Zilver! Senioren en hun toekomstige mobiliteit
Wegen naar de Toekomst Innovatieprogramma voor veilige, betrouwbare en schone mobiliteit
Gebruik de gebruiker! In 2020 bestaat de Nederlandse bevolking voor 20% uit 65-plussers. Hoewel die niet allemaal in de auto stappen, zal deze groep meer dan ooit tevoren een belangrijk deel uitmaken van de totale verkeersstroom in ons land. En dat heeft gevolgen voor de inrichting van ons wegennet.
Senioren op de weg De snelheid van informatieverwerking, prestatie onder tijdsdruk en de capaciteit om de aandacht over meerdere prikkels te verdelen neemt af naarmate we ouder worden. Dit kan als gevolg hebben dat we borden en andere signalering over het hoofd zien of te laat zien. Om dit te compenseren kan onder andere het volgende ondernomen worden: de senior trainen, verkeerssituaties aanpassen, de auto veiliger maken of met techniek uitrusten of senioren ontmoedigen in het donker de weg op te gaan. Denktank Deskundigen zijn het er in ieder geval over eens dat de oplossing voor dit toekomstige mobiliteitsvraagstuk gevonden wordt door er vanuit verschillende expertises over na te
2
denken. Dus niet alleen meer trainen of alleen richten op nieuwe technieken in de auto of alleen naar de inrichting van de weg kijken. Een ander cruciaal inzicht waar alle experts het over eens zijn, is dat de senior weggebruiker directer en meer structureel betrokken moet worden bij mobiliteit. Elk beleid dat over de hoofden van senioren heen wordt ontwikkeld, heeft weinig kans van slagen. Een uitnodiging om mee te doen In Zilver! deelt Rijkswaterstaat kennis en inzichten met u over senioren en hun toekomstige mobiliteit. Dat doen we vanuit Wegen naar de Toekomst, het innovatieprogramma van Rijkswaterstaat voor schone, betrouwbare en veilige mobiliteit. Zilver! is een opmaat naar 3
concrete samenwerkingsverbanden, beleid en resultaten. Daarmee is dit boekje een uitnodiging om samen met u en anderen te komen tot ideeën voor de mobiliteit van senioren in de toekomst. Zoals dat ook gebeurde tijdens de Verzilveringsdag van Wegen naar de Toekomst op 11 maart jl. in het LEF Future Center van Rijkswaterstaat.
Deelnemers aan de Verzilveringsdag wisselen ideeën uit over de mobiliteit van de toekomst.
Perspectieven In dit boekje komen alle factoren die de mobiliteit van senioren in de toekomst beïnvloeden aan bod, namelijk: 1 De senior 2 De weg 3 De auto 4 De samenleving We sluiten dit boekje af met de kansen die er zijn op het moment dat we de kennis over deze factoren samen met u in de praktijk gaan brengen. Wij wensen u veel leesplezier toe en hopen dat u vanuit uw expertise mogelijkheden ziet om de inzichten die we hier met u delen om te zetten in een verbeterde mobiliteit voor senioren. Wim van den Boogaard, programma manager Wegen naar de Toekomst André Schoorlemmer, themaleider Wegen naar de Toekomst.
4
5
1
De senior Wie is de senior? Wat zijn de psychische, fysieke en sociale eigenschappen die zijn mobiliteit beïnvloeden? En hoe kunnen we deze optimaliseren, zodat senioren zich in de toekomst blijvend veiliger en prettiger door ons land gaan bewegen? Meer senioren op de weg Het is nú al zo, dat ouderen meer rijden, langere afstanden afleggen en minder als passagier meerijden. Met ouderen die in de toekomst langer blijven werken en vitaler zijn, zal het aandeel senioren onder de verkeersdeelnemers gaan toenemen. Ouderen worden steeds mobieler. Een sterke toename van het rijbewijs- en autobezit onder senioren zal een beïnvloedende factor zijn voor mobiliteit in de toekomst.
gewend aan druk verkeer. Daarnaast voelt hij zich ook vitaler dan de huidige senior. Dat is psychologisch positief, maar in het verkeer kan het gevaarlijk zijn: men wordt overmoedig. We moeten de vitalere ouderen nu en in de toekomst bewuster maken van hun reële cognitieve vaardigheden en ze trainingen geven om de verloren gegane cognitieve vaardigheden te herstellen. Het is namelijk bewezen dat het systematisch trainen van cognitief zwakke punten helpt.
1997
2007
100% 80% 60% 40% 20% 0% mannen
vrouwen
rijbewijsbezit
6
mannen
vrouwen autobezit
Dit geldt ook voor de fysieke beperkingen: senioren voelen zich fit en mobiel, maar zijn ze zich ook bewust van de vermindering van hun fysieke vaardigheden die met de jaren ontstaat en waardoor activiteiten als over de schouder kijken of vooruitkijken in het verkeer moeilijker worden? Zelftest Tijdens de Verzilveringsdag van Wegen naar de Toekomst opperde Monique Hus van Booming Experience (gespecialiseerd in seniorenmarketing), dat de overheid senioren moet motiveren om een zelftest te doen en aan de hand van de resultaten de eigen zwaktes te erkennen en bepaalde cognitieve vaardigheden te trainen.
Gevaar: ouderen voelen zich jonger De verwerkingscapaciteiten van de huidige senior zijn minder optimaal dan die van de senior in 2020. De toekomstige senior is meer gewend aan computers en systemen in de auto die de rijtaak ondersteunen én is meer 1987
De toekomstige senior is meer gewend aan computers en driver support.
Monique Hus, Booming Experience: “De overheid moet senioren motiveren om een zelftest te doen”
Daarnaast zijn er nog mogelijkheden om verloren gegane vaardigheden te compenseren, zoals: de auto aanpassen aan fysieke en visuele beperkingen, niet tijdens de spits rijden of helemáál niet meer in de auto stappen. Dat laatste blijkt overigens
alleen een succesvolle compensatietactiek als men de bus of de taxi neemt. Lopen of fietsen zorgt binnen de seniorendoelgroep voor ruwweg tien keer meer verkeersslachtoffers. Combinatie van factoren Zoals vaker is het een combinatie van factoren die het beste resultaat oplevert. Dit wordt de SOC-strategie genoemd: Selectie, Optimalisatie en Compensatie (SOC). Selectie: doe alleen de dingen die je goed kunt (‘s ochtends rijden). Optimalisatie: onderhoud je cognitieve vaardigheden. Compensatie: pas je auto aan je zwaktes aan. Leeftijd is verkeerd criterium De verschillen in cognitieve vaardigheden zijn binnen de groep senioren groter dan menigeen denkt. We moeten ook niet alleen naar ouderen kijken, want de cognitieve vaardigheden nemen al vanaf ons dertigste levensjaar af; ook actief leren doen we vanaf die leeftijd een stuk minder. 7
2
De weg Kijken we naar de weg, dan gaat het natuurlijk niet alleen om het asfalt, maar vooral ook om alle verkeers- en informatiesignalen op, boven en langs de weg. De senior moet al deze stimuli verwerken en dat kost hem meer tijd en moeite dan jongere weggebruikers. Als er dan ook nog eens een navigatiesysteem commando’s geeft, kunnen ouderen overbelast raken. Dit leidt tot te laat of verkeerd reageren op onverwachte situaties.
Hoe ziet de weg er uit? Er is een aantal zogeheten quick wins te behalen. Goed onderhoud van de belijning op de weg en van de verkeers- en informatieborden zorgt dat het wegbeeld duidelijk blijft. Verbetering is mogelijk door leesbaarheid en contrast te vergroten van borden, verkeerslichten en andere signalen. Senior Ton Knoester van de Vereniging Oud-leden Rijkswaterstaat (VOR) betwijfelt of de huidige verkeers- en informatieborden
wel eenvoudig genoeg zijn voor zijn generatiegenoten. ‘Zelf heb ik sterk de indruk dat de huidige bewegwijzering en de borden niet vanuit de gebruiker ontwikkeld zijn en al helemaal niet vanuit de senior!’ Doelgroepstroken Bovendien kan de rijstrookindeling dynamischer, doelgroepgerichter en dus flexibeler worden gemaakt. Voorbeelden hiervan zijn:
- Doelgroepstroken (senioren mogen alleen op de middelste en rechter rijstrook rijden) - Spits- of plusstroken, die de verkeersdruk tijdens piekuren beter verdelen - Dynamische snelheidslimieten (linker rijstrook=120 km/u, middelste=100 km/u, rechter=80 km/u)
In Amerika pasten ze de plaats van de voorsorteervakken aan, zodat het overzicht verbeterd werd en de bocht naar links een minder veeleisende (en dus minder gevaarlijke) verrichting werd voor senioren.
Pijnpunten In het algemeen kunnen we stellen dat senioren vooral problemen ervaren bij kruispunten en in voorrangssituaties. Dus ook bij het invoegen en bij het wisselen van rijstrook op de snelweg. Daarbij wordt in korte tijd veel gevraagd van de cognitieve en fysieke vaardigheden. Ouderen zijn nu eenmaal trager in beslissen en handelen, hebben meer ziektes, aandoeningen en concentratieproblemen, zijn gevoeliger voor afleiding en hebben meer problemen bij het bepalen van hun positie op de weg. Grootste pijnpunt - zo blijkt uit onderzoek is de bocht naar links. Daarbij wordt het maximale gevraagd van onze cognitieve verwerkingscapaciteit. Het aanpassen van de positionering van de voorsorteervakken zorgt voor verbeterd overzicht.
9
3
De auto De derde factor die een rol speelt in het mobiliteitsvraagstuk is de auto. In hoeverre kan de heilige koe beter geschikt worden gemaakt voor de oudere gebruiker? Welke technologieën helpen ouderen bij het compenseren van hun cognitieve en fysieke beperkingen? De paradox:
zullen de oudere een flinke stap vooruit helpen. Systemen die meedenken met de automobilist en specifiek uitgerust zijn om de beperkingen van senioren te compenseren. Bijvoorbeeld door informatie over een naderend gevaarlijk kruispunt niet 200, maar 400 meter van tevoren te communiceren, zodat ouderen alle tijd hebben zich op deze situatie voor te bereiden.
Voorbeelden van slimme systemen zijn: (senior-proof) navigatiesystemen, anti-botssystemen ISA (intelligente snelheidsaanpassing) en LDWA (Lane Departure Warning Assistent). Het laatstgenoemde systeem kennen we al uit de transportwereld: het waarschuwt vrachtwagenchauffeurs als ze onverhoopt buiten de rijstrook gaan rijden.
hoe meer technologie en apparaten, des te lastiger het wordt voor de oudere om op de weg te letten. Human Factors principe Techneuten kunnen de meest waanzinnige instrumenten bedenken, maar daarmee lossen we het mobiliteitsprobleem van de oudere niet op. Volgens experts als Marieke Martens van TNO is ‘balans’ het sleutelwoord. Enerzijds zullen ouderen hun plaats moeten vinden in het drukkere verkeer van de toekomst. Anderzijds zal technologische vooruitgang ervoor zorgen dat er systemen komen die ouderen in de auto kunnen houden, maar dat moet niet ten koste van alles gaan. Niet in de spits rijden, niet ’s nachts de weg op gaan, zal altijd veiliger voor de oudere zijn dan techniek toevoegen. Want nieuwe techniek betekent ook weer dat de oudere extra stimuli te verwerken krijgt. Hier geldt het Human Factors principe: Keep it simple and self-explaining! Marieke Martens, TNO: “Balans is het sleutelwoord”
10
‘Keep it simple and self-explaining!’
Slimme ICT Slimme informatie- en communicatie technologie (ICT) in de auto én op de weg 11
4
De samenleving De toekomstige samenleving zou wel eens een heel andere kunnen zijn dan de huidige, wat gevolgen heeft voor ouderen en mobiliteit. Spectrum, Instituut voor maatschappelijke vraagstukken onderscheidt vier scenario’s voor 2020: de Verantwoordelijke Samenleving, de Anonieme Samenleving, de Fatsoenlijke Samenleving en de Prestatie Samenleving.
De Verantwoordelijke Samenleving In de Verantwoordelijke Samenleving is consensus belangrijk en wordt in rijk gemixte gezelschappen over de toekomst van mobiliteit gediscussieerd. Het is een kleinschalige en sociale samenleving, waarin respect en solidariteit belangrijke waarden zijn. Respect voor de oudere weggebruiker wordt als iets belangrijks ervaren. In deze samenleving zou Rijkswaterstaat met alle betrokken organisaties én de oudere samenwerken aan oplossingen voor het mobiliteitsvraagstuk.
De Anonieme Samenleving De Anonieme Samenleving, daarentegen, is grootschalig en privaat. Keuzevrijheid staat bovenaan de agenda en het recht van de sterkste geldt er. En dat is de senior natuurlijk niet. In deze samenleving zou de overheid en daaraan gelieerde organisaties als Rijkswaterstaat zich extra hard moeten inzetten om de senior weggebruiker te faciliteren.
De Fatsoenlijke Samenleving In de Fatsoenlijke Samenleving wordt er door de overheid goed voor de senioren gezorgd en wordt gebruik gemaakt van bewezen succesvolle methoden en technieken. Gezien het risicomijdend gedrag (testen, testen, testen) van deze samenleving zouden Rijkswaterstaat en alle betrokken mobiliteitspartijen – zij het misschien wat langzamer – tot effectieve en duurzame oplossingen komen.
De Prestatie Samenleving In de Prestatie Samenleving zijn we allemaal verantwoordelijk voor onze eigen mobiliteit. Zelfredzaamheid is belangrijk. De overheid is niet regisseur, maar volgt de ontwikkelingen en reageert. Het mobiliteitsprobleem van senioren vergt vooruitkijken en -denken, dus hopelijk leven we in de toekomst niet in een Prestatie Samenleving.
Een samenleving waarin experts vanuit verschillende invalshoeken naar het algemeen belang kijken, heeft de voorkeur. Of zoals deskundige Eelco Visser van Spectrum het verwoordt: ‘Multidisciplinair, intensief, exploratief en creatief nadenken over de samenleving waarin de senior in 2025 leeft.’ Rijkswaterstaat zou hierover de regie kunnen voeren en zou voor elke van de karakteristieke samenlevingen kunnen nagaan welke implicaties deze voor de wegen en voor senioren in het verkeer heeft. 12
13
De kansen
Bedankt!
Als u na het lezen van dit boekje aan de slag gaat met het onderwerp
Dit boekje is mede tot stand gekomen
‘Senioren & Mobiliteit’, kunt u uw voordeel doen met deze tien
dankzij inhoudelijke bijdragen van:
‘Verzilveringkansen’.
- Ragnhild Davidse, Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Verkeersveiligheid (SWOV) - Peter Jorritsma, Kennisinstituut voor
1. Begin bij de basis Als alle informatie- en verkeersborden geoptimaliseerd worden, nemen we daarmee een verkeershobbel weg voor senioren. De basis van mobiliteit moet goed verzorgd zijn, anders hebben alle andere ingrepen minder effect. 2. Leeftijdsillusie Naarmate men ouder wordt, groeit de kloof tussen de werkelijke leeftijd en de gevoels matige leeftijd. Ingrijpende gebeurtenissen als ziekte en pensionering verkleinen deze kloof enigszins. Senioren moeten zich bewust worden van deze leeftijdsillusie. 3. Niet aanspreken op ware leeftijd Omdat de senior zich in de regel jonger voelt dan deze is, zal hij zich niet aangesproken voelen door communicatie voor zijn leeftijdsgroep. 4. Wat goed is voor een senior, is prettig voor iedereen Ontwerpkeuzes die gemaakt zijn op basis van de psychische en fysiologische beperkingen van de senior, zijn in de regel voor andere gebruikers ook prettig. 14
5. Ontwerp op de zwakste schakel, niet op leeftijd De beheerder van de weg moet bij het ontwerp uitgaan van de beperkingen van de weggebruiker en daarin uitgaan van de zwakste schakel. Dit kan een oudere zijn, maar er zijn meer kwetsbare groepen, zoals jongeren, slechtzienden en gehandicapten. Dat moet de focus van de wegbeheerder zijn. 6. De senior kan even goed routine onderhouden als een jongere Het aanleren van nieuwe taken is voor een senior moeilijker, maar tot het onderhouden van routines is een senior even goed in staat als een jongere. 7. Rijtaak- en reisinformatie gedoseerd aanbieden Rijtaak- en reisinformatie moeten gedoseerd aangeboden worden. De senior kan informatie minder snel verwerken dan een jongere en daarom vindt er gedwongen selectie plaats, die verkeersrisico’s met zich meebrengt.
stijging in de mobiliteit. De oorzaak hiervan ligt zowel in het toenemend aantal senioren, als in een verandering van de kenmerken van deze groep.
Mobiliteitsbeleid (KiM) - Marieke Martens, TNO - Eelco Visser, Spectrum - Monique Hus & Dirk Sikker, Booming Experience - Ton Knoester, Vereniging Oud-leden
9. Betrek ouderen in keuzes die gemaakt worden Keuzes moeten niet alleen voor ouderen gemaakt worden maar ook mét ouderen. Het goed kunnen ontwikkelen van richtlijnen en het effectief communiceren met senioren is enkel gewaarborgd als deze groep mee kan denken. Dit leerpunt is overigens niet uniek voor senioren. 10. Samenwerking Rijkswaterstaat - of welke andere organisatie dan ook - is niet in staat om dit groeiende mobiliteitsprobleem zelfstandig op te lossen. Daar is structurele samenwerking voor nodig. Vandaar de vraag: wat is volgens u een kans om de mobiliteit onder ouderen duurzaam veiliger te maken? En hoe kan Rijkswaterstaat eraan bijdragen deze kans te verzilveren?
Rijkswaterstaat (VOR) Rijkswaterstaat - Wim van den Boogaard, programma manager Wegen naar de Toekomst - André Schoorlemmer, themaleider Wegen naar de Toekomst. - Katja Amelink, communicatieadviseur Wegen naar de Toekomst. Contact? Wegen naar de Toekomst Tel. 088 798 2552 E-mail:
[email protected]
8. Stijging mobiliteit vooral dankzij ouderen Senioren zijn de komende jaren voor meer dan de helft verantwoordelijk voor de 15
WnT/0409/ZH/008
Water. Wegen. Werken. Rijkswaterstaat. Rijkswaterstaat, de uitvoeringsorganisatie van het ministerie van Verkeer en Waterstaat, werkt voor u aan droge voeten, voldoende en schoon water, vlot en veilig verkeer over weg en water en betrouwbare en bruikbare informatie. Voor nu en voor de toekomst. Samen met maatschappelijke partners en het bedrijfsleven ontwikkelt Rijkswaterstaat daarom duurzame, innovatieve oplossingen. www.rijkswaterstaat.nl
