moeder. 1592 Rubens zet zijn leertijd voort bij portretschilder Adam van Noort (ook leermeester van Jordaens). 1595 Om zijn

opleiding

te

voltooien,

in

de

1600 9 mei: vertrek naar Italië.

1603 5 maart: Rubens vertrekt naar Spanje waar Vincenzo Gonzaga hem naar het hof van Valladolid stuurt voor een diplomatieke missie bij Filips III van Spanje en de hertog van Lerma. Hij bezoekt het Escoriaal en schildert, onder meer, een Ruiterportret van de hertog van Lerma (Prado Museum) en meerdere kopieën naar Titiaan. In januari 1604 keert hij terug naar Italië.

De schilder krijgt het privilege om in Antwerpen te wonen en om leerlingen aan te nemen zonder ze in te schrijven in de Sint-Lucasgilde.

1610 1 november: Rubens koopt een terrein op de Antwerpse Wapper waar hij zijn woning, vandaag een museum, zal bouwen. 1613 1 juli: Rubens wordt tot deken verkozen van de Antwerpse Gilde der Romanisten. 1615 5 maart: Rubens voltooit de Triptiek van Nicolaas Rockox (Museum voor Schone Kunsten van Antwerpen), zijn vriend en beschermer die, in april,

07

burgemeester van Antwerpen zal worden.

gham verkochte verzameling antieke kunst.

1617 Van Dyck werkt als assistent in het atelier van Rubens (tot in 1620).

1627 Rubens krijgt de titel van ‘edele van het huis van de Infante’.

1621 13 juli: overlijden van aartshertog Albrecht van Habsburg in Brussel.

In het kader van een diplomatieke zending bezoekt Rubens tijdens de zomer een aantal steden in de Verenigde Provinciën (Den Haag, Rotterdam, Delft en Utrecht).

1622 22 januari - 26 februari: Rubens verblijft in Parijs waar hij van Maria de’ Medici de prestigieuze opdracht krijgt voor de decoratie van de galerij van het Palais du Luxembourg (cyclus over Het leven van Maria de’ Medici, vandaag in het Louvre). Terug in Antwerpen begint Rubens een wekelijkse briefwisseling met de Franse intellectueel en astronoom Nicolas Fabri de Peiresc, raadsheer in het parlement van Provence. 29 mei: Rubens boek Palazzi di Genova wordt in Antwerpen uitgegeven door Nicolaas Ryckemans. 1624 5 juni: Filips IV van Spanje verheft Rubens tot de adelstand. 1625 11 mei: in Parijs neemt Rubens deel aan de plechtigheden georganiseerd ter gelegenheid van het huwelijk van Karel I van Engeland met Henriëtta Maria van Frankrijk. 1626 20 juni: overlijden van Isabella Brant. December: Rubens houdt in Calais persoonlijk toezicht op de verpakking van zijn aan de hertog van Buckin-

1628 28 augustus: op verzoek van de infante Isabella vertrekt Rubens op geheime zending naar Madrid waar hij 8 maanden verblijft met het oog op het herstellen van de vrede tussen de Verenigde Provinciën en de Spaanse Nederlanden. Filips IV bestelt meerdere portretten bij Rubens en verzoekt hem om kopieën te maken van zijn schilderijen van Titiaan. Hij schildert onder meer een Onbevlekte Ontvangenis voor de markies van Leganés (Prado Museum). Aan het hof raakt hij bevriend met Velázquez. 1629 27 april: in aansluiting op de ondertekening van de vrede tussen Frankrijk en Engeland benoemt Filips IV van Spanje Rubens tot secretaris in de Raad van Vlaanderen. Juni: Rubens onderneemt een nieuwe diplomatieke zending bij Karel I met als doel een einde te maken aan de vijandelijkheden tussen Spanje en Engeland. Rubens krijgt talrijke opdrachten, meer bepaald voor de plafondstukken van Banqueting House in het Whitehall paleis. 3 oktober: aan de universiteit van

Cambridge ontvangt Rubens het diploma van magister artium voor zijn diplomatieke inspanningen. 1630 6 december: terug in Antwerpen, treedt hij in het huwelijk met Helena Fourment. Het paar krijgt vijf kinderen. 15 december: verkondiging van de vrede tussen Engeland en Spanje. Koning Karel I van Engeland slaat Rubens tot ridder. 1631 16 juli: Koning Filips IV van Spanje slaat Rubens tot ridder. 26 juli: Rubens wordt aangesteld als onderhandelaar tussen Lodewijk XIII en diens door hem verbannen moeder Maria de’ Medici. Zij zal uiteindelijk overlijden in het huis in Keulen waar de schilder als kind verbleef. 1633 1 december: overlijden van de infante Isabella Clara Eugenia. 1634 Blijde Intrede in Brussel van kardinaal-infant Ferdinand. 1635 Rubens koopt het landgoed Het Steen. 1636 Rubens werkt in Antwerpen aan schilderijen voor de Torre de la Parada, het jachtpaviljoen van Filips IV nabij Madrid. 1640 30 mei: Rubens overlijdt in Antwerpen.

08

parcours van de tentoonstelling

09

het europa van rubens introductie zaal

Bij wijze van inleiding op de tentoonstelling toont een kaart in deze zaal het Europa van het begin van de 17e eeuw en het aanzien van de Zuidelijke Nederlanden, toen in handen van de Spaanse Habsburgers. De bezoeker kan hier ook een panorama van de stad Antwerpen bewonderen. Het grote aantal kerken evoceert de belangrijke plaats van het katholieke geloof in het werk van Rubens. Rond 1600 was China de grootste economische mogendheid van de wereld maar het land was erg in zichzelf gekeerd. De Afrikaanse rijken, die het noorden, beheerst door de Arabieren, en het zuiden van de Sahara met elkaar verbonden, verloren een aanzienlijk deel van hun macht als gevolg van de slavernij, die de Amerika’s al had geteisterd. De Atlantische handel vormde destijds dé belangrijkste handelsbron van West-Europa – met zijn internationale verdeling van het werk: de Afrikaanse slavenhandel en de aanvoer van goud vanuit de Nieuwe Wereld, via Europa, naar Azië. Niet alle Europeanen trokken profijt van deze situatie. Hun zwakke en sterke punten waren onlosmakelijk verbonden met hun bekwaamheid, of hun onmacht, om hier voordeel uit te halen. Dit verschijnsel versterkte hun verdeeldheid (religieus, politiek), die benadrukt werd door de moderne communicatiemiddelen, de boekdrukkunst. En op de achtergrond hadden de Turken vrijwel een kwart van Europa bezet… Rome en het Heilige Rijk waren verzwakt. De loopbaan van de grote Antwerpse schilder uit de 17e eeuw, Peter Paul Rubens (1577-1640) ondervond een nadelige invloed van deze opschudding. Zijn meesterlijke geloof, zijn ijver om Spanje te dienen, waren niet meer dan pogingen om het verval van een bepaald katholiek en monarchistisch Europa tegen te houden. Het geval was uniek en lag binnen de capaciteit van Rubens: zijn reizen, zijn positie aan de zijde van vorsten, zijn kennis van de Europese cultuur (klassiek, modern, stedelijk) maakten hem tot de Europeaan bij uitstek. Rubens heeft heel zijn leven de artistieke traditie van dit Europa van de machtigen gevoed. De werken die we hier zullen zien, getuigen van de onmetelijkheid van deze inspanning.

10

het europa van de hoven zalen 1 en 2

Het eerste gezicht van het Europa van Rubens is dat van de vorsten, bijvoorbeeld koning Karel I van Engeland. Rubens maakte grote binnendecors voor hen en werkte in hun diplomatieke dienst. In dienst van de koning van Spanje en zijn familie, met de aartshertogen van Brussel die een belangrijke plaats innamen, schilderde Rubens de portretten van zijn beschermheren en hun ministers. Het idee van een Rubens die zelf naam had gemaakt op grond van de kwaliteit van zijn schilderkunst lijkt niet voor de hand te liggen. In werkelijk schilderde Rubens volgens het Spaanse model om vorsten weer te geven, wedijverde met zijn rivalen – bepaalde Vlaamse schilders die zich net zo op hun gemak voelden in Italië of in Frankrijk als hij –, en behandelde zijn Antwerpse medeburgers attent met portretten in een volledig noordelijke stijl. De portrettengalerij die hier bijeen is gebracht, suggereert deze wereld waarin de internationale concurrentie de traditionele denkwijze volgt. Het Rome van de pauzen – deze vorsten van de Kerk – inspireerde Rubens. Er ontstond een correspondentie tussen kunstenaars, tussen Rubens, Van Dyck en de barok beeldhouwer Bernini, ook een lofzanger van het Romeinse christendom. Het Europa van Rubens strekte zich uit vanaf Londen tot aan het Vaticaanse hof.

Wapenuitrustingen en paarden

Sommige werken in deze sectie

In de hofwereld waren schilders niet de belangrijkste kunstenaars. Dat was als regel voorbehouden aan de muzikanten. Andere gunstelingen van vorsten waren de wapenmeesters en de stalmeesters. Wapens, wapenuitrustingen en paarden namen een bevoorrechte plaats in de economie van de vorstenhoven in. Hieraan werd een fortuin besteedt, het waren diplomatieke geschenken, zoals de wapenuitrusting die in deze zaal tentoon is gesteld, aangeboden aan de koning van Spanje door de beschermvrouw van Rubens, de aartshertogin Isabella Clara Eugenia. Rubens, die zich bewust was van wat er op het spel stond tussen vorstenhuizen, beeldde zelfs eigentijdse wapenuitrustingen in zijn religieuze schilderen af. Hij gaf ook de aanzet tot een nieuw soort ruiterportret waarmee hij afstand nam van het type portret dat van het oude Rome was overgenomen. Medailles, insignes, tekeningen, gravures en geschilderde portretten: de afbeeldingen van Rubens passen binnen een systeem van het vorstenbeeld. Het talent van Rubens lag er niet alleen in de taal van de macht eigen te zijn maar deze ook van binnenuit te vernieuwen en in zijn werken talloze verwijzingen op te nemen naar andere artistieke vormen die de roem van vorsten benadrukten. >> Antoon Van Dyck, Karel I van Engeland, ‘De koning op jacht’, Musée du Louvre, Parijs >> Wapenrusting van Filips IV van Spanje, Real Armeria, Madrid >> Gaspar de Crayer, Filips IV, Metropolitan Museum of Art, New York >> Frans Pourbus le Jeune, Maria de’ Medici, koningin van Frankrijk, Museo Nacional del Prado, Madrid >> Antoon Van Dyck, De infante Isabella Clara Eugenia van Habsburg in het habijt van de Clarissen, Musée du Louvre, Parijs

Pierre Paul Rubens Anna van Oostenrijk, koningin van Frankrijk Olieverf op doek, Rond 1622 Madrid, Museo Nacional del Prado

11

12

religieus gevoel en barok geloof zaal 3

De vijandigheid van Rubens jegens de protestantse zaak is bekend. Een van de zelden genoemde redenen voor zijn vertrek naar Italië in 1600, de viering van het jubeljaar in Rome alsook de sfeer verbonden aan deze katholieke festiviteit op het schiereiland, moet van belang zijn geweest. In het algemeen dient de rol van de heilige stad in de loopbaan van Rubens niet overschat te worden: Rome was de geestelijke bron van zijn kunst. Afgezien van de meesterwerken die hij daar geschilderd heeft, draagt zijn hele werk het stempel van zijn ervaringen in Rome. Door een ommekeer die zijn weerga nauwelijks kende (de beeldhouwer Bernini?) in de Europese cultuur, hebben de religieuze werken van Rubens het vernieuwde katholicisme gedefinieerd. Het leek alsof de contrareformatie, het streven om de Kerk aan de Europese situatie aan te passen als gevolg van de snelle opkomst van het protestantisme in de 16e eeuw, in hem de geest had gevonden die het best in staat was dit te vertegenwoordigen. Rubens, die zowel het groot formaat als de gravure beheerste, liet de ziel van de kijker van schelheid tot sierlijkheid gaan. In zijn artistieke zoektocht vernieuwde hij het genre van het binnenhuis waarbij hij het scala aan gevoelens verbreedde als nooit tevoren.

Sommige werken in deze sectie

>> Pierre Paul Rubens, Het visioen van de Heilige Theresia van Avila, Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam >> Pierre Paul Rubens, De H. Maagd onbevlekt ontvangen, Museo Nacional del Prado, Madrid >> Pierre Paul Rubens, De opvoeding van Maria, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen >> Pierre Paul Rubens, Christus aan het kruis, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen

Pierre Paul Rubens Christus aan het kruis Olieverf op doek, Rond 1610-12 Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten

14

Brussel, atelier van Frans Raes, na Pierre Paul Rubens Thetis dompelt Achilles in de Styx 1649-1653 (naar het centrum plaats) Wol en zijde, 423 x 362 cm Brussel, Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis

15

>> kortstondige grootsheid zaal 4

Rubens vatte net als Michelangelo zijn kunst op terwijl hij zich de ruimte voorstelde waarbinnen hij deze zou weergeven. Zijn hartstocht voor de Italiaanse bouwkunst kwam niet alleen voort uit het verlangen naar moderniteit maar getuigde van de werking van een geest die dacht, zag en droomde tegen een achtergrond van galerijen met grote muuropeningen, kerkbeuken, hoge kapellen, koninklijke paviljoens die overdadig moesten worden ingericht en plafonds die als een hemel hoog boven de kijker uitstaken.

Architectuur

Het talent van Rubens als ontwerper van taferelen kwam voort uit een vaardigheid om in grote vlakken en onwaarschijnlijke volumes te denken. Iets wat tegenwoordig vaak vergeten wordt, is dat zijn grootste bijdragen van kortstondige aard waren: enorme decors om de Blijde inkomst in Antwerpen van de broer van koning van Spanje in 1635 te vieren.

In perspectief denken

Rubens had ook invloed op de tapijtwerkkunst. Zijn kleden openen zich in de verte, de lucht stroomt er doorheen, het zijn als het ware geweven schilderijen. En tapijtwerk, dat in die tijd de meest gewaardeerde kunstvorm was, werd juist gebruikt om kerken en paleizen tijdens burgerlijke of religieuze plechtigheden te versieren.

Architecturale moderniteit

Rubens reisde in 1606 naar Genua. Een Genuese schaal uit het begin van de 17e eeuw, van massief zilver (Los Angeles, Getty Museum) waarop scènes uit het leven van Cleopatra zijn afgebeeld, geeft een indruk van de overdadige pracht waarmee de elite van de stad zich omringde. Genua is een bouwkundig wonder. Met een digitale feuilletoir, kunnen bezoekers Palazzi di Genova doorbladeren, een boek met gravures dat Rubens in 1622 uitgaf. De schilder wilde de verfijnde moderne architectuur van Italië in Noord-Europa invoeren, dat in die tijd nog als gotisch werd beschouwd. Dit boek kwam voort uit een esthetisch streven: Rubens paste kortstondige decors en wandtapijten aan en gaf ze een nieuwe monumentaliteit die aan de voorgevels van Italiaanse renaissancepaleizen doet denken.

Sommige werken in deze sectie

>> Pierre Paul Rubens en Paul Devos (?), Diana op jacht, privécollectie, Madrid >> Atelier van Frans Raes na Rubens, Thetis dompelt Achilles in de Styx (tapijtwerk), Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, Brussel >> Jan Van den Hoecke na Rubens, De vrijgevigheid van de koning en De voorzienigheid van de koning, Palais des Beaux-Arts de Lille >> Pierre Paul Rubens, Voorgevel van de Jezuïetenkerk (uit het boek Palazzi di Genova), Bibliothèque nationale de France, Parijs

Pierre Paul Rubens na Leonardo da Vinci De slag bij Anghiari (De strijd om het Vaandel) Parijs, musée du Louvre, département des Arts graphiques

17

rubens, rivaliteit en concurrentie zaal 5

Titiaan, Raphaël, Dürer, Michelangelo… Gedreven door zijn enthousiasme voor meesterwerken uit het verleden, werd Rubens de gelijke van de grote meesters. Dat is tenminste het beeld wat Rubens wilde geven. Een overtuigingskracht die vandaag de dag nog voelbaar is… De onderneming van Rubens bleek echter wat complexer te zijn: als impresario voor zijn eigen werk, had Rubens het niet over het succes van zijn rivalen, vooral wanneer zij hun inspiratie putten uit dezelfde bronnen als hij (de oudheid of Michelangelo); hij monopoliseerde de Vlaamse kunst volledig en leidde de aandacht af van het talent van zijn medewerkers. Achter de rivaliteit van de modellen uit het verleden was er bij Rubens een systeem dat er uitsluitend op gericht was zijn roem vorm te geven. Dit verklaart het gevoel van eenzaamheid dat uit zijn werk spreekt: alsof hij alleen was, hij de schilder van overweldigende composities, de Europeaan, de ondernemer aan het hoofd van een groot atelier. Het voorbeeld van de anatomie laat dit zien: het lichaam volgens Rubens is slechts één mogelijkheid uit meerdere. De stukken die hier verzameld zijn, laten de belangrijkste artistieke stromingen van de afbeelding van het menselijk lichaam in de tijd van Rubens zien.

Het lichaam beschouwen

Met betrekking tot het lichaam bij Rubens vallen twee dingen op. Enerzijds is Michelangelo het model, de kunstenaar die Rubens fascineert, ongetwijfeld meer dan Titiaan die toch zo belangrijk voor de Vlaamse schilder was. Anderzijds was in de tijd Rubens het anatomisch onderzoek in volle gang in Europa. De Ecorché in brons van de schilder en beeldhouwer Cigoli (1559-1613), zoals de anatomische lichamen in de stijl van Michelangelo – naakten, dissecties –, onthullen de esthetische, en zelfs wetenschappelijke, wereld waarin Rubens leefde. Afwijzing, verwondering… Naast deze fraaie figuren waren er de voorbeelden uit het verleden, de klassieke beelden. Het geheel vormde een spel met spiegels dat we hier hebben geprobeerd te reconstrueren.

Rubens en de klassieke schoonheid

Rubens onderzoek over het menselijk lichaam leidde tot een zekere onbevangenheid en vrijheid: overdrijvingen, expressieve gebogen houdingen van de figuren. Maar Rubens streefde ook naar beschouwing, naar een volheid van het lichaam. Deze schilder van levendige veelbewogen composities was ook in staat om stille, bespiegelende afbeeldingen met veel sierlijkheid te maken. De werken met een beschouwende schoonheid die Rubens heeft gemaakt, liggen in het verlengde van de meesters. Titiaan, de schilder van amoureuze vervoeringen en hemels geluk, leverde een model op basis waarvan kon worden gewerkt: de vrouw en onbereikbare godin, onbewogen, gevangen in een spel van blikken. De uitzonderlijke verfijndheid van gevoelens gaf toegang tot het classicisme.

Veldslagen

De tekeningen of schilderijen van veldslagen zijn veel meer dan enkel een oefening in virtuositeit, ze zijn een cultureel verschijnsel. Ze boden de kunstenaars de mogelijkheid om de vorsten voor wie ze werkten binnen de traditie van het Romeinse Rijk en de veroveringen van Alexander de Grote te plaatsen. Sterker nog, deze veldslagen plaatste de schilder zelf binnen een artistieke traditie: Jan Brueghel (1568-1625) werkte in navolging van Duitse schilders uit het Donau-gebied; Rubens interesseerde zich voor de onderwerpen die Jules Romain (1499 ?-1546) in het Vaticaan had achtergelaten; ze brachten allemaal hulde aan Leonardo da Vinci en aan zijn Slag van Anghiari, een Florentijns fresco dat in de tijd van Rubens al verloren was gegaan.

Sommige werken in deze sectie

>> Pierre Paul Rubens, Torso Belvedere, Rubenshuis, Antwerpen >> Pierre Paul Rubens, Leda en de zwaan, privécollectie (gedeponeerd bij het Museum of Fine Arts, Houston) >> Titiaan, Vrouw aan haar toilet met een spiegel, Musée du Louvre, Parijs >> Pierre Paul Rubens, Venus en Cupido, Museo Thyssen-Bornemisza, Madrid >> Pierre Paul Rubens na Leonardo da Vinci, De slag bij Anghiari (De strijd om het Vaandel), Akademie der Bildenden künste, Wenen

18

projectiezaal 1

In de filmzaal exploreert een documentaire de plaatsen die Rubens bezocht in Europa. Actuele beelden en oude vergezichten of kaarten wisselen elkaar af. Deze film van regisseur Alain Fleischer (zie pagina 20) is een coproductie van Louvre-Lens en Le Fresnoy – National studio voor hedendaagse kunsten (in Tourcoing).

rubens en de republiek der letteren

Terwijl de meerderheid van de Europese bevolking binnen een kleine cirkel geboren werd, leefde en stierf, reisde Rubens. Zijn liefde voor de Europese steden gaf lichaam aan zijn verheven ideeën. Hij creëerde op basis van wat hij had gezien en gelezen. De Rubens van Antwerpen zag zichzelf als een burger van een vaderland zonder hoofdstad, zonder regering, zonder grenzen, als eerste en hoofdzakelijk gedefinieerd door een hartstocht voor geestelijke zaken: de ”Republiek der Letteren”, deze gemeenschap van rechtschapen, geleerde en vrije geesten. Rubens nieuwsgierigheid voor bouwkunst, Aziatische gewoonten, voorwerpen van het oude Rome, botanica, astronomie en vogels van de wereld zijn hiervan een voorbeeld. Deze schilder die net als Leonardo da Vinci zijn gedachten in zakboekjes opschreef, publiceerde ook werken. Zijn kennis is trouwens nooit saai maar gedreven door de wens om de grote vragen middels de cultuur te peilen: de stadia van het leven, de hartstochten, het gevoel voor de natuur. Het is verrassend te zien dat Rubens, een heetgebakerd en vurig katholiek, dankzij de Republiek der Letteren ontsnapt aan de partijgeest die deze tijdsperiode beheerst.

zaal 6

Onderzoek naar het verleden

De mannen van de Republiek der Letteren waren de laatste Europeanen die dachten dat zij het geheel aan kennis in hun tijd konden beheersen. Hun republiek zou ophouden te bestaan zodra deze mogelijkheid dat een geest op de hoogte was van alle gebieden van de kennis niet meer bestond. Rubens deelde dit ideaal van een net dat door de geest over de wereld was uitgeworpen. Het geval van de Grand Camée de France toonde dit aan. Door zijn krachten te bundelen met die van een van de grote geleerden uit die tijd, Peiresc een man uit de Provence (1580-1637), probeerde hij de betekenis te verklaren van een Romeinse keizerlijke steen, in reliëf uitgesneden (een camee), die in 1620 in de Sainte Chapelle in Parijs was gevonden. Tekening, gravure en schilderij: Rubens kopieerde nauwgezet de steen waarvan men tegenwoordig weet dat deze de verheerlijking van Germanicus voorstelt, een Romeinse generaal gestorven in het jaar 19 van onze jaartelling. Het is het idee van een modern christelijke Rome als opvolger van het oude heidense Rome. De Grand Camée de France is de grootste decoratief uitgesneden steen die uit de oudheid is overgeleverd. Raadselachtig en mooi, bood de steen de mensen uit de 17e eeuw de mogelijkheid zich in de bronnen van de Europese beschaving te verdiepen.

De begrip beschaving

De Centaur bereden door Amor, Romeins beeld naar een Grieks origineel uit de 2e eeuw v.Chr., maakte veel indruk op Rubens. De schilder gebruikte de anatomie van de centaur in bepaalde schilderijen en in tekeningen die middels de gravure in omloop waren gebracht. De centaur symboliseert bij de oude Grieken de primitiviteit, het tegengestelde van beschaving. Rubens, verdiept in het uitdrukken van hartstochten in zijn kunst, moet geboeid zijn geweest door deze afbeelding van een bruut wezen dat door Eros wordt getemd. De beschaving van het christelijk Europa diende volgens Rubens de erfenis van de antieke beschaving te bevorderen.

Sommige werken in deze sectie

>> Centaur bereden door Amor, Musée du Louvre, Parijs >> Pierre Paul Rubens, Vertumnus en Pomona, privécollectie, Madrid >> De Grand Camée de France (Gemma Tiberiana), De apotheose van Germanicus, Bibliothèque nationale de France, Parijs >> Louis Finson, Portret van Nicolas-Claude Fabri de Peiresc, Musée national des châteaux de Versailles et de Trianon, Versailles

Centaur bereden door Amor Marmer, 1e - 2e eeuw na Chr. Parijs, Musée du Louvre, Département des Antiquités grecques, étrusques et romaines

20

de wegen van de geest salle 7

Sommige werken in deze sectie

projectiezaal 2

plattegrond van de tentoonstelling

Wanneer Rubens zijn zelfportret schildert, lijkt hij somber: zwarte jas en hoed… In deze afbeelding is de tevredenheid van een succesvol man te zien, van de schilder in de adelstand verheven door de koning van Engeland en de koning van Spanje, van de geleerde voor wie geen enkel gebied van de kunst onbekend is gebleven. De vergelijking met het zelfportret van Bernini is onthutsend: een jonge man, melancholisch en intens; alleen al zijn blik roept een hele wereld op, want hij is het, Bernini. De geest tonen, is er iets wat moeilijker is? Dit is een vraag die kunstenaars en filosofen bezighield want het ging ze er niet alleen om een beeld van zich te geven maar dat dit beeld als het ware de deur was die toegang gaf tot hun schepping. Vandaar dat veel tekenaars en graveurs in die tijd procédés bedachten om de geest te beschrijven van hun model. Rubens voerde dit onderzoek gelijktijdig uit met het schilderen van personen die hem na stonden, familie en vrienden. Dit is misschien naast zijn landschappen de kant van zijn werk die tegenwoordig de meeste weerklank vindt. In dit opzicht belichaamt de Medusa van Bernini een weg die Rubens aan het einde van zijn leven veronachtzaamde: de weg van het verhevene. >> Bernini, Medusa, Musei Capitolini, Rome >> Pierre Paul Rubens, Zelfportret, Rubenshuis, Antwerpen >> Bernini, Zelfportret, Museo e Galleria Borghese, Rome >> Pierre Paul Rubens, Helena Fourment en hun kinderen Clara Joanna en Frans, Musée du Louvre, Parijs >> Pierre Paul Rubens, Landschap met een galg, Staatliche Museen, Berlijn In deze zaal belicht een participatieve multimedia-installatie de uitvoerige briefwisseling van de kunstenaar (Rubens zou 3.000 brieven hebben geschreven, gericht aan 80 correspondenten). De installatie maakt het de bezoeker niet alleen mogelijk passages te beluisteren uit de briefwisseling van Rubens, maar hij kan ook zichzelf filmen tijdens het lezen van een nieuw fragment.

Gian Lorenzo Bernini Zelfportret Olieverf op doek, Rond 1623 Rome, Museo e Galleria Borghese

22

de steden van rubens film van de tentoonstelling door alain fleischer

Coproductie Louvre-Lens / Le Fresnoy National studio voor hedendaagse kunsten Filmmaken: Alain Fleischer, mei 2013 Duur: 60 minuten

Een stad filmen zonder over de geschiedenis ervan te reppen of een of ander personage op de voet te volgen... Een stad filmen als een menselijk woongebied met een bepaalde geografie en met aandacht voor historische overblijfsels uit verschillende periodes... Een stad filmen onthult de activiteiten, het weefsel en de transportmiddelen die het mogelijk maken haar te doorkruisen, of die haar met andere steden verbinden. Elke stad vraagt om een andere aanpak, een andere invalshoek, de juiste afstand, zelfs indien er in dit geval steeds wordt gekozen voor een panoramische visie zoals in bepaalde oude gravures. Meerdere steden werden gefilmd, in eenzelfde land, zoals Italië (Rome, Livorno, Genua), in eenzelfde streek, zoals Noord-Europa (Keulen, Den Haag, Antwerpen), of van elkaar verwijderd (Parijs en Madrid, of Londen en La Rochelle). Havensteden aan de rand van het water, gekeerd naar de zee, naar andere steden of naar andere continenten... Door de montage reizen we van de ene stad naar de andere en volgen we een traject dat geen andere rechtvaardiging, geen andere motivatie kent dan het evoceren van de reizen van een man uit een andere tijd in diezelfde steden: met name de Europareizen van een van de meest gevierde kunstenaars uit de eerste helft van de 17e eeuw, Peter Paul Rubens, een even fervent reiziger als diplomaat. Blaise Ducos, commissaris van de tentoonstelling Het Europa van Rubens, gaf de opdracht voor deze film: een uniek en opmerkelijk initiatief. Om te beginnen gaat het hier niet over de zoveelste in dezelfde vorm gegoten documentaire over het leven en het werk van Rubens. Bovendien wordt dit document niet verbannen naar een ruimte buiten de tentoonstelling, onder het voorwendsel dat de film niet hetzelfde statuut zou hebben als de tentoongestelde werken. In de bewoordingen die de opdracht verduidelijkten, werd overigens van meet af aan gestipuleerd dat de film geen rekening moest houden met de regels, de doelstellingen en de functie van een traditionele ‘audiovisuele’ aanvulling bij een tentoonstelling. Daarom wordt hij niet in een auditorium of op een kleine monitor in een hoekje getoond, maar wel op een groot scherm in een ruimte die deel uitmaakt van het tentoonstellingsparcours. De film wordt aan de bezoeker gepresenteerd als een mijmering over geografie en geschiedenis: er ontstaat een perspectief, een projectie van Rubens als reiziger in de toekomst van de door hem bezochte steden, met als doel de kunstenaar dichterbij te brengen. De film schetst een beeld van Rubens als groot reiziger en van het lot van het continent dat hij onvermoeibaar blijft doorkruisen gebruikmakend van de vervoermiddelen van zijn tijd. Het werk van Rubens is nog steeds te bewonderen, maar vanuit welke wereld kijken we ernaar? Vanuit dezelfde wereld als de zijne, met dezelfde steden waar dezelfde talen worden gesproken, en tegelijk vanuit een andere, vier eeuwen oudere en getransformeerde wereld? Een dergelijke benadering focust niet op het terugvinden van het spoor van een man maar wel op hoe hij tot ons gekomen is doorheen de eeuwen. Het wordt al snel duidelijk dat een invloedrijk kunstenaar tegelijk een getuige van zijn tijd en een visionair kan zijn die de toekomst voorvoelt. Het is dan ook betekenisvol dat de tentoonstelling Het Europa van Rubens plaatsvindt in het Louvre-Lens, een nieuw embleem van de hedendaagse museale architectuur in een welomschreven stedenbouwkundig kader: ook dat vormt een inspiratiebron voor de film die Rubens plaatst in de Europese geografie van de 21ste eeuw. Alain Fleischer Filmmaker Directeur van Le Fresnoy - National studio voor hedendaagse kunsten

23

tentoonstellingscatalogus

(in het frans) Uitgegeven door het Louvre-Lens museum met Hazan. Wetenschappelijk directeur: Blaise Ducos. 350 pagina’s, 23x29 cm, 230 illustraties in kleur. Prijs: € 39,00.

Inhoudsopgave

Rubens tussen twee Europa Door Marc Fumaroli Collège de France Het Europa van de hoven, tussen Renaissance en de eerste 17e eeuw Door Jeroen Duindam Universiteit Leiden De Republiek der Letteren Door Arnout Balis Rubenianum Antwerpen Rubens en mode Door Corinne Thépaut-Cabasset Victoria and Albert Museum, Londen

De Vlaamse erfenis van Rubens Door Paul Huvenne Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen Rubens en Italië Door David Jaffé voormalig conservator van de National Gallery, Londen Rubens en anatomie Door Blaise Ducos Louvre Museum

Pierre Paul Rubens Leda en de zwaan, voor 1600 Olieverf op hout, 64,5 x 80,5 cm Privécollectie Stephen Mazoh, gedeponeerd bij het Museum of Fine Arts, Houston

26

lijst van bruikleengevers

België >> Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten (KMSKA) >> Antwerpen, Rubenshuis >> Antwerpen, Museum Plantin-Moretus >> Brussel, Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis >> Brussel, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België >> Gent, Museum voor Schone Kunsten (MSK)

Duitsland >> Augsbourg, Kunstsammlungen und Museen, Maximilianmuseum >> Berlijn, Staatliche Museen, Gemäldegalerie >> Berlijn, Staatliche Museen, Skulpturensammlung und Museum für Byzantinische Kunst >> Keulen, Wallraf-Richartz-Museum & Fondation Corboud >> München, Bayerische Staatsgemäldesammlungen - Alte Pinakothek >> München, Bayerisches Nationalmuseum

>> Rome, privécollectie, courtesy of the Weiss Gallery (Londen) >> Rome, Musei Capitolini >> Rome, Museo e Galleria Borghese

Nederland >> Haarlem, Teylers Museum >> Rotterdam, Museum Boijmans van Beuningen

Oostenrijk >> Wenen, Akademie der Bildenden künste

Spanje >> Madrid, privécollecties >> Madrid, Fundación Casa de Alba Palacio de Liria >> Madrid, Museo nacional de artes decorativas >> Madrid, Museo Nacional del Prado >> Madrid, Museo Thyssen-Bornemisza >> Madrid, Patrimonio Nacional / Monastério Descalzas reales >> Madrid, Patrimonio Nacional / Real Armeria

Frankrijk

Verenigd Koninkrijk

>> Bayonne, Musée Bonnat-Helleu, musée des beaux-arts >> Castres, Musée Goya - Musée d’art hispanique >> Douai, Musée de la chartreuse >> Lille (Rijsel), Palais des beaux-arts >> Marseille, Musée des beaux-arts >> Parijs, Bibliothèque nationale de France >> Parijs, Fondation Custodia, Collection Frits Lugt >> Parijs, Institut de France, Musée Jacquemart-André >> Parijs, Institut National d’Histoire de l’Art, Bibliothèque, collections Jacques Doucet >> Parijs, Musée des arts décoratifs >> Parijs, Musée du Louvre >> Versailles, Musée national des châteaux de Versailles et de Trianon

>> >> >> >> >>

Italië >> Florence, Gabinetto Disegni e Stampe >> Florence, Galleria Palatina >> Florence, Museo nazionale del Bargello

Londen, British Museum Londen, National Galley Londen, Royal collection Londen, Victoria and Albert Museum Oxford, Ashmolean Museum

Verenigde Staten >> Boston, Museum of Fine arts >> Houston, privécollectie (gedeponeerd bij het Museum of Fine Arts) >> Los Angeles, The J. Paul Getty Museum >> New Haven, Yale Center for British Art >> New York, Metropilitan Museum of Art >> Philadelphia, Philadelphia Museum of Art >> Washington, National Gallery of Art

27

Paul Pontius, na Pierre Paul Rubens De kindermoord 1643 Burijn, 62 × 91,7 cm Parijs, Bibliothèque nationale de France

28

Caisse d’Epargne Nord France Europe Sponsor van de tentoonstelling « Het Europa van Rubens »

De Caisse d’Epargne Nord France Europe (CENFE), een coöperatieve regionale en laagdrempelige bank die kan bogen op 1.9 miljoen klanten, 340.000 vennoten, en 2.250 medewerkers, investeert uitgebreid in de economische en culturele ontwikkeling van de streek Nord-Pas de Calais. Als « Grand Mécène Bâtisseur du Louvre-Lens » besloot de Caisse d’Epargne Nord France Europe het Louvre-Lens te begeleiden bij de organisatie van belangrijke culturele initiatieven. Zo werd de bank mecenas van de eerste internationale tentoonstelling 2013 van het museum, « Het Europa van Rubens ». Dit opmerkelijke evenement laat het publiek kennismaken met een grote verscheidenheid aan werken (schilderijen, beeldhouwwerken, tekeningen en kunstvoorwerpen) uit internationale musea, en geeft de bezoekers tevens de kans om een befaamde schilder te ontdekken of te herontdekken, een kunstenaar van wie de diplomatieke reizen, epistolaire activiteiten, en het zakentalent minder goed gekend zijn. De steun van de Caisse d’Epargne Nord France Europe aan deze belangrijke culturele manifestaties voegt een extra dimensie, een spirituele verrijking, toe aan het bankierswezen. Na een partnerschap in het kader van Béthune 2011, regionale culturele hoofdstad, wordt de Caisse d’Epargne Nord France Europe in 2013 de trotse partner van « Escale à Dunkerque », een evenement in het kader van Duinkerke, regionale culturele hoofdstad. Tijdens dit maritiem feest laat de CENFE de prachtige driemaster Belem, waarvan ze de mecenas is, aanleggen in de stad van Jan Bart zodat iedereen dit fraaie schip kan ontdekken of herontdekken. De CENFE is tevens officiële partner van Lille 3000. Voorts steunt de bank ook het Festival 2 Cinéma van Valenciennes, het Musée Atelier du Verre van Sars Poteries, het Orchestre de Douai, het Palais des Beaux-Arts, het Orchestre National en de Opéra de Lille. Pers contact: Gonzague Mannessiez T: +33 (0)3 20 66 67 19 / +33 (0)6 81 06 97 56 [email protected]

29

Partnerschap met het Paleis voor Schone Kunsten van Lille (Rijsel) Op vertoon van een ticket voor de tentoonstelling «  Het Europa van Rubens  » in het Louvre-Lens, bezoekers krijgen korting in het Museum voor Schone Kunsten van Lille: >> vaste collecties: € 4,00 in plaats van € 6,50 >> vaste collecties + tijdelijke tentoonstelling “Traits de génie” (tot 22 juli): € 6,00 in plaats van € 8,00. Het Paleis voor Schone Kunsten van Lille bezit meerdere schilderijen van Rubens en van zijn leerling en medewerker, Van Dyck. Deze werken behoren tot de bekendste uit de verzameling. Na in Antwerpen veel succes te hebben geoogst met zijn grote religieuze taferelen, richt Rubens zich vrij snel op opdrachtgevers buiten deze stad. Van Rijselse kerken en kloosters, soms gesteund door genereuze schenkers, krijgt hij tussen 1615 en 1620 heel wat opdrachten. In de Kruisafneming, uitgevoerd voor het hoofdaltaar van de Kapucijnen van Rijsel overstijgt Rubens de begrenzingen van het beeld door te kiezen voor een slingerende, buitengewoon vloeiende en gedurfde compositie. In De Marteling van de H. Catherina, een uniek altaarstuk, is alles gericht op het onder de indruk brengen van de gelovige: de keuze van het onderwerp, de enscenering van de verschillende personages en het kleurgebruik. Conform aan de geest van de contrareformatie schildert Rubens om te bekeren en te overtuigen, het schilderij wordt een preek. Vier werken vervolledigen dit ensemble, verspreid over twee zalen van de afdeling Schilderijen op de 1ste verdieping van het museum. Palais des Beaux-Arts de Lille Place de la République 59000 Lille (Frankrijk) T: +33 (0)3 20 06 78 00 www.pba-lille.fr

Partners van de tentoonstelling

Partner media’s

De expositie is mede mogelijk gemaakt door de uitzonderlijke steun van de Bibliothèque nationale de France

30

algemene informatie

Tentoonstellingsdata Openingstijden

22 mei tot en met 23 september 2013 Dagelijks geopend van 10.00 tot 18.00 uur, dinsdag gesloten. Avondopenstelling op vrijdag 7 juni en 6 september tot 22.00 uur. Het park is dagelijks geopend van 7.00 tot 21.00 uur van 15 mei tot en met 15 september, en van 8.00 tot 19.00 uur van 16 september tot en met 14 mei. Gratis toegang.

Entree voor de tentoonstelling

€ 9,00 / € 8,00 (voor 10 of meer tickets voor ondernemingsraden, bedrijven en verenigingen). Gratis entree voor jongeren onder de 18, schoolgroepen, personen met een sociale uitkering of ontvanger van maatschappelijke hulp, werkzoekenden, burgergehandicapten of oorlogsslachtoffers, leden van het ICOM of ICOMOS, houders van de Louvre-Lens kaartjes. Gratis multimedia gids in het Nederlands, voor de collectie en de tentoonstelling.

Adres

Inlichtingen

Binnenkort in het Louvre-Lens museum

Louvre-Lens Museum 99 rue Paul Bert 62300 Lens (Frankrijk) T : +33 (0)3 21 18 62 62 www.louvrelens.fr Tentoonstelling « De Etrusken en het Middellandse-Zeegebied » 4 december 2013 tot en met 10 maart 2014.

31

persbeelden

1

2

3

Antoon Van Dyck Karel I van Engeland Parijs, Musée du Louvre

Pierre Paul Rubens Francisco de Sandóval y Rojas Parijs, Musée du Louvre

© RMN-GP (musée du Louvre) / Christian Jean

© RMN-GP (musée du Louvre) / Michèle Bellot

6

7 Antoon Van Dyck De infante Isabella Clara Eugenia Parijs, Musée du Louvre

11

8 Pierre Paul Rubens Jonge vrouw met rozenkrans Madrid, Museo Thyssen-Bornemisza © Museo Thyssen-Bornemisza

© RMN-GP (Musée du Louvre) / Gérard Blot

12 Frans Pourbus le Jeune Maria de’ Medici Parijs, Musée du Louvre

16

21

22

26

27 De Grand Camée de France Parijs, Bibliothèque nationale de France © BNF

© Musée du Louvre, dist. RMN / Angèle Dequier

Pierre Paul Rubens en Frans Snyders De geketende Prometheus Philadelphie, Philadelphia Museum of Art © 2013. Photo Scala, Florence

25 Paul Pontius Ecorché Parijs, Bibliothèque nationale de France © BNF

29 Gian Lorenzo Bernini Medusa Rome, Musei Capitolini © 2013. Andrea Jemolo / Scala, Florence

© Musée du Louvre, Dist. RMN-GP / M.B. Coppola

20

24

28 Pierre Paul Rubens Helena Fourment en hun kinderen Parijs, Musée du Louvre

Tiziano Vecellio Vrouw aan haar toilet met een Spiegel Parijs, Musée du Louvre

Frans Snyders Een adelaar Londen, British Museum © The Trustees of the British Museum

Paul Pontius Ecorchés Parijs, Bibliothèque nationale de France © BNF

© RMN-GP (musée du Louvre) / Christophe Chavan

© Lukas-Art in Flanders vzw, photo Hugo Maertens

15

19

23 Pierre Paul Rubens Studie van een mannelijk naakt Parijs, Musée du Louvre

Pierre Paul Rubens Christus aan het kruis Anvers, Musée des beaux-arts

Brussel, atelier van Frans Raes Thetis dompelt Achilles in de Styx Brussel, KMKG © MRAH-KMKG

Pierre Paul Rubens Venus en Cupido met een Spiegel Madrid, Museo Thyssen-Bornemisza © Museo Thyssen-Bornemisza, Madrid

(C) RMN-GP (Musée du Louvre) / Daniel Arnaudet

10

14

18

Gian Lorenzo Bernini Thomas Baker Londen, Victoria and Albert Museum © Victoria and Albert Museum

Pierre Paul Rubens De H. Maagd onbevlekt ontvangen Madrid, Museo Nacional del Prado © Museo Nacional del Prado

Theodoor Van Thulden De triomfboog van Filips IV Parijs, Bibliothèque nationale de France © BNF

Toegeschreven aan Adrien de Vries Hercules, Dejanire en de centaur Nessus Parijs, Musée du Louvre

Cornelis Galle Judith onthoofdt Holofernes Parijs, Bibliothèque nationale de France © BNF

9

13

17 Pierre Paul Rubens De val van Phaëton Washington, National Gallery of Art © National Gallery of Art, Washington

5 Pierre Paul Rubens Studie van ruiters in drie figuren Londen, Royal Collection Trust © Her Majesty Queen Elizabeth II 2013

Toegeschreven aan Pietro Tacca Filips IV van Spanje Madrid, Museo Nacional del Prado © Museo Nacional del Prado

Pierre Paul Rubens Vrede omarmt Overvloed Yale, Center for British Art © Yale Center for British Art

© RMN-GP (musée du Louvre) / Michel Urtado

4 Pierre Paul Rubens Anna van Oostenrijk Madrid, Museo Nacional del Prado © Museo Nacional del Prado, Madrid

Centaur bereden door Amor Parijs, Musée du Louvre © Musée du Louvre, Dist. RMN / Thierry Ollivier

30 Gian Lorenzo Bernini Zelfportret Rome, Galleria Borghese © 2013. Photo Scala, Florence

Pierre Paul Rubens Zelfportret Antwerpen, Rubenshuis © Collectiebeleid

contacten

Pers Bruno Cappelle T : +33 (0)3 21 18 62 13 [email protected] Communicatie Raphaël Wolff T : +33 (0)3 21 18 62 11 [email protected]

Cover: Pierre Paul Rubens en Frans Snyders De geketende Prometheus Philadelphie, Philadelphia Museum of Art © 2013. Photo The Philadelphia Museum of Art/Art Resource/Scala, Florence