Zie omslag. Architectuur. Bouwen met bezield beton. De meest gekke betonconstructies zijn mogelijk. Innovatie zonder voorbedachte rade

b:ton augustus 2008

P l a t f o r m v o o r h e t o n t w e r p e n , f a b r i c e r e n , b o u w e n e n g e b r u i k e n v a n P REFAB b e t o n p r o d u C t e n

Zie omslag Architectuur Bouwen met bezield beton De meest gekke betonconstructies zijn mogelijk Innovatie zonder voorbedachte rade

#10

augustus 2008

1

Keert alles…..

Wij gaan uit van de kracht van ons product… Dat is onze bedrijfsfilosofie. Advies, begeleiding en ondersteuning horen daar standaard bij. We concentreren ons op de dingen waar we goed in zijn. Klanttevredenheid staat bij ons voorop. Door doelgericht te handelen zijn we marktleider geworden in keerwanden. Voor standaard- of maatwerk keerwanden kiest u voor Kemper. Ingenieursbureaus, bestekschrijvers en ontwerpers begeleiden we graag bij het ontwikkelen van de plannen. Samen met u gaan we als team op weg naar het beste eindresultaat. Voor keerwanden gaat u naar Kemper. Wij bewijzen u graag dat we standaard de beste zijn.

Kemper Keerwanden BV Tel.: (013) 4 651 651 E-mail: [email protected] www.kemper.nl

6WDQGDDUGGHEHVWH

b:ton augustus 2008

voorwoord:

Het gelijk Op het moment dat je de uitgave van het magazine B:ton grotendeels wijdt aan het thema architectuur, dan weet je dat er behalve interviews met architecten ook opinies naar voren komen over diezelfde architecten. Daar is natuurlijk niets mis mee, want de architectuur bevindt zich niet op een eiland. Sterker, de architectuur staat middenin de maatschappij en is daarom onderwerp van aandacht, beschouwing, van lof en kritiek. Als ik dan in verschillende artikelen tegenkom dat de architect ‘los moet komen’ omdat hij of zij teveel net als de bouw in z’n geheel - vrij traditioneel opereert en veel meer open moet staan voor innovaties, dan kan ik dat op het eerste gezicht niet rijmen met de prachtige projecten in prefab beton in deze uitgave. Staaltjes van architecturale schoonheid, waar de architect en niemand minder dan de architect voor verantwoordelijk is. Enerzijds die roep om meer vernieuwing van de architect en anderzijds de fraaie projecten in oogstrelende architectuur, veelal ook nog eens op basis van innovatieve zoektochten. Wie heeft er gelijk? Al gauw besef ik dat deze ogenschijnlijke tegenstelling helemaal geen kwestie van gelijk is. De architectuur is namelijk volop in beweging. Meer en meer wordt er gezocht naar expressieve vormgeving. Tegelijk wordt gezocht naar nieuwe methoden om dat te bereiken. Onder andere via de materialisatie, waarbij de maximale vormvrijheid van prefab beton wordt benut. Het is een ontwikkeling waarbij - zoals in elke ontwikkeling - de koplopers de toon zetten en het peloton vervolgens meekrijgen, onder andere via spraakmakende architectuurvoorbeelden. Het architectenpeloton bevindt zich op dit moment nog op een lichte achterstand, getuige de oproepen om mee te gaan in die innovaties. We zullen als betonindustrie de architecten helpen door onze kennis over de nieuwe architectonische mogelijkheden van prefab beton met hen te delen. Samenwerken in innovatie wordt ook in deze uitgave bepleit. Dan kan iedereen voorop lopen en vernieuwende architectuur en bouwprocessen inzetten. Dan kun je met recht spreken over het gelijk van prefab beton. Ik wens u veel leesplezier in deze mooie en boeiende uitgave. Daar hebben de architecten met hun projecten wel voor gezorgd... Bart van Melick Voorzitter BFBN

3

b:ton augustus 2008

03: Voorwoord

inhoud:

13: Column 14: Actualiteiten 18: Techniek: rubberopleggingen experimenteel onderzocht

6 Datacentrum als moderne burcht Het nieuwe datacentrum voor de TU Delft is gesloten van opzet. Stoer, robuust en ontoegankelijk. Maar tegelijkertijd expressief en abstract doordat architect Joke Vos de prefab betonnen schil bijzonder heeft behandeld.

10

Spotlight

Nederlands straatwerk in zonnig Alicante Nederlandse betonstraatstenen schitteren op de nieuw ingerichte boulevard van Alicante. De Spaanse ontwerper had een speciale kleurschakering grijs/zwart voor ogen met een strak, modern en toch natuurlijk uiterlijk. Nederlandse betonproducten bleken het antwoord.

22

Prof. Mick Eekhout, TU Delft

Bouwen met bezield beton Met z’n constructieve mogelijkheden en onbeperkte expressiemogelijkheden geeft beton architecten de kans om te verrassen. Als 5% van hen erin slaagt om met beton de aandacht op zich te vestigen, kunnen zij een trend in beweging zetten.

4

b:ton augustus 2008

24: Oerkarakter met mooie wolkigheid 32: Sandwichelementen met bijzondere stenenvormgeving

46: In ruim twee dagen een tunnel 48: Duizenden vogels voor miljoenen automobilisten

36: Roombeek 7 jaar later 52:

Productnieuws

42: De imposante skyline van Zwijndrecht 54: Colofon 44: Alternatieve Bouwwedstrijd: De brug naar anders bouwen

26 Gevel in beweging Tekton Architekten heeft gespeeld met het reliëf in de gevel door er diagonale lijnen in te brengen. De cortenkleurige gevelelementen zijn aan de bovenzijde gepolijst en aan de onderzijde gezuurd. Het levert een gevelbeeld op dat voortdurend verandert in het daglicht.

30 Win-win-situatie tussen architectuur en materialisatie De meest gekke betonconstructies zijn mogelijk Een architect heeft soms het gevoel dat een constructeur qua esthetica op de rem trapt, omdat het ontwerp in de technische uitwerking maakbaar, budgettair of beheervriendelijk moet worden. Het Ingenieursbureau Amsterdam creëert een samenspel.

38 Innovatie zonder voorbedachte rade Betonfabrikanten van deze wereld mogen niet stoppen met een voorzichtige productontwikkeling in eigen kring. Innovatieteams zouden samen met vooraanstaande architecten aan de slag moeten gaan met de vele mogelijkheden van beton. Er is een megamarkt voor zulke betonproducten, voorziet architect Jeroen van Schooten.

5

b:ton augustus 2008

fotografie: Joke vos

A

B A

C A

B

B

6

A

C

B

A

C

b:ton augustus 2008

glasscherpe slimmigheden

datacentrum als moderne burcht Stoer, robuust, ontoegankelijk. Dat zijn kwalificaties die passen bij de functie van een datacentrum. Zo is ook het nieuwe datacentrum voor de TU Delft gesloten van opzet. “Met een bijpassend materiaalgebruik van stoer en robuust prefab beton als krachtige gevel,” aldus architect Joke Vos. “Maar wel met een expressieve, abstracte uitstraling door die prefab betonnen schil bijzonder te behandelen.” door Paul engels

Zonder twijfel is sprake van een introvert gebouw. “een puur functioneel

van gerecycled glas als deklaag kan ook als innovatief worden bestempeld. het

gebouw, ook nog eens voor apparatuur; mensen komen er slechts kort. bij

was voor de betrokken partijen in elk geval een - geslaagd - experiment. “we

voorkeur massief en afwerend in opzet en vorm. toch was er de ambitie van

zochten naar levendigheid in de tijd, naar een oppervlak dat glinstert in de voor

opdrachtgever tu delft om er ook een fraai gebouw van te maken, meer dan

ons land kenmerkende jachtige wolkenluchten. maar we wilden ook een ruige

alleen een functionele, saaie doos. dat is gelukt dankzij ondermeer de prefab

uitstraling. Zo kwamen we op glasscherven. de fabrikant heeft vervolgens een

betonnen gevelelementen. het beton zorgt aan de ene kant voor die stevige,

manier bedacht om een laag van enkele centimeters gerecycled glas te hechten

beschermende gevel, aan de andere kant verzacht de grafiek en de materiali-

aan de 18 cm dikke betonelementen. daar is bij het stortproces speciaal ge-

satie de massiviteit. de buitengevel is opgebouwd uit een combinatie van ge-

prepareerd zand en zelfverdichtend beton voor gebruikt. het gerecyclede glas

velvlakken in schoon en gestraald beton, beton met bamboereliëf en met een

hebben we laten sorteren op de kleuren groen en wit. dat bepaalt de algemene

deklaag van gerecycled glas. samen met schuine lijnen in de gevel ontstaat een

kleurstelling van deze gevelelementen. kom je dichterbij dan zie je hier en daar

abstracte vertaling van het functionele volume naar de natuurlijke omgeving.

ook andere kleuren, maar dat komt het beeld alleen maar ten goede.”

het is een soort moderne burcht geworden. ontoegankelijk en veilig, maar ook mooi en elegant.

de truc met de maximale verscheidenheid aan vormen met een minimaal aantal mallen is slechts één van de slimmigheden. het begon al met het program-

de toepassing van schuine lijnen en vier verschillende afwerkingen van de pre-

ma van eisen dat door het architectenbureau ‘uit elkaar’ werd getrokken. Joke

fab betonnen gevel, betekende echter geen ingewikkeld realisatieproces. het

vos legt uit: “Zo’n gebouw heeft een heleboel ventilatie nodig. dit impliceert

bureau heeft een slim systeem bedacht om met slechts drie mallen zodanig te

normaliter veel gevelopeningen en lelijke roosters. wij wilden de buitenschil

kunnen variëren, dat die verscheidenheid eenvoudig kon worden bereikt. Zo

gaaf houden, ook uit veiligheidsoverwegingen trouwens, en hebben daarom

werden efficiënt vele typen gevelelementen gemaakt, hart op hart ca. 3 meter

een corridor dwars door het gebouw ontworpen. hier zijn vrijwel alle roosters

breed. Joke vos: “elk element is anders. ons principe maakte het mogelijk om

verzameld. de schuine, opgaande daklijn houdt daarnaast de airco’s en andere

met maar drie mallen alle verschillende elementen te maken.”

installatietechnieken uit het zicht. bovendien konden we door deze behoorlijk luidruchtige apparatuur achter de gevel te zetten, ook de geluidsbelasting op

Innovatief: schoon beton, gestraalde gevels en bamboestructuren zijn eer-

de omgeving terugdringen.”

der toegepast, maar niet tegelijkertijd in hetzelfde betonelement. het gebruik

7

Creatief... Creatief...

. . . betonoppervlakken vormgeven - met NOEplast plast structuurFréjus, Frankrijk . . . betonoppervlakken vormgeven -NOE met NOEplast matten geven beton

NOE-Bekistingtechniek b.v. b.v. NOE-Bekistingtechniek Postbus 25, 4240 Arkel Postbus 25, CA 4240 CA Arkel Tel. (0183) 56 98 56 88,98 Fax (0183) 56 33 56 17 33 17 Tel. (0183) 88, Fax (0183) E-MailE-Mail [email protected], www.noe plast.com [email protected], www.noe plast.com

Fréjus, Frankrijk

een individueel NOEplastNOEplast structuur-is karakter. mattenbijgeven beton zowel betoneen individueel bekisting als bij karakter. NOEplast is prefab inzetbaar. zowel bij betonMeer dan als 100bij bekisting standaardstructuren prefab inzetbaar. leverbaar, zoals Meer dan 100 � houtnerf standaardstructuren � metselwerk leverbaar, zoals � natuursteen � houtnerf � pleister � metselwerk � gebouchardeerde � natuursteen � geluidswerende � pleister � vrije en grafische � gebouchardeerde structuren � geluidswerende Vraag vrijblijvend � vrije en grafische de NOEplast structuren catalogus aan! Vraag vrijblijvend de NOEplast catalogus aan!

(AKRON 4ERWATOTAALOPLOSSING VOORDEPREFAB BETONINDUSTRIE $ECOMBINATIE(AKRON 4ERWASTAATVOOREENJARENLANGEERVARINGINDEPRODUCTIE ADVISERINGENVERKOOPVANINSTORTVOORZIENINGEN$EKWALITEITVANONZEPRODUCTEN WORDTONDERMEERBEWEZENVIADIVERSECERTIFICATENENBEPROEVINGSRAPPORTEN

#OMPLEETLEVERINGSPROGRAMMAOA s"OUWBOXKOUDEBRUGONDERBREKING s'EVELPLAATANKERS s(ULPMATERIALENENBEVESTIGINGSMIDDELEN s+ONNEKTIEANKERS s3ANDWICHPLAATANKERS s4 SLOTANKERS s433BORDESOPLEGGING

-EERWETEN 6OOREENTOELICHTINGOPONSPROGRAMMAOFHETAANVRAGENVANDOCUMENTATIEBELTU % MAILVERKOOP HAKRONTERWANL/FKIJKOPINTERNETWWWHAKRONTERWANL

(AKRON 4ERWA 6OLTWEG 0OSTBUS

#:.UNSPEET !!.UNSPEET

b:ton augustus 2008

projectgegevens:

datacentrum tu delft

opdrachtgever:

tu delft

ontwerp:

Joke vos architecten, rotterdam (Joke vos en adriaan smidt)

constructie:

abt delft (advies betonelementen: henk oude kempers)

uitvoering:

bouwmij gouda

prefab beton:

geelen beton (gevelelementen), dycore (kanaalplaatvloeren), den boer beton (grasbetontegels)

fotografie: markéta Jiroušká

Procesbewaking met het maken van het krachtige ontwerp was Joke vos architecten er nog niet. “dan ben je nog lang niet klaar. Je moet tijdens het proces voortdurend bewaken dat het ontwerp niet verrommelt. Zeker bij zo’n functioneel gebouw. als je nagaat hoeveel technische installaties er in, aan en op het gebouw nodig zijn, dan is het gevaar groot dat het beoogde strakke gevelbeeld toch gaandeweg wordt verstoord. een airco die veel groter uitpakt dan gedacht, een extra rooster dat onverwacht in de gevel geplaatst zou moeten worden, zulke zaken. wij wilden het gebouw absoluut gaaf houden. het is beslist een rijke ervaring geweest zo intensief met de installatieadviseur en de installateurs te werken. vooraf om de installaties mooi te integreren en tijdens de bouw om vast te houden aan onze uitgangspunten. uiteindelijk is de installatietechniek in harmonie met de architectuur opgelost.”

fotografie: Joke vos

Betonnen rooster: als roosters in de buitengevel onontkoombaar waren, zijn ze bijvoorbeeld als bijzonder betonnen gevelelement uitgevoerd. of als metalen roosters, maar dan meegenomen in de ritmiek van de schuine lijnen in de betongevel. “dan zijn het details die het gevelbeeld versterken in plaats van verzwakken.” een andere slimmigheid betreft de toegang tot het datacentrum via een hellingbaan met ‘brug’ naar de ‘burcht’. dwars daarop - langs de voorgevel van het gebouw - ligt een strook grasbetontegels als aanvoerroute voor vrachtauto’s om te kunnen laden en lossen. bij de entree zijn de auto’s dankzij die oprit met hun laadklep meteen op de juiste hoogte. overigens is voor grasbetontegels gekozen vanwege de beoogde groene omgeving van het gebouw. het is geen kil gebouw in een stenige setting, maar een prettig ogend volume in een natuurlijke ambiance. tot slot kon met deze bouwmethodiek een korte bouwtijd worden bereikt. Joke vos besluit: “er was extreem veel haast met de bouw. we hebben voor prefab beton gekozen om het bouwproces te kunnen versnellen. op het moment dat de gevelelementen werden voorbereid en vervaardigd, kon de ruwbouw in kalkzandsteen met kanaalplaatvloeren plaatsvinden.” het architectenbureau is in augustus 2006 begonnen met ontwerpen en eind 2007 werd het centrum bouwkundig opgeleverd, waarna aan het begin van dit jaar kon worden afgebouwd en ingericht. een introvert én extravert gebouw. modern en toch ook tijdloos. stoer en vriendelijk tegelijkertijd. met dank aan de slimmigheden van het architectenbureau en de ambities van de opdrachtgever. met dank ook aan de vele gezichten van prefab beton.

9

b:ton augustus 2008

spotlight:

nederlands straatwerk in zonnig alicante

10

b:ton augustus 2008

Wie bij de start van de Volvo Ocean Race om de wereld oplet, kan in de startplaats Alicante bestrating van Nederlands fabrikaat zien liggen. In het centrum van de festiviteiten voor de start van de race is gekozen voor speciaal gemaakte betonstraatstenen, die door hun verre transport al hun eigen ‘wereldreis’ achter de rug hebben. door frans bos

rené Quaedvlieg van façade beton te maastricht is daar heel content mee: “via

Geen siësta: de betonstraatstenen, die uiteindelijk via de spaanse tegel- en

onze buitenlandse agent, die goede contacten in spanje heeft, kwamen wij in

sanitairhandelaar zijn geleverd, zijn 20 bij 20 centimeter en hoofdzakelijk grijs

aanraking met dit voor alicante prestigieuze project. onze agent heeft veel en

met wat zwart en een vleugje wit (gris-negro). de stenen, waarvan de eerste

goede contacten met groothandels in spanje en frankrijk. hij kwam met de

partij eind april de deur uit ging, zijn als retourvracht naar spanje vervoerd. Ze

vraag of we de gewenste stenen in recordtijd konden fabriceren. er is hier in

worden gelegd in een éénderde verband. om alles op tijd af te hebben, werkt

maastricht een delegatie geweest om die tijdsdruk te bespreken en de fabriek

men 24 uur per dag aan de herinrichting. Zelfs tijdens de siësta werkt men

en onze productiemethode te bekijken. uiteraard zijn ook de exacte kleur en

door...

het formaat van de betonstraatstenen toen zorgvuldig geselecteerd. straatstenen schijnen in spanje van wat mindere kwaliteit te zijn en ze zijn veel duurder.

de spaanse klant is in alicante en omgeving een begrip. directeur luis torre-

maar het is niet zo, dat dit de doorslag heeft gegeven. ik geloof, dat naast het

grosa: “sinds 1923 heeft ons bedrijf geleverd aan een lange reeks van grote

uiteraard leveren van maatwerk conform de wensen en (kwaliteit)eisen, span-

projecten, waaronder de stierenvechtersarena, het archeologisch museum en

jaarden ook de onderlinge relatie belangrijk vinden bij hun leverancierskeuze.”

diverse hotels in alicante en een aantal strandboulevards langs de costa dorado. het bedrijf heeft vier vestigingen in de omgeving.”

de spaanse ontwerper van de bestrating had een speciale kleurschakering

voor de stad alicante en zijn half miljoen inwoners is de start van de bootrace

grijs/zwart voor ogen met een strak, modern en toch natuurlijk uiterlijk. Zo’n

een belangrijke gebeurtenis. de organisatie is een terrein van veertigduizend

product was niet standaard op de spaanse markt beschikbaar, dus ging men

vierkante meter aan de havenkant beschikbaar gesteld, waarop een dorp van

op zoek naar een fabrikant die hieraan kon voldoen. naast de gewenste kleur

vijftienduizend vierkante meter is neergezet. voorts is er een technische ruimte

speelde ook de tijdsdruk een grote rol, want het was toen al eind maart/begin

van zeventienduizend vierkante meter. er wordt rekening gehouden met een

april. in de zoektocht naar een fabriek die snel de gewenste kleur kon ontwik-

miljoen bezoekers, die naar schatting voor 70 miljoen euro aan inkomsten zul-

kelen en produceren, kwam men in maastricht uit.

len zorgen. het project levert vijftienhonderd (meest tijdelijke) banen op.

11

b:ton augustus 2008

(ETNIEUWE3PANBETON

"25''%."/%+ GEBASEERDOP2/"+ISUIT


Aan te vragen via: www.spanbeton.nl

12

b:ton augustus 2008

column: Van scheepsbouw naar architectuurvrijheid ik was gewaarschuwd. de bouw is traditioneel van aard. langzaam in veranderingen en soms zelfs oerconservatief. ach, dat zal wel meevallen. tenslotte moet elke bedrijfstak vooruit, want stilstand is achteruitgang en dus zal ook in de bouw innovatie zegevieren. maar als je dan komend vanuit de scheepsbouw in die bouw stapt, dan blijken veel van die waarschuwingen maar al te waar. had ik moet beseffen bij het woord waarschuwing... het heeft mij eerder gesterkt dan tegengehouden om voor een frisse wind te zorgen. want de bouw moet en kan mijns inziens drastisch veranderen. het bestaat toch niet dat we ten koste van de opdrachtgever stenen stapelen? lekker langzaam. of dat wij genoegen nemen met zulke hoge faalkosten, ook ten koste van diezelfde opdrachtgever? net als in de scheepsbouw zou assembleren de norm in de bouw moeten zijn. een gebouw samenstellen uit prefab eenheden, zonder esthetische compromissen. wij kunnen met prefab beton tegen een zeer beperkt risico, zonder overdaad aan materialen, met één kraan en een ploeg van 4 à 5 mensen in recordtempo 20 verdiepingen bouwen. steigerloos. met geïsoleerde gevels, voorzien van kozijnen en glaswerk. ook veel afbouwactiviteiten kunnen bovendien geprefabriceerd worden. dat is een manier van werken die niet ten koste gaat van opdrachtgevers. ik hoor de architecten al denken: ‘Zulke systeemachtige manieren van bouwen mogen dan slim en goedkoop zijn, ik kan er qua vormgeving niet mee uit de voeten.’ wel, ik heb nieuws voor u: u heeft juist maximale architectuurvrijheid omdat prefab beton in prachtige verschijningsvormen te realiseren is, óók in combinatie met ‘assemblage bouwen’. ons samenwerkingsverband skincrete bijvoorbeeld is een filosofie van innovatieve oplossingen in prefab beton met karakteristieke façades van baksteen, zink, driedimensionaal glas, natuursteen of gekleurd en gefigureerd beton. maar dan zal juist de architect kennis moeten nemen van zulke innovatieve mogelijkheden. een mooi gebouw waar de opdrachtgever content mee is en wat hem ook nog eens een flink aantal duiten scheelt. of toch vasthouden aan de traditie...? ik kan niet verklaren waarom van 9 miljoen m2 metselwerk er maar 1% geprefabriceerd wordt. ik kan ook niet verklaren waarom architecten nog nauwelijks in prefab beton ontwerpen. er zijn nu kant en klare prefab gevelelementen beschikbaar waarmee de gewenste façade als maatwerk te ontwerpen is. in alle architectuurvrijheid. compleet met bijzondere uitkragingen, overstekken, ornamenten, balkons en wat dies meer zij. allemaal zaken die in prefab beton prima mogelijk zijn en in andere bouwsystemen veel lastiger kunnen worden gerealiseerd. bovendien is met de hedendaagse mallentechniek zoveel bijzonders mogelijk. architect, maak je gebouw zoals je dat wilt. Prefab betonsystemen als skincrete zorgen voor de totaaloplossing: economisch, snel én fraai. Zonder compromissen in vormgeving. rob Jansen, commercieel manager bestcon, best

13

b:ton augustus 2008

actualiteiten:

Architecten Vakdagen Op 5 en 6 november 2008 vinden in de Van Nelle Ontwerpfabriek in architectuurstad Rotterdam voor de tweede maal de Architecten Vakdagen plaats. De Architecten Vakdagen gelden als hét netwerkplatform voor (interieur)architecten. Het thema van congres en expositie voor 2008 is duurzaamheid. Centrale vragen hierbij zijn: Hoe kan er niet alleen duurzaam worden gebouwd, maar ook duurzaam ontworpen? Wat is Cradle to Cradle en wat kan dit revolutionaire concept betekenen voor de architectuur? Valt dit ook onder Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen en hoe doet men dit eigenlijk? Heeft het Energielabel voor woningen gevolgen voor architecten? De antwoorden komen zeker aan bod in de tweedaagse conferentie en in de expositie van materialen, producten, diensten en toepassingen. Informatie over deelname en bezoek via www.architectenvakdagen.nl.

Moderne bestratingskeuze De gemeente Ede heeft in de componistenwijk het straatwerk volledig vervangen door infiltratiebestrating. In nauwe samenwerking met de Combinatie Componistenbuurt V.O.F., bestaande uit Van de Haar Infra BV uit Wekerom en Van Hattum Infra BV uit Rhenen is gekozen voor de Aqua Mensurastone van Nijmeegse Betonindustrie De Hamer. Deze steen voldoet aan alle vereiste criteria, waaronder een optimaal waterpasserend vermogen, een zelfopsluitende constructie waardoor de voegen in tact blijven, de mogelijkheid om een eigen kleur samen te stellen en niet in de laatste plaats de mogelijkheid tot het machinaal verleggen. Met de keus voor de waterpasserende stenen en machinaal straten heeft Ede in de componistenwijk een perfect infiltratiesysteem met een superstrakke waterpasserende bestrating, waarvan de kleur (kleurvaste betonstraatstenen) door de bewoners is bepaald.

14

b:ton augustus 2008

Rotonde met geologisch gletsjerijs Een rotonde in Rheden symboliseert het geologische ontstaan van het dorp Rheden. Een belangrijke rol is weggelegd voor acht betonplaten die schots en scheef in de grond zijn gestoken. Deze verbeelden de ijsschotsen die tijdens de laatste ijstijd vanaf het Veluwemassief richting de IJssel werden gestuwd. De Esticon betonplaten van fabrikant De Meteoor zijn met behulp van een speciale techniek voorzien van ‘ijskristallen’. De gebruikte platen zijn van gewoon grijs beton. De ijskristallen zijn uitgewassen. Hierbij is de toplaag van het beton verwijderd waardoor het onderliggende grind (basalt) zichtbaar wordt. Op die manier kun je allerlei symbolen in de plaat aanbrengen. Projectcoördinator Jan van Gulik van de gemeente Rheden ontwierp de rotonde. Hij houdt zich namens de gemeente bezig met de inrichting van de openbare ruimte. De betonplaten visualiseren het ijs waartussen het zand wegspoelt. Rododendrons verbeelden de landgoederen, vertelt hij. “De betonplaten zijn als wafels in een ijsje gestoken. Een informatiepaneel geeft uitleg bij het ontwerp.”

Topconferentie Duurzaamheid Onderdeel van de Architecten Vakdagen is de topconferentie Sustainable Architecture Forum 2008. Dit programma biedt interessante inleidingen van prominente sprekers, verdeeld over een strategiedag (5 november) en een praktijkdag (6 november). Tot de sprekers behoren: VROM-minister Jacqueline Kramer, architect William McDonough, VNG-voorzitter Annemarie Jorritsma, praktijkhoogleraar duurzaamheid Anke van Hal, hoogleraar duurzame ontwikkeling Kees Duijvestein, architect Paul de Ruiter, architect Willem Grotenbreg, vastgoeddirecteur René Hersbach, architect Ineke Hulshof, architect Ben van Berkel, HM Ergonomics directeur Wessel Breeuwsma en Floriade 2012 projectdirecteur Sven Stimac. Kortom, een keur aan inleidingen die de professional uit de gebouwde omgeving niet mag missen. Informatie over het bijwonen van de topconferentie en bijbehorende kosten van deelname: Bas van de Ven, telefoon (0184) 750812.

Architectonisch beton Liefhebbers van architectonisch beton kunnen een diashow op YouTube bekijken, waarin Tomaello, producent van prefab (sier)beton, terrazzo en mozaïek, vele voorbeelden van prachtig betonwerk heeft verzameld. Het is de voorbode van een uitgebreid zoeksysteem van producten, projecten en bewerkingen die het bedrijf aan hun vernieuwde website gaat hangen. Ook organiseert het bedrijf, dat 84 jaar bestaat, speciale (lunch)lezingen om de vrijwel onbeperkte mogelijkheden van beton te laten zien. Kijk voor de diashow op: http:// nl.youtube.com/watch?v=KE67HbGgOKE 15

DE ONZICHTBARE KRACHT SCHÖCK, HET GEHEIM ACHTER DUURZAME CONSTRUCTIES Wat wij ook bedenken, bij Schöck staat steeds de gedachte centraal dat wij bouwtechnische oplossingen willen ontwikkelen die duurzaam, flexibel en efficiënt zijn en van hoge kwaliteit. Daarin schuilt de kracht van Schöck. SCHÖCK COMBAR® : DE BESTE COMBINATIE VAN EIGENSCHAPPEN Als specialist op het gebied van bouwsystemen ontwikkelen wij voortdurend nieuwe materialen en oplossingen. Zo is ComBAR® glasvezelwapening een innovatie van op staal gelijkend wapeningsmateriaal. ComBAR® is echter niet-magnetisch, niet-elektrisch geleidend en ongevoelig voor corrosie. Een unieke combinatie van eigenschappen die de bouw ongekende nieuwe mogelijkheden biedt.

SCHÖCK ISOKORF® : DE BESTE ONDERBREKING IS EEN VERBINDING Door in te spelen op de markt en de wensen van onze klanten leggen we altijd de meest optimale verbinding. En altijd samen met architecten, constructeurs, aannemers en de prefab-industrie. Goed voorbeeld zijn de Schöck Isokorf® koudebrug onderbrekingssystemen, ontwikkeld voor zowel toepassing in beton- als staalconstructies. Benieuwd welke oplossingen Schöck kan bieden voor uw bouwplannen? Op www.schock.nl vindt u onze inspiratie om eenvoudig beter te bouwen. Of bel vrijblijvend voor een afspraak of gedetailleerde productinformatie: (055) 526 88 20.

Schöck Nederland b.v. · Amersfoortseweg 15a · Postbus 4194 · 7320 AD Apeldoorn Telefoon: +31 (0)55 526 88 20 · Fax: +31 (0)55 526 88 22 · Internet: www.schock.nl · E-mail: [email protected]

b:ton augustus 2008

Vrijheid voor architect Met feestelijk vertoon is voor de zomer het eerste betonelement onthuld voor de bouw van 56 seniorenappartementen in Middelburg. Initiatiefnemer Woonzorg Nederland laat het casco van deze woningen door bouwer Van Wijnen Zuid optrekken met het prefab betonnen Flexcasco van VBI. Deze bouwmethode wordt gekenmerkt door flexibiliteit, hoge kwaliteit en hoog bouwtempo. Dit laatste wordt onderstreept door een cascobouw in slechts 11 werkweken. Het prefab betonsysteem is gebaseerd op een totale ontkoppeling van ruwbouw en afbouw. Maximale flexibiliteit kan worden behaald in alle bouwfasen. Niet alleen is de keuzevrijheid voor de opdrachtgever groot, tevens kan nog in een laat stadium worden beslist. De architect kan bovendien elke woning anders ontwerpen. Bovendien is de woning vrij indeelbaar en is het eenvoudig om naderhand nieuwe woontechnologie in te passen en voorzieningen aan te passen aan de toekomstige wensen van bewoners. Uitgangspunt is dat de senioren zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven wonen. Mocht er behoefte aan zijn, dan kunnen de bewoners ondersteuning krijgen in de vorm van zorg en diensten van een zorgaanbieder. In het complex komt een slim klimaatbeheersingssysteem, waarbij op een energiezuinige manier met aardwarmte wordt gekoeld en verwarmd. Architect is Rothuizen, Van Doorn, ‘t Hooft uit Middelburg. Het bureau ontwierp twee blokken met een vriendelijke, speelse uitstraling, door onder andere te variëren in hoogtes van twee en drie verdiepingen. Eind 2008 gereed is het complex gereed.

Kunstzinnig beton resulteert in Borrelbron Park de Olsterhof in Olst kan haar bezoekers tegenwoordig trakteren op een ‘borrelbron’. Het betonnen waterelement - in de vorm van een Sinterklaasstaf - heeft een afmeting van 8 x 4 meter en een hoogte van 40 centimeter. De bezoekers kunnen de borrelbron zelf bedienen met een knop en het leidingwater door de sleuven in het element laten lopen. De borrelbron is een prachtig staaltje van kunst in beton. Voor de vervaardiging van kunstwerken wordt al gauw gekozen voor materialen zoals natuursteen, staal, hardsteen of brons. Maar steeds meer ontdekken kunstenaars en architecten de charmes van beton, dat zich door haar flexibele toepassingsmogelijkheden uitstekend leent voor de vervaardiging van speciale elementen. Informatie: www.betonfabriekvrijenban.nl.

17

b:ton augustus 2008

Studenten bepalen in belangrijke mate zelf op welk onderwerp zij afstuderen; zo ook de bouwkundestudenten aan de TU-Eindhoven. Als het onderwerp zich er toe leent, is het bij de onderzoekprojecten op betongebied wel het streven om ook de praktijk daarbij te betrekken. Overigens is het onderzoek wel altijd gericht op een algemeen belang en het afstudeerrapport openbaar. Een voorbeeld hiervan is het onderzoek dat ir. Vroomen [1,2] heeft uitgevoerd naar het gedrag van rubberopleggingen. Prefab betonfabrikant Bestcon past rubberopleggingen toe in enkele bouwsystemen en de wens was om een beter inzicht in het gedrag van zo’n verbinding te krijgen. Dat was de aanleiding voor het onderzoek. door Prof.dr.ir. dick a. hordiJk en ing. siebe J. de boer.

studenten ondersteunen praktijk

rubberopleggingen experimenteel onderzocht in de bruggenbouw is rubber een veel toegepast voegmateriaal, maar ook bij bouwkundige constructies wordt het incidenteel, bijvoorbeeld in parkeergarages, wel toegepast. in het genoemd prefab betonnen bouwsysteem wordt het als oplegmateriaal tussen vloerplaten en de bovenzijde van wandelementen gebruikt (drie vlakjes van 600x100 mm2 op een elementlengte van 7,2 m). het vervolgens op de vloer geplaatste wandelement wordt in een speciebed op hoogte geplaatst. de rubbervoeg zorgt in de bouwfase voor een gelijkmatige spanningsverdeling bij de opleggingen. voor het verkrijgen van samenhang wordt ter plaatse van de oplegrubbers een stekeind bevestigd in het onderste wandelement, dat door het vloerelement in een gaine in het bovengelegen wandelement eindigt. na aangieten met een injectiemortel zijn de wanden en de vloer vast met elkaar verbonden. het aangegoten stekeind zorgt dan voor een star punt in de op zichzelf flexibele rubberoplegging tussen de vloerplaat en het ondergelegen wandelement. hoewel de verbinding probleemloos wordt toegepast in de praktijk was er toch de vraag hoe een dergelijke verbinding zich tot aan bezwijken zou gedragen. in een deel van haar afstudeeronderzoek [1]

heeft susan vroomen het gedrag van rubberopleggingen experimenteel on-

derzocht, waarbij ook de beschreven situatie van een door het rubber aangebracht stekeind is beschouwd.

18

b:ton augustus 2008

Beproevingsmethode: het onderzoek is uitgevoerd in het Pieter van mus-

worden gemeten hoeveel belasting via de stek werd overgedragen en hoe de

schenbroeklaboratium van de tu-eindhoven. met betonblokken, waartussen

belastingafdracht in het beton verloopt. de gaines zijn aangegoten met een

het voegmateriaal is aangebracht, zijn de voegverbindingen nagebootst. om

gietmortel in de kwaliteit k70. de proefstukken zijn verplaatsingsgestuurd be-

proeftechnische redenen was het niet mogelijk om precies de verbinding van

proefd in een 2500 kn drukbank.

het bouwsysteem te beproeven, maar voor het verkrijgen van inzicht in het gedrag van dergelijke verbindingen was dat geen probleem. voor de betonblok-

Proefresultaten: bij het tot aan bezwijken belasten, bleek in alle gevallen

ken (b x l x h = 140 x 300 x 200 mm ) is betonsterkteklasse c45/55 gebruikt en

splijten van het beton maatgevend te zijn voor de maximaal over te brengen

als stekwapening is Ø 8 mm toegepast (in de praktijk is dat Ø 16 mm). verder is

kracht. bij de proefstukken met alleen de rubberoplegging (dus zonder stek-

wapening in de vorm van beugels Ø 6 mm (twee horizontaal en drie verticaal)

eind) bleek bij beide rubbersoorten een eerste splijtscheur op te treden bij een

in de betonblokken toegepast. twee soorten rubber met een dikte van 5 mm

kracht van ca. 800 kn, wat overeenkomt met een gemiddelde oplegspanning

zijn onderzocht: één massief rubberplaatje en één hoogwaardig rubberplaatje,

van ca. 31 n/mm2. vervolgens kon de belasting bij het massieve rubberplaatje

dat is voorzien van een gatenpatroon. de door de fabrikant opgegeven maxi-

nog worden opgevoerd tot een belasting overeenkomend met een spanning

male capaciteit is respectievelijk 5 n/mm en 25 n/mm is. de afmeting van

van 47 n/mm2. de hoogwaardige rubbersoort met de gaatjes bleek in eerste

het toegepast rubberoplegmateriaal was 100 x 260 mm2, zodat, net als in de

instantie slapper te reageren (meer vervorming bij een zelfde kracht) dan het

praktijk, de rand van het rubber ten opzichte van de betonrand iets is terugge-

massieve rubber, hetgeen vanwege de gaatjes ook logisch is. uiteindelijk kon

plaatst om direct afdrukken van de betondekking te voorkomen.

met het hoogwaardige rubber inderdaad ook een hogere belasting worden op-

3

2

2

genomen (oplegspanning van 67 n/mm2). duidelijk is dat in de onderzochte simet verplaatsingsopnemers is de vervorming van de voeg en de vervorming

tuatie de werkelijke capaciteit aanzienlijk hoger was dan de door de leverancier

van de betonblokken gemeten. bij de proeven met stekwapening is met een

opgegeven capaciteit. opgemerkt kan worden dat feitelijk niet het rubber de

rekstrookje op drie plaatsen ook de rek in de stek gemeten. daarmee kon

capaciteit bepaald, maar het splijten van het beton met de daarin aanwezige 19


*%%idi'#*%%bb ()bb &*idi)%bb

7Z`^_`dchXdbeaZiZVhhdgi^bZcidelll#Zckd"[^m#ca 

DeV[hiVcYYZWZhiZ
5FM





JOGP!FOWPGJYOM
XXXFOWPGJYOM

Adv-primafix-200x130.indd 1

06-05-2008 11:44:03

We hebben inmiddels wel wat opgebouwd in deze branche. Volcano Advertising is een full service reclamebureau met een voorliefde voor de bouwwereld. Om die reden zijn we de afgelopen jaren uitgegroeid tot hét bureau voor bouwbedrijven en bedrijven die iets met de bouw te maken hebben. We bouwen inmiddels aan de naam en het imago van tal van gerenommeerde bouwers. Zodat zij zich kunnen onderscheiden van hun concurrenten. Wordt het niet eens tijd voor een opbouwend gesprek?

Postbus 4768 4803 ET Breda Tel 076 560 88 44 Fax 076 560 88 40 E-mail [email protected]

b:ton augustus 2008

(splijt)wapening. het ontstaan van splijtspanningen in het beton is het gevolg van enerzijds het uit de voeg persen van het rubbermateriaal en anderzijds het ontstaan van een spanningsconcentratie in het midden van het oplegblok ten gevolge van een ‘opsluiteffect’. bij de beproeving van de voegen met stekwapening bleek de voeg zich stijver te gedragen dan in de proeven zonder stekwapening. dit was natuurlijk ook te verwachten, omdat de stekwapening, met daarom nog een ring van de aangegoten mortel, een star punt in de voeg is. de krachtsoverdracht in de voeg zal gedeeltelijk via de stekken en gedeeltelijk via het rubber verlopen, waarbij de krachtsoverdracht via de starre punten resulteert in een meer geconcentreerde krachtsinleiding. dit leidde er toe dat nu bij een enigszins lagere kracht (ca. 500 kn) de eerste splijtscheur was waar te nemen. uiteindelijk bleek voor de beide rubbersoorten dat bij een oplegspanning van wederom ca. 47 n/mm2 de maximaal over te brengen kracht was bereikt. samengevat resulteerde het combineren van een stekverbinding met een rubberoplegging in het eerder ontstaan van de eerste splijtscheur en was de capaciteit onafhankelijk van de toegepaste rubbersoort en gelijk aan die bij de voeg met alleen het massieve rubberplaatje. bij een beschouwing van de verkregen proefresultaten in relatie tot de praktijksituatie dient bedacht te worden dat de belasting in de praktijk anders is dan in deze proeven was toegepast. in de praktijk wordt namelijk de voeg in de bouwfase eerst tot een zeker belastingniveau belast, waarbij de stek zich nog vrij kan verplaatsen en geen belasting opneemt. Pas als de gaines zijn gevuld met mortel en de mortel verhard is, ontstaat voor de dan nog bijkomende belasting de situatie zoals die in de experimenten is beproefd. de belasting van de vloerplaat en het bovengelegen wandelement is dan al via alleen de rubberoplegging overgebracht.

[1] vroomen, s.J.h., voegverbindingen tussen verticale betonelementen; een numeriek en experimenteel onderzoek. tu eindhoven, afstudeerrapport a-2003.8, september 2003. [2] hordijk, d.a., s.J. de boer, s.J.h. vroomen en J.l. gijsman, rubberopleggingen tussen prefab-betonelementen experimenteel onderzocht. cement 2004-6, blz. 91-95.

Tot besluit: de oriënterende experimenten op rubbervoegen hebben het inzicht in het gedag van dergelijke verbindingen vergroot. in het geval van een rubbervoeg met stekwapening kan worden gesteld dat een berekening van de voegcapaciteit op basis van de capaciteit van het rubber voegmateriaal niet aansluit bij het gedrag (splijten) dat de capaciteit bepaalt. de aangehouden berekeningsmethode is echter conservatief. hoewel het toepassen van het starre onderdeel, het aangegoten stekeind, in een flexibele rubber voegverbinding op zich op een tegenstrijdigheid duidt, is met het onderzoek aangetoond dat de onderzochte verbinding voldoet. daarmee is bereikt dat er een goede onderbouwing is verkregen voor de verbinding, zoals die in het prefab bouwsysteem wordt toegepast en is de praktijk met dit afstudeeronderzoek geholpen. feitelijk is het beter als voor een dergelijke verbinding in de berekening ook zou worden getoetst op de splijtkrachten en de aansluitende betonelementen daarop zouden worden gewapend. alvorens hiertoe over te gaan, wordt aanbevolen het gedrag van een rubbervoeg met stekwapening nader te onderzoeken en daarbij ook de situatie in de praktijk in beschouwing te nemen. 21

b:ton augustus Prototype door studenten tu delft 2003 van ontwerp maison d’artiste ontworpen in 1923 door theo van doesburg en cor van eesteren. het prototype is geïnspireerd op de2008 toenmalige

mogelijkheden van uitkragingen en plaatachtige constructieve composities. het totale ontwerp was qua constructie dermate gedurfd, dat het nu nog als zeer experimenteel wordt gezien.

vanaf het allereerste begin laat het materiaal beton zien dat het een prominen-

er uiteindelijk voor zorgde dat het modernisme weer werd ingehaald door de

te plaats verdient in de bouwwereld. Zo stortten tijdens de aardbeving in 1906

meer traditionele bouwstijlen.

in san francisco praktisch alle gebouwen in. alleen de betonnen gebouwen bleven staan. “toen al bleek beton een betrouwbaar bouwmateriaal. daarna

Massabouw: Pas aan het einde van de tweede wereldoorlog ontstond op-

volgde nog een volle eeuw van ontwikkeling en gebruik van beton in de bouw.

nieuw interesse voor de betonbouw. de wederopbouw vroeg om snelle bouw-

en toch hebben architecten bijna unaniem besloten om beton te laten voor wat

vormen. dit vestigde de aandacht van architecten opnieuw op beton, dat zich

het is,” constateert prof. dr. ir. mick eekhout van de tu delft. “terwijl beton

als geen enkel ander materiaal leent voor massabouw. deze keer raakten de

flexibel qua productie is, in alle vormen te maken is en sterk is als vast bouwma-

architecten echter ook gebiologeerd door de brute uitstraling van het mate-

teriaal. Je kunt er alle kanten mee op!”

riaal. de ruwe bolster. geïnspireerd door de brutale mogelijkheden van beton zien we dat bijvoorbeeld van den broek en bakema prachtige, gespierde bouw-

Wanden, schijven en platen: deze desinteresse bij architecten is niet van

werken creëren, zoals de aula van de tu delft. “maar helaas doofde ook dit

alle tijden. gaan we terug naar 1918, dan zien we dat een aantal architecten

vuur weer uit,” constateert eekhout. “beton veroverde in deze periode wel een

- verzameld onder de naam ‘de stijl’ - wel degelijk geïmponeerd was door de

blijvende waardering binnen de utiliteitsbouw. vloeren, wanden en kolommen

vele plastische mogelijkheden van beton. de architectuur uit deze periode laat

zorgen nog steeds voor veel omzet, maar het idee om met beton gebouwen

een inspirerend gebruik zien van wanden, schijven en platen. hieruit ontstond

een uitdrukking te geven, verdween opnieuw naar de achtergrond.”

in de periode 1920 – 1924 het modernisme. helaas werd de stroming als extremistisch gezien door de gevestigde orde, omdat de ontwerpen het tegenover-

Expressiemogelijkheden: eekhout betreurt dit. “architecten en betonpro-

gestelde waren van wat traditioneel was. dat veroorzaakte een tegenwind, die

ducenten zouden zich de expressieve mogelijkheden van beton beter moeten

22

b:ton augustus 2008

3tu speerpunt bouw de bouw kan op het gebied van innovatie een stimulans gebruiken. de nederlandse bouwfaculteiten willen daartoe hun onderzoek opnieuw bezien. daarvoor is de gedachte geformuleerd om een onderzoekskoepel te maken met de titel ‘speerpunt bouw’ waarin het technische bouwonderzoek is samengevat. dit onderzoek omvat inmiddels de tu delft, tu eindhoven en universiteit twente. het 3tu speerpunt bouw wil nederland tot gidsland maken in de europese bouwinnovatie. een bouw die beter, sneller, flexibeler, transparanter en innovatiever wordt.

actie van betonproducenten en architecten nodig

bouwen met bezield beton Beton is een uitdagend materiaal met ongekende mogelijkheden. Maar helaas, een deel van de betonproducenten is verwend. De opdrachten komen toch wel binnen. Hierdoor besteden zij - innovatieve fabrikanten uitgezonderd - te weinig aandacht aan productinnovaties en laten zij grote kansen liggen. door liliane verwoolde

realiseren,” vindt hij. “er is op dit moment veel aandacht voor de uitstraling van

beton geschikt worden gemaakt voor nieuwe omgevingen. maar we kunnen

gebouwen. architectuur zit in de lift. beton is dan een serieus materiaal om ge-

ook intelligente elementen ingieten, die reageren op licht of temperatuur. we

bouwen een eigen identiteit te geven. soms zie je een voorzichtig stapje in de

kunnen fotovoltaïsche cellen inbouwen, die zonne-energie kunnen omzetten in

richting, maar dat is te weinig. met haar constructieve mogelijkheden en onbe-

elektrische energie en we kunnen chips inbouwen ter grootte van een zandkor-

perkte expressiemogelijkheden geeft beton architecten de kans om te verras-

rel, die voor een voorgeprogrammeerde actie zorgen.”

sen. als 5% van hen erin slaagt om met beton de aandacht op zich te vestigen, kunnen zij een trend in beweging zetten. Zwitserland - met zijn betonarchitec-

Formatie 3TU Speerpunt Bouw: de uitwerking van deze innovatieve

tuur - is ons hierin voorgegaan. mensen hebben daar interesse in architectuur.

ideeën vraagt om samenwerking. daarom is mick eekhout de formateur van

Zij volgen de creaties van inspirerende architecten. dat gaat in nederland ook

het 3tu speerpunt bouw. “als we nu samenwerken, kunnen we anticiperen op

gebeuren.”

de toekomst over twintig jaar. het 3tu speerpunt bouw kan de bouwindustrie ondersteunen in deze ontwikkelingen, waardoor we gezamenlijk een enorme

Additionele elementen: nieuwe mogelijkheden om innovatief gebruik te

kwaliteitsslag kunnen maken. de betonindustrie kan het zich nog steeds per-

maken van beton ziet eekhout in lichtere betonconstructies. de doorgaans

mitteren om een afwachtende houding aan te nemen. dat zou echter wel eens

slechte funderingsgrondslag in nederland heeft van ons ware specialisten ge-

totaal kunnen veranderen als vanuit het buitenland een betonproducent op het

maakt in ‘licht bouwen’. we bouwen derhalve veel in staal. “maar juist omdat

idee komt om zijn innovatieve betonelementen goedkoop naar nederland te

beton wordt geprefabriceerd, kunnen we nieuwe hoogwaardige vormen van

verschepen. hij heeft dan alles in huis om onze koude stalen utiliteitshallen te

beton ontwikkelen. we kunnen lichtere vormen ontwikkelen door de toevoe-

veranderen in hallen van beton. het lijkt me dat we dat beter zelf kunnen doen:

ging van een staalwapening, carbonfiber of koolstofwapening. hierdoor kan

beton moet weer bezielen!” 23

b:ton augustus 2008

Een woning die leeft zoals die moet leven. Qua vorm, functies, gebruik, comfort, energieprestatie. Dat is de visie van architect Egon Kuchlein uit Amsterdam die vanuit een sculpturale manier van ontwerpen recent twee opvallende woningen heeft gemaakt in (prefab) beton. Zoals de woning Weisz-Willems op het Steigereiland op IJburg. Een paar prefab betonnen gevelelementen bepalen het karakter van de woning. Een soort oerkarakter als je de strakke, geordende expressie ziet. DOOR PAUL ENGELS

Oerkarakter met mooie wolkigheid “Maar beslist met een mooie wolkigheid, want die moet je hebben,” aldus de

Daarom duikt hij diep in de techniek en wil hij zelf over weg kunnen met een

architect die in zijn eerdere loopbaan als beeldend kunstenaar, landschapar-

materiaal als beton. Niet alleen met een hoop klei en piepschuim die sculpturale

chitect en ontwerper openbare ruimte actief is geweest. Het heeft hem er in

vorm boetseren, maar bijvoorbeeld ook zelf de EPC uitdokteren, mede op basis

elk geval toe aangezet om een woning niet alleen van binnenuit te ontwerpen,

van het materiaal beton. Daarnaast ook met productietechnieken, kleuren van

maar het landschap te gebruiken. Of dat nu gaat om een villa in Meerssen die

beton, constructieve oplossingen en detailleringen de grenzen opzoeken, on-

vloeiend in het heuvellandschap is opgenomen of de stadswoning op IJburg, in

dersteund door proefnemingen. Vandaar dat de woning Weisz-Willems een ge-

beide gevallen zoekt hij het spanningsveld op om uit het materiaal beton zo-

vel heeft gekregen waarbij de prefab betonnen sandwichelementen onderdeel

wel een hoogwaardige woning als een sprekend object te maken. “Een woning

van de constructie zijn geworden: de gevel is door middel van een natte knoop

mag behalve aangenaam ook mooi zijn. Ik vind dat een uitdaging. Vanzelfspre-

aan de vloeren verbonden. Dit levert vrije, flexibel in te delen vloervelden op. Het

kend moet het altijd wel realiseerbaar zijn.”

constructieontwerp voor de stadswoning was van Duyts Bouwconstructies.

24

b:ton augustus 2008

Eerlijk en puur: De drie betonnen gevelelementen - het grootste meet 13 x

voorzien van zonnepanelen, een warmtepomp met boiler, lage temperatuur

2,4 m - vormen samen met de houten constructie voor de raamopeningen het

vloerverwarming, warmteterugwinning met hoog rendement (ook voor de

krachtige voorgevelbeeld. Hetzelfde geldt voor de achtergevel. Een minimalis-

douche) en glas met een hoge U-waarde. Er heerst het idee dat teveel glas niet

tisch gebruik van het aantal gevelelementen. Het woord minimalistisch wordt

kan, maar in een goed energetisch ontwerp kun je ook grote glasoppervlakken

echter gelogenstraft door de imposante verschijningvorm van de betonelemen-

toepassen. Belangrijk is natuurlijk ook dat je aandacht besteedt aan de detail-

ten die - om het massieve te verzachten – zijn voorzien van een ritmisch, blok-

lering van de bouwdeelaansluitingen en koudebruggen voorkomt.” Niet ver-

vormig patroon. De betonelementen strekken zich desalniettemin duidelijk uit

wonderlijk dat de woning met al deze aandacht en voorzieningen een energie-

over de vier verdiepingen hoge stadswoning. Zijn bureau Egeon Architecten

en dubo-subsidie kreeg toegekend.

bna kiest vaak voor prefab beton. “Prefab beton is veel beter en gemakkelijker dan in het werk gestort beton. Prefab beton moet feitelijk perfect te maken zijn.

Personificatie: De architect heeft inmiddels de naam dat hij veel in beton

En je kunt er prachtige dingen mee maken zoals terrazzoachtig beton. Maar ook

bouwt. Met name zijn markante woningen in schoon beton zijn een uitzonde-

stoer en vlak grijs beton, zoals voor de stadswoning. Grijs beton als eerlijke en

ring in bouwend Nederland. Hij verwacht dat de vraag zal blijven toenemen,

pure gevel. Het drieluik van de elementen en het blokpatroon geven voldoende

omdat het particulier opdrachtgeverschap en het eigen gezicht van een wo-

karakter aan het grijze beton. De villa Nijenhuis in Meerssen is grotendeels in

ning nog aan belangstelling winnen en ook de politieke ruimte krijgen. “Je huis

gestort beton opgetrokken, maar dat had met het heuvellandschap te maken.

als personificatie van jezelf. Van de geijkte paden af. Mensen geven dat in de

De dominante trap in deze villa is wel in prefab beton uitgevoerd.”

stedelijk omgeving een plek.” Een wandeling over het IJ-burg eiland, waar de architect zelf huist, laat de enorme reikwijdte van particulier opdrachtgever-

De architect vervolgt: “De energiehuishouding in een woning is belangrijk.

schap zien. Van popperig metselwerk tot strakke, moderne gevels in moderne

Vandaar de keuze voor het materiaal beton in combinatie met een goede isola-

materialen. Het woonhuis Weisz-Willems valt ondanks die enorme variatie

tie. Ik maak graag zware gebouwen als de omgeving dat toestaat en benut zo

toch duidelijk op. Het oerkarakter met nodige wolkigheid geeft het woonhuis

de massa van beton. De stadswoning heeft een EPC van 0,63, met hoge isola-

een eigen gezicht in het rijtje woningen. Hoe zes betonelementen het straat-

tiewaarden voor de gevel van Rc = 4,5 en het dak Rc = 5,0. De woning is voorts

beeld zo kunnen bepalen...

25

b:ton augustus 2008

gevel in beweging Het woon/werkgebouw Kop van Diemenstraat aan de zuidelijke IJ-oevers in Amsterdam is een gebouw dat op veel fronten als schakel fungeert. Ten eerste biedt het plaats aan 8400 m2 woningen en bedrijfsruimten op een tweelaagse parkeergarage. Ten tweede vormt het een stedenbouwkundige eyecatcher aan de voet van de havenpier met opvallende panden. Ten derde is er een plein op dit markante punt gecreëerd door het gebouw deels op te tillen. Ten vierde is door de materialisatie met prefab betonnen sandwichgevels niet alleen de geluidsbelasting op de gevel opgelost, maar is met het reliëf van gezuurde en gepolijste cortenkleurige betongevels gespeeld, waardoor een fascinerend beeld ontstaat. En zo gaat de opsomming van een bewogen ‘gebouwstory’ nog wel even door... door Paul engels

26

b:ton augustus 2008

lumica, amsterdam

het begon al bij de meervoudige opdracht waarbij door de ontwikkelaars eigen haard en rabo vastgoed om een vierde pakhuis werd gevraagd. een logische vraag om de lege plek naast drie karakteristieke pakhuizen op deze locatie aan de houthavens te completeren. tekton architekten uit amsterdam vond dat echter niet voldoende, omdat de stedenbouw aldaar om een andere oplossing vroeg. “het gaat om een plek die uitnodigt tot een signaalfunctie, tot een buurtachtig plein, tot een statement in vorm en verbeelding,” aldus cok bakker en bert tjhie, directeuren van tekton architekten. “op deze plek rijd je de stad uit naar het iJ,” schetst cok bakker. “uitgangpunt van ons ontwerp was daarom een plein te creëren, omgeven door wanden. geen gebouw dat de zaak afsluit, maar een plek en een gebouw vol licht en lucht. wij hebben dat weten te bereiken door twee hoven te maken, waarbij het tweede hof is opgetild en met de opening aansluit op het andere hof op maaiveldniveau. een basisvorm van twee contralussen die op een centraal punt aansluiten. met deze opzet konden wij in onze visie het gebouw als stedenbouwkundige schakel inzetten.” het past ook bij de ontwerpfilosofie van tekton architekten om voor vele, uiteenlopende vragen tot goede oplossingen te komen. “niet elke vraag kun je even expliciet beantwoorden. Je zult als architect keuzes moeten maken, maar toch ook dat geheel van vragen moeten beantwoorden. een vraag die wij in dit project expliciet wilden beantwoorden was de stedenbouw. ook de acceptatie van het gebouw door de buurtbewoners was voor ons een uitgangpunt. vandaar dat buurtplein. daarnaast vinden wij het belangrijk dat een casco uitwisselbaar is. het is de beste vorm van duurzaamheid als je een casco niet na 40 jaar moet slopen. dat weegt qua duurzaamheid zwaarder dan zonnepanelen of iets degelijks, hoe belangrijk ook. het voordeel bij dit gebouw is dat wij zijn uitgegaan van een verdiepinghoogte van 3,5 meter en een brede stramienmaat van 7,5 meter. historisch gezien passen de ruime maten ook bij de pakhuizen op die plek. de maatvoering maakt een grote diversiteit aan flexibele woningen en bedrijfsruimte mogelijk. ook naar de toekomst toe.”

27

ESO Hotel, Chili - architect: Auer + Weber (foto: Lannxess, Roland Halbe)

Beton is hot / cool* Thermische massa - de verborgen schat Door intelligent gebruik van de thermische massa van beton kan het energiegebruik in gebouwen drastisch worden gereduceerd. Thermische massa optimaliseert de voordelen van gratis zonnewarmte, vertraagt en dempt piektemperaturen en reduceert het energieverbruik voor verwarming en koeling. Door het verminderde energieverbruik draagt beton bij aan beperking van de CO2uitstoot, de hoofdveroorzaker van het broeikaseffect. Beton is dus veel meer dan een duurzaam, constructief bouwmateriaal. De bouwfysische kwaliteiten kunnen bijdragen aan een comfortabel en energiezuinig binnenklimaat.

Dat vergt een nieuwe manier van denken. Het bouwkundig en installatietechnisch ontwerp moeten worden afgestemd op het actief inzetten van thermische massa. Integratie van architectuur, constructie en klimaatinstallatie is de grote uitdaging van de komende jaren. Het Cement&BetonCentrum onplooit activiteiten om deze integratie van ruimte, materiaal en installatie te bevorderen. Door kennisontwikkeling en kennisoverdracht. Beschikbare publicaties vindt u op onze website www.cementenbeton.nl.

*) Doe de check op www.cementenbeton.nl

www.cementenbeton.nl

Cement&BetonCentrum

b:ton augustus 2008

blijvende schoonheid een belangrijk aspect van schoonheid van een gebouw is de veroudering. de esthetische vervuiling van het gebouw is in het ontwerp van de betonelementen als uitgangspunt genomen. daarom hecht tekton architekten aan een goed gedetailleerd ontwerp, waarbij rekening wordt gehouden met afstromend vuil. omdat veel aspecten die potentiële vervuiling beïnvloeden, heeft het bureau door voormalig stagiair Joost van bergen een onderzoek laten doen naar vervuiling van gevels en de daarbij gebruikte materialen. in de volgende editie van b:ton, die in het teken staat van duurzaamheid, zal dit onderzoek worden besproken.

Prefab nodig: aangezien een deel van het gebouw in het water rust, is het

Kleur- en oppervlakproeven: vooraf zijn de nodige proeven genomen om

lastig om de buitengevel te metselen, zoals aanvankelijk was bedacht. “wij zijn

de beoogde cortenkleur van het beton te krijgen en om een goede balans na de

overgestapt op een geprefabriceerde gevel, die met een kraan eenvoudig te

verschillende nabehandelingen te bewerkstelligen. ook is betontechnologisch

monteren is. niet alleen bij het water, ook aan de zijde van de drukke straat met

gekeken naar de juiste dichtheden van het betonmengsel. de architecten heb-

fietspad en bij de steeg tussen het aangrenzende pakhuis. Je hebt in dit soort

ben ook gekeken naar de potentiële vervuiling. Zo is bij de detaillering rekening

projecten toch iets anders nodig dan steigers en metselaars. we hebben geko-

gehouden met lekstromen. tevens zijn de betonelementen in de fabriek gerei-

zen voor deels zelfdragende en deels sluitende prefab betonnen sandwichge-

nigd en worden nog in het werk nabehandeld. een andere eis betrof de hoge

vels. het materiaal beton zorgt voor een zware gevel die aan de straatkant de

stelkwaliteit om het gevelbeeld met de diagonaal doorlopende lijnen te opti-

hoge geluidsbelasting opvangt.”

maliseren. Zaken die in goede handen blijken te zijn bij hoofdaannemer giesbers uit almere en de specialistische montageploeg van de betonfabrikant.

waar aan de binnenzijde van het gebouw een ‘zacht binnenmilieu’ met het nodige hout is nagestreefd, moest de buitenzijde juist een robuust uiterlijk krij-

de montage van de gevelelementen is een secuur werk, maar relatief eenvoudig

gen, een beeld dat aansluit op dat van de stoere scheepvaart. een buitenzijde

vergeleken bij de complexe uitvoering van andere constructies in het gebouw,

met een strak, formeel en eigentijds karakter. de specifiek ontworpen corten-

zoals de gigantische overbouwing van 25 meter, die rust op diagonale kolom-

kleurige prefab betonelementen met grote raamopeningen en diepe neggen

men. de contouren van het gebouw zijn met de ruwbouw helder. het lijnen-

zorgen daarvoor. Ze zijn vervaardigd door prefab betonfabrikant loveld. cok

spel zorgt tezamen met verschillende betonoppervlakken voor een beeld dat

bakker: “we hebben gespeeld met het reliëf in de gevel door er diagonale lijnen

doorlopend beweegt. cok bakker besluit: “Je ziet bij deze betonelementen wat

in te brengen. een lijnenspel in de gevel als geheel. er loopt een schuine voeg

voor fraais er gebeurt met het licht. Zoiets zie je niet bij een bakstenen gevel.

van 10 mm diepte over de facetvormige betonelementen waarbij het opper-

in de woningen ervaar je door de grote raamopeningen in de betonelementen

vlak aan de bovenzijde is gepolijst en aan de onderzijde is gezuurd. die speci-

wat er buiten gebeurt. er is heel veel gevoel met buiten als je in de woningen

fieke nabehandelingen zorgen ervoor dat je een gevarieerde uitstraling krijgt,

of bedrijfsruimten staat. ook op het plein onder het gebouw ervaar je een per-

die reageert op de weersomstandigheden. de elementen kunnen seriematig

spectief dat meegaat naar het water. simpelweg door het maaiveld geleidelijk

worden geproduceerd, omdat de lijn steeds in een bepaalde verhouding over

een meter te laten zakken naar de waterkant. dat maakt de plek en het gebouw

het element loopt, bijvoorbeeld van 1/3 naar 1/2 of 1/2 naar 2/3, zodat de be-

nog spannender. voeg daarbij de spannende betongevel en het moge duidelijk

tonfabrikant met dezelfde bekisting kon werken.”

zijn dat hier meer staat dan een gebouw. het is een gebouw met letterlijk en figuurlijk heel veel gezichten.” 29

b:ton augustus 2008

de meest gekke betonconstructies zijn mogelijk win-win-situatie tussen architectuur en materialisatie

30

b:ton augustus 2008

“het ontwerp is voor ons leidinggevend...”

Een architect heeft wellicht wel eens het gevoel dat een constructeur qua esthetica op de rem trapt, omdat het ontwerp in de technische uitwerking wordt versoberd. Met als argument de maakbaarheid, het budget of het beheer. Het Ingenieursbureau Amsterdam probeert juist een win-win-situatie te creëren tussen het ontwerp en de uitvoerbaarheid. “Het ontwerp is voor ons leidinggevend. We houden altijd de hoofdlijnen recht overeind bij de technische uitwerking. Ook wij willen de vormgeving zo mooi mogelijk maken.” door Paul engels

ing. rené koot, projectleider/constructeur bij het ingenieursbureau amster-

tieve lastenafdracht/belasting en de onderhoudsvriendelijkheid. rené koot:

dam, kortweg iba, is niet zo bang voor de grenzen van uitvoerbaarheid van

“het is natuurlijk niet zo dat wij koste wat kost een ontwerp klakkeloos vol-

civiele constructies, met name niet in materialen als beton en staal. “Je kunt in

gen. wij kijken ook naar zaken als budget, onderhoud en alternatieve con-

elk geval de meest gekke betonconstructies maken.” Zijn opleiding en eerdere

structies. maar we houden de concessies ten opzichte van het ontwerp mi-

functie als betonconstructeur komen daarbij van pas. “natuurlijk heeft elk ma-

nimaal. dat kan omdat wij het uiterste van de toegepaste materialen willen

teriaal zijn beperkingen, maar ik ben ervan overtuigd dat we veel meer uit be-

opzoeken. ook in prefab beton. dat is voor betonfabrikanten misschien min-

ton kunnen halen, bijvoorbeeld uit Zeer hoge sterkte beton. voorwaarde is wel

der aantrekkelijk, omdat die nu eenmaal liever een standaardproduct maken.

dat - de innovatieve fabrikanten daargelaten - de betonfabrikanten zich minder

maar zij zullen net als wij ‘out of the box’ moeten denken en zo meer ruimte

afwachtend opstellen. Juist ten opzichte van een materiaal als staal kan beton

moeten scheppen voor innovaties en bijzondere architectuur. die vraag zal

laten zien dat er veel, heel veel mogelijk is.”

alleen maar toenemen.”

een mooi voorbeeld daarvan is de superslanke brug van Zeer hoge sterkte

hij geeft het voorbeeld van de sluisdeur in Zhsb die iba als variant in een bestek

beton die recent in Purmerend is geplaatst. een superslank prefab betonnen

heeft opgenomen. “een uitdaging voor de prefab betonindustrie. maar ook de

brugdek van 14 x 6,5 m, dat aan de randen slechts 15 cm dik is en naar de kern

verkeersbruggen zijn dat. verkeersaders willen wij zo min mogelijk versto-

nog steeds met 30 cm zeer slank is. en dat bij die behoorlijke overspanning van

ren. dan wil je snel werken. Prefab brugdekken zijn daarbij een uitkomst. snel

14 m. rené koot legt het totstandkomingproces uit: “de gemeente Purmerend

plaatsten of inschuiven en onderhoudtechnisch gunstig vanwege de hoge kwa-

schreef een prijsvraag uit voor deze brug, die in een parkgebied dichtbij het

liteit. nu ben ik betonminded en zal het materiaal veelal in ogenschouw nemen

centrum moest komen. wij hebben als iba samen met henk meijer van kerste-

bij constructies. maar het is niet heilig. alle materialen passen wij in onze civiel-

meijer architecten daarop ingeschreven. hij heeft een sierlijke, zelfs zwierige

technische constructies toe. op het moment dat prefab beton de ontwikkeling

brug ontworpen, passend bij de parkachtige locatie. daar kon geen zware con-

volgt of zelfs voor is, neemt de kans voor toepassing in bruggen, kademuren,

structie komen. daarom kozen wij voor Zeer hoge sterkte beton, waarmee we

steigers en wegconstructies alleen maar toe.

de fragiele brug konden maken. we hebben het effect zelfs versterkt door ar-

behalve technische ontwikkelingen zijn dat ook architectonische ontwikke-

chitectonisch te spelen met de landhoofden en deze zwart te verven, waardoor

lingen. ook de civieltechnische constructies worden mooier en mooier. we

de zelfstandige slankheid van de brug wordt benadrukt. bovendien is het leu-

werken er als iba zelf aan mee. elke brug die wij bouwen is door of met een

ningwerk uitgevoerd met glasbrokken en zijn de twee lichtmasten diagonaal

architect ontworpen. dat geldt voor een bruggenfamilie op iJburg of een in-

door het brugdek geplaatst, waardoor dit nog langer en zwieriger lijkt. opti-

dividuele brug in Purmerend. architectuur is zoals gezegd leidinggevend van-

sche trucs die de ranke vormgeving maximaliseren.”

daag de dag. daar passen misschien nog wel standaardproducten bij voor het brugdek, maar voor het overige wordt creativiteit en innovatie gevraagd. met

Minimale ontwerpconcessies: de keuze voor Zhsb en prefabricage was

(Zeer) hoge sterkte beton als sleutel tot de meeste gekke en fraaie beton-

een optelsom van de gewenste slanke vorm, de vormvrijheid, de construc-

constructies.”

31

b:ton augustus 2008

sandwichelementen met

32

b:ton augustus 2008

aparte stenenvormgeving Grote prefab betonnen sandwichelementen bieden vandaag de dag veel mogelijkheden voor fraaie architectuur, bijvoorbeeld met bijzonder prefab metselwerk. Productietechnieken op het gebied van architectuurbeton, prefab metselwerk en prefab beton constructietechniek hebben elkaar de afgelopen jaren gevonden. Dit resulteert in het zorgvuldig en berekend samenstellen van grote gevelelementen in geconditioneerde omstandigheden. Elementtoleranties tot maximaal 3 millimeter op 9 meter zijn indien nodig voor het hoogwaardige eindresultaat te realiseren. Door Rob Huijben*

Optimalisatie uitvoeringsproces: Sandwichgevels zijn ontstaan vanuit

Er is voor deze aanpak gekozen omdat het bouwproces zodoende organisato-

een optimalisatie van het uitvoeringsproces. Drager en beglaasde gevel wor-

risch beter in de hand te houden is. Door intensieve werkzaamheden eerder

den gecombineerd in één element. Dit levert een rustig en eenvoudig bouw-

en op een andere plaats te realiseren, komt er meer rust voor en overzicht op

proces op, omdat een gevel elders in een fabriek wordt vervaardigd. Voor de as-

andere bouwplaatsactiviteiten. De kans op significante faalkosten op de bouw-

semblage van een sandwichgevel is geen steiger nodig, omdat het buitenblad

plaats wordt hierdoor beperkt.

immers gereed is. Voegafdichtingen worden tijdens montage van een element

De overige draagconstructie is uitgevoerd met prefab betonnen kolommen,

meegenomen en/of worden achteraf aangebracht middels bijvoorbeeld een

wanden en breedplaatvloeren. De vloer wordt in het werk de gewenste hoogte

gevelreinigingsinstallatie.

gegeven met behulp van in situ beton. In de details dienen tolerantieverschillen

Uit de praktijk blijkt momenteel dat woontorens met een hoogte van minimaal

tussen de maatvaste gevel en de overige constructie te worden opgenomen.

60 meter qua projectomvang interessant zijn voor deze methode. Bij gebouwen hoger dan 60 meter resulteert de toepassing van sandwichelementen in

Wind- en waterdichtheid: Grote sandwichelementen hebben flinke voor-

combinatie met een prefab betonnen casco in bouwtijden die 40 tot 50% korter

delen, juist door de proceskant van een project adequaat in te vullen. Het be-

zijn dan niet geprefabriceerde constructies, waarbij kozijnen, thermische isola-

werkstelligen van wind- en waterdichte gevels dwingt dit af, omdat in de hele

tie en buitenbekleding separaat in de bouw worden aangebracht.

keten van ontwerp tot en met realisatie relevante kennis, communicatie, vakmanschap en zorgvuldigheid moeten worden aangewend. Dit geldt met name

Eenvoudiger bouwproces en beperking van faalkosten: Ook blijken

voor hoogbouw, waar water - populair gesproken - zeer dun blijkt te zijn en

minder hoge gevels interessant te zijn. Een voldoende projectomvang is wel

waar het realiseren van een vochtdichte gevel dus extra aandacht vergt.

een voorwaarde. Het in aanbouw zijnde ziekenhuis Jeroen Bosch te ’s-Herto-

Bovengenoemde aspecten staan onder druk als elementen franco op het werk

genbosch is daarvan een mooi voorbeeld. De langsgevels worden uitgevoerd in

worden afgeleverd, alwaar een aannemer dichtingen tussen elementen en

prefab gevels voorzien van diverse kleuren baksteen. De betonnen binnenbla-

eventueel kozijnen en elementen verzorgt. Een intensieve samenwerking van

den zijn vloerdragend uitgevoerd. Het betreft globaal zes langsgevels van 180

partijen is nodig voor het bereiken van het gewenste resultaat.

meter, variërend in hoogte van 15 tot 30 meter. De hoogste gevelelementen

In het samenwerkingsverband Hurks Precom+ zijn wij als prefab betonfabrikant

zijn 4,2 meter en worden rechtstandig op de wagen aangevoerd. Prefab met-

in de gelegenheid om garanties te verstrekken voor wind- en waterdichtheid

selwerk zal naar verwachting ook lonen bij een vijf maal zo kleine projectom-

betreffende complete beglaasde sandwichgevels. Mits totaal door ons geëngi-

vang als bij bovenstaand ziekenhuis. Opgemerkt wordt dat bij prefabricage het

neerd, geproduceerd en geassembleerd.

repetitieaspect van elementen natuurlijk mede bepalend is voor de haalbaarheid ervan.

33

Bton Rhomatrix prefab:Opmaak 1

21-08-2008

16:08

Pagina 1

Vloeibare stabiliteit voor de prefab-industrie RheoMATRIX ® viscositeit modificerende hulpstof • Besparing op vulstoffen • Lage viscositeit • Vloeimaat 600-700 mm • Sneller storten en afwerken • Afname CO2-uitstoot • Minder kwaliteitscontrole

BASF Nederland B.V. Construction Chemicals Karolusstraat 2 Postbus 132 4900 AC Oosterhout (N.Br.) T +31-162-47 66 60 F +31-162-42 96 94 www.basf-cc.nl [email protected]

b:ton augustus 2008

Verrijking van gevel: vanuit deze bouwpraktijk zien we ook een verfijning

beide materialen zijn steenachtig, slijtvast, duurzaam en beschikken over een

van het sandwichelement ontstaan en daarmee een verrijking van een gevel.

kleine uitzettingscoëfficiënt. in potentie zijn daardoor grote voegloze buiten-

Productontwikkeling van baksteen vindt zijn toepassing in grote betonnen

bladen mogelijk.

sandwichelementen die verdiepinghoog zijn, met lengtes tot circa 9 meter. va-

baksteen kent uitgesproken kleuren en architectuurbeton zoekt meestal de

riëren met stenentypes (afgestemd op prefabricage), metselwerkverbanden,

nuance op. beton is vormvrij en metselwerk meer gestructureerd. overige ken-

profilering van het buitenblad en kleuren, het is allemaal mogelijk. het bui-

merken laat ik aan uzelf en uw fantasie over. aan producenten de uitdaging om

tenblad krijgt letterlijk en figuurlijk nog een extra architectonische dimensie

daar weer op in te spelen.

door geprofileerde bakstenen en/of door stenen naar voren en naar achteren te plaatsen.

*rob huijben is directeur van hurks delphi engineering

Architectuurbeton: ook architectuurbeton blijft zich vernieuwen. het uiterlijk van dit eerlijke materiaal wordt gevormd door geselecteerde zand- en grindfracties van gewenste natuursteensoorten. dit beton heeft een grote (detail) vormvrijheid gekregen door het zich steeds verder ontwikkelende zelfverdichtende beton. ook cementen ontwikkelen zich. bijvoorbeeld zeer witte cement bepaalt eventueel in combinatie met pigmenten mede het uiterlijk. het uiterlijk van het natuursteen komt natuurlijk pas tot zijn recht als het oppervlak wordt bewerkt. veel architecten hebben dit inmiddels op hun netvlies staan en zijn gecharmeerd geraakt van het materiaal en het brede scala aan mogelijkheden. Juist door hun inbreng worden onvermoede mogelijkheden realiteit.

Tweelingen: in een gevel of binnen een gevelelement kunnen aansprekende combinaties met prefab metselwerk worden gemaakt. Qua verschijningsvorm kunnen architectuurbeton en prefab metselwerk tweelingen van elkaar zijn in de zin van dat ze in gedrag en verschijningsvorm deels hetzelfde zijn en deels elkaar aanvullen. 35

b:ton augustus 2008

architectuursceptici snel overtuigd

roombeek

jaar later

Eind 19e begin 20e eeuw had de Enschedese wijk Roombeek een levendige textielindustrie. In de loop der tijd verloor deze aan betekenis en vervielen de textielfabrieken. Des te wranger is het dat er al vóór de vuurwerkramp in mei 2000 plannen lagen voor grootscheepse wijkvernieuwing. De daaraan verbonden sloopwerken werden voor een groot deel overbodig: een verwoestende ontploffing, die op 60 km afstand nog te horen was, veegde het meeste van Roombeek in één klap van de kaart. door liliane verwoolde

36

b:ton augustus 2008

Projectgegevens:

voorzieningen cluster roombeek, enschede

opdrachtgever:

woningcorporatie de woonplaats, enschede

aannemer:

te Pas bouw, enschede

architect:

Plus+bauplanung gmbh, neckartenzlingen (d)

hoofdconstructeur:

Pieters bouwtechniek utrecht b.v.

de wijk is inmiddels voor grote delen gerenoveerd en/of vernieuwd. wonen,

vraagd alles op alles te zetten om zo’n trap te kunnen leveren. Zij waren toch al

werken en cultuur vinden er in diverse vormen plaats. dit komt onder meer tot

in beeld om de wereld aan balkon- en galerijplaten voor dit project te leveren:

uiting in het voorzieningen cluster roombeek. hoofdwerkvoorbereider Johan

vijfhoekig, gewoon rechttoe rechtaan, met en zonder koudebrugontkoppeling,

assink vertelt: “de duitse architect is hier heel goed met de bewoners- en ge-

noem maar op. wat daar aan verschillende details uitkwam, is in overleg met

bruikerswensen omgegaan. hij heeft in diverse bijeenkomsten de mensen hun

ingenieursbureau bartels altijd tot goed werkbare oplossingen uitgedokterd.

visie laten geven over hoe dit deel van de buurt eruit zou moeten komen te zien.

uiteindelijk konden via een collega-bedrijf ook de woningscheidende trappen

daartoe heeft hij de mensen zelfs met klei aan de gang gezet. letterlijker kun je

worden geleverd. eén van de geleverde prefab betontrappen heeft tredever-

een idee niet vormgeven!”

lichting, omdat deze in het theater is geplaatst. daarvoor zijn nauwkeurige

die onconventionele benadering heeft geresulteerd in vijf gebouwblokken die

inkassingen meegestort, zodat wij de armaturen in één keer passend konden

samen steeds weer voor verrassingen zorgen. kruip-door-sluip-door gangetjes,

aanbrengen. ook precies uitgevoerd zijn de twee zes meter hoge kolommen,

vakantieparkachtige woondelen, gevarieerd en gedurfd (maar nergens opdrin-

die in het werk deels met baksteen zijn omkleed. de stekken en gaines pasten

gerig) kleurgebruik, verschillende gevelbekledingsmaterialen; het is allemaal

exact.”

zeer smaakvol aangepakt zonder vermoeiend te worden. “blijkbaar zijn ze in duitsland meer gewend met dit soort stijlelementen om te gaan. er is ook niets

Woning op het oosten: binnen valt het organische van de gebouwen op.

aan de uiteindelijke plannen veranderd, alles is zo uitgevoerd als het bedacht is.

“de architect heeft hier veel gedaan met in het zicht laten van (ruw)bouwma-

nederlandse sceptici kwamen al snel op hun woorden terug.”

terialen. niet-beklede staalconstructies, betonvloeren, veel baksteen- en houtcombinaties, dikke glaspanelen langs betontrappen, naturelzink als bekleding

Tegenstrijdige belangen: ook diverse scholen, een naschoolse opvang-

van een woning. aardig verhaal overigens, deze woning was van oorsprong

voorziening en een kinderdagverblijf maken het, met alle noodzakelijke

bedoeld als gebedsruimte. diverse kinken in kabels resulteerden erin dat deze

speelruimten en -elementen, tot een gevarieerd geheel. “al die verschillende

ruimte een woning is geworden. waarschijnlijk de enige in de regio die pal op

gebruiksdoelen maakten het voor ons een echte uitdaging,” vervolgt assink.

het oosten is gericht.”

“Zo hebben we in één van de vijf blokken een sporthal, een theater, diverse verenigingsruimten, een treinenclub, een stilteruimte, een parkeerkelder en, he-

de eindgebruikers voelen zich zeer happy in het complex. “dan hebben we het

lemaal bovenin, appartementen moeten onderbrengen. dat levert nogal wat

met z’n allen goed gedaan, zeker in een gebied waar vrij recent zo’n tragedie

tegenstrijdige belangen op waaraan je als bouwer moet voldoen. en dan heb je

plaatsvond,” besluit assink. na het gesprek lopen we even naar de plek des on-

meedenkende, oplossingsgerichte leveranciers nodig voor bijvoorbeeld unieke

heils. een tien meter grote krater met een diepte van een à twee meter herin-

woningscheidende trappen. voordat we het traject van het in dit geval peper-

nert samen met een sobere gedenksteen aan wat er op 13 mei 2000 gebeurde. in

dure maatwerk in zouden gaan, hebben we de prefab betonfabrikant vebo ge-

roombeek houden beladenheid en voortvarendheid elkaar in evenwicht. 37

Fotografie: Bert Nienhuis

b:ton augustus 2008

Innovatie zonder voorbedachte rade

38

b:ton augustus 2008

Jeroen van Schooten van Meyer en Van Schooten Architecten uit Amsterdam is

lossingen. Omdat beton in vergelijking met andere metselstenen ongelooflijk

niet alleen blij als een min of meer toevallige productontwikkeling uitkomt op

maatvast is, kun je namelijk zonder stootvoegen werken. Als je dan de brede

een product dat perfect in een bepaald project past, hij heeft ook plezier in zo’n

lintvoegen iets terug laat springen, krijg je een zeer fraai effect van hele lange

onderzoek en ontwikkeling. Beginnen met een kunststof tafelblad voor zijn

banen gevelsteen. Een schitterende gelaagdheid in een bijzonder metselver-

werkkamer en dan via schuifdeuren, wandpanelen, showvakken, winkelinte-

band. Dat is toch een ander beeld van beton dan de op menig netvlies staande

rieurs tot hele gevelpanelen van dit materiaal komen. Steeds iets uitproberen.

standaard grijze stenen of blokken.”

Steeds iets verder gaan met een mooi materiaal. Geen vooropgezette route, maar via toevalligheden nieuwe kansen aanboren voor projecten én materia-

Hongaarse inspiratie: Hij beseft dat beton nog te vaak tegen een slecht

len. Hetzelfde gebeurde met een betonnen breuksteen van MBI Beton. De ar-

imago moet opboksen. Architecten zagen betonnen (gevel)producten als

chitect die te gast was bij de betonfabriek en dan komt er zonder voorbedachte

weinig sexy. “Het was vaak een negatieve keuze: als het goedkoop moest, dan

rade een product uit dat voor een actuele vraag een oplossing biedt.

maar beton. Maar dat is natuurlijk al lang achterhaald. In de jaren vijftig werden al de mooiste producten in beton gemaakt.” Ter illustratie haalt hij een boek

Jeroen van Schooten legt uit: “We zagen in de fabriek een witte breuksteen van

uit de kast en laat halfopen ‘driedimensionale’ betonproducten uit Hongarije

30 cm. Waarom dan niet de messen op de productietafel zodanig veranderen

zien, waarmee wanden zijn gestapeld. “Producten die je standaardmatig kunt

dat je een smalle, extreem lange steen zou krijgen? We zochten namelijk op

maken, maar waarover qua vorm is nagedacht. Prachtige vormen met diepte-

dat moment voor het project NieuwPeil in Amsterdam witte gevelstenen om

werking en verrassende contouren, waarbij je de lichtval en schaduw er gratis

dit appartementengebouw een mooie en stoere uitstraling te geven. Alles is

bij krijgt. Als je nagaat dat je vandaag de dag met computer-, laser- en mal-

wit in het gebouw: galerijen, trappen, plafonds, gevels. Heel simpel, heel ge-

technieken eigenlijk alles kunt maken in beton, dan ligt daar nog een enorme

makkelijk, maar wel zeer verzorgd voor dit complex dat deels sociale huur en

uitdaging voor de prefab betonindustrie. Standaardproducten in prachtige

deels vrije huur omvat. Met Noors wit graniet in de toplaag van de stenen kon

vormen ontwikkelen. Dat moet je doen via integrale samenwerking met de

die beoogde witte kleur worden bereikt. Bovendien zou de 60 cm lange be-

beste architecten. Niet kneuterig doen, maar samen met vormgevers werken

tonnen breuksteen prachtig in het witte gevelbeeld zijn, inclusief de hoekop-

aan aantrekkelijke producten die je kunt koppelen aan reële vragen.”

Het gebeurt zomaar. Dan valt alles opeens precies in elkaar. Productinnovatie kun je eigenlijk niet sturen, aldus architect Jeroen van Schooten. “Je begint heel ergens anders en vandaar uit ontstaat een product dat uitstekend past in een architectuurvraagstuk waar je mee bezig bent. Dan wordt een betonnen gevelsteen, die men voorheen vooral toepaste omdat dit budgettair beter uitkwam, opeens een interessant en mooi product voor een hoogwaardige gebouwgevel.” DOOR PAUL ENGELS

39

b:ton augustus 2008

40

b:ton augustus 2008

Met kennis van architecten en industrie gezamenlijk esthetische, seriematige

overstekken, poorten en wat dies meer zij, is een zeer bijzondere verweven-

betonproducten bedenken. “De betonfabrikanten van deze wereld mogen

heid van gebouwen gecreëerd, naar ontwerpen van drie architectenbureaus:

niet stoppen met een voorzichtige productontwikkeling in eigen kring. Inno-

Heren 5, de Architekten Cie. en Meyer en Van Schooten. “Wij hebben dezelfde

vatieteams zouden aan de slag moeten gaan met de vele mogelijkheden van

betonsteen toegepast in de plint van onze gebouwen, omdat wij bang waren

beton. Echt, er is een megamarkt voor zulke betonproducten. Dan moet je

dat er niet zoveel licht tussen de gebouwen zou zijn. De steen ligt dan nog vers

niet moeilijk doen en innovatie beperken. Waarom nog denken in die ‘stomme

in je geheugen van het vorige project. Met deze witte steen zouden wij de licht-

steentjes’ als er zulke mooie betonvormen te maken zijn. Geef de ontwikkeling

opbrengst maximaliseren. Ook daar komt de steen geweldig tot zijn recht, te

de vrije hand. En natuurlijk zo’n product als die langwerpige breuksteen verder

midden van een keur aan gevelmaterialen zoals donkere gevelstenen en grijze

ontwikkelen.”

cementplaten.”

Maximale lichtopbrengst: Temeer daar het product zich voor uiteenlo-

Met projecten als NieuwPeil en La Grande Cour beseft Jeroen van Schooten

pende toepassingen leent. Bij het omvangrijke wooncomplex La Grande Cour

eens te meer dat de beoogde architectuur ook met andere dan gebruikelijke

op het Westerdokeiland in Amsterdam heeft Meyer en Van Schooten dezelfde

producten kan. “Maar je moet het geluk hebben dat je zo’n product kunt hel-

steen toegepast in de plint van hun gebouwdelen. Het project omvat een artis-

pen vinden. Architecten en fabrikanten hebben elkaar nodig. Ze kunnen allebei

tieke stapeling van appartementengebouwen in een dichtheid van maar liefst

hun expertise inbrengen. Dan krijg je geen vervlakking. Dan blijf je verder ont-

300 woningen per hectare. Met geledingen in gevels, hoven, binnentuinen,

wikkelen. Ook in beton. Juist in beton als ik die Hongaarse voorbeelden zie.”

Mediterraan Het project NieuwPeil is onderdeel van het herstructureringsproject Geuzenbaan in Amsterdam Nieuw West. Het woongebouw omvat een halfverdiepte garage voor 24 auto’s met daarboven 78 huurappartementen, verdeeld over acht bouwlagen. Bijna alle woningen hebben een buitenruimte in de vorm van een terras, balkon of loggia. Tevens is een bedrijfsruimte voor het GVB opgenomen, met de keerlus van tram 13 pal voor het gebouw. Aan deze tramzijde zorgt een afbakening van geweven metalen matten voor een bijzondere galerijwand. Aan de andere kant zorgen de lichtgroene glazen balkons voor een fris beeld. Ze vormen een mooie harmonie met de witte betonnen gevelsteen met hun mediterrane uitstraling. Opdrachtgever is De Key/De Principaal uit Amsterdam. Giesbers-MaasdijkenBouw uit Alphen aan den Rijn heeft het woongebouw gerealiseerd.

41

b:ton augustus 2008

de imposante skyline van Zwijndrecht

42

b:ton augustus 2008

kokon architecten uit de haag is erin geslaagd een complete metamorfose te bewerkstelligen voor flats uit de jaren ’70 en daarmee tevens een nieuwe skyline van Zwijndrecht neer te zetten. Zo zijn de bestaande flats opgewaardeerd met uitbouwen en grotere balkons en opgetopt met extra appartementen. mede door prefab betonnen penanten in rode en gele tinten is een heel ander beeld ontstaan van de flats. temeer daar tussen de flats twee nieuwe, karakteristieke woontorens zijn gebouwd, inclusief een sport- en leisurecentrum met zwembad en een parkeergarage. de woontorens vormen het hoogste punt van Zwijndrecht. nieuwbouw en bestaande bouw zorgen voor een fraai stedenbouwkundig en architectonisch samenspel. opdrachtgever is forta in combinatie met de koning wessels vastgoed. stam + de koning uit Zwijndrecht en boender en maasdam uit numansdorp hebben de realisatie op zich genomen. Zij kozen ervoor om de torens van prefab betonnen gevelelementen te voorzien - eveneens in de vrolijke kleurstelling met rode, gele en blauwgrijze betonelementen - waarmee de bouwtijd werd verkort. met name richting aanwezige bewoners bleek dit de overlast te beperken. in niets doet het beeld van de flats nog denken aan de oude situatie. (zie inzetfoto boven)

43

b:ton augustus 2008

Alternatieve bouwwedstrijd

De brug naar anders bouwen Uit de zeventien inschrijvers werden zes deelnemers geselecteerd, afkomstig

tuigende berekeningen – die dit getal ver overschreden. Het team van de TU

uit Nederland en België. De uitdaging: een brug met een overspanning van tien

Delft beloofde een belastingcapaciteit van 35.000 kg. En wie de berekeningen

meter en een zo groot mogelijke draagkracht. En dat uitsluitend met producten

volgde, kon daar geen speld tussen krijgen. Voor ons betekende dit dat we op

van fabrikant Martens uit Oosterhout, die de wedstrijd had georganiseerd. Dat

de dag van de wedstrijd moesten zorgen voor degelijk en veilig testmateriaal.

kwam neer op betonnen heipalen, platen, buizen, keerwanden, stapelblokken

De kranen moesten die dag vrij zijn!”

en allerlei buismateriaal van pvc. René du Pree, directeur van de prefab beton sectie van het bedrijf: “De bouwwedstrijd was op allerlei gebieden vergelijk-

Draagkracht: Door de bijzondere restricties waren de bouwwerken stuk voor

baar met werkelijke bouwsituaties. Ook daar gelden een programma van eisen,

stuk verrassend en onconventioneel. Sommige exemplaren deden in de verste

een prijs/kwaliteit verhouding en een tijdslimiet. Het grote verschil zat in de

verte niet meer denken aan hun conventionele broeders. Zo was één van de

destructieve afronding. Na afloop van de bouwtijd werden de bruggen net zo

bruggen volledig opgetrokken uit korte stukken pvc-buis. Deze constructie be-

lang belast tot ze letterlijk bezweken.” Met een belastingscapaciteit van 16.800

zorgde de brug een ongekende veerkracht, maar helaas een draagkracht van

kilo werd de brug van ‘Het Gras aan de overkant’ van de TU Delft het winnende

slechts 425 kilo. Het winnende ontwerp tackelde de overspanning met een

exemplaar.

vrije interpretatie op de hangbrug. Het te belasten gedeelte werd gedragen door spanbanden, die op hun beurt de krachten via heipalen naar de contrage-

Testmateriaal: Bij binnenkomst van de eerste ontwerpen viel meteen op dat

wichten leidden. Du Pree: “Het beste resultaat werd steeds bereikt, wanneer de

de deelnemers de uitdaging ongekend serieus oppakten. Du Pree: “We hadden

materialen werden ingezet waarvoor ze bedoeld zijn. Partijen die de heipalen

rekening gehouden met een belasting van ongeveer 2000 kg. Maar we kregen

inzetten op een belasting in langsrichting scoorden hoger dan partijen die de-

ontwerpen binnen - compleet met artist impressions, schaalmodellen en over-

zelfde heipaal inzetten op een dwarsbelasting.”

44

b:ton augustus 2008

Een alternatieve bouwwedstrijd voor architectenbureaus, constructeurs, bouwondernemers en universiteiten. Wie van hen kon met een beperkt assortiment materialen de sterkste brug bouwen? Het was een uitgekiende manier om innovatieve ideeën uit te lokken. DOOR LILIANE VERWOOLDE

Bouwfouten: Overigens bezweken de bruggen nooit op sterkte. Nergens was

mers, een leerervaring naar twee kanten. We hebben verbaasd gestaan over de

sprake van gebroken elementen. De kwetsbaarheid werd altijd veroorzaakt

inzendingen en de variëteit van de ontwerpen. Maar we realiseren ons nu dat

door bouwfouten in combinatie met stabiliteitsverlies. Jurylid prof. dr. ir. J.

de lat nog veel hoger kan liggen. Ik merk dat mensen uit de bouwwereld erover

Blaauwendraad van de TU Delft: “Daar heb je in de praktijk ook mee te maken,

blijven praten. Waar krijg je nog de kans om een bouwwerk te ontwerpen en

maar dan los je het op. Een basisfout zat natuurlijk bij alle partijen in de land-

dat vervolgens direct in de praktijk te beproeven? De deelnemers hebben stuk

hoofden. In de praktijk zijn deze zwaar gefundeerd. Ze vormen een belangrijke

voor stuk aangegeven dat de bouw voor hen een indrukwekkende praktijker-

basis van je stabiliteit. Maar daar was tijdens de wedstrijd geen tijd en aandacht

varing was.”

voor. Een tweede zwakke schakel bij de inzendingen was de geringe stijfheid van verbindingen. Hierdoor bezweken alle bruggen – op één na – door instabi-

Prachtvorming: Het jurylid Blaauwendraad beaamt dit: “De bouwteams zijn

liteit. Ze vielen bij belasting naar één kant. Het geheim zat dus in slimme ver-

– naast meer conventionele oplossingen – met uiterst creatieve en onverwacht

bindingen. Daarin schuilde de kracht om de stabiliteit te verhogen en daarmee

innovatieve concepten gekomen. De hersens hebben gekraakt! En Du Pree

de draagkracht. Eén van de teams maakte bijvoorbeeld uitbundig gebruik van

heeft gelijk: vergeet inderdaad niet de grote vormende waarde voor een gene-

‘Jan-Willempjes’ en ‘tyraps’ en dat met een verbijsterend resultaat.”

ratie jonge ingenieurs. In welke opleiding leer je zó integreren tussen ontwerp, berekening en uitvoering? “En dan wordt jouw constructie ook nog beproefd,”

Leerervaring: Maar is de bouwwedstrijd inderdaad een uitgekiende manier

vertelde één van de deelnemers later. “Fantastisch toch?”

gebleken om innovatieve ideeën uit te lokken? Du Pree is ervan overtuigd dat de wedstrijd deze uiteindelijk wel zal opleveren. “Het is de eerste keer dat de wedstrijd heeft plaatsgevonden. Het was wennen voor ons en voor de deelne-

45

b:ton augustus 2008

De begrippen flexibiliteit en beton hoor je maar zelden in één adem. Toch is flexibiliteit nou juist één van de meest kenmerkende eigenschappen van de prefab betonnen tunnels van Romein Beton. Dát samen met bouwsnelheid en kwaliteit. Met behulp van compleet nagespannen constructies kunnen de verwachtingen van opdrachtgevers uit de GWW-sector, railinfra en industrie worden waargemaakt, meestal zelfs worden overtreffen. DOOR FRIEDOLIN VAN GEENEN

Facts & Figures Afmetingen

inwendige breedte 5,5 / 6,5 m inwendige hoogte 3,0 m tunnellengte 60.2 m

Betonsterkteklasse / Betonsterkte

C35 / 45

Cement

CEM III A 52.5 N

Milieuklasse

vochtig

Carbonatie

XC4

Dooizouten of chloriden

XD2, XD3

Zeewater

n.v.t.

Vorst

XF2, XF3, XF4

Agressieve omgeving

n.v.t.

Zachtstaalwapening

FeB 500 HK / HKN. Door buigcentrale met KOMO certificaat.

Maattoleranties

conform tabel 1 van NEN 2889, voor de hoogte van de elementen geldt +/- 5 mm in hoogte

Malzijde

klasse A betonoppervlak conform tabel 8 NEN 6722:1988

46

b:ton augustus 2008

In Deventer volgde B:ton de aanleg van het gesloten deel van een forse fiets-

Uitgestelde start: De afhankelijkheden tussen partijen zijn groot in een pro-

tunnel onder de Henri Dunantlaan, één van de drukste invalsroutes naar de

ject als dit. Daar is iedereen zich van bewust. Als hoofdaannemer Van Spijker

stad. Om de verkeersoverlast te beperken is dan doorwerken geboden. Er was

Bouw donderdagmiddag moet melden dat het plaatsen van de tunnelelemen-

een tijdsbestek gegund van 51 uur, van donderdag ’s avonds negen uur tot za-

ten door wateroverlast en sanering minimaal twee uur vertraagd zal raken, is

terdagnacht twaalf uur. In deze periode zette de grootste mobiele kraan van

dat nog op te vangen. Helaas werd in de avond/nacht dat startpunt nog eens

Nederland maar liefst 48 prefab betonnen tunnelelementen op hun plek, werd

vijf uur opgeschoven. Ignatz: “Je zit natuurlijk met kostbaar materieel. Dat

15 kubieke meter gietmortel gemixt en verwerkt, 10 ton spanstaal verwerkt en

staat stil en kost geld. En belangrijker: de hele urenplanning van je mensen

zetten ruim dertig mannen hun beste beentje voor tot de klus was geklaard.

gaat aan het schuiven. Die zijn - ook als ze aan het wachten zijn - formeel ‘op’. Je kunt niet verlangen dat iemand shifts gaat draaien van twaalf uur of langer.

Ductubes: Ignatz Kaminski, hoofd montage van de prefab betonfabrikant

Maar aan het einde van de rit is de vertraging teruggebracht tot vijf uur. Dus

uit Dodewaard/Gorredijk en als projectverantwoordelijke ter plaatse, vertelt

mét al het schuiven, hebben we tóch nog twee verloren uurtjes kunnen goed-

op zaterdagochtend dat hij tevreden is over de voortgang van de werkzaam-

maken.”

heden. Het grote hijswerk is dan inmiddels achter de rug en de tunnelbak ligt als aan één stuk te schitteren in de zon. “Het doorvoeren van de ductubes in

Allround: “Dat er kostbare tijd gewonnen kon worden, heeft veel te maken

de gains vannacht viel niet mee over die grote lengtes,” vertelt hij. “De lucht-

met het montagepersoneel,” weet Ignatz. “We werken vrijwel uitsluitend met

slangen lieten zich niet geheel vrijwillig door de spankanalen voeren. Toch is

eigen mensen en met vaste leveranciers en onderaannemers die zó vertrouwd

het van essentieel belang dat die goed zitten,” stelt Ignatz, “want zonder de

zijn met het materieel en de werkzaamheden, dat ze vrijwel allemaal allround

afdichting van zo’n opgeblazen ductube, kunnen we niet beginnen met het

zijn. Ze kunnen dus daar bijspringen waar het het hardst nodig is. En dan maak

aangieten van de voegen. Dan zou alle mortel in de spankanalen lopen en kan

je net even wat meer meters. Opdrachtgevers weten dat van ons; dat geeft

de constructie niet worden afgespannen.”

vertrouwen dat de zaken toch wel goed komen, ook als het even tegenzit.”

47

Software voor de

Bouw

Tekla Structures Tekla Structures is Building Information Modeling (BIM) software dat het mogelijk maakt zeer gedetailleerde 3D constructies te ontwerpen en te beheersen ongeacht van welk materiaal of moeilijkheidsgraad.

(Prefab)betonbouwers

Staalbouwers

Detailleren instortdelen

Detail staalmodel

Automatische plaatsing hijsankers

Automatische verbindingen

Vele typen verbindingen

Automatische tekeningen

Automatische tekeningen

Lijsten en machinesturing

Ingenieursbureaus

Aannemers

Constructiemodel

3D modellen controleren

Overzichttekeningen

Hoeveelheden uittrekken

Principedetails staal- en beton

Botsing controle ( incl. modellen

Principe wapening

onderaannemers)

Integratie met rekensoftware

Bouwvolgorde simuleren

Constructies van het hoogste niveau Construsoft ERP Bedrijfsbeheersysteem Technische én financiële informatie in 1 systeem Alle informatie van aanvraag t/m oplevering Overzicht alle projecten Onderhanden werk

Geïntegreerde

Totaaloplossing

Uren-, Bedrijfs- en Projectadministratie

Modules Calculatie

Administratie

Offerteregistratie

Nacalculatie

Projectbeheer

CRM

Inkoop

HRM

Productie management

Documentbeheer

Planning

Agenda

W W W. C O N S T R U S O F T. C O M

b:ton augustus 2008

Tevredenheid: Desgevraagd vertelt projectleider Alfred van Spijker van hoofdaannemer Van Spijker Bouw uit Meppel dat hij zeer positief is over de samenwerking en het resultaat. “We hebben er gezamenlijk voor gezorgd dat de originele planning tóch is gehaald. Dat had ik donderdag niet durven voorspellen. Bij het graven kwam er namelijk ineens een enorme toestroom van water. Dat was niet voorzien; het grondwaterpeil zou volgens opgave veel lager staan. Toen moesten we halsoverkop een kraan regelen en damwanden slaan en pompen. Dat was even goed spannend. Maar eenmaal droog, konden we vrij vlot de ondergrond profileren, de hemelwaterafvoer aanleggen en heipalen neerleggen. Die heipalen liggen plat onder de tunnel, zodat de elementen mooi vlak liggen. Vervolgens konden de prefab betonnen tunnelelementen volgens planning worden geplaatst. En op het laatst hebben we strak achter elkaar aan gewerkt. Iedere keer als de montageploeg een gedeelte had afgewerkt, hebben wij meteen weer het zand aangevuld. De mensen hebben lange diensten gedraaid, maar iedereen hield de stemming er goed in. Dat is belangrijk op zo’n moment.

Belangstelling: De publieke belangstelling voor de nieuwe fietstunnel bij de Deventer bevolking is groot. De speciale toeschouwertribune die de gemeente liet bouwen, wordt dan ook de hele dag door druk bezocht. Vanaf een stellage van ruim drie verdiepingen hoog hebben jong en oud goed overzicht over alle werkzaamheden en de vordering van hun tunnel. Toch zal het nog enkele maanden duren voor de eerste fietser daadwerkelijk door de tunnel zoeft op weg naar de stad.

Prefab tunnels Afmetingen De prefab betonnen tunnels worden opgebouwd uit kokerelementen. De inwendige doorsnede van de elementen kan naar wens worden aangepast, standaard in stappen van 0.25 meter. De elementlengte is 1.25 meter. De wand- en vloerdikte worden per project gedimensioneerd.

Toeritten Afhankelijk van de ligging van de tunnel ten opzichte van het maaiveld kan deze worden voorzien van een frontmuur of vleugelwanden als beëindiging. Wanneer de tunnel onder het maaiveld ligt, kan deze worden voorzien van waterdichte prefab betonnen toeritten. In Deventer is gekozen voor ‘groene’ opritten; hetgeen gezien de grondwaterstand een complexe aangelegenheid is.

Detaillering Elk tunnelelement heeft standaard een glad en strak uiterlijk. Uitvoering in gekleurd of gestructureerd beton behoort tot de mogelijkheden. Desgewenst kunnen de zichtvlakken worden voorzien van een antigraffiticoating. Voorzieningen voor verlichting en hemelwaterafvoer kunnen, evenals oplegconsoles voor stootplaten, in de prefab constructie worden geïntegreerd. Voor het realiseren van scheve kruisingen zijn speciale tunnelelementen beschikbaar.

Waterdichtheid Om de waterdichtheid van de constructie te waarborgen, wordt bij de aanleg van tunnels een speciale voegconstructie toegepast, gecombineerd met een voorspansysteem mét aanhechting.

Fundatie De grondspanningen onder de prefab tunnels zijn, dankzij de uitvoering als nagespannen constructie en de grote bodembreedte, relatief gering. In de meeste gevallen kan een tunnel dan ook op staal worden gefundeerd. Wanneer de draagkracht van de ondergrond erg slecht is of wanneer grote zettingen of zettingverschillen worden verwacht is een fundatie op palen noodzakelijk. Het uitgangspunt voor een tunnelontwerp met geprefabriceerde betonnen elementen is altijd een compleet nagespannen constructie. Hierdoor ontstaat een monoliet geheel met alle daarbij behorende voordelen.

49

b:ton augustus 2008

duizenden vogels voor miljoenen automobilisten

50

b:ton augustus 2008

het is inmiddels een vertrouwd gezicht voor de automobilisten op de a2 bij ’s-hertogenbosch: het fraaie geluidscherm met het vogelmotief. alsof ze in grote zwermen voorbijvliegen. Zo’n 2.500 prefab betonelementen van 2,5 meter hoog en 8 meter lengte zorgen niet alleen voor een functionele, maar tevens voor een esthetische oplossing voor het geluid van miljoenen automobilisten die er jaarlijks voorbij rijden. architectenbureau unstudio uit amsterdam is verantwoordelijk voor het ontwerp van dit bijzondere geluidscherm, dat in opdracht van rijkswaterstaat is gerealiseerd. romein beton heeft de prefab betonelementen vervaardigd. doordat prefab beton uitermate geschikt is voor het gebruik van figuraties, kon het patroon van de vogels in reliëf eenvoudig worden verwezenlijkt. er hoefde niet te worden gewerkt met het naderhand opplakken of aanbrengen van een vogelmotief op de wand. de architect koos voor vogels omdat deze bij automobilisten een gevoel van reizen en vrijheid oproepen. het geluidsscherm moest onderhoudsarm en kenmerkend zijn, in de omgeving passen en aansluiten bij de overige plannen voor de a2 rondweg ’s-hertogenbosch. Prefab beton bood de architect de benodigde ontwerpvrijheid, zowel in vormen, reliëf, oppervlakstructuur en nabehandeling. die combinatie leidde tot het goed zichtbare vogelpatroon. een gevolg van het gebruik van patronen is dat vervuiling van een geluidsscherm minder opvalt. in het geval van het geluidscherm langs de a2 accentueert het vuil juist het vogelreliëf, waardoor de wand alleen maar boeiender wordt. ook als je er met 100 km/h voorbij snelt.

51

b:ton augustus 2008

productnieuws:

Bussen voor iedereen toegankelijk Het nieuwe haltesysteem, ontwikkeld door Holcim Betonproducten, is het antwoord op nieuwe wetgevingen en demografische ontwikkelingen die bepalen waaraan de ruim 50 duizend haltes in Nederland moeten voldoen. De bijzondere vorm van het haltesysteem – het verticale facet van zelfverdichtende beton is afgerond om de busbandwang te beschermen – en de optionele uitrusting met de ‘marker bump’ zorgen ervoor dat de buschauffeur de afstand tot het perron gemakkelijk kan schatten. Hierdoor kan hij het perron zo dicht mogelijk naderen, waardoor de passagiers gemakkelijk in- en uit kunnen stappen. De busbanden zijn uitgevoerd met een verdekte hol- en dolaansluiting en een voetplaat van ca 10 centimeter. Ingestorte schroeflussen zorgen ervoor dat de busbanden eenvoudig kunnen worden geplaatst. Het haltesysteem is ontwikkeld in samenwerking met het nationale kennisplatform voor infrastructuur, verkeer, vervoer en openbare ruimte (CROW) en diverse vervoersmaatschappijen. Het haltesysteem voldoet aan alle richtlijnen voor een goede toegankelijkheid van het openbaar vervoer voor iedereen, dus ook voor mensen met een functiebeperking of een chronische ziekte. Met de grove oppervlaktestructuur , het zwart-wit motief en de blindengeleidestrook voldoet het haltesysteem aan alle actuele kwaliteits- en veiligheideisen. Informatie: www.holcim.com

Ferrocement: flinterdun en supersterk Door continue te innoveren, flexibele maltechnieken in te zetten en gebruik te maken van de unieke eigenschappen van ferrocement, brengt Microbeton een totaal nieuwe reeks van betonproducten op de markt. De elementen zijn supersterk, flinterdun en constructief. De elementen zijn inzetbaar als betonnen planken, betonnen dorpels, luifels, holle balkonplaten, gevelelementen, meubilair en meer. De dunschalige betonelementen openen totaal nieuwe wegen binnen de betonwereld. De projectgerichte elementen trekken dan ook de volle aandacht van architecten. Deze ontdekken in de elementen met ‘lichte’ uitstraling nieuwe mogelijkheden binnen de architectuur. Tijd voor oriëntatie op prefab beton in de voorbereidingsfase. Informatie: www.microbeton.nl

Hét bruggenboek De nieuwe bruggendocumentatie ter gelegenheid van het 60-jarig bestaan van Spanbeton omschrijft alle standaardprofielen voor bruggen- en viaductbouw. De technische inhoud is gebaseerd op de jongste Europese belastingvoorschriften (Eurocode) en de ROBK-6, de jongste richtlijnen ontwerp betonnen kunstwerken. Ingenieursbureaus, aannemers, opdrachtgevers, studenten, eenieder kan met de informatie rekenen en de optimale keuze uitwerken. Als de vraag extra moeilijk is, betekent het bruggenboek de opstap naar een applicatie van de standaardprofielen om in samenwerking met de prefab betonfabrikant een specifieke oplossing te bewerkstelligen. Het bruggenboek is op te vragen via (071) 3420200 of te downloaden via www.spanbeton.nl.

52

b:ton augustus 2008

ontwerp Santiago Calatrava, tuibrug Jeruzalem

Ontwerpen in 3D Numerieke modellen zijn niet meer weg te denken uit de wereld van de constructeur (en architect). Softwareprogramma’s zijn steeds beter in staat het gedrag van constructies te simuleren. De intrede van 3D eindige-elementenprogramma’s en de toegenomen kennis over het gedrag van materialen en constructies hebben hieraan bijgedragen. CUR Bouw & Infra heeft in samenwerking met de Bouwdienst Rijkswaterstaat en de DIANA Ontwikkelings Vereniging (DOV), een publicatie samengesteld met verschillende toepassingsvoorbeelden van dergelijke programma’s. In CUR-rapport 2008-1 ‘Ontwerpen in 3D. Materiaal en constructie’ komt een groot aantal toepassers van numerieke rekensoftware aan het woord. Zij beschreven voorbeelden uit hun praktijk, die belangwekkend zijn voor een brede doelgroep. Uit de diversiteit van de voorbeelden blijkt dat numerieke modellering in 3D een wereldwijd

Najaarscatalogus NAi Uitgevers

gebruikt en onmisbaar instrument is geworden in de constructeurspraktijk. Kennis van geavanceerde rekentechnieken maakt ook het realiseren van ongewone, gecompliceerde constructies mogelijk. De publicatie kost € 50,00 (incl. BTW en verzendkosten). Voor verdere informatie: www.curbouweninfra.nl

Architectuur in de samenleving. Deze omschrijving is zo breed

bekend staat zijn eigen omgeving vorm te geven, zou kunnen transformeren.

en algemeen dat hij meteen duidelijk maakt dat er heel veel te

Het boek is het resultaat van het onderzoek naar het planologische pro-

schrijven en te vertellen is over architectuur. Dat is ook het geval.

gramma voor de Olympische Spelen in Nederland in 2028, uitgevoerd door de

Daarom verwijzen wij graag naar de Najaarscatalogus 2008 van

Academie van Bouwkunst Rotterdam en het Berlage Instituut, in samenwer-

NAi Uitgevers, waarin een dertigtal interessante architectuur-

king met het Rotterdamse architectenbureau MVRDV en het NAi. De uitgave

publicaties zijn opgenomen. Stuk voor stuk uitgaven die kennis

van het boek wordt ondersteund door de tentoonstelling NL 28 Olympisch

bieden en sturing geven in uw volgende architectuuropgave. Het

vuur in het NAi van 31 mei t/m 21 september 2008. In Eiland 7, Berichten uit

voert te ver om ze allemaal te bespreken. Daarvoor moet u even

de nieuwbouwwijk gaat auteur Theo Baart op zoek naar het recept voor een

kijken op www.naipublishers.nl.

Hollandse nieuwbouwwijk. Is nieuwbouw vergelijkbaar met fastfood? Moet alles er hetzelfde uitzien of kan het anders? En als je afwijkt van de gebaande

Een tweetal lichten wij eruit: De publicatie NL 28 Olympisch

paden, wat gebeurt er dan? Eiland 7 laat zien dat het uiteindelijk resultaat

vuur, Spelen met toekomst, van de auteurs Winy Maas, Marc

door allerlei banale factoren wordt bepaald en vertelt aan de hand van een

Joubert, Tihamér Salij en Ole Bouman. NL 28 Olympisch vuur

markant voorbeeld het algemene verhaal over het ontstaan van woonwijken.

tovert de lezer met een reeks spectaculaire visies voor hoe de

Het resultaat is een verrassend portret van de Nederlandse middenklasse in

Olympische Spelen Nederland, een land dat er van oudsher om

haar vertrouwde biotoop: de nieuwbouwwijk.

Richtlijnen leidingen in breedplaatvloeren Installaties in woningen en gebouwen worden steeds belangrijker. Breedplaatvloeren en installaties gaan uitstekend samen. In de druklaag worden onder andere leidingen van elektra, water, ventilatie en riolering ingestort. Een recent verschenen publicatie biedt richtlijnen voor het optimaal opnemen van leidingen in breedplaatvloeren. Ze zijn ontwikkeld door de Stichting Promotie Breedplaatvloeren en de STUBRE. De digitale brochure (pdf document) kunt u downloaden via www.breedplaatinfo.nl

53

colofon:

Redactiecommissie:

Bladmanager: Kostas Sfirtsis

mevr. H. de Kruijf

Traffic: Marloes Boogaard

ing. W.G. van der Garde ing. S.J. de Boer

Concept/vormgeving & productie:

BFBN

R. Heijnen

Volcano Creatieve Communicatie

Postbus 194

drs. ing. B.J.W.M. van Melick

Marieke van Leijenhorst, Betine van de Water,

3440 AD Woerden

ir. A.P. Pielkenrood

Victor de Zeeuw

tel:  0348 484484

C. Zwijsen

Advertentie exploitatie:

fax: 0348 484450 e-mail: [email protected]

Aan B:ton werkten mee:

Volcano Creatieve Communicatie

internet: www.bfbn.nl

Auteurs: Paul Engels

Postbus 4768

Liliane Verwoolde, Friedolin van Geenen,

4803 ET Breda

Secretariaat:

Frans Bos, Dick Hordijk, Rob Huijben

tel: 076 560 88 44, fax: 076 560 88 40

BFBN, drs. J.M. van der Wurf

Bob Postma

Uitgever: Hoofdredactie: Paul Engels

Volcano Creatieve Communicatie

Fotografie/illustraties:

 

Postbus 4768

Henk Snaterse, Joke Vos, Dondigi

Redactie: Volcano Creatieve Communicatie

4803 ET Breda

Markéta Jiroušká, Bert Nienhuis, Geerars

en BFBN

tel: 076 560 88 44, fax: 076 560 88 40

Allard van der Hoek, Jeroen Musch

0REFABULEUS BOUWEN (URKSPRECOMISEENSAMENWERKINGSVERBANDVAN VIJF BEDRIJVEN BEHOREND TOT DE (URKS GROEP 7IJ RICHTENONSOPGROOTSCHALIGEBOUWPROJECTEN WAARIN EEN ZEER VERGAANDE MATE VAN PREFABRICAGE VOOR ONZE KLANTEN ERG RENDABEL GEBLEKEN IS $UURZAAM COMFORT STEIGERLOOS BOUWEN BOUWTIJDVERKORTING @POSTZEGELLOCATIES ONTWERP TOT EN MET MONTAGE CASCO INCLUSIEF VOORAF BEGLAASDE EN ZELFS PREFAB VAN ZONWERING VOORZIENE GEVELS HET ZIJN ALLEMAAL TERMEN DIE OP HET CONCEPT 0RECOM 'EVELSš VAN TOEPASSING ZIJN 5 KUNT ONS INSCHAKELEN VANAF DE INITIATIEFFASEOFUITERLIJKDEFASEVANVOORLOPIGONT WERP 6OOR ARCHITECTEN ZIJN WIJ EEN GEWAARDEERDE INTEGRALE SPARRINGPARTNER WAAR HET GAAT OM DE ONTWIKKELING VAN BOUWWERKEN WAARBIJ DE GEVELS UITGEVOERD WORDEN IN HOOGWAARDIG BETON OF GEPREFABRICEERDMETSELWERK

#ONTACTPERSOON2ON6ONKEN 4 

INFO HURKSPRECOMPLUSNL WWWHURKSPRECOMPLUSNL

Aansluiting met zekerheid. HALFEN koudebrugonderbrekingen bieden economische en zekere balkonaansluitingen.

Constructief verankerd DEMU rekenprogramma

M

et het HALFEN koudebrugonderbrekingssysteem HIT hebt u alle balkonsituaties onder controle, zowel in bouwfysisch als in economisch opzicht. KOMO attest-met-productcertificaat HIT-koudebrugonderbrekingen worden geleverd onder KOMO attest-met-productcertificaat nr. K22459. Voor elk project levert de engineerafdeling van Halfen b.v. u kosteloos een vrijblijvend verankeringsvoorstel op maat aan.

voor boutankers volgens CUR 25 nú GRATIS te downloaden van onze website!

CUR25

1988

Zie omslag Economisch en eenvoudig te berekenen Ons softwareprogramma ondersteunt u bij de toepassing. Door combinatie van 1 m-elementen met 20 cm-modules wordt de capaciteit optimaal benut. Het softwareprogramma en de Nederlandse documentatie kunt u gratis opvragen bij Halfen b.v.

De constructieve systemen van DEMU zijn zonder meer een begrip. Neem nu de bekende

1980-P

tal van uitvoeringen en afmetingen. Steevast uit voorraad leverbaar. Bovendien zijn ze door

Flexibel – in alle opzichten De gestandariseerde 1 m-elementen en 20 cm-modules zijn bij alle balkonbreedtes te combineren. Ook zijn alle standaard- en speciale typen in brandwerende uitvoering F90 leverbaar.

onafhankelijke instanties door en door getest. En meer dan akkoord bevonden. Als het om

1985

Thermische scheiding in de vloersituatie door het HALFEN HIT-element

Veel argumenten met één resultaat: HALFEN-DEHA biedt veiligheid, betrouwbaarheid en efficiency voor u en uw collega’s.

en erkende bout- of staafankers. Die zijn er in

3010

constructieve verankeringen gaat, is het dus niet zo gek dat in de bouw steeds te horen is:

‘t is VAST ... van DEMU DEMU Metaalindustrie B.V. Atoomweg 1, Postbus 8486, 3503 RL Utrecht

Halfen b.v. · Postbus 3 · NL-7468 ZG Enter Tel.: (0547) 38 30 30 · Fax: (0547) 38 30 35 · www.halfen.nl

Tel.: (030) 241 24 21 • Fax: (030) 241 44 69 E-mail: [email protected] • Internet: www.demu.nl