Over de workshops 1. Slaap en Post Traumatische Stress Stoornis (PTSS); een update van onderzoek en behandeling (wetenschap) Slaapproblemen worden door sommige experts wel het wezenskenmerk (the hallmark) van PTSS genoemd. In ieder geval zijn zowel slapeloosheid als nachtmerries hardnekkige en zeer belastende klachten die de veerkracht van patiënten fors ondermijnen. Alhoewel nog veel onderzoek nodig is, is er de laatste jaren meer duidelijkheid gekomen in de biologische parameters en ook wat betreft behandelmogelijkheden. Twee experts op het gebied van slaap geven een update van de stand van zaken en een behandelend psychiater zal de behandelmogelijkheden vanuit de praktijk toelichten. Voorzitter: Kees Laban Sprekers: Marike Lancel, Saskia van Liempt, Ronald Jan Hanhart Lezing Marike Lancel Slaapstoornissen in de psychiatrie: prevalentie en belang van behandeling Veel mensen met een psychiatrische stoornis hebben klachten over hun slaap. Er komt steeds meer evidentie voor het belang van aandacht voor slaapproblemen juist bij deze populatie. Een adequate behandeling van verstoorde slaap leidt niet alleen tot een betere slaapkwaliteit, maar kan bijvoorbeeld ook positieve effecten hebben op de kwaliteit van leven en op het verloop van de psychiatrische symptomatologie. Daarom heeft GGZ Drenthe een slaapcentrum gespecialiseerd in de diagnose en behandeling van comorbide slaapstoornissen. Abstract Slaapproblemen zijn vrij algemeen bij psychiatrische patiënten. Zo heeft bijvoorbeeld het merendeel van de patiënten met een stemmings- of angststoornis klachten met betrekking tot het inslapen, doorslapen, te vroeg in de ochtend wakker worden en/of het optreden van nachtmerries. De slaapproblemen zijn lange tijd beschouwd als symptomen van de psychiatrische problematiek en werden dan ook niet afzonderlijk behandeld. Er zijn inmiddels echter behoorlijk veel studies die wijzen op het belang van een effectieve behandeling van de slaapproblemen. Ter illustratie, insomnie en hypersomnie blijken een risicofactor voor de ontwikkeling van verschillende psychiatrische stoornissen, waaronder stemmings- en angststoornissen en middelenafhankelijkheid. Bovendien is insomnie één van de meest frequente residu symptomen. Tenslotte verbetert effectieve farmacologische of psychotherapeutische behandeling van de slaapproblemen niet alleen de slaapkwaliteit en kwaliteit van leven, maar kan tevens een positief effect hebben op het verloop van de psychiatrische stoornis en op de psychofarmacalogische respons. Vanwege het grote belang van een vroegtijdige diagnose en behandeling van slaapstoornissen bij psychiatrische patiënten heeft GGZ Drenthe een aantal jaren geleden het Slaapcentrum voor Psychiatrie Assen opgericht. De diagnose wordt gesteld door een multidisciplinair team aan de hand van gegevens van de verwijzer over patiënt (slaapklachten, psychiatrie, somatiek en huidige medicatie), een uitgebreid intakegesprek met de patiënt (zoals geschiedenis slaapproblemen en eerdere behandelingen), verschillende slaapvragenlijsten, een activiteitsregistratie en gedurende twee weken bijgehouden slaap-waakdagboek en de polysomnografische registratie van één nacht in het slaapcentrum of thuis. Wanneer nodig, worden ook andere metingen verricht, zoals de Multiple Sleep Latency Test en Dim Light Melatonine Onset. De behandelingen zijn is zeer divers, bijvoorbeeld
cognitieve gedragstherapie voor insomnie, EMDR therapie, medicatie voor een specifieke slaapstoornis, aanpassing soort/dosis/tijdstip van inname van farmacotherapie en lichttherapie. Lezing Saskia van Liempt Slaapstoornissen en PTSS; een vicieuze cirkel? In deze presentatie worden studies besproken die een verband tussen slaapstoornissen en PTSS onderzochten. Uit deze studies blijkt er sprake zou kunnen zijn van een vicieuze cirkel, waarbij slaapverstoringen eerst bijdragen aan het ontstaan van PTSS, vervolgens door PTSS verder verstoord raken en tenslotte de PTSS klachten in stand houden. Een mogelijk werkingsmechanisme verloopt via verminderde uitdoving van angstreacties door verstoorde REM slaap, verminderde neuroplasticiteit en verminderde groeihormoon secretie tijdens de nacht. Abstract Nachtmerries en slapeloosheid komen bij patiënten met een posttraumatische stress stoornis (PTSS) vaak voor. Deze slaapstoornissen leiden tot een hoge lijdensdruk. Bovendien is slaap mogelijk relevant voor herstel. Verstoorde slaap kan een remmend effect hebben op het uitdoven van een angstreactie; de uitdoving is afhankelijk van een goede slaapkwaliteit. En juist dit uitdoven van angstreacties blijkt bij patiënten met PTSS niet goed te verlopen. Uit recent onderzoek blijkt dat onvoldoende uitdoving van angst waarschijnlijk samenhangt met verstoorde slaap. Dit zou ook bij PTSS patiënten het geval kunnen zijn. Bovendien bevordert goede slaap neuroplasticiteit, wat mogelijk samenhangt met herstel van psychiatrische klachten. Wellicht zijn slaapstoornissen niet alleen het gevolg van PTSS, maar houden ze PTSS klachten ook in stand. Is verstoorde slaap misschien zelfs een risicofactor voor het ontstaan van PTSS? In deze presentatie worden studies besproken die een verband tussen slaapstoornissen en PTSS onderzochten. Zo laat een onderzoek zien dat het risico op PTSS toeneemt als iemand voor uitzending al last heeft van nachtmerries. Tevens lijken PTSS patiënten met slaapapneus ernstigere PTSS klachten te hebben. Een andere studie toont aan dat de groeihormoonsecretie tijdens de nacht verminderd is bij PTSS patiënten, en dat deze vermindering samenhangt met geheugenvorming tijdens de nacht. Conclusie: slaapklachten blijken inderdaad een risicofactor voor het ontstaan van PTSS te zijn. Ook blijkt dat PTSS klachten ernstiger zijn bij een verstoorde slaap door externe factoren (slaapapneus). Er zou dus sprake kunnen zijn van een vicieuze cirkel, waarbij slaapverstoringen eerst bijdragen aan het ontstaan van PTSS, vervolgens door PTSS ernstiger worden en tenslotte de PTSS klachten in stand houden. Mogelijk spelen hierbij verminderde uitdoving van angstklachten door verstoorde REM slaap en verminderde neuroplasticiteit bij een lage groeihormoonsecretie een rol. Ronald Jan Hanhart In de workshop komen verschillende casus aan bod die van elkaar verschillen in aanpak, verloop, diagnostiek, medicamenteuze of psychologische behandeling en afloop. De noodzaak tot een geïndividualiseerde behandeling wordt geïllustreerd. Het belang van goede afstemming binnen het slaapcentrum en met eventuele andere behandelaars en de noodzaak tot gedegen slaaponderzoek als voorwaarde voor een duidelijk (behandel) advies wordt eveneens gedemonstreerd. Er zal ruimte zijn voor vragen en discussie. 2. Herstel van ouderschap (diagnostiek en behandeling)
Kinderen van asielzoekers en vluchtelingen hebben op allerlei manieren te maken met de problemen waar hun ouders in terecht komen. De traumatische gebeurtenis in het land van herkomst en de trauma’s van de vlucht en de asielprocedure in het gastland stralen af op de kinderen. Ouders zijn vaak niet in staat om hun kinderen hierin voldoende te begeleiden. In deze workshop gaan we kijken wat hier allemaal aan vast zit en hoe ouders en kinderen hierin kunnen worden ondersteund vanuit systeemtheoretisch en ontwikkelingstheoretisch perspectief. Voorzitter: Herwin Kamps Sprekers: Evert Hurulean, Paula Ekster, Joost Bosland Korte samenvatting Kinderen van asielzoekers en vluchtelingen hebben op allerlei manieren te maken met de problemen waar hun ouders in terecht komen: de traumatische gebeurtenis in land van herkomst en de trauma’s die men oploopt tijdens de vlucht en de asielprocedure in het gastland stralen af op de kinderen. Ouders zijn vaak niet in staat om hun kinderen hierin voldoende te begeleiden. Hun eigen vaak wankele psychische conditie beperkt de mate waarin ouders voor hun kinderen beschikbaar zijn vaak nog meer. De omstandigheden waarin asielzoekers in het gastland noodgedwongen verkeren, tasten de kracht van gezinnen extra aan. In de behandeling van kinderen en gezinnen vormen deze factoren grote belemmeringen om de kinderen te helpen. Het herstel van effectief ouderschap vormt dan ook een prioriteit. In deze workshop kijken we wat hier allemaal aan vast zit en hoe ouders en kinderen hierin kunnen worden ondersteund. Vanuit systeemtheoretisch en ontwikkelingstheoretisch perspectief. De volgende punten komen aan de orde: 1. Waarom staat het ouderschap onder druk? Wat zijn de ontwikkelingstaken van kinderen en van het gezin waarin ze opgroeien 2. Wat kan je er allemaal aan doen? We kijken naar factoren in het gezin en in de context. We behandelen voorbeelden uit systeemtherapie, gebruik van het cultureel interview, samenwerking van de systeemtherapeut met non-verbale therapieën, de kracht van groepstherapie en de inzet van mantelzorg. 3. Discussie met deelnemers over door hen ingebrachte casuïstiek. In de workshop zullen we theoretische noties steeds illustreren met voorbeelden uit de praktijk van ons werk. Systeemtherapie vormt een belangrijke component om tot verandering in het gezin als geheel te komen. Daarnaast kijken we naar de mogelijkheid tot aanvullende individuele behandeling van ouders en kinderen. We kijken naar de voorwaarden voor dergelijke behandeling, de grenzen daarvan en de wisselwerking met de gezinsbehandeling. 3. Zorg, leren en werken (sociaal-maatschappelijke context) Goede hulp aan vluchtelingen is alleen mogelijk als je oog hebt voor sociaal maatschappelijke aspecten. Leren en werken zijn van invloed op gezondheid en welzijn. Naar school gaan of een opleiding volgen geeft structuur aan het leven en biedt bovenal toekomstperspectief. Werkzaamheden geven afleiding, leveren sociale contacten en dragen bij aan zingeving. Het belang en de onderlinge verwevenheid van zorg, leren en werk staan centraal in deze workshop. Dilemma’s die zich daarbij voordoen komen aan de orde en er worden aanbevelingen gedaan. Voorzitter: Tamara Kroll Sprekers: Mardjan Seighali, Wim Thijs, Francis Mwami
Lezing door Francis Mwami Zorg, leren en werken Het dagelijks leven van migranten en vluchtelingen is bijzonder zwaar en niemand begrijpt hun beleving beter dan zijzelf. Dit wordt gekenmerkt door verschillende signalen die gesorteerd kunnen worden op vier indelingen. Lichamelijke, emotionele, cognitieve en sociale criteria. Dit zijn de criteria waarop we mensen uit Afrika en mensen die afkomstig zijn uit een strikte hiërarchische gemeenschap kunnen sorteren op psychologisch en sociaal functioneren. Vanuit het werken met deze doelgroep is mij gebleken dat, als zij eenmaal inzicht in hun eigen socialisatie hebben gekregen, dit ertoe leidt dat zij gezet worden in de sterke ik positie: “lichamelijk ik”, “emotioneel ik”, “cognitief ik”, en “sociaal ik”. Als het gaat om zorg, leren, werken en burgerlijke actieve participatie van migranten, leidt dit tot veel positieve verassingen, want de westerse mensen en de migranten uit Afrika en andere strikte hiërarchische gemeenschappen, hanteren niet de zelfde referentiekaders en niet de zelfde verklaringsmodellen. Als we het er allemaal over eens zijn dat het westerse denken een topniveau heeft bereikt in verschillende domeinen zoals business en management, gezondheidzorg etc. met specialisaties in alle domeinen (zoals behandelingsvormen bij psychische en psychosociale problemen, verkeer en veiligheid, energie en milieu), moeten we ook accepteren dat het westerse denken niet 100% toepasbaar is in alle omstandigheden, en dan met name in de samenwerking, de begeleiding, behandeling en de hulp- en dienstverlening met betrekking tot bijvoorbeeld migranten. De migrant moet als één geheel beschouwd worden, en niet louter en alleen als taalleerder of zorgenkind bestempeld worden. Werken: waarom werkt een mens, voor wie werkt een mens, hoe werkt een mens, hoe kom je aan het werk, waar werkt een mens, welke mensen werken etc., zijn een aantal vragen om een beeld te krijgen van het concept werk. Het gaat er ook om dat zij begrijpen wat migranten motiveert om naar werk te zoeken, om inzicht te krijgen in de voordelen en nadelen, potenties en valkuilen, en hoe men de wereld interpreteert waarin men de behoefte ziet om te groeien en omgaat met de ontevredenheden. Om inzicht te krijgen in het begrip werken wordt in mijn presentatie gekeken naar intrinsieke en extrinsieke factoren die een cruciale rol spelen in het omgaan met instanties en procedures in win en win-win perspectieven. Hoe bouw ik in wisselwerking vertrouwen op met mijn cliënten, mijn klanten, mijn studenten, mijn werknemers, mijn collega’s, mijn businesspartner etc., is een centrale vraag bij instellingen en instanties. Hoe bevorder ik de wisselwerking in de verwachtingen tussen mij als vertegenwoordiger van een instantie of instelling en de hulpvragende migrant? Waar liggen de grenzen? Voor de een is de positie: ik ben geen hulpverlener, ik moet de wet handhaven, voor de ander: ik ben geen dienstverlener of klantmanager of IND. Is dit herkenbaar, dan moeten we weten dat vertrouwen en duurzame inburgering verder weg is dan wij denken! De dienstverlenende en hulpverlenende organisaties ervaren veel problemen in hun contacten met migranten omdat er vaak geen aansluiting wordt gemaakt met de wisselwerking in de verwachtingen. En het gevolg is dat er een opeenstapeling is van problemen en dit begint met wantrouwen. De consequenties worden zichtbaar in bijna alle systemen waar migranten en hun nakomelingen in contact mee staan, en de gevoelens van “moeten” en van mislukking en tweederangs burger zijn beheersen hun leven. Mensen naar werk begeleiden is een doel, maar er zijn veel meer fasen waar de persoon zelf doorheen moet, en hij heeft hulp nodig om deze fasen met succes door te komen.
De migrant weet alles, en natuurlijk als je niets weet van je klant of je cliënt, zijn percepties, zijn gevoelens, zijn visie etc. wordt het moeilijk om te begrijpen hoe hij in het leven staat, zoals iemand over de afschuwelijke aanslag in Apeldoorn op Koninginnedag in 2009 zei: “Je kunt dat niet geloven als je het niet gezien hebt”. Emoverder weet de perspectieven en de kracht in de mens uit Afrika aan te spreken en weet dit te vertalen en om te zetten naar een nieuw gedrag en naar een mentaliteitsverandering. Dit blijkt uit de conclusie van mijn onderzoek “Ingeklemd tussen twee denkwerelden”. Het is een doordenkingsproces over de functionele en productieve confrontatie tussen de westerse, de strikt hiërarchische en het Afrikaanse denken. De resultaten zijn vervat in een nieuwe benadering voor de preventie, de behandeling van psychische stoornissen en psychosociale problemen, en het vervullen van de behoeften voor persoonlijke en maatschappelijke ontwikkeling bij verschillende doelgroepen zowel in Nederland als in Afrika. Deze benadering wordt ZEMOS-CUMP genoemd en is geïnspireerd op antropologie, sociologie, psychotherapie, religies en culturen. Zemos: Zelfstandigheid, Emotie, Motivatie, Oplossinggericht en Sociaalgericht biedt de kans tot het gewenste denken, voelen en handelen en schept eigen referentiekaders. CUMP staat voor Cultuur, Mentaliteitsverandering en actieve Participatie als een instrument om de eigen denk- voel- handel en wil patronen te ontdekken en deze als het wenselijk is te veranderen volgens het schema van mijn wereld van oplossingen vanuit de “Ik sterk”-beleving. Lezing van Wim Thijs Goede hulp aan vluchtelingen is alleen mogelijk als je oog hebt voor sociaal maatschappelijke aspecten. Leren en werken zijn van invloed op gezondheid en welzijn. Naar school gaan of een opleiding volgen geeft structuur aan het leven, en biedt bovenal toekomstperspectief. Werkzaamheden geven afleiding, leveren sociale contacten op en dragen bij aan zingeving. Het belang en de onderlinge verwevenheid van zorg, leren en werk staan centraal in deze workshop. Dilemma’s die zich daarbij voordoen komen aan de orde en er worden aanbevelingen gedaan. Dilemma’s die het UAF ervaart in de dagelijkse praktijk zit voornamelijk op het gebied van diversiteitsmanagement. Als organisaties in de zorg en welzijn open staan voor diversiteit en in staat zijn het talent te benutten van hoger opgeleide vluchtelingen dan zijn er geen dilemma’s meer. Graag wil ik dit thema in een interactieve vorm gieten, waarbij de deelnemers zich bewust zijn van dit begrip. En daarin ook een vervolgstap kunnen zetten; wat betekent dit voor mijn eigen functie en mijn eigen organisatie? 4. Trauma, migratie, cultuur en identiteit (wetenschap) Deze workshop gaat over een wetenschappelijke benadering van posttraumatische klachten van vluchtelingen, vanuit het perspectief van de diagnose en behandeling volgens DSM-5, stresssensitisatie en culturele identiteit. De workshopleiders zetten uiteen hoe cultuur een rol speelt in de classificatie van psychiatrische stoornissen, hoe het stresssysteem reageert na trauma en welke impact traumatische ervaringen hebben op de culturele identiteit van vluchtelingen. Voorzitter: Wim Thijs Sprekers: Joop de Jong, Geert Smid, Simon Groen Lezing van Simon Groen
Uit voorgaand onderzoek lijkt culturele identiteit van vluchtelingen in de geestelijke gezondheidszorg belangrijker dan hun mogelijk andere ziekteverklaring. In dit exploratieve onderzoek wordt getracht deze bevinding te toetsen. In kwalitatief onderzoek wordt de culturele identiteit bevraagd in een cultureel interview, waarna gezocht wordt naar wat vluchtelingen belangrijk vinden aan hun identiteit en hoe dit mogelijk veranderd is door schokkende gebeurtenissen in hun land. In kwantitatief onderzoek worden correlaties gezocht tussen psychopathologie, postmigratie problemen, culturele identiteit en de plaats van het trauma in de identiteit. 5. Herstel van verbindingen: lichaam en geest (diagnostiek en behandeling) Getraumatiseerde vluchtelingen hebben niet alleen psychische problemen, maar vaak ook lichamelijke klachten. Ze lijken de sturing over en soms zelfs het contact met lichaam en geest kwijtgeraakt te zijn. Woorden geven aan, praten over wat ze hebben meegemaakt is veelal te moeilijk. Deze workshop geeft vluchtelingen alternatieven om hen weer verbinding te laten maken met zichzelf en daardoor ook met anderen. Deelnemers aan deze workshop worden uitgenodigd het ‘contact maken’ met lichaam en geest aan den lijve te ervaren. Voorzitter: Helen Abbink Sprekers: Sanne Sturmans, Arie Stougie, Gonnie Hermsen Lezing Sanne Sturmans Speel je vrij Binnen het eerste deel van de workshop maken jullie kennis met dramatherapie. In deze workshop gaan jullie ervaren hoe methoden en technieken uit de toneel en theaterwereld een bijdrage kunnen leveren aan het herstel van verbindingen. Verbinding met jezelf en de ander. Lezing van Arie Stougie Zet je hart niet in de wachtkamer Verbinding met je hart maken. De invloed die je hebt om je minder gestresst te voelen. Lezing van Gonnie Hermsen De kracht van muziek Het derde deel van de workshop betreft het aanbod muziektherapie. Hoe kun je als muziektherapeute tot een ondersteunend en helpend contact komen met een ieder. Met eenvoudige muzikale spelvorm(en) onderzoeken we in deze workshop hoe muziek ons met onze binnenwereld, maar ook met elkaar kan verbinden. 6. Dilemma’s in beleid, opvang en zorg t.a.v. illegalen (sociaal-maatschappelijke context) De problematiek rondom uitgeprocedeerde asielzoekers is dagelijks nieuws. Bij De Evenaar is het aantal patiënten uit deze groep in de laatste jaren behoorlijk toegenomen. Hun sociaalmaatschappelijke positie brengt vele belemmeringen met zich mee in de behandeling. In deze workshop staat de problematiek van illegalen en hulpverleners die met hen te maken hebben centraal. Vooral de dilemma’s die hierbij naar voren komen worden belicht. We willen beter zicht krijgen op elkaars perspectieven en mogelijkheden voor verbeteringen. Voorzitter: Kees Laban
Sprekers: Elcke Bonsen, Marike Vrolijk, Ruud Hendriks, Any-Marieke Eleveld Lezing door Ruud Hendriks en Marika Vrolijk Opvangen en Nu? • • • • •
Hoe kom je tot opvang van vluchtelingen; Je vangt op en wat betekent dit voor jouw leven; Problemen zoals je die dan tegenkomt; Hoe kom je er van af; Dilemma’s en hoe kan het anders.
