2010 nummer 4 winter. Thema: space & aerospace composites

2010 | nummer 4 | winter

Thema: space & aerospace composites

Duurzaamheid / Milieu

Space & Aerospace Composites voor lucht- en ruimtevaart

TenCate Koninklijke Ten Cate nv (TenCate) is een internationaal opererende onderneming die textieltechnologie combineert met chemische processen bij de ontwikkeling en productie van functionele materialen. Rond deze technologische basis zijn markttoepassingen geformeerd. Wereldwijd neemt TenCate in haar kernmarkten leidende posities in. De groei van TenCate is vooral gebaseerd op mondiale trends, te weten veiligheid & bescherming en duurzaamheid & milieu. Materialen van TenCate worden hoofdzakelijk toegepast voor: • persoonlijke veiligheid en bescherming van de leef- en werkomgeving; • modernisering van leger- en politieuitrusting; • verlaging van brandstofkosten door lichtere materialen in lucht- en ruimtevaart; • watermanagement en zorg voor het milieu. De strategie van TenCate is gestoeld op het concept van waardeketenmanagement. De vier hoekstenen van dit beleid zijn: • kostenleiderschap; • productdifferentiatie gericht op specifieke toepassingen en klanteisen; • end-usermarketing en een industrieel intellectueel-eigendombeleid; • technologische innovatie. Deze vier hoekstenen binnen het businessmodel van TenCate zijn gerelateerd aan markt, product, proces en technologie. In txtures worden de trends, hoekstenen en andere wezenlijke elementen in het businessmodel zo veel mogelijk benoemd. In deze wintereditie staat Space & Aerospace Composites centraal. Toepassing van geavanceerde composieten zorgt voor gewichtsbesparing, brandstofreductie en verduurzaming van vliegtuigen, schepen, voertuigen en ruimteverkenningsvoertuigen. Met de ontwikkeling en productie van deze materialen draagt TenCate bij aan de mondiale ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid en milieu.

Productie van koolstofweefsel bij de vestiging in Morgan Hill (VS)

TenCate compo Zowel de marktgroep Space & Aerospace Composites als de marktgroep Advanced Armour ontwikkelt en produceert composietmaterialen voor toepassingen in met name de lucht- en ruimtevaart respectievelijk voor antiballistische oplossingen. TenCate composietmaterialen bewijzen zich sinds jaar en dag tot op grote hoogte. Geavanceerde composieten combineren hoge sterkte met een laag gewicht, beperken het brandstofverbruik, verlengen de levensduur van vlieg- en voertuigen, bieden een grote mate van vormvrijheid en zijn onder meer vlamvertragend, zuur- en vochtbestendig. Met de ontwikkeling en productie van deze materialen speelt TenCate in op mondiale trends op het gebied van duurzaamheid en milieu.

2 txtures | nummer 4 | winter

osieten - licht, sterk en duurzaam Composieten zijn vezelversterkte kunststoffen op basis van veelal glas-, koolstof- of aramideweefsels. Het ontwerp en de productie van composietmaterialen van TenCate zijn geschoeid op de combinatie van textieltechnologie en chemische processen. Ze bestaan uit een samenstelling van vezels of weefsels waarvan met toevoeging van kunstharsen (harssystemen) halffabrikaten worden gemaakt (zie ook kadertekst bladzijde 3). Zo is TenCate Cetex ® een serie thermoplastische composietmaterialen, bestaande uit unidirectionale en op weefsels gebaseerde prepregs

en tapes, semipregs, laminaten en sandwichpanelen. Toepassing van geavanceerde composieten zorgt voor brandstofreductie en verduurzaming van vliegtuigen, schepen, voertuigen en satellieten. Deze worden immers lichter, sterker, veiliger, zuiniger en – zeker in de luchtvaart – kostenefficiënter. Thuis in de lucht- en ruimtevaart Geavanceerde composieten van de Space & Aerospace Composites-groep worden met name toegepast in de lucht- en ruimtevaart: commerciële en militaire vliegtuigen, sate-

llieten en verkenningsvoertuigen voor bijvoorbeeld Mars-missies. Zowel de luchtvaart als de ruimtevaart is een behoudende markt. Veiligheid en betrouwbaarheid zijn van het allergrootste belang. De kosten voor ontwikkeling en kwalificatie van materialen zijn hoog. Wordt een bepaald materiaal na kwalificatie toegepast, dan mag in dit materiaal bij vervolgleveringen geen enkele wijziging zijn aangebracht – tenzij het een bewezen verbetering betreft. Dit maakt het complex om nieuwe materialen te ontwikkelen als er geen technische noodzaak of klant voor is. Vervolg op pagina 4

3


Space & Aerospace Composites voor lucht- en ruimtevaart

Op grote hoogte Vervolg van pagina 3

Dit verklaart waarom voor bepaalde onderdelen nog specificaties gelden die dateren van de zeventiger jaren van de vorige eeuw, terwijl inmiddels betere materialen voorhanden zijn. Daarnaast is er een verscheidenheid aan defensie- en industriële toepassingen. Voorbeelden zijn de winning van olie en gas, de recreatiemarkt en mobiliteitsconcepten (zonneauto, Superbus). Een belangrijke groeimarkt zijn onbemande vliegtuigen (UAV’s). In de luchtvaart worden composietmaterialen als TenCate Cetex® onder meer toegepast in de secundaire vleugelstructuur en in primaire structuur- en interieurdelen van vliegtuigen. Voorbeelden zijn kleppen, inspectieluiken, motorophanging, radomes (behuizing van antennes en radar), de vaste vleugelvoorranden, trolleys, draagbalken, bagagebakken


en vloerdelen. Voor deze interieur- en structuurdelen werkt TenCate samen met de directe klanten, de toeleveranciers van vliegtuigbouwers en dan met name de deskundigen in de materiaal- en procestechniek. Voorbeelden van toepassingen in de ruimtevaart zijn zonnepanelen, antennes, reflectoren, delen van de huid en de draagconstructie voor de zonnecellen, antennes, gieken, spanten, communicatieschotels en hitteschilden. Op kop Space & Aerospace Composites is een grote speler in haar nichemarkten als het gaat om de ontwikkeling en productie van composietmaterialen voor deze veeleisende toepassingen. In radomes en materialen voor de ruimtevaart is de marktgroep zelfs wereldmarktleider.

Jarenlange kennis en ervaring inzake materialen en technologie, flexibiliteit alsmede continuïteit en betrouwbaarheid in kwaliteit en levering schragen die positie. Die expertise is mede het resultaat van de samenwerking met partners in de waardeketen (zoals Fokker Aerostructures, de Technische Universiteit Delft en Universiteit Twente) en in ontwikkelen innovatieconsortia als TAPAS en TPRC. Voor de lucht- en ruimtevaartmarkt gelden lange doorlooptijden. De terugverdientijd van investeringen is lang. De markt beschikt in beperkte mate over producten ontwerpkennis, met name van thermoplasten. De marktgroep produceert zelf geen vezels en polymeren. Daardoor is ze flexibel in de leverancierskeuze. De sterktes van de groep liggen in de kennis en expertise, de technische prestaties van

In radomes en materialen voor de ruimtevaart is Space & Aerospace Composites van TenCate wereldmarktleider

de materialen en de verwerkingscapaciteit. Samen met partners wordt continu gewerkt aan verbetering van producten, processen en technologieën. De groep is actief in wereldwijde markten die groei vertonen. Hoekstenen Het eigen PPS+-programma beoogt efficiëntere interne processen, nieuwe composietarchitecturen en betere temperatuurresistentie. Dankzij intensieve productontwikkeling kan TenCate nu meer en nieuwe UD-tapes, harsen en prepregs aanbieden. Dat betekent kostenefficiëntie, productdifferentiatie en technologische innovatie. Ten Cate Advanced Composites USA is een overeenkomst aangegaan met 3M voor de levering aan TenCate van 3M™ Matrixhars voor de vervaardiging van klantspecifieke

TenCate prepregs. De 3M™ Matrixhars is een gepatenteerde harstechnologie waarmee sterkere, lichtere en meer duurzame composieten kunnen worden geproduceerd. Qua eindgebruikersmarketing zet de groep er zich voor in de klanten te blijven wijzen op de voordelen van composietengebruik. Dat gebeurt op vakbeurzen, in persoonlijke contacten, met documentatie in brochures en op internet, en op basis van de bewezen staat van dienst in de lucht- en ruimtevaart.

• T oepassing van geavanceerde composie-

•

•

ten zorgt voor brandstofreductie en verduurzaming van vliegtuigen, schepen, voertuigen en satellieten pace & Aerospace Composites-groep S van TenCate is een grote speler in haar nichemarkten als het gaat om de ontwikkeling en productie van composietmaterialen S+-programma beoogt efficiëntere PP interne processen, nieuwe composietarchitecturen en een nieuwe generatie TenCate Cetex® thermoplastische composieten.

www.tencateaerospacecomposites.com [email protected]

5


Space & Aerospace Composites in de vs en europa

In de VS ligt het accent op toepassingen in de ruimtevaart, de burgerluchtvaart, de markt voor businessjets en defensie.


Productie en producten De Space & Aerospace-groep van TenCate heeft productiebedrijven in Europa (Nijverdal) en de Verenigde Staten (Morgan Hill en Benicia, California, USA). Het gaat om de bedrijven TenCate Advanced Composites, Phoenix, YLA en CCS Composites.

Vormgevingstechnieken Voor de luchtvaart produceert Benicia thermoset prepregs en chopped moulding compounds en compression moulded onderdelen.

Lees verder op de volgende pagina.

In de VS ligt het accent op toepassingen in de ruimtevaart, de burgerluchtvaart, de markt voor businessjets en defensie. In Morgan Hill worden thermoset prepregs en thermoplastische unidirectionale (UD) prepregs gemaakt. Deze tape-technologie is complementair aan bestaande productieprocessen voor composieten. Vanwege de mogelijkheid tot automatisering bij de verwerkers van deze materialen levert deze technologie extra besparingen op in de productie. UD-tape is specifiek geschikt voor romp en vleugels vanwege hun optimale mechanische eigenschappen. Dat zijn bijvoorbeeld stijfheid, sterkte, thermische en elektrische geleiding, chemische en uv-bestendigheid en brandveiligheid. Met deze technologie kan in de nabije toekomst bijvoorbeeld een lichte romp van thermoplast composiet worden gebouwd. Met de ontwikkeling van de UD-tapetechnologie heeft TenCate haar positie in de vliegtuigsector verder versterkt.

Thermoset bevestigingsklem voor de Boeing 787

7


Space & Aerospace Composites in de vs en europa

Vervolg van vorige pagina

De laatste twee vormgevingstechnieken bieden een grotere vormvrijheid respectievelijk resulteren in eindproducten, zoals hydraulische en brandstofleidingklemmen voor de Boeing 787. Het is een voorbeeld van ‘voorwaartse integratie’ in het vervaardigingsproces, met technologische ontwikkelingen als drijfveer. In de VS produceert TenCate ook koolstofcomposiet prepregs. Een van haar klanten gebruikt deze voor de productie van rotorbuizen ten behoeve van een nieuwe methode voor uraniumverrijking door leverancier USEC in Piketon (Ohio).


Mobiliteitsconcepten In Europa is de productie hoofdzakelijk gericht op de commerciële luchtvaart. Hier worden voornamelijk thermoplast composieten vervaardigd. Er is een strategische samenwerking met Fokker Aerostructures. Bovendien wordt composietmateriaal geleverd voor innovatieve mobiliteitsconcepten als Superbus en voertuigen die worden aangedreven door zonne- en windenergie. Ook in de sportwereld groeit de vraag naar composieten. TenCate Cetex ® is bij uitstek geschikt voor sporten waarbij gewicht een belangrijke rol speelt, zoals

de wielrennerij en de schaatssport. Tussen de VS en Europa vindt in belangrijke mate productie-, verkoop- en technische ondersteuning plaats. Thermoplastische prepregs en laminaten (TenCate Cetex ®) die in Nijverdal worden geproduceerd, worden ook in de VS verkocht. Thermoset prepregs uit Benicia en Morgan Hill vinden op hun beurt in Europa hun weg naar producenten in de ruimtevaart (bijvoorbeeld radomes).

Geavanceerde composieten Geavanceerde composieten combineren een hoge sterkte met een laag gewicht en bieden een grote mate van vormvrijheid. Vormvrijheid speelt bij vrijwel elke toepassing een belangrijke rol: composieten kunnen relatief eenvoudig worden verwerkt tot complexe vormen. Ze vergen veel minder onderhoud dan traditionele materialen, kunnen worden toegesneden op de specifieke toepassing, hebben goede impact- (schadetolerantie) en vlamvertragende eigenschappen, kennen – mede afhankelijk van het gekozen harssysteem – een uitstekende bestendigheid tegen zuren, brandstoffen, chemicaliën en water, doorstaan moeiteloos talloze cyclische belastingen en zijn thermisch isolerend. Composieten zijn met name ontwikkeld binnen de vliegtuigbouw. Hier worden hoofdzakelijk koolstofcomposieten gebruikt om constructies te bouwen die licht en sterk zijn. Glas- en aramidevezelconstructies zijn populair geraakt door hun toepassing in radomes, waarvoor radartransparantie essentieel is. Door de grote verscheidenheid aan vezels, harsen en versterkingsvormen is de ontwerpvrijheid van een composietproduct bijzonder groot. De keuze voor de vezelsoort, de vezelarchitectuur en de harssoort zijn goeddeels bepalend voor de mechanische eigenschappen. Een thermoplast is een materiaal van kunststof dat bij verhitting zacht wordt en dan makkelijk in de juiste vorm kan worden gebracht. Het is een fysisch want omkeerbaar proces. Kenmerkend voor thermoplasten zijn onder andere lage productiekosten, vlam- en giftige rookbestendigheid, ongelimiteerde en niet-geconditioneerde opslag en een hogere taaiheid. Thermoplasten worden toegepast in de vliegtuigindustrie, maar nog beperkt in hoogbelaste, dragende vliegtuigdelen. Alle thermoplasten zijn in beginsel recyclebaar. • T enCate produceert thermosets,

•

•

thermoplasten en prepregs op basis van unidrectionale tapetechnologie, die complementair is aan bestaande productieprocessen en extra besparingen oplevert in de productie aast de luchtvaart en ruimtevaart N worden composieten toegepast in innovatieve mobiliteitsconcepten en sportartikelen T ussen de marktgroepen in de VS en Europa vindt in belangrijke mate productie-, verkoop- en technische ondersteuning plaats

Een thermoharder blijft hard en ontbindt uiteindelijk als deze wordt verhit. Hier gaat het om een chemisch en dus onomkeerbaar proces. Thermoset composietmaterialen bieden weerstand tegen extreme temperaturen, zijn enorm sterk, laag in gewicht en duurzaam. Thermoset wordt voornamelijk toegepast in de militaire luchtvaartsector en de ruimtevaartindustrie. Bij omstandigheden als op Mars – tussen -80º en +20º C – moeten alle materialen van verkenningsvoertuigen immers volledig betrouwbaar zijn. Een prepreg bestaat uit een dunne folie van een substraat (een dun laagje weefsel van bijvoorbeeld glas-, koolstof- of aramidevezel) dat wordt geïmpregneerd met een epoxy-hars of in persen geplet tot dunne platen. Prepregs worden gebruikt voor de vorming van gelaagde composietmaterialen (laminaten).

9


Space & Aerospace Composites heeft imposante klantenlijst

Luchtwaardig en betrouwbaar De grootste klanten in de burgerluchtvaart zijn Airbus, Boeing en Embraer, en direct daaraan gerelateerde toeleveranciers. Amerikaanse bedrijven zijn goed voor 55% van de wereldmarkt in aerospace, Europese voor 25%. Airbus en Boeing samen hebben een marktaandeel van 80%. Onder meer de voorzijde van de vleugels (J-nose – 2 x 52 m per vliegtuig) en de inlaat van motoren van de Airbus A380 zijn vervaardigd van TenCate Cetex®.

Diverse onderdelen in de A350 zullen eveneens op basis van thermoplastische materialen van TenCate worden gebruikt. Ook in de Boeing 787 Dreamliner wordt dit materiaal toegepast. Ten behoeve van de Gulfstream G650 businessjet levert TenCate de composietmaterialen voor de vloer en de bewegende horizontale en verticale delen van de staart. Van het zakenvliegtuig Cirrus bestaan de SR20 en SR22 voor 100% uit thermoset composietmateriaal. Deze vliegtuigtypes kunnen bij motoruitval aan een parachute een veilige landing maken. Werkpaard Andere vliegtuigtypes waarin het materiaal wordt verwerkt, zijn de Airbus A320 (het ‘werkpaard’ in de Airbus-vloot), de A400 M, de Boeing 737, Boeing 747-8, Boeing 777 en Boeing 767; de Embraer Lineage, Phenom 100 en Phenom 300, de Gulfstream G550 en de Apache AH64 helikopter. TenCate doorloopt momenteel een


kwalificatieprogramma dat is gericht op vervanging van een metalen laadklep in helikopters door thermoplast composiet. Dat levert een gewichtsbesparing op van 40%, meer sterkte en verlenging van de levensduur. De klantenlijst vermeldt tevens de namen van vliegtuigbouwer Lockheed Martin, het defensie- en technologiebedrijf Raytheon, Loral (satellietsystemen), BAE Systems (luchtvaart), Cobham (luchtvaart en defensie), General Atomics (toepassingen in kernenergie, luchtvaart en defensie), ATK (lucht- en ruimtevaart, defensie) en Astrium (ruimtevaart). De luchtvaart: behoedzaam De vliegtuigindustrie wordt weleens gekenschetst als conservatief, maar ‘behoedzaam’ is een passender typering. Althans in de visie van Frédérique Mutel, bestuursvoorzitter van JEC Composites (zie het artikel op bladzijde 12). Veiligheid en betrouwbaarheid gaan er voor alles. De productie ervan neemt veel tijd. De grote uitdaging is hier, meer vliegtuigen te produceren met dezelfde kwaliteit en om lichtere onderdelen te produceren voor vliegtuigen die sneller gaan tegen lagere kosten maar wel met dezelfde kwaliteit. Het antwoord hierop: automatisering van productieprocessen (door robotisering en simulatie) en innovatie in materialen. ‘Aerospace heeft geen andere keus’. Vervolg op pagina 12.

De Cirrus SR 20 en SR 22 bestaan voor 100% uit composietmateriaal

11


Space & Aerospace Composites heeft imposante klantenlijst

vervolg van pagina 11

Ter illustratie noemt ze de Boeing 787, waar tientallen engineers onderzoeken hoe ze op één onderdeel acht gram kunnen besparen. De enige oplossing voor gewichtsbesparing zijn composieten. Om meer composieten te produceren en deze meer concurrerend te maken, is automatisering geboden. Daarmee kun je de productiecyclus versnellen, de reproduceer-

baarheid en kwaliteit van onderdelen borgen en kosten verlagen. JEC Composites ondersteunt de industrie met een uitgebreid voorlichtingsen opleidingsprogramma in automatisering. Europa, waar inmiddels 83% van de productieprocessen is geautomatiseerd, fungeert als driver voor bijvoorbeeld Azië (68%). ‘De gehele composietenindustrie

TenCate levert composietmaterialen voor de bewegende horizontale en vertikale delen van de staart van de Gulfstream G650


moet echter voorwaarts, als een teken dat ze zich heeft gecommitteerd aan het milieu.’ Lichtgewicht composieten die qua sterkte en stijfheid aan de eisen van de vliegtuigbouw voldoen, kunnen ook worden toegepast om (vracht) auto’s en schepen lichter te maken. Daarvoor moeten dan wel snellere, geautomatiseerde productietechnieken beschikbaar komen.

Lange adem Meespelen in de vliegtuigmarkt vergt een lange adem. Nu al buigen ontwerpers zich over de toestellen die in 2025 het luchtruim zullen kiezen. De eisen die de luchtvaartindustrie stelt, veranderen snel. Het gebruik van composieten in deze sector neemt zienderogen toe. Composiet is zowel sterker

als lichter dan aluminium en andere metalen. Elke volgende generatie vliegtuigen bevat in de regel weer meer composietmateriaal. Het gaat het er immers om, met een lager brandstofverbruik en tegen lagere productieen onderhoudskosten meer passagiers over grotere afstanden te kunnen vervoeren. Nieuwe commerciële vliegtuigen die in 2010 en eropvolgende jaren worden uitgeleverd, krijgen rompen en vleugels waarin weer meer aluminium is vervangen door (koolstofweefsel) composieten. Dat geldt inmiddels ook voor structurele delen. In 2014 zal in vliegtuigen 11% meer composieten worden toegepast dan in 2009. De Airbus A320 (1986) bestaat voor 15% uit composietmateriaal, de A380 (2005) voor 25%. De nieuwe Boeing 787 en Airbus A350 XWB zullen voor circa 50% uit composieten bestaan en nog maar voor 20% uit aluminium.

een brede selectie van specialistische producten voor belangrijke segmenten als radomes en satellieten. Bouwers van satellietsystemen onderkennen de waarde van de harssystemen van TenCate en de high modulus-vezel, die bijzonder dimensionaal stabiel (maatvast) is. Producenten van radomes willen composieten die diëelektrisch zuiver zijn (niet-geleidend): glas- en kwartsweefsel zonder verontreiniging met koolstofvezel. In de vestiging in Morgan Hill beschikt de groep over koolstofvezelvrije ruimtes. TenCate beschikt over een brede technologie in harsen voor zowel thermoset als thermoplasten en kan onderdelen zelf fabriceren. Technologisch is Space & Aerospace Composites een goede partner omdat ze voor specifieke toepassingen bij eindgebruikers nieuwe materialen kan ontwikkelen en kwalificeren.

Gebruik van composieten maakt vliegtuigen lichter en vergroot hun levensduur. Daar dit ook een verhoging van de luchtdruk en luchtvochtigheid mogelijk maakt, wordt het comfort van de passagiers vergroot. Bij aluminium wordt de luchtvochtigheid kunstmatig laag gehouden omdat anders roestvorming (corrosie) optreedt (bijvoorbeeld bij de klinknagelverbindingen). Daardoor is de lucht in vliegtuigen droog. Het toestel moet op tien kilometer hoogte op druk worden gehouden. Een vliegtuig wordt bij een gemiddelde levensduur circa 150.000 keer ‘opgepompt’. Composieten zijn dan in het voordeel omdat in tegenstelling tot aluminium hoegenaamd geen materiaalmoeheid optreedt.

• V liegtuigindustrie staat voor de uitdaging

•

•

meer vliegtuigen te produceren met dezelfde kwaliteit en om lichtere onderdelen te produceren voor vliegtuigen die sneller gaan tegen lagere kosten en met dezelfde kwaliteit ebruik van composieten maakt G vliegtuigen lichter, verlengt hun levensduur en vergroot het comfort van de passagiers etrouwbaarheid in kwaliteit en levering, B continuïteit, technische service en een brede selectie specialistische producten en harssystemen bepalen goeddeels de keus voor TenCate

De keus voor TenCate Klanten hebben elk hun redenen om voor composietmaterialen van TenCate te kiezen, bijvoorbeeld vanwege de betrouwbaarheid en continuïteit. TenCate biedt uitstekende technische service, korte leveringstijden en

13


TenCate ontwikkelt nieuwe materialen en processen

Met de UD-tapetechnologie kan in de toekomst een lichte romp van thermoplast composiet worden gebouwd.


Innovaties en trends Als technologiepartner werkt TenCate met zowel de eindgebruikers als leveranciers samen in de ontwikkeling van composietmaterialen en de toepassing bij (nieuwe)vliegtuigen. Op die manier kunnen concepten en producten op maat worden geboden.

Het PPS+-programma van TenCate Advanced Composites is gericht op een nieuwe generatie TenCate Cetex® thermoplastische composieten. Basis is een nieuwe generatie polyphenylene sulfide (PPS)-semipregs. PPS-poeder wordt direct op het koolstofweefsel aangebracht en versmolten. Dat scheelt een aantal bewerkingsstappen en is dus gunstiger in prijs. Daardoor kan het materiaal qua prijs concurreren met traditionele, thermohardende composieten. Daarnaast maakt het de verwerking eenvoudiger: het materiaal is soepeler te vormen en sterker. Het programma voorziet dus in efficiëntere interne processen, nieuwe composietarchitecturen en betere temperatuurresistentie. Nieuwe producten TenCate kan nu nieuwe producten aanbieden in thermoplastische UD-tapes, nieuwe harsen voor hoge-temperatuurtoepassingen als het

hitteschild van het ruimtevaartuig Orion, nieuwe prepregs voor de satellietbouw en een nieuwe generatie thermoset prepregs out of autoclave voor vliegtuigen. Hechting van lagen en uitharding van materiaal in autoclaven is een duur proces en daarom bijvoorbeeld voor de automotive niet haalbaar. De meest recente productintroducties zijn een prepreg voor industriële en recreatietoepassingen en een nieuwe oppervlaktefilm voor een cosmetisch superieur oppervlak voor composietenbouw. CCS Composites levert thermoset bevestigingsklemmen voor de hydraulische en brandstofleidingen van de Boeing 787 Dreamliner. Wereldwijde trends Met het PPS+-programma speelt TenCate in op een aantal trends die zich in de wereld der composieten voordoen. De grootste trend in de vliegtuigindustrie is de interesse

in automatisering voor verbetering van de productiviteit en voor nieuwe materialen. Ook vindt verschuiving plaats naar composiet vliegtuigrompen en -vleugels in nieuwe commerciële toestellen. Dat is een stimulans voor het gebruik van composieten en de vraag naar thermoplastische composieten in interieurtoepassingen. In andere toepassingen zoeken klanten besparingen in de productiviteit door – naast automatisering – de eliminatie van uitharding in cycli in een druktank (pressure curing cycles). Thermoset materialen van TenCate kunnen worden verduurzaamd in ovens in plaats van autoclaven. Dat beperkt de tijd en de kapitaalsinvestering. Bij thermoplastische UD-tape biedt automatisering besparingen in de productie en de mogelijkheid deze materialen op omgevingstemperaturen op te slaan. Van open naar gesloten Er vindt een ontwikkeling plaats van injectieprocessen. Deze gaat hand in hand met de verschuiving van open-matrijstechnieken naar gesloten-matrijstechnieken (closed-moulding). Dit is een vormgevingsproces onder lage druk met twee harsen (resins) die in een matrijs (mould) worden geïnjecteerd, waarna uitharding volgt. Deze techniek is schoon,

15


TenCate ontwikkelt nieuwe materialen en processen

Frédérique Mutel, bestuursvoorzitter JEC Composites

energiezuinig en er kunnen grote en relatief complexe producten mee worden gemaakt met aan weerszijden een zeer glad oppervlak. Het is dus zowel kwalitatief als qua milieu en gezondheid een belangrijke verbetering. Er wordt een meer gelijkmatige kwaliteit eindproduct verkregen en het helpt de uitstoot van gassen (oplosmiddelen) bij de productie belangrijk verminderen. Ook hier ligt voor met name opkomende economieën een uitdaging. De traditionele handmatige verwerking (handlamineren in een open matrijs) kan nadelig of schadelijk zijn voor mens en milieu. Deze ontwikkeling sluit aan op de sterke groei van het aandeel thermoplasten. Deze lenen zich meer voor closed-mouldprocessen en kunnen beter gerecycled worden. Bovendien leveren ze in tegenstelling tot thermosets geen voorraadproblemen op. Het aandeel van thermoplasten in de waardeketen bedroeg in 2002 nog 30%. Inmiddels is dat 37%. Wind mee Een andere trend is de groei in toepassingen in windenergie. Volgens Frédérique Mutel (bestuursvoorzitter JEC Composites) ontkomen


we er niet aan, over een variëteit aan energievormen te beschikken. ‘We kunnen niet met een of twee vormen van energie door blijven gaan.’ De snelle groei doet zich met name voor in de Verenigde Staten. Hier realiseerde men zich acht jaar geleden dat de VS in veel markten problemen zouden krijgen en werd besloten nieuwe markten te betreden, zoals van windturbines. De VS zijn traditioneel sterk in de automotive en ruimtesystemen. Kennis van kernenergie is er nog beperkt. Met de productie van windturbinebladen moet je dicht bij je klant zijn en bij de plek waar de windmolens staan. Met een mooi begrip luidt dat activité de proximité. Groei in Azië Onmiskenbaar is eveneens de sterke groei van het composietengebruik in Azië. Van de wereldwijde groei van 5,9 miljoen ton (Mt) in 1999 naar 10,3 Mt in 2013 steeg het aandeel van Azië van 24% naar 36%. Grote composietbedrijven beschikken inmiddels in heel Azië over productievestigingen. Dat is niet zozeer vanwege de lonen als wel omdat de markt en de vraag er groot zijn. Ook westerse spelers willen hun deel van de taart. Dat geldt eveneens voor grondstoffenleveranciers. Het zijn bedrijven met geavanceerde technologie en volledige controle over hun emissies. ‘Het milieubewustzijn in opkomende landen groeit sterk’, weet Frédérique Mutel uit eigen ervaring. ‘Er heerst van oudsher een cultuur van hergebruik en herverwerking. Ze hebben een lange traditie van zorg om water en de natuur.

Ze voelen zich betrokken bij de kwaliteit van de natuur, dat is een van de grootste waarden. Daarom gooi je niet zomaar iets weg.’ TenCate blijft zich primair richten op de lucht- en ruimtevaart, al wordt de komende jaren ook groei in industriële toepassingen nagestreefd. Er is een groeiend potentieel voor vliegtuiginterieurs voor thermoplasten, radarkappen op militaire schepen, olieen gastoepassingen voor gewichtsreductie en composietgebruik in de commerciële luchtvaart en het marktsegment voor zakenvliegtuigen. • T enCate speelt in op trends als automati-

•

•

sering voor verbetering van de productiviteit en voor nieuwe materialen rote composietbedrijven beschikken G inmiddels in heel Azië over productievestigingen aast aerospace-, space- en armourN toepassingen streeft TenCate naar groei in industriële toepassingen, zoals olieen gaswinning, alternatieve energie en transport


TenCate speler in snel groeiende markt

Een wereld aan composieten De marktgroep Space & Aerospace Composites van TenCate ontwikkelt en produceert composietmaterialen ten behoeve van met name de lucht- en ruimtevaart. Het zijn markten die autonome groei laten zien van meer dan 10%. Markten waarin een belangrijke rol is De markt wordt gedomineerd door de transportsector (zie illustratie) en de bouw. In de transportsector levert gewichtsreductie brandstofbesparingen op. In de bouw betekent licht bouwen dat minder grondstoffen nodig zijn. In gevelbouw, dakbedekking, overspanningen en infrastructuur lenen veel traditionele materialen zich voor vervanging door composieten. Onderhoud van constructies als bruggen is in de EU aan strenge regels onderworpen. Draagconstructies uit composieten kunnen daardoor concurreren met metalen constructies. In de (civiele) bouw valt voor de industrie dus nog veel terrein te winnen. Het marktaandeel van aerospace bedraagt 4%, maar deze sector kent wel de hoogste groei en het hoogste rendement (21% van de marktwaarde). De markt voor windenergie is goed voor 3% van het totale volume (6% van de totale waarde). Deze twee hightechsectoren zijn in de Verenigde Staten en Europa veel meer ontwikkeld dan in de rest van de wereld. Marktvolume en marktwaarde Het marktvolume van de wereldwijde composietenindustrie bedraagt 8 miljoen ton met een waarde van € 60 miljard. De relatief hoge waarde van de EU (33%) is gelegen in het hoge niveau van de techniek in composieten. Azië is met name gericht op laagwaardige

weggelegd voor automatisering, recycling en innovatie van grondstoffen, materialen en processen.

Productie van koolstofprepregs in Morgan Hill. De vraag naar koolstofvezel zal tussen 2009 en 2012 toenemen

composietmaterialen in grote volumes. Buiten China kijkt de markt in toenemende mate wel naar hightechmaterialen. Behalve Azië zijn India en Zuid-Amerika in opkomst. Zij hebben nieuwe oplossingen nodig voor verouderde infrastructuur en transportnetwerken. Gemiddeld groeit de wereldmarkt met 4% per jaar. Deze groei versnelt als gevolg van het toenemende gebruik van composieten en verbetering van de productieprocessen. Wereldwijd zijn 550.000 mensen werkzaam in de composietenindustrie.

De cijfers zijn afkomstig van JEC Composites, dat de ‘rijke en complexe’ wereld der composieten uitgebreid in kaart heeft gebracht. JEC (Journals, Exhibitions & Composites) heeft zich de internationale promotie van composietmaterialen tot taak gesteld. Het wereldwijde netwerk van JEC verbindt meer dan 250.000 mensen die beroepsmatig bij composieten betrokken zijn. De composietenindustrie is erg innovatief. Die innovatieve instelling is ook geboden: de composietenindustrie staat voor een aantal opgaven, waaronder automatisering

17


TenCate speler in snel groeiende markt

(het sneller en goedkoper maken van productieprocessen door bijvoorbeeld robotisering) en de ontwikkeling van nieuwe grondstoffen, harsen en glas- en koolstofvezels. ‘Elk deel van de waardeketen heeft hierin een bijdrage te leveren’, stelt Frédérique Mutel (bestuursvoorzitter van JEC Composites). ‘Alle spelers in de waardeketen zijn hierbij onderling afhankelijk van elkaar.’ Innovaties De vraag naar koolstofvezel zal tussen 2009 en 2012 toenemen. Industriële toepassingen laten de sterkste groei zien, gevolgd door de luchtvaart. Bij de innovatie van harsen en additieven gaan de gedachten uit naar bijvoorbeeld lage-emissieharsen, bioharsen, verbeterde prepregs en koolstof- en glasvezels met hogere sterkte. Als het gaat om procesvernieuwing, vallen de termen simulatie en prototyping. ‘Met computers kun je alles simuleren. Het eerste product kun je op een computer maken. Dat hoef je niet te doen door een schaalmodel te bouwen. Na een snelle prototyping kun je direct met serieproductie beginnen. Je kunt ook het verouderingsproces van composieten simuleren. In de vezels kun je sensoren inbouwen voor monitoring.’ Behalve de aandacht voor nieuwe grondstoffen en materialen is er de zorg voor verouderde


producten: de herverwerking. Wie zamelt in, wie verwijdert en wie recycelt? Qua regelgeving zijn de EU en Japan hierin vooralsnog het meest vooruitstrevend. De wetgeving binnen de EU voor de recycling van auto’s en elektrische apparatuur biedt mogelijkheden voor de composietenindustrie. In de VS wordt de regelgeving voor materialen, chemicaliën en recycling steeds beter. ‘Recycling is een grote uitdaging voor de industrie en zal steeds belangrijker worden.’ Collectief Een van de specifieke kwaliteiten van de composietenindustrie is haar collectieve kennis. ‘De markt wil producten die niet roesten en weinig tot geen onderhoud vergen. In de waardeketen wordt steeds samengewerkt om de beste oplossing te vinden.’ Tegelijk is binnen de bedrijfstak sprake van interne concurrentie. Tussen thermosets en thermoplasten bijvoorbeeld, terwijl de echte concurrentie erbuiten plaatsvindt, met andere materialen. Niet alle bedrijven hebben volgens haar the big picture. ‘JEC Composites speelt hierin een belangrijke rol door alle families te verenigen en oplossingen aan te dragen. De collectieve uitdaging is uitbreiding van de composietenmarkten. Dat doe je niet met veertig verschillende gezinnen en slechte argumenten en middelen.’ Daarom wil

JEC Composites ook de zichtbaarheid van en de communicatie over composieten vergroten. ‘Alle onderdelen in de waardeketen spreken over composieten, daardoor zijn er te veel en verwarrende begrippen. We moeten ons dus eenduidiger presenteren en, gesteund door een sterke industrie, de eindgebruikers en de markten laten zien wat je met composieten kunt doen en doelgericht de voordelen communiceren.’ Concentratie Een andere uitdaging is de concentratie van bedrijven. Er zijn te veel kleine en middelgrote bedrijven in de composietenindustrie. Ze beschikken allemaal over expertise en kennis.

‘Het zou goed zijn om allianties en clusters van bedrijven te vormen. Je moet dus concentreren, andere bedrijven kopen of clusters vormen van kleine bedrijven op technologische of regionale basis. Voor veel van dergelijke bedrijven luidt het einde als ze geen middelen hebben om te investeren of zich elders te vestigen. Als je klein bent en niet open staat voor verandering, maak je geen kans. Sommige bedrijven handelen erg beschermend en staan niet open voor de rest van de wereld.’ Geest van coöperatie Wat dat betreft is ze positief over TenCate. ‘TenCate is een bedrijf dat in de geest van

coöperatie met partners werkt. Allianties zijn voor TenCate erg belangrijk. Toen ik in de VS en daarna in Azië kennismaakte met TenCate, zag ik de dynamiek van TenCate. De mensen zijn open en erg innovatief. Samen met haar partners heeft TenCate de JEC Innovation Award 2010 in Parijs ook niet voor niets gewonnen. De bestuursvoorzitter, de heer De Vries, heeft een visie. Toen ik hem ontmoette, benadrukte hij het feit dat TenCate een onderneming is die het verschil wil blijven maken. TenCate is belangrijk voor onze referenties als JEC.’

• C omposietenindustrie is innovatieve

•

•

bedrijfstak waarbinnen veel kennis wordt gedeeld E en belangrijke rol is weggelegd voor automatisering, recycling en innovatie van grondstoffen, materialen en processen. C prijst open en innovatieve instelling JE TenCate

www.jeccomposites.com [email protected]

19


TenCate cetex® voor EADS

Koolstoflaminaten voor A350 XWB TenCate Advanced Composites Europa gaat TenCate Cetex® koolstoflaminaten leveren voor gebruik in de Airbus A350 XWB en andere toepassingen van de EADS (European Aeronautic Defence and Space Company). Op basis van deze toekenning zal de levering worden gestart van TenCate Cetex® aan diverse zogeheten Tier 1 en Tier 2 partners van Airbus, die rompschalen produceren voor de A350 XWB.

Het TenCate Cetex® materiaal wordt gekenmerkt door hoge sterkte en laag gewicht. Het materiaal wordt toegepast in de verstevigingstructuur van de romp van de A350 XWB.


Thermoplastisch materiaal van TenCate wordt al toegepast in bestaande Airbus-programma’s, waaronder de Airbus A380. Deze weefselversterkte thermoplastische composietmaterialen worden gebruikt in vele onderdelen van de secundaire structuur en voor toepassingen in het interieur van het vliegtuig. Met de levering van TenCate Cetex® materiaal aan het Airbus A350 XWB programma wordt opnieuw het belang van licht en vormbaar thermoplastisch materiaal onderstreept. Een van de voordelen van toepassing van thermoplastische composieten is de mogelijkheid grote volumes in serie te produceren. www.tencateaerospacecomposites.com [email protected]


Ten Cate Advanced Composites BV reduceert afvalstromen

Koolstofcomposiet voor herverwerking Ten Cate Advanced Composites bv realiseert een aanzienlijke besparing op de kosten van haar afvalstromen. Het hoogwaardig composietafval dat wordt aangeboden, leent zich bij uitstek voor herverwerking. Winst voor materiaal en milieu.

Steeds meer bedrijven beseffen dat de grond- en hulpstoffen die worden gebruikt in de industrie niet oneindig beschikbaar zijn. Door slim te ontwerpen en produceren en door herverwerkbare basismaterialen en ‘groene’ leveranciers te kiezen, is het mogelijk veel kostbare afvalstoffen een nieuw leven te geven. Ten Cate Advanced Composites bv heeft een meerjarig contract met CFK Valley Recycling in Stade. CFK is de Duitse aanduiding voor met koolstofvezel versterkte kunststoffen. Met kleine logistieke aanpassingen aan het inzamelsysteem voor koolstof weefkanten, thermoplastische prepregs en zaagafval van laminaten weet het bedrijf in Nijverdal een aanzienlijke besparing te realiseren van de kosten van zijn afvalstromen. Daarnaast loopt het bedrijf voorop als het gaat om het aanbieden van hoogwaardig composietafval dat bijzonder geschikt is voor recycling. Ten Cate Advanced Composites bv is tevens lid van het CFK Valley-consortium. Regelgeving De Europese Unie werkt aan regelgeving voor de herverwerking van afgedankte vliegtuigen, vergelijkbaar met die voor auto’s. De luchtvaartindustrie zelf is er ook veel aan gelegen de verwijdering van deze vliegtuigen efficiënter en rendabeler te maken. Ze werkt daarom samen met de afvalverwerkende industrie om nieuwe vormen van herverwerking

van koolstofmateriaal te ontwikkelen. Eindproducten op basis van de ‘verhakselde’ koolstofvezels worden onder meer gebruikt voor versterking in spuitgietdelen voor industriële of wellicht automotivetoepassingen. Er kan ook koolstofvlies (fleece) van worden gemaakt. Dit is een soort non-woven mat die dient als kosteneffectieve, hoogwaardige versterking in composieten en laminaten. Kennisnetwerk Doel van CFK Valley in Stade (Noord-Duitsland) is het ontwikkelen van een internationaal toonaangevend kennisnetwerk voor de technologie en productie van koolstofvezelversterkte polymeren. De focus ligt op toepassing van (gerecycelde) materialen in de vliegtuigbouw, scheepsbouw, spoorwegen, bedrijfswagens en autotechniek. In dit netwerk zijn de beste partners ter wereld in koolstof vezelversterkte polymeren verenigd. Met circa 1.900 medewerkers is dit het belangrijkste kenniscentrum voor grote koolstofvezelversterkte kunststof vliegtuigonderdelen, zoals vleugels. CFK Valley is nauw verbonden met de productievestiging van Airbus, 50 km verderop. Airbus produceert zelf de staart van de Airbus A380 vliegtuigen in Stade. www.tencateaerospacecomposites.com [email protected]

De hoogwaardige koolstof weefkanten worden verzameld en voor herverwerking aangeboden

21

Veiligheid & Bescherming

TenCate Liba® doorstaat vuurproef met glans

Antiballistiek in het vizier

Ballistische deskundigen bekijken de impact van zware munitie op TenCate Liba®


NAVO- en Amerikaanse militairen in Irak en Afghanistan staan bloot aan diverse dreigingen, zoals bermbommen. Een van de mogelijkheden hen te beschermen is door het ontwikkelen van lichtgewicht beschermingsoplossingen met TenCate Liba®. TenCate

Markt – antiballistiek (persoonlijke en voertuigbescherming). Product – TenCate Liba®. Technologie – keramiek- en polymeertechnologie. Proces – inserts worden aangebracht in kogelwerende vesten en bepantsering van voertuigen.

Advanced Armour en Dynamit Nobel Defence nodigden een aantal relaties uit om zich te vergewissen van de antiballistische eigenschappen van dergelijke oplossingen. Er werd zwaar geschut in stelling gebracht, vergelijkbaar met dat op het strijdtoneel. TenCate Liba® doorstond de test met glans.

De demonstraties vonden 13 en 14 oktober plaats in een van de bunkers op het streng beveiligde, uitgestrekte complex van Dynamit Nobel Defence in een bosrijk heuvellandschap bij Burbach (Duitsland). Een internationaal gezelschap was ter plekke. Onder hen waren technici en ontwerpers van ministeries van defensie, andere overheidsinstanties en producenten van defensiematerieel. Met dit contact werden onder meer vijf grote klanten van TenCate Advanced Armour rechtstreeks bereikt. Effectieve systemen TenCate Advanced Armour ontwikkelt beschermende oplossingen op basis van lichtgewicht armourcomposieten. Deze effectieve systemen zijn toepasbaar in persoonlijke uitrusting, lichte en gepantserde voertuigen, schepen, vliegtuigen, helikopters en installaties. Daarvoor wordt gebruikgemaakt van de meest geavanceerde keramische en composiettechnologie die momenteel beschikbaar is. TenCate Liba® is een gepatenteerde lichtgewicht beschermingsoplossing op basis van keramische bolletjes in een matrix van elastisch polymeer. Hiervan worden panelen (inserts) gemaakt. Er is een breed scala aan oplossingen in zowel modulaire producten als geïntegreerde systemen. Met partners wordt gewerkt aan productdifferentiatie en -innovatie. Pure noodzaak: het aantal dreigingen neemt toe en de dreigingsniveaus stijgen. Militairen te velde zijn regelmatig het doelwit van explosief gevormde projectielen (EFP), improvised explosive devices

(IED, bermbommen) en draagbare antitankgranaatwerpers (RPG). Optimale bescherming van mens en materieel is bittere noodzaak. Hoog dreigingsniveau In Burbach werd een zevental tests uitgevoerd. Het vizier was gericht op lichtgewicht gerepareerde beschermingsoplossingen met TenCate Liba®. Gekozen werd voor een hoog dreigingsniveau van STANAG 4569. Deze NAVO-norm beschrijft de beschermingsniveaus voor inzittenden van logistieke en lichtbewapende voertuigen. Een beschadigd TenCate Liba® paneel is eenvoudig en snel te herstellen. Een van de vuurproeven toonde aan dat ook zo’n gerepareerd en opnieuw beschoten paneel voldoende bescherming biedt. Daarbij is TenCate Liba® ook nog eens aanmerkelijk lichter in gewicht dan het traditionele staal. Dat scheelt aanzienlijk in gewicht, brandstofverbruik, snelheid en wendbaarheid van het pantservoertuig. Optimale oplossing Ulrich Rasmussen en Kenn Jensen (sales managers TenCate Advanced Armour) waren twee van de gastheren. Ook zij zien met een goed gevoel terug op de tweedaagse. ‘Ons doel was te laten zien dat TenCate Advanced Armour bescherming kan bieden tegen veel verschillende dreigingen, dat we de enige onderneming zijn die een volledig te herstellen oplossing biedt en dat we kunnen samenwerken met toeleveranciers van andere beschermingssystemen om de klant de optimale oplossing te bieden.’ In die opzet

blijkt men geslaagd. De ingebouwde TenCate Liba® panelen bleken voldoende impactbestendig. Dat gold ook voor een eerder beschoten en gerepareerd paneel. De noodzakelijke wachttijden tussen de open afbouw van de installaties nam men daarbij voor lief. ‘Verschillende klanten lieten ons weten het zeer interessant te hebben gevonden. Vooral naar bescherming tegen EFP is bij alle klanten, waar ook ter wereld, veel vraag.’ Binnen en buiten TenCate is veel kennis en ervaring opgebouwd inzake projectielen en de gevolgen van de ontsteking ervan voor de bepantsering. Toch blijven het gedrag en de gevolgen van zware explosieven lastig te berekenen. Op een dergelijk hoog dreigingsniveau ‘verlaten we het terrein van de wetenschap en betreden we het domein van het onvoorspelbare’, aldus Herbert Weisshaupt van Dynamit Nobel Defence. Dat onderstreept het belang van bescherming van mens en materieel met lichtgewicht oplossingen waarin TenCate Liba® is verwerkt. •S imulatie omstandigheden Irak en

Afghanistan bij demonstratie van lichtgewicht beschermingsoplossingen •T enCate Liba® biedt antiballistische bescherming conform hoog STANAGniveau en is na beschadiging snel een eenvoudig te herstellen www.tencateadvancedarmour.com [email protected]

23

Trading update

Derde-kwartaalcijfers 2010

Nettowin 47% in de ‘De resultaten van TenCate in het derde kwartaal tonen met een groei van 47% aan dat het herstel doorzet. Nuancering van de winstgroei is echter op haar plaats. De onderliggende operationele trend is positiever dan de gerapporteerde winstgroei laat zien. Dit is ook af te lezen uit de sterk gestegen omzet in het derde kwartaal tot het niveau van het topjaar 2008.

• O mzet derde kwartaal met € 273 miljoen op het niveau van het topjaar 2008 • W instgroei 47% • W instontwikkeling derde kwartaal beïnvloed door incidenteel hoge kosten voor coördinatie van Ir. Loek de Vries, bestuursvoorzitter en CEO


downstream kunstgrasactiviteiten

nstgroei TenCate erde kwartaal 2010 In de eerste plaats heeft de opleving in sommige markten als direct gevolg gehad dat schaarste is opgetreden in bepaalde vezeltypes. TenCate heeft hier in belangrijke mate aan bijgedragen door het succes met TenCate Tecasafe™ Plus en TenCate Defender™ M. Hoewel TenCate als wereldmarktleider in veiligheidsweefsels relatief goed wordt bediend door toeleveranciers, heeft dit een vertragend effect en leidt dit tot enigszins hogere kosten. Dit zal tijdelijk zijn. Ontwikkeling Een tweede effect is afkomstig uit de kunstgrasmarkt. TenCate loopt als marktleider voorop in de ontwikkeling van de kunstgrasmarkt, die een nieuwe fase ingaat. Deze ontwikkeling werd versneld door de financiële crisis van 2009. Het financieren van een seizoensgebonden omzet kan voor sommige partijen problemen opleveren. Er zijn echter ook andere marktgerelateerde

ontwikkelingen die een rol spelen. In deze ontwikkelingsfase zal sprake zijn van consolidatie van de markt; marktpartijen zullen meer met elkaar gaan samenwerken in de keten. De belangrijke eisen van eindgebruikers betreffen kwaliteit en duurzaamheid. Gemeentes zijn veelal eigenaar van sportcomplexen en milieuaspecten spelen ook een steeds grotere rol. Samenwerking is nodig om specifieke kennis te bundelen. TenCate zoekt die samenwerking door allianties aan te gaan met bedrijven die dicht tegen eindmarkten opereren. Dit proces vergt initieel de nodige investeringen en managementaandacht.

Tevens is door middel van een persbericht al aangekondigd dat de verkoop van TenCate Defender™ M aan het Amerikaanse leger in het vierde kwartaal aanzienlijk zal zijn. Winstverwachting De eerder uitgesproken winstverwachting voor de tweede helft van het jaar is herhaald. De financiële markten hebben hierop echter vooralsnog terughoudend gereageerd. TenCate heeft de verwachting uitgesproken de outlook minimaal te gaan realiseren. Uit de gesignaleerde trends spreekt eveneens vertrouwen ten aanzien van een aantal belangrijke toekomstige ontwikkelingen die de verdere groei van TenCate ondersteunen.’

Outlook Hoewel dit nog niet volledig in de huidige cijfers is te zien, is ook sprake van een meer positieve outlook voor de aerospacemarkt. TenCate neemt hierin met haar composietmaterialen een toonaangevende positie in.

25


TenCate Cetex® in mobiliteitsconcept superbus

Veilig flexibel duurzaam Superbus nadert zijn voltooiing. Over een paar maanden wordt dit innovatieve mobiliteitsconcept officieel geïntroduceerd. Alles binnen het Superbus-concept is gericht op duurzaamheid. Ten Cate Advanced Composites bv is als materiaalleverancier bij het project betrokken. De TenCate Cetex® materialen worden toegepast in de body en de acht deuren van het voertuig. Veilig, flexibel en duurzaam zijn de kenmerken van Superbus. Veilig, licht en sterk waren de eisen en daarmee de argumenten om voor TenCate te kiezen.

Op 22 september werd Superbus op de internationale automobielbeurs IAA in Hannover getoond aan pers en publiek. ‘Verbluffend!’, ‘Wow!’, aldus Wubbo Ockels over de reacties op zijn geesteskind. ‘Het gewone publiek vond het super en vroeg zich waarom er niet eerder aan gedacht is. De professionele markt, zoals Daimler Benz en Mercedes, schrikt omdat voor hen de sprong nog zo groot is. Dit gaat veel verder dan waarmee zij bezig zijn of wat zij konden bedenken.’ In hoeverre de markt uiteindelijk belangstellend zal zijn, is een proces van de markt zelf. ‘We zullen Superbus wel steeds vaker demonstreren, totdat ook de politiek zo ver is.’


Voor de Nederlandse pers wordt nog een persmoment georganiseerd, waarbij men mee kan rijden. Dat gebeurt op de testbaan van het RDW in Lelystad of ergens in Duitsland. Daarna gaan ook de campagnes van start, maar niet eerder dan wanneer Superbus ‘helemaal gaaf en goed’ is. Uitgangspunten Superbus is een innovatief mobiliteitsconcept met als uitgangspunten onder andere mobiliteit, flexibiliteit, energiezuinigheid, veiligheid en betrouwbaarheid. Superbus verzorgt ‘comfortabel, vraagafhankelijk en punt-tot-puntvervoer’.

Het luxe voertuig kan op speciale Superbanen 250 km per uur halen en met normale snelheid op bestaande wegen rijden. Het voertuig heeft dezelfde lengte als een gemiddelde stadsbus, maar oogt langer vanwege de geringere hoogte. Dankzij de meesturende achterassen beschikt Superbus over een bescheiden draaicirkel. Wubbo Ockels is trots – op zijn geesteskind natuurlijk en op het team mensen van de TU Delft onder leiding van Antonia Terzi dat hij aanstuurt en dat aan de realisatie werkt. Overigens is het aantal leden inmiddels gereduceerd tot vijf, die samen het testteam vormen. Het was een bijzondere ervaring voor het eerst

Markt – lucht- en ruimtevaart, industriële toepassingen. Product– TenCate Cetex®. Technologie – weef- en impregneertechnologie. Proces – Materialen worden als voorgevormde panelen in de carrosseriedelen aangebracht.

in Superbus te rijden. ‘Het lijkt op een combinatie van een sportwagen en een straalvliegtuig.’ Relatie met TenCate Impactbestendig, sterk, licht in gewicht en de combinatie daarvan – dat waren de eisen en voor Wubbo Ockels de argumenten om voor TenCate te kiezen. ‘TenCate maakt die materialen. De relatie bestond al eerder door de ontwikkeling van de Nuna, de auto op zonne-energie. Dus kwam ik automatisch weer bij TenCate terecht.’ Het zal waarschijnlijk niet de laatste keer zijn. Wubbo Ockels heeft nog veel ideeën en dromen. Het meest geavanceerde is luchtzeilen, ‘een soort pionierachtige stunt met twee vliegtuigen aan één lijntje waarbij het ene in de straalstroom vliegt en het andere erbuiten. Voor die lichtgewicht constructies heb je TenCate nodig’. Duurzaamheid als grondslag Voor TenCate is duurzaamheid de grondslag en weerslag van haar streven naar continuïteit.

Producten en systemen van TenCate leveren een wezenlijke bijdrage aan een wereld waarin thema’s als veiligheid, bescherming en duurzaamheid vanzelfsprekend zijn geworden. De trends die hiermee verband houden, zijn onder andere persoonlijke veiligheid, bescherming van de leefomgeving, beperking van energieverbruik en CO2-emissie, watermanagement en zorg voor het milieu. Het is een belangrijke taak van TenCate antwoorden op deze trends te formuleren, oplossingen aan te dragen en zo ontwikkelingen af te dwingen. Dankzij composietmaterialen heeft TenCate een reeks duurzame oplossingen beschikbaar.

speelde een rol. Het zijn bedreigingen die volgens hem nog te weinig onderkend worden. Zelf zet hij zich er op verschillende manieren voor in, jongeren enthousiast te maken voor duurzaamheid en een duurzame samenleving. ‘Qua duurzaamheid is Nederland een zwalkend land. Het is beschamend wat wij qua duurzame energie produceren zo achter lopen. Dat is een probleem voor de jonge mensen, die straks leven. Zij ondernemen geen actie en dat baart me zorgen. Ik vind het belangrijk dat jonge mensen hierin initiatieven ontplooien.’ • M ateriaaleisen voor Superbus bepaalden

keuze voor TenCate composietmaterialen De Aarde als ruimteschip De belangstelling van de hoogleraar Duurzame Technologie aan de TU Delft voor duurzaamheid werd gewekt in zijn periode als astronaut. ‘De Aarde is eigenlijk een ruimteschip met een dun laagje bescherming. Daar moet je niet mee spotten, elk proces kan dit schade aanbrengen.’ Ook de eindigheid van fossiele brandstoffen

• I nspanningen Nederland qua duurzaam-

heid ‘beschamend’ tencateaerospacecomposites.europe.com [email protected]

27

Veiligheid & Bescherming

TenCate Advanced Armour versterkt positie

Ballistische bescherming

TenCate Advanced Armor USA heeft in september aanvullende contracten voor voertuigbepantsering gekregen ter waarde van $ 18,5 miljoen. De materialen worden voor het eind van 2010 geleverd aan twee grote producenten van militaire voertuigen en aan het Amerikaanse leger. Met de order bevestigt het bedrijf zijn sterke positie in de markt in de Verenigde Staten voor bepantsering van voertuigen.

TenCate is gespecialiseerd in de productie van lichtgewicht beschermende composieten keramische composiet-armoursystemen voor toepassing in voertuigen, vliegtuigen, schepen en persoonlijke bescherming. Deze materialen vervangen traditionele materialen als staal en aluminium en zorgen voor gewichtsbesparing en betere functionele eigenschappen. Het


produceren van moderne ballistische beschermingsoplossingen vereist geavanceerde weef- en perstechnologie en een speciaal ontworpen snijtechnologie. TenCate Advanced Armour past bij voorkeur de meest geavanceerde keramische en composiettechnologie toe die beschikbaar zijn. TenCate biedt de lichtste, meest efficiënte bepantsering die mogelijk is voor deze veeleisende toepassingen. Toegang Wereldwijd is de Amerikaanse markt voor ballistische bescherming verreweg het grootst. In Europa is Engeland een dominante markt. Door de overname van het Britse armourbedrijf AML UK in Swindon (UK) heeft TenCate volledige toegang tot de Britse markt voor lichtgewicht composiet armouroplossingen.

Deze worden toegepast in voertuigen, vliegtuigen en schepen. Klanten zijn voornamelijk de grote industriële conglomeraten in de defensie-industrie, producenten van vrachtwagens, vliegtuigen, helikopters et cetera of de daaraan gerelateerde toeleveranciers. Overheden (ministeries van defensie) bepalen daarbij de specificaties. Systeembenadering TenCate Advanced Armour richt zich op een systeembenadering door samen te werken met fabrikanten (en hun klanten) van voer-, vaar- en vliegtuigen om de optimale configuratie voor bescherming te kunnen realiseren. Zo vormt bij het ontwerp van gepantserde voertuigen het evenwicht tussen bescherming en mobiliteit een belangrijke factor. Het gewicht van de

gepantserde bescherming moet zo laag mogelijk zijn, terwijl het hoogste niveau van bescherming wordt geboden. Bij het ontwerp en de ontwikkeling wordt ook rekening gehouden met factoren als dreigingsniveaus van wapens en de kosten voor de gehele levensduur van de toepassing. Alle oplossingen worden voor de klanten en eindgebruikers op maat gemaakt: voor permanente integratie in de structuur van nieuwe voertuigen en schepen en voor het aanbrengen van verbeteringen in bestaande voertuigen en schepen. TenCate Advanced Armour kan haar klanten wereldwijd ondersteunen. www.tencateadvancedarmour.com [email protected]

29


TenCate Geotube® in Portugal

Milieuverantwoord ontwateringssysteem TenCate Geosynthetics heeft TenCate Geotube®-containers geleverd ten behoeve van een ontwateringsproject in Almeirim (Portugal). Het betrof de verwijdering en ontwatering van 12.500 m³ organisch slib. Dit eerste project in Portugal is het resultaat van de samenwerking van TenCate Geosynthetics met Ashland Hercules Water Technologies en Geosin, de lokale partner.

eer tion ym pol ersta e dos


Markt – Milieu en infrastructuur (oeverbescherming, ontwatering etc.). Product – TenCate Geotube®. Technologie – Extrusie-, weef- en coatingtechnologie. Proces – Opslag en ontwatering van (verontreinigd) slib.

TenCate Geosynthetics en Ashland Hercules Water Technologies werken nauw samen bij het op de markt brengen van geïntegreerde oplossingen voor ontwatering op basis van TenCate Geotube® en polymeren TenCate levert het ontwateringssysteem en ondersteunt klanten in binnen- en buitenland bij het opzetten van de installatie. Enthousiast geworden door een workshop in november 2009 over TenCate Geotube® zocht Geosin, de distributeur van TenCate in Portugal, een geschikte partner voor het project in Almeirim. Egeo, een belangrijke speler in de afvalindustrie in Portugal, toonde interesse. Mede dankzij de assistentie van Ashland Portugal kon daarna voor een ontwateringsproject met TenCate Geotube® voet worden gezet op Portugese bodem. Vruchtensappen Het project betrof de verwijdering en ontwatering van twee opslagbassins met 12.500 m³ organisch slib bij een grote producent van vruchtensappen. Bij het productieproces komt restwater vrij met organisch afval. Dit slib wordt opgeslagen in twee bassins. TenCate Geosynthetics is al jaren wereldleider in het ontwateren van slib uit lagunes. De ontwatering van 100% organisch slib is een ander verhaal, weet Gerben van den Berg (market manager TenCate Geotube® Dewatering). ‘Dit is met de gangbare technieken niet eenvoudig te ontwateren. De TenCate Geotube® technologie biedt voor een dergelijk proces verschillende voordelen. Het is een kosteneffectieve oplossing, de impact op het milieu is minimaal, er kunnen in relatief korte tijd grote hoeveelheden mee worden verwerkt en er is minimale mankracht bij vereist.’

Tevreden gezichten Dat het project tot louter tevreden gezichten leidde, is te danken aan TenCate Geotube®, de polymeertechnologie, de gekozen aanpak – lokaal mensen opleiden – en de goede partnerkeuze om dergelijke kleinschalige projecten binnen te halen en tot een goed eind te brengen. ‘Wij lopen hiermee op andere aanbieders voor. Dit vraagt veel meer toegepaste kennis. Het gaat om vervuild organisch slib. Je moet precies weten wat je wel en niet kunt doen. Cruciaal is de juiste dosering van polymeren in combinatie met de geselecteerde TenCate Geotube® container. Deze oplossing biedt de klant de grootste zekerheid en betrouwbaarheid. Onderscheidend is ook dat we de taal van de lokale markt spreken.’ Wie dit goed kan, heeft veel marktpotentieel. ‘Environmental dredging (milieuverantwoord baggeren) is een mooie niche in de baggermarkt. Met de juiste partners in de keten die kunnen profiteren van onze kennis en ervaring kunnen we dergelijke werken identificeren en rendabel maken.’ Het project in Portugal staat niet op zich. Met

UTB Hongarije en Ashland wordt eenzelfde soort project opgepakt in Hongarije. Daarnaast komen in diverse andere Europese landen nu ook langzaam projecten van de grond. ‘Dat is een goede ontwikkeling. Door het succes krijgen klanten nog meer vertrouwen in ons.’ •T enCate Geosynthetics realiseert eerste

ontwateringsproject met TenCate Geotube® in Portugal •T enCate Geotube® technologie is kosteneffectieve, milieuvriendelijke, snelle en betrouwbare oplossing •S amenwerking met ketenpartners biedt goede perspectieven in environmental dredging www.tencategeosynthetics.com [email protected]

Organisch slib wordt op milieuverantwoorde wijze ontwaterd

31

Informatietechnologie

TenCate realiseert eigen global network

Wereldwijd verbonden Het proces tot realisatie van het Global TenCate Network bestaat onder meer uit het concentreren van de IT-diensten door middel van drie IT-shared service centers: EMEA (Europa en Dubai), USA en Azië. Binnen dit netwerk worden alle bedrijven qua IT-infrastructuur gestandaardiseerd (Microsoft Exchange). Dat levert tal van voordelen op. Wereldwijd beschikken de medewerkers – naast de traditionele telefoonsystemen – over internet, intranet, e-mail en Office Communicator. Dit dient voor audiocommunicatie, videoconferencing en de uitwisseling van documenten en andere gegevens. Het delen van systemen, IT-kennis en kosten betekent


besparing op kosten van externe consultants en het bevordert de interne samenwerking. Het project geldt de generieke (voor alle marktgroepen geldende) systemen. Er wordt alleen geconcentreerd als dat zinvol is. Binnen de groepen vindt standaardisatie plaats van de bedrijfsspecifieke systemen. Voorspoedig Het proces is gestart in 2008 met de TenCate bedrijven in Europa en Dubai (EMEA). Na een voorspoedig begin moest vanwege de economische omstandigheden in de loop van 2009 gas worden teruggenomen. De corporate IT-afdeling kreeg de opdracht de kosten in lijn

te brengen met de omzet. Door een gedeeltelijke reorganisatie, de uitstel van projecten en nieuwe technieken, consolidatie en standaardisatie van systemen en door virtualisatie van servers konden de operationele kosten met 20% worden verlaagd. Bij ‘virtualisatie van servers’ kunnen op één server meerdere applicaties draaien. Daardoor zijn minder servers nodig en dus minder stroom en kosten. Dat is procesinnovatie en sluit aan bij de doelstelling Green IT (groene IT) van TenCate. In Amerika Eind 2010 zullen TenCate Grass in Dayton (Tennessee) en TenCate Advanced Armour

TenCate legt de laatste hand aan de realisatie van het Global TenCate Network. Binnen dit wereldwijde IT-netwerk zullen wereldwijd alle bedrijven van TenCate aan elkaar zijn gekoppeld. Een proces van ruim drie jaar is dan volbracht. Resultaat: snelle, betrouwbare en voor iedereen toegankelijke communicatie en IT-ondersteuning, kostenefficiency en een bijdrage aan de eenduidige presentatie van de onderneming.

(Newark, Ohio) conform planning zijn aangesloten op het IT shared service center USA. De IT-afdeling van TenCate Protective Fabrics USA is verantwoordelijk voor het IT- shared service center USA. Daarmee is 90% van alle TenCate bedrijven gestandaardiseerd. Vanaf januari 2011 zal het shared service center USA operationeel zijn. Net als in Nederland wordt de hosting bij een externe partner ondergebracht om vandaaruit de IT-diensten aan te bieden. Volgend jaar zullen alle overige bedrijven van TenCate in de Verenigde Staten hierop worden aangesloten. Dat geldt vooralsnog niet voor TenCate Geosynthetics. De IT-systemen van deze groep zijn gebaseerd

op IBM-technologie. Gelet op de investering die gemoeid zal zijn met de migratie naar het Global TenCate Network wordt hiermee gewacht tot zich ‘een natuurlijk moment’ voordoet. Meeliften Op dit moment ‘liften’ de Aziatische bedrijven mee op het SSC EMEA. In 2011 wordt een SSC Asia gerealiseerd. TenCate heeft vestigingen in Singapore, Hong Kong, Maleisië en China (Zhuhai). Onderzocht wordt wat de beste locatie van deze vier is voor het shared service center. Hierbij worden aspecten betrokken als talen, betrouwbaarheid van de infrastructuur en beperkingen die overheden

opleggen in bijvoorbeeld internetverkeer. Als ook dit onderdeel is voltooid, beschikt TenCate over een wereldwijd netwerk dat zich qua procesoptimalisatie en kostenefficiency met de beste kan meten. • G lobal TenCate Network telt wereldwijd

• •

drie IT-shared service centers en zorgt voor optimale communicatie en kostenefficiency roject sluit aan bij streven naar duurP zame IT edio 2011 volgt keuze voor locatie M IT-center in Azië

33


TenCate composieten in klimaatneutraal voertuig

In januari 2012 ondernemen bergbeklimmer en ‘avonturier’ Wilco van Rooijen en co-piloot Fokke van Velzen met een CO2-neutraal voertuig op zonne-energie een tocht naar de Zuidpool. Een deel van de carrosserie bestaat uit TenCate composieten. Met de expeditie wil het team Team Wilco wijzen op het belang van duurzame energie en aandacht vragen voor het feit dit continent in 2048 niet langer zijn beschermde status geniet.

Duurzaam rijden naar Antarctica Het voertuig is ontworpen door Team Antarctica, studenten aan de Faculteit Natuur en Techniek van Hogeschool Utrecht. Het klimaatneutrale voertuig waaraan zij nu bouwen, rijdt op zonne-energie. Het biedt plaats aan twee personen, kan op zowel korrelige sneeuw als harde ijsgolven rijden, heeft een snelheid van 15 à 20 kilometer per uur en kan een afstand van 2300 kilometer overbruggen. Omdat het is uitgerust met zonnecellen, heeft het een fors postuur. Om het gewicht te beperken, is gekozen voor TenCate Cetex®. Dit composietlaminaat op basis van koolstofweefsel wordt geproduceerd door Ten Cate Advanced Composites bv in Nijverdal. TenCate Cetex® is bestand tegen de lage temperaturen in die periode op Antarctica.

Versteviging Panelen van TenCate Cetex® worden ter versteviging verwerkt in de achterklep (waarop de zonnecellen zijn aangebracht), in de binnenzijde van de motorkap en de deuren alsook in de klimaatbox. Dit is het elektragedeelte, dat sensoren en andere onderdelen bevat die niet bestand zijn tegen extreme kou. Het was een weloverwogen materiaalkeuze: ‘We zochten een betrouwbare partner, die groot genoeg is en in Nederland zit’, aldus Emma Recter (product design & engineering). ‘TenCate bleek het juiste adres om aan de gewenste materialen te komen. We zijn blij dat we dit materiaal kunnen toepassen.’ Behalve materialen levert TenCate technische ondersteuning. Met de expeditie wil het team laten zien dat het mogelijk is CO2-neutraal over Antarctica naar de Zuidpool te reizen. Wilco van Rooijen en Fokke van Velzen hopen de afstand van 2300 km in 30 dagen te overbruggen. Beschermd Antarctica is de koudste plek op aarde. Op 1000 kilometer van de Zuidpool is ooit een temperatuur van -89,2 °C gemeten. Het continent is bijna volledig bedekt met ijs. Nu nog wordt dit continent beschermd tegen boringen naar mineralen door de Environmental Protocol, onderdeel van The Antarctic Treaty. De bescherming door dit protocol eindigt in 2048. Met het project wil men de dialoog zoeken met de opinieleiders en regeringsleiders van de toekomst. ‘Door de jongeren van nu bewust te maken van dit ongerepte continent en de mogelijkheden van duurzame energie, kunnen zij straks Antarctica beschermen.’ www.tencateaerospacecomposites.com [email protected] www.teamantarctica.nl


Innovatie

TenCate sponsort Kanja Ultra Light Glider

Zweefvliegtuig met composieten

Composietmaterialen van TenCate worden onder meer toegepast in vliegtuigen. Een minder gebruikelijke toepassing zijn zweefvliegtuigen. Koolstof composieten van TenCate in Nijverdal wordt toegepast in de vleugelribben van het lichtgewicht zweefvliegtuig Kanja. Dit is een project van acht studenten aan de Universiteit van Toegepaste Wetenschappen INHolland. De spanwijdte van de vleugel van het zweefvliegtuig is 11 meter, het oppervlak ervan 10,35 m². Met de sponsoring in natura wil TenCate ook hier studenten bekend maken met de verwerking en

mogelijkheden van sterke en lichtgewicht composieten. Op het gebied van zweefvliegen is er een grote vraag naar hoogwaardige, ultralichte vliegtuigen. Kanja werd gepresenteerd op de Composites Europe Fair in Essen, de grootste vakbeurs in composieten in Europa. Bij de presentatie gingen de teamleden gekleed in overalls op basis van materialen die zijn geleverd door TenCate Protective Fabrics. www.tencateaerospacecomposites.com [email protected] www.kanja.nl

35


TenCate Outdoor Fabrics ontvouwt visie

Tenten van de toekomst

De toekomst van de kampeerwereld zal worden bepaald door nieuw design en innovatieve functionaliteiten. Voor het design zullen producenten van (voor)tenten steeds meer gebruikmaken van jonge ontwerpers. Wat betreft functionaliteiten zijn de ontwikkelingen gericht op zelfreinigend en isolerend vermogen, hoge zichtbaarheid, glow in the dark en een anti-mugfinish. De glow in the dark-finish gaat zorgen voor nachtelijke

Zelfreinigend


Isolerend

zichtbaarheid dankzij het overdag geabsorbeerde zonlicht. Dat maakt tenten bij nacht en ontij goed zichtbaar zijn voor hulpdiensten en leger. Een speciale, naar citroen geurende finish kan muskieten op afstand houden. www.tencateoutdoorfabrics.com [email protected] www.outdoorlivinginthefuture.com

Anti-mug

Ook in 2010 was TenCate Outdoor Fabrics aanwezig op de Kampeer- en Caravanbeurs – met een digitale stand. Op www.outdoorlivinginthefuture.com presenteerde het bedrijf zijn visie op bestaande en toekomstige functionaliteiten van weefsels voor tenten. Met de digitale presentatie wordt bovendien onderstreept dat TenCate Outdoor Fabrics technologisch gedreven is en werkt aan productdifferentiatie en -innovatie.

High-Visibility

Glow in the Dark (nachtelijke zichtbaarheid dankzij overdag geabsorbeerd zonlicht)

37

Sponsoring

TenCate Grass op Wereldtentoonstelling 2010


Beter gras Het Nederlands paviljoen in Shanghai heeft ruim 7 miljoen bezoekers getrokken. Iedere dag maakten duizenden Chinezen gebruik van de mogelijkheid zich op een met TenCate Grass uitgerust park te verpozen. Nederland heeft zich tijdens de Wereldtentoonstelling Better City. Better Life in Shanghai (China) mogen verheugen in grote internationale belangstelling. Het paviljoen Happy Street verwelkomde meer dan 7 miljoen bezoekers. Met deze presentatie staat Nederland in de top-5 van best bezochte paviljoens. Velen namen een kijkje in deze dynamische en compacte stad, die door ontwerper en architect John Körmeling op organische wijze is gebouwd langs een handelsroute in de vorm van het Chinese geluksgetal 8. Daarin kwamen alle facetten van het Nederlandse leven aan bod.

TenCate Grass heeft in de afgelopen jaren een leidende positie opgebouwd in de Aziatische kunstgrasmarkt. Deze markt kenmerkt zich door aanhoudende groei, die wordt gestimuleerd door een toenemend aantal nieuwe gebruikers en een verhoogde voorkeur voor kunstgras. www.tencategrass.com [email protected]

foto: Peter Cox

Onder deze zwevende stad ontstond op het kunstgras – gemaakt met vezels en backing van TenCate Grass – een soort Vondelpark in het klein. Elke dag zochten duizenden bezoekers, onder wie veel Chinezen, hier de schaduw op om even uit te rusten. De Wereldtentoonstelling sloot eind oktober. Het paviljoen wordt nu afgebroken. De materialen worden hergebruikt of gerecycled.

39

Innovatie

TenCate wordt AWVN InnovatiE-AWARD toegekend

Waardering voor sociale innovatie Koninklijke Ten Cate nv heeft de kwartaal-innovatieaward gekregen en is hiermee tevens genomineerd voor de AWVN Innovatiejaarprijs 2010. Werkgeversvereniging AWVN prijst TenCate voor de integrale aanpak van technologische en sociale innovatie.

Ron Bijkersma, concerndirecteur HRM

Volgens de jury loopt TenCate in haar kernmarkten voorop in producten procesinnovatie op grond van ‘een aansprekende visie, ondernemerschap, een consistente uitvoering van de strategie en bijpassende kernwaarden: vooruitstrevend, kundig, vindingrijk en betrouwbaar. Deze kernwaarden vinden dusdanig hun doorvertaling binnen de organisatie en het HR-beleid dat de AWVN Innovatietrofee voor sociaal innovatief beleid ruimschoots verdiend is’. Ron Bijkersma, concerndirecteur HRM van TenCate, beschouwt het als een ‘prijs voor het hele oeuvre. De AWVN is enorm onder de indruk van de transformatie die we hebben doorgemaakt. Wij hebben onszelf steeds opnieuw uitgevonden. Dat kan alleen door goed voor je mensen te zorgen en te vernieuwen.’ Ontplooiing Sociale innovatie is integraal onderdeel van het totale ondernemingsbeleid van TenCate. Het zit hem vooral in het besturingsmodel en de ondernemingsfilosofie. De onderneming hanteert een duidelijk businessmodel en een plat besturingsmodel. Bevoegdheden en verantwoordelijkheden worden zo veel mogelijk decentraal neergelegd, met uitzondering van die zaken die je moet centraliseren. ‘Daardoor krijg je ondernemers in plaats van managers. Door werknemers vrijheden en verantwoordelijkheden te geven, is er ruimte voor creativiteit en creëer je ondernemerschap. Zo wordt de innovatiekracht binnen het bedrijf gestimuleerd. Daar is geen blauwdruk voor. In die filosofie zit een belangrijke basis van innovatief ondernemerschap.


Wij zoeken dus ook ondernemende mensen. Het draagt er ook toe bij dat mensen graag bij TenCate werken.’ Opleiding en training Sociale innovatie krijgt ook vorm in het TenCate People Program. Met dit opleidings- en trainingsprogramma worden medewerkers gestimuleerd naar nieuwe of andere product-markt-technologiecombinaties te kijken. Binnen het TenCate Active-programma, dat er onderdeel van is, werken potentiële leidinggevenden uit diverse marktgroepen wereldwijd intensief samen. ‘We proberen zo veel mogelijk uitwisseling te laten plaatsvinden tussen managers en medewerkers’, aldus Ron Bijkersma. ‘Die kruisbestuiving leidt tot nieuwe werkwijzen, producten en diensten.’ TenCate heeft het in 2009 en begin 2010 met het opleidingsprogramma, vanwege de economische omstandigheden, wat rustiger aan gedaan. In 2010 werd wel de internationale TenCate Business Game afgerond. In 2011 zullen binnen het TenCate Active- en het TenCate Talent-programma weer activiteiten worden gestart. • A WVN onder indruk van de transformatie

die TenCate heeft doorgemaakt • D oor werknemers vrijheden en verantwoordelijk-

•

heden te geven, biedt TenCate ruimte voor creativiteit en ondernemerschap innen het TenCate Active- en het TenCate B Talent-programma worden weer activiteiten gestart

www.tencate.com

Veiligheid / Bescherming

TenCate tecasafe® plus maakt opmars in vs

Vergroting merkenbekendheid TenCate Protective Fabrics werkt aan productdifferentiatie, innovatie en aan end-usermarketing om klanten en eindgebruikers bekend en vertrouwd te maken met materialen voor beschermende werkkleding. Door de klant en eindgebruiker gericht te benaderen, worden zij geïnformeerd over de eigenschappen, levensduur en kostenvoordelen van beschermende weefsels van TenCate.

klant UniFirst gewerkt aan een versie die Berry compliant is, dat wil zeggen conform het Berry Amendment. Dit heeft betrekking op de inkoop van bij voorkeur in eigen land geproduceerde artikelen, waaronder weefsels. De ontwikkeling startte na een onderzoek naar alternatieven voor het in gebruik zijnde vlambestendige katoenweefsel. Sinds augustus 2010 wordt dit vervangen door TenCate Tecasafe® Plus. Daniel Hauert (midden) (directeur TenCate Protective Fabrics USA) op de internationale vakbeurs voor veiligheid en bescherming in Sao Paulo (Brazilië)

Vergroting van het merkenbewustzijn bij klanten en promotie van drie topproducten – met dat oogmerk brachten begin oktober in Noord- en Zuid-Amerika drie teams van TenCate Protective Fabrics USA TenCate Tecasafe® Plus, TenCate Oasis™ en TenCate Tuffweld® onder de aandacht. Basis voor deze materialen van TenCate zijn zelf ontwikkelde vezelblends voor specifieke toepassingen. TenCate Oasis™ is een inherent / vlamwerend weefsel dat beschermt tegen bijvoorbeeld gesmolten aluminiumspatten en stralingshitte. Het wordt dus veel toegepast in de aluminiumindustrie. TenCate Tuffweld® is een vlamvertragend, beschermend weefsel tegen scherpe kostprijs voor de kleding van bijvoorbeeld lassers en monteurs. TenCate Tecasafe® Plus is het meest gewilde weefsel van de drie. Het beleefde begin 2007 een succesvolle introductie op de markt voor industriële veiligheid in de Verenigde Staten. Doorontwikkeling TenCate Tecasafe® Plus is een doorontwikkeling van TenCate Tecasafe® in Europa. Het succes in

de VS is te danken aan zowel de gerichte end-usermarketing in de VS als de kwaliteit van het materiaal. Het is bijvoorbeeld comfortabeler en heeft een langere levensduur dan vlamvertragende weefsels van andere aanbieders. Veiligheid en bescherming van medewerkers staan ook in de VS hoog op de agenda. Het verklaart waarom inmiddels (oktober 2010) een paar miljoen meter TenCate Tecasafe® Plus de productievestiging heeft verlaten. Voor een dergelijk nieuw product in een volwassen markt met tal van concurrenten geldt dit als prestatie van formaat. Gelet op de prijs en levensduur betekent het voor industriële wasserijen en verhuurbedrijven een belangrijk kostenvoordeel. TenCate Protective Fabrics scoort dus ook qua kostenleiderschap.

Naar de eindgebruiker TenCate probeert bij de juiste personen en instanties invloed uit te oefenen op de specificaties en functionaliteiten waarom eindgebruikers vragen en de kwaliteitseisen die zij stellen. Ook de vergroting van het merkenbewustzijn bij klanten speelt hierbij een rol. De business unit TenCate Defense & Tactical richt zich vooral op de overheid en defensiemarkt. De inspanningen van TenCate Protective Fabrics worden nu ook meer gericht op industriële sectoren, zoals de olieen gaswinning en energiebedrijven. In dit kader waren sales & marketing managers en productontwikkelaars aanwezig op internationale congressen en vakbeurzen voor veiligheid en bescherming in Sao Paulo (Brazilië), San Diego en Boston (USA). www.tencateprotectivefabrics.com [email protected]

Vlamboogbescherming Een specifieke toepassing van TenCate Tecasafe® Plus geldt de uitrusting van de Amerikaanse marine in risicoklasse 2 vlamboogbescherming conform NFPA. TenCate Protective Fabrics USA heeft samen met de marine en haar

41

Veiligheid / Bescherming

TenCate Defender™ M blijft groeien in omzet

TenCate Defender™ M weefsels zijn door het Amerikaanse leger en het Amerikaanse korps mariniers bij herhaling gekozen voor de FR-ACU en FROG-programma’s ten behoeve van hun grondtroepen.


Bescherming leger en marine VS In het vierde kwartaal van 2010 is sprake van een sterke stijging in de vraag naar TenCate Defender™ M. In dit kwartaal wordt hierin een omzet voorzien van circa 60 miljoen US dollars (vierde kwartaal 2009: 29 miljoen US dollars). De toename in de vraag houdt naar verwachting tot ver in het eerste kwartaal van 2011 aan. Basis voor het succes van TenCate Defender™ M weefsels is de unieke blend en toepassing van de Lenzing FR-vezel.

De verhoogde groei begon in het derde kwartaal, na een tijdelijke terugval in de omzet als gevolg van wijzigingen in de camouflageprint. Het TenCate Defender™ M weefsel dat nu wordt uitgeleverd, wordt verwerkt in het Flame Resistant Army Combat Uniform (FR-ACU) van het Amerikaanse leger en de door de marine verstrekte Flame Resistant Organizational Gear (FROG). TenCate Defender™ M weefsels zijn door het Amerikaanse leger en het Amerikaanse korps mariniers bij herhaling gekozen voor de FR-ACU en FROG-programma’s ten behoeve van hun grondtroepen. Blend TenCate Defender™ M is duurzaam, heeft een goede slijtweerstand en uitstekende kleurechtheden. Het biedt bescherming tegen

hitte en vuur, antistatische eigenschappen en bewegingsvrijheid. Dat komt door de zelf ontwikkelde blend van vezels waarvan TenCate Defender™ M weefsels worden gemaakt. Samen met vezelproducent Lenzing (Oostenrijk) wordt kennis gedeeld over de ontwikkeling en productie van vlamwerende weefsels met vezels die inherent vlamwerend en comfortabel zijn. De Lenzing FR®-vezel is een belangrijk ingrediënt van TenCate Defender™ M-weefsels. In tegenstelling tot andere vlamwerende vezels biedt de Lenzing FR®-vezel inherent vlamwerende eigenschappen, terwijl de vezel tegelijkertijd vocht absorbeert. Die combinatie maakt het weefsel ademend en comfortabel. www.tencateprotectivefabrics.com [email protected]

43


TenCate Cetex® rond motorblok conceptauto

Historisch automerk herleeft Avions Voisin, een historisch Frans automerk, begint binnenkort een tweede leven. In een hangar op vliegbasis Twente wordt gewerkt aan een nieuwe, luxe conceptauto met deze naam. Design, duurzaamheid en eco-efficiency staan bij dit mobiliteitsconcept hoog in het vaandel. Mede daarom is TenCate Cetex® een van de toegepaste materialen.


Bezoekers van de AutoRAI in april 2011 hebben vermoedelijk de primeur: zij zijn ooggetuige van de wedergeboorte van Avions Voisin. De handgemaakte Voisin A-JT is het geesteskind van Mattthijs Meulenbelt en Frans Lievaart. Deze twee Delftse ingenieurs werken hierbij samen met de Universiteit Twente, waar zij de masterclass automotive design verzorgen. Als innovatief Nederlands autobedrijf gaan zij handgemaakte auto’s ontwerpen en bouwen in het hoge (executive) segment. Hittebestendig De carrosserie van het prototype bestaat goeddeels uit aluminium. Dat maakt de auto licht en zorgt voor brandstofbesparing. Omdat in het motorcompartiment de

temperatuur flink kan oplopen, wordt hier TenCate Cetex ® gebruikt. Dit materiaal is duurzaam en hittebestendig. TenCate Cetex ® bestaat hier uit twee koolstoflagen met ertussen een honingraatkern van Nomex. Bij elk onderdeel wordt gekeken naar mogelijkheden tot kosten- en brandstofbesparing. De ideeën die hiertoe worden ontwikkeld, zijn ook interessant voor de autoindustrie als geheel. In een aantal gevallen is inmiddels octrooi aangevraagd. De verkoopprijs komt rond de € 75.000 te liggen. Het prototype in aluminium zal op de AutoRAI worden gepresenteerd. Vooruitstrevend Gabriel Voisin was een luchtvaartpionier, die zijn ervaringen en vooruitstrevende ideeën

vanaf 1919 toepaste in auto’s. Tot 1939 produceerde het bedrijf luxeauto’s. Bij de tweede generatie Voisin wordt in het ontwerp sterk rekening gehouden met de wensen van de koper. Massaproductie is uit den boze. De A-JT is dus geen auto voor tienduizenden maar juist onderscheidend – net als de TenCate materialen die erin worden verwerkt. • C onceptauto wil onderscheidend en

eco-efficiënt zijn • T enCate Cetex® wordt in eerste instantie

toegepast in motorcompartiment tencateaerospacecomposites.europe.com [email protected]

45

Sponsoring

TenCate kunstgras in nieuw stadion

Nieuw onderkomen Heracles Almelo Dit wordt het nieuwe stadion van Heracles Almelo – althans, als het aan de club ligt en aan de architectenbureaus Pr8 (Almelo) en Widdershoven (Kerkrade). Ook in het nieuwe onderkomen zal naar goede verwachting een geheel nieuw kunstgrassysteem worden geïnstalleerd op basis van TenCate componenten. TenCate is hoofd- en shirtsponsor van de voetbalclub uit Almelo.

In de nieuwe opzet zal het publiek opnieuw dicht bij het veld zitten. Er is voorzien in 15.000 zitplaatsen, waaronder 3.200 businessseats. Er komen 18 skyboxen. Op de begane grond worden commerciële ruimten gerealiseerd. Op de daken hiervan wordt een promenade aangelegd. Deze etage kan worden bereikt via vier toegangen in de hoeken van het stadion. De eerste paal Nog dit najaar neemt de gemeenteraad van Almelo een


beslissing over ondersteuning. Wat Heracles-voorzitter Jan Smit betreft, gaat de eerste paal begin 2011 al de grond in. Direct na het seizoen 2011 – 2012 zou dan de overstap kunnen worden gemaakt van het huidige Polman Stadion naar de nieuwe voetbaltempel. ‘Het is ons doel tussen de tiende en twaalfde plek op de ranglijst te eindigen’, aldus Jan Smit. ‘Met een uitschieter naar boven, zodat wij ook eens in de Europa League kunnen gaan spelen.’ In dat geval kan de capaciteit worden uitgebreid naar 20.000 zitplaatsen.

txtures in 2011

VOORUITZICHTEN VOORJAARSEDITIE

Thema: Connected met end-usermarketing TenCate wil weten wat eindgebruikers beweegt en wat hun behoeften zijn. Daarom treedt zij buiten de traditionele rol van toeleverancier. TenCate laat zich inspireren door uitdagingen die zij ziet in het directe contact met de eindmarkt. Dit betekent niet dat TenCate rechtstreeks handelt met de

eindgebruiker. De onderneming maakt de markt bekend met de mogelijkheden. Hierdoor tracht zij invloed uit te oefenen op specificaties, kwaliteitscriteria en/of functionele eisen die eindgebruikers stellen. Connected met de eindgebruiker is het thema van het jaarverslag over 2010.

IAA Award of Excellence 2010 Voor de vijfde keer heeft TenCate Geosynthetics North America in de categorie Geosynthetic Products een IAA Award of Excellence 2010 gewonnen. Het is het zesde achtereenvolgende jaar dat het bedrijf werd onderscheiden. Het bekroonde project betreft de bijdrage aan het Incheon Bridge Project in Zuid-Korea. ‘We zijn vereerd met de toekenning van de IAA Award of Excellence voor TenCate Geosynthetics’, laat John Henderson Idirecteur TenCate Geosynthetics NA) weten. ‘We zijn ook trots dat we voor de zesde keer op rij een IAA Award hebben gekregen.

De winnende inzending van 2010, voorgedragen door Yee Tack Weng, onderstreept de bijzondere positie van TenCate als het erom gaat oplossingen te bieden voor kritieke projecten, waar ook ter wereld.’ In txtures 1 de achtergronden bij dit project en de rol van TenCate Geosynthetics.

Innovatieroute Twente TenCate is partner in de Innovatieroute Twente. Op 20 oktober vond de presentatie plaats van het rapport ‘Op Koers’ over het onderzoek inzake deze innovatieroute, uitgevoerd door de Rekenkamer Oost-Nederland. txtures belicht de activiteiten van TenCate in het kader van regionale innovatieprogramma’s en schetst het verband met de strategische thema’s van de onderneming.

COLOFON

Jaargang 44 - nummer 4 - winter 2010

Jaarcijfers 2010 Op 2 maart 2011 publiceert TenCate de jaarcijfers van 2010. In deze editie de achtergronden bij de gerealiseerde resultaten.

Digitexconferentie Op 2 en 3 december vindt in Bergamo en Grassobio (Italie) de Digitex-conferentie 2010 plaats. Hier worden de resultaten van het Digitex-project getoond, worden nieuwe procestechnologieën gepresenteerd en inzicht gegeven in de nieuwe functionaliteiten die ermee kunnen worden aangebracht.

txtures is een uitgave van Koninklijke Ten Cate nv ten behoeve van haar eigen medewerkers en externe stakeholders. Het blad verschijnt vier keer per jaar in een Nederlands- en een Engelstalige versie. Het is toegestaan (delen van) artikelen over te nemen, mits deze worden voorzien van bronvermelding en zonder dat passages en citaten in een andere context worden geplaatst. Redactie Hoofd- en eindredactie Vormgeving Drukwerk Koninklijke Ten Cate nv Coen Heldeweg DeNK•creatieve vrijdenkers Lulof druktechniek Postbus 58, 7600 GD Almelo telefoon +31 546 544 305 Almelo Almelo telefoon +31 546 544 911 [email protected] fax +31 546 814 145

47

Our sandwiches are stiff panels In the world of aerospace, it is vital that all systems work perfectly, to guarantee lifelong service. As a leader in high performance composites for primary and secondary aerostructures, TenCate supplies materials that can provide the lightest weight and highest strength, whilst making no compromise to safety. TenCate supplies the aerospace industry with TenCate Cetex® and its derivative sandwich panels, which are also used in aircraft trolleys. So, the next time you bite into your sandwich at 20,000 feet, just remember that it was kept fresh between a set of rigid, yet lightweight trolley panels.

www.tencateadvancedcomposites.com

2010 nummer 4 winter. Thema: space & aerospace composites

Recommend Documents