Zesde bis-architectuurwedstrijd Thema: ‘Een nieuw leven voor villa’s en fermettes’ Voor het zesde opeenvolgende jaar organiseerde bis een architectuurwedstrijd. Na ‘Recente renovaties’ (2009), ‘Recente duurzame projecten’ (2010), ‘Buiten in de binnenstad’ (2011), ‘Wonen en werken’ (2012) en ‘Wonen in appartementen’ (2013) was het thema van 2014: ‘Een nieuw leven voor villa’s en fermettes’. Thema 2014 Op het einde van de vorige eeuw droomde Vlaanderen zich een eindeloos landschap bijeen van villa’s en fermettes. Het vrijstaande huis met de wagen ervoor was het geprefereerde woonbeeld bij de welstellende, hardwerkende middenklasse. Na 40 jaar en twee generaties later hebben de tuinen vaak aan kwaliteit gewonnen maar zijn de woningen aan een grondige vernieuwing toe. De originele bewoners ruilen de suburbane panden voor vlotter bereikbare, kleinere en onderhoudsluwere woongelegenheden. Jonge gezinnen trekken opnieuw de buitenwijken in en besteden veel tijd en energie aan het aanpassen en renoveren van het huis aan de hedendaagse eisen en normen. De bouwwoede uit de jaren 1960 tot 1990 bracht weliswaar een zekere verscheidenheid aan modellen voort, toch waren de meeste gebaseerd op standaard-plannen van een ‘sleutel-op-de-deur’-bedrijf. Zelden werd er rekening gehouden met de oriëntatie, de isolatie beperkte zich tot het minimum en een gevoeligheid voor de context van de woning was ver te zoeken. Er ligt aldus een grote en boeiende uitdaging in het actualiseren van die bestaande woontypes in de stedelijke rand. bis koos voor deze zesde architectuurwedstrijd het thema ‘Een nieuw leven voor villa’s en fermettes’.
Hoe kunnen deze woningen deskundig gerenoveerd, eventueel hertekend en heringedeeld worden zodat ze beantwoorden aan de hedendaagse eisen en normen? Hoe kunnen ze op een duurzame, innovatieve én aantrekkelijke manier tegemoet komen aan onze huidige behoefte aan wooncomfort en levenskwaliteit? Wedstrijdcriteria De architectuurwedstrijd peilde naar boeiende en architecturaal relevante villa’s of fermettes die recent een nieuw leven kregen. De projecten moesten beantwoorden aan volgende criteria: - Het moest gaan om de renovatie van een woning die oorspronkelijk een vrijstaande villa of fermette was, of eventueel een ‘haciënda’, een rustieke bungalow ... gebouwd in de periode +- 1960 - 1990. - Gelegen in België. - Gerenoveerd tussen 2010 en 2014. - Uitsluitend voor residentieel gebruik. - De werken werden uitgevoerd door één of meer aannemers. Recordaantal inzendingen De bis-architectuurwedstrijd is sinds zijn ontstaan in 2009 uitgegroeid tot een begrip. De jaarlijkse keuze voor wedstrijdthema’s met een actuele relevantie is daaraan natuurlijk niet vreemd. Dat vertaalt zich in een groeiend aantal inzendingen, met dit jaar voor het eerst meer dan 50 projecten! Het thema ‘Een nieuw leven voor villa’s en fermettes’ spreekt duidelijk veel architecten aan. De kwaliteit van de ingezonden ontwerpen varieerde volgens de jury van eerder gewoon over behoorlijk tot uitstekend. Zoals de vorige jaren was er een mooie geografische spreiding van de deelnemers. DE JURY De jury bestond dit jaar uit: Kris Coremans, ir.-architect en landschapsarchitect ssa/xx -Architecten, Vakgroep Architectuur & Stedenbouw – Universiteit Gent Hans Lust, architect, zaakvoerder L.U.S.T. Architecten, Vakgroep Architectuur & Stedenbouw – Universiteit Gent Veerle Wenes, zaakvoerder valerie traan gallery Algemene vaststellingen - De ingezonden ontwerpen kunnen grosso modo worden ingedeeld in drie categorieën: typische sleutel-op-de-deurwoningen die door de architect grondig geactualiseerd werden; woningen die reeds een architecturale waarde bezaten maar dringend aan de huidige comfort- en energienormen moesten aangepast worden; en bouwsels met een lange en onduidelijke bouwgeschiedenis die radicaal hertekend werden.
De architecten grijpen de transformatie-opdracht aan om in te zetten op een toegevoegde architecturale kwaliteit of juist op het behoud ervan. - Een aantal projecten beperkte zich tot het louter aanbouwen van een volume bij de oorspronkelijke woning of tot het volledige herbouwen van het bestaand volume. De jury beoordeelde deze ontwerpstrategieën als minder relevant binnen het thema van de wedstrijd omwille van de negatie van het gegeven. - In zo goed als alle projecten stond de beleving en de bereikbaarheid van de privé-tuin centraal. Dit resulteerde in enkele interessante functieverschuivingen en boeiende ruimtelijke oplossingen binnen de bestaande woningen. Om een antwoord te bieden op de privacy in de buitenruimte worden meer en meer woningen uitgerust met inpandige terrassen. - De actuele eisen op het gebied van geluids- en thermische isolatie; energieprestatie en ventilatie vereisen inventieve technische ingrepen bij de renovatieopdracht. Enkele projecten halen daarbij de laagenergie- tot zelfs passiefhuisstandaard. - Vanzelfsprekend gaat veel aandacht naar het uitbreiden en moderniseren van de uitrusting van de woning. De nieuwe keuken wordt zo vaak het hart van het huis en meerdere kamers worden uitgerust met een eigen sanitair. - Algemeen is er een tendens om de binnenruimte efficiënter te gebruiken. De planschema's uit de vorige eeuw worden grondig omgeworpen. Een te grote inkomhal wordt rechtstreeks op de leefruimte betrokken en te kleine trappenhuizen worden opengebroken. Door het gebruik van grotere glasoppervlakken worden de ruimtes diep in de woning intensiever benut. Waar in het originele plan de garage soms meer oppervlakte innam dan de leefruimte, wordt het evenwicht tussen leefruimte en dienstruimte hersteld. Het ziet ernaar uit dat de stijlfiguren uit de vorige eeuw opnieuw een bron van inspiratie zijn: platte daken; overhangende luifels en contrasterende texturen; uitgesproken materiaal- en kleurgebruik. Deze projecten staan in schril contrast met de minimalistische witte woondozen van de veelvuldig gepromote nieuwbouwprojecten.
DE LAUREATEN De jury kijkt voor de beoordeling van de projecten in de eerste plaats naar de manier waarop het project een antwoord geeft op de vraagstelling van de bis-wedstrijd: hoe kunnen villa’s en fermettes, gebouwd voor en door de vorige generaties, afgestemd worden op de hedendaagse eisen en normen in verband met woonkwaliteit? Daarbij peilt de jury naar innovatieve modellen en ontwerpstrategieën die in staat zijn om binnen het gegeven van een bestaande woning aantrekkelijke en fascinerende architecturale ingrepen te ontwikkelen. Een bijzondere aandacht gaat uit naar de planorganisatie en de circulatie, de duurzaamheid van de voorgestelde oplossingen en de detaillering.
De jury stelt vast dat er ook dit jaar heel wat hoogwaardige realisaties werden ingediend. Hieruit zijn 5 laureaten geselecteerd die elk voor een specifieke vraagstelling een markant project kunnen voorleggen. Omdat zowel de opdracht als de context van de selectie erg uiteenlopend zijn, wordt geen rangorde tussen de laureaten vastgelegd. Deze 5 geselecteerde projecten worden tijdens bis tentoongesteld in hal 7.
Kleiner volume en toch meer bruikbare ruimte Architect: Els Claessens en Tania Vandenbussche, Gent www.ectv.be Het project Deze vrijstaande woning werd begin de jaren ‘60 al een eerste keer - niet echt doordacht - verbouwd. Ze werd toen achteraan uitgebreid met een keuken en badkamer. Die aanbouw nam het zonlicht weg en het contact met de tuin was onbestaand. Aan de straatkant werd nog een volume toegevoegd met een overmaat aan circulatieruimte. De vraag van de nieuwe eigenaars (een gezin met 3 kinderen) naar meer leefruimte en een betere relatie met de tuin had makkelijk opnieuw kunnen leiden tot een uitbreiding van de woning. De architecten kwamen uiteindelijk tot een kleiner volume met toch meer bruikbare ruimte. Het hoofdvolume met zijn karakteristieke hellende dakvorm werd behouden, de aanbouw achteraan afgebroken. Zodoende komt er langs de tuinkant opnieuw royaal zonlicht binnen en krijgen de woonkamers weer contact met de tuin. De inkom bevindt zich niet langer in de voorgevel, maar is verplaatst naar de zijgevel. Door meer centraal in de woning binnen te komen, kwam er plaats vrij voor een extra kamer vooraan en wordt het aandeel van de circulatieruimte beperkt. De bestaande kamers werden geoptimaliseerd door een herschikking van ramen en binnendeuren. Aan de zijgevels en de achtergevel is gelijkvloers een nieuwe, dunne schil toegevoegd die, afhankelijk van de noodzaak, luifel is (aan de inkom en aan het terras), zenitaal licht geeft (boven het keukenaanrecht) of de proporties van de bestaande kamers verbetert (in de leefruimtes aan de tuinkant en in de berging). Er werd van de gelegenheid gebruik gemaakt om de volledige bouwschil te isoleren en de gevel te vernieuwen. Er is nu een subtiel onderscheid tussen de 'plint’, het gedeelte tot aan de bovenkant van de gelijkvloerse ramen, en het gedeelte daarboven. Alle metselwerk is uitgevoerd in lichtgrijze baksteen: de plint vlak in combinatie met geschilderd houten schrijnwerk, daarboven in reliëf met grijs aluminium schrijnwerk. Het contrast tussen het gelijkvloerse, oranje schrijnwerk en de monochrome, grijze uitvoering van baksteen, beton en aluminium daarboven versterkt de link tussen de leefruimtes en de tuin.
Wat overtuigde de jury? - Het respect voor het originele huis. De thema's van het architectuurproject worden afgeleid uit de verhoudingen van het hoofdvolume. - De intelligente keuze voor het herschikken van de circulatie en de woonruimtes waardoor het volume van de woning beperkt blijft. - De sterke relatie met de buitenomgeving. - De noodzaak om de gevel te isoleren, geeft aanleiding tot een boeiend gevelontwerp met mooi gedetailleerde metselwerkverbanden. - Het project getuigt van een grote beheersing in zowel verhoudingssystemen als in materiaalgebruik en detaillering.
Terugkeer naar de oorspronkelijke architectuur Architect: UR architects, Antwerpen www.urarchitects.com Het project De bestaande woning werd vroeger al enkele keren verbouwd. Sommige ruimtes, zoals de zolder, werden niet of nauwelijks gebruikt en gaven bouwfysische problemen. Na onderzoek werd besloten de woning grotendeels te herstellen in de staat van het oorspronkelijke ontwerp (architect Arthur Degeyter) en uit te breiden met een extra volume op de plaats van de voormalige garages. Daarnaast moesten de nodige aanpassingen meer licht in de woning brengen zonder aan de hoogstammen te raken. Binnen werd het een en ander gereorganiseerd zonder al te veel constructieve ingrepen. Er werd plaats gemaakt voor de uitbreiding van de gang tot in de nieuwe keuken. Die gang werd ook in verbinding gebracht met de westgevel en de inkom. De slaapkamer en bergruimte in de zuidgevel werden samengevoegd zodat alle functies een ruimte opschoven: de keuken werd bergruimte, de eetkamer werd keuken, de woonkamer werd eetkamer. Een extra volume met de nieuwe woonkamer geeft de woning een nieuw gezicht. De carport en berging werden half uitgegraven, de woonkamer en werkhoek bevinden zich een half niveau hoger dan de eetkamer. Via een helling in het terrein staat de woonkamer in contact met de tuin aan de westkant en met de lager gelegen bestaande woning. De werkhoek biedt uitzicht op de voortuin in het noordoosten. Tuin en woning haken nu op elkaar in en complementeren elkaar.
De gesloten gevels zijn bekleed met donkere halfronde houtprofielen en alterneren met openingen van vloer tot plafond. De omzomende uitgravingen en ophogingen sluiten hierop aan. Wat overtuigde de jury? - Het project illustreert de geschiedenis van een 20ste-eeuwse villa: oorspronkelijk een modernistische woning, omgebouwd tot een fermette met hellend dak en recent in ere hersteld zonder dat het hier om een strikte restauratie gaat . - De verbouwing erkent de inzet van de oorspronkelijke architectuur en werkt daarop verder zonder te vervallen in een loutere stijloefening. De aanpassingen aan het originele volume blijven traceerbaar en herkenbaar door het gebruik van uitgesproken hoogteverschillen en materialen. - De nieuwe elementen spelen door hun positie in op de nu volgroeide tuin, de verbanden met de omgeving zijn verrassend en maken dankbaar gebruik van de topografie van het terrein.
Architecturale acupunctuur Architect: dmvA architecten, Mechelen www.dmva-architecten.be
Het project In een bosrijk recreatiegebied rond het Rommersven in Brecht stonden vakantiewoningen te koop. Door de omvorming van recreatiedomein tot woongebied maakten vele van de 'zwarte bouwsels' - vaak in erbarmelijke staat - plaats voor nieuwbouwwoningen. Maar hier niet. Niet alleen uit respect voor de in 1969 door Fried Verschueren ontworpen A-frames, maar ook uit overtuiging dat deze tentachtige constructies hier precies op hun plaats staan en de relatie met de locatie en het ondiepe meer versterken, werd besloten het vakantiehuisje aan te kopen, te behouden en te renoveren. Vrij snel in het ontwerpproces werd duidelijk dat de bestaande oppervlakte (54 m2) ontoereikend was om de woon- en werplek te organiseren. De architecten geven de wens naar een uitbreiding met een werkruimte, een logeerkamer en een sanitaire cel vorm in een eenvoudige glazen vleugel. De voorgeschreven totale woonoppervlakte van 80 m2 wordt hierbij niet overschreden. De aanbouw wordt licht opgetild vanuit het maaiveld om er een zwevend karakter aan te geven en zo de continuïteit met de omliggende natuur en het nabijgelegen meer te versterken. Lange, kozijnloze glaspartijen over de volledige verdiepingshoogte, accentueren de intentie van een lichte structuur die zicht slechts puntsgewijs in het maaiveld verankert. Blootgelegde spantbenen, typerend voor het prisma-vormige hoofdvolume, markeren de overgang naar de nieuwe ruimte en weerspiegelen het verticale spel van de
boomstammen. De nieuwe constructie reflecteert het ritme van de spanten en vormt de basis voor de interieurelementen. Tussen inkompartij en eet/werkruimte ontdubbelt de scheidingswand zich tot een badkamer. De verdiepingshoge raampartijen werpen het beeld van de omgeving diep in de woning. De uniforme behandeling van het interieur accentueert de lichtheid van de structuur in contrast met de natuurlijke omgeving. Wat overtuigde de jury? - De architecten valideren de bestaande draagstructuur en weten, op een intelligente manier, deze in te zetten bij de uitbreiding. - Het ritme van de spanten organiseert consequent zowel de schil als het interieur van de woning. Het geheel krijgt daardoor de precisie van een meubelontwerp. - Dit project toont met overtuiging dat vanuit een grondige observatie van de bestaande context met beperkte middelen woonkwaliteit kan afgeleverd worden. - De uniforme behandeling van het interieur compenseert de eerder beperkte woonoppervlakte en versterkt de beleving van de buitenomgeving. - In de grondige verandering van tijdelijk naar permanent verblijf, blijft iets van de voormalige uitstraling van een vakantiehuisje hangen. 1 WONING WORDT 3 WONINGEN Architect: DDM architectuur, Kortrijk www.ddmarchitectuur.be Het project Deze verbouwing formuleert een architecturaal antwoord op een steeds pertinenter wordende vraag: wat te doen met de vele overmaatse naoorlogse woningen enerzijds en de wens van de overheid om de woondensiteit te verhogen in de stedelijke omgeving anderzijds? De bouwtechnische toestand van het gebouw en de staat van het terrein noodzaakte een grondige sanering. In de voorstudie wordt de draagkracht van het terrein vastgelegd op 3 woningen. Het gebouw wordt voorzien van nieuwe toegangen, georganiseerd langs een circulatie-as en een patio in het midden van het pand. De wens van de opdrachtgever om te investeren in lage-energiehuurwoningen, wordt bereikt door een uniforme isolerende bekleding met zink op daken en gevels. De verbrokkelde bestaande toestand is, door het verleggen van een aantal daklijnen, omgevormd tot één sterk volume. De afwerking met donker zink doet het bouwvolume opgaan in de groene omgeving. Met dit project wordt de densiteit van dit perceel verdrievoudigd zonder aan privacy en woonkwaliteit in te boeten.
Wat overtuigde de jury? - Het project levert een boeiend model af voor de overmaatse bouwsels op te ruime kavels. - In de evenwichtsoefening tussen privaat en collectief worden aantrekkelijke keuzes gemaakt. De verhouding tussen de eigen woonunit en de gemeenschappelijke delen van het project zijn evenwichtig en ondersteunen de samenhang van het architecturaal project. - De 3 woningen zijn compact en functioneel georganiseerd, er is veel aandacht voor de eigenheid van elke woning en de schikking van de woonprogramma's laat toe om levenslang te wonen. - De architecten gebruiken de eigenschappen van het terrein oordeelkundig: zo is de oorspronkelijke grote tuin collectief maar beschikt elk gezin over een individueel terras en een private buitenruimte zonder inkijk. - De bestaande volumes worden grotendeels behouden, het nieuwe dak en het gebruik van één materiaal, houden het project samen. De staande naden van de donkere zinkbekleding zorgen voor een sterk grafische behandeling van de bouwschil. - In een versnipperd voorstedelijk landschap is een dergelijk project een verademing en een duurzame renovatie in de echte betekenis van het woord.
Vakantiewoning met respect voor de jaren ‘60 Architect: OYO.IS/OPEN.Y.OFFICE, Gent www.oyo.is
Het project Dit huis werd in 1961 ontworpen door architect Peter Callebout. Hij realiseerde nog een aantal andere woningen in deze wijk, waaronder ook zijn eigen woning. Het oorspronkelijke huis wordt gekenmerkt door strenge eenvoud en een organische relatie met het omringende landschap. Daar waar het uitgangspunt voor de renovatie aanvankelijk de impact op het originele ontwerp wenst te beperken, eiste het bouwprogramma een grondige aanpassing. Uit deze ogenschijnlijke onverenigbaarheid komt een bijzonder ontwerp voor. Om de nodige extra ruimte te realiseren, hebben de architecten in de diepte gewerkt en de uitbreiding verborgen onder een duin. Voor het huis ligt een bunker, op maat gemaakt, als bergruimte voor de fietsen. De hellende lijn van de bovenkant loopt evenwijdig met het dak van de oorspronkelijke woning. Achteraan het huis ligt, rond een patio, een ondergrondse verdieping met de slaapkamers en badkamer.
Opmerkelijk is de manier waarop dit huis verankerd wordt aan de omgeving. Hellende daken verdwijnen in het zand en de duin wordt tuin. Toegangspaden liggen als lopers op de duin. De houten bekleding van de voorgevel is vervangen door glas. De garage is nu een kinderkamer. Doorheen het hele project zindert de fascinatie voor de stijl en de geest van de vormgeving uit de jaren ‘60: het kleurgebruik, de wisselende texturen en het spel van de niveauverschillen combineren de vormexperimenten uit de vorige eeuw met de lichtheid van een permanente vakantiesfeer. Wat overtuigde de jury? - Het werk van Callebout bezit uitzonderlijke architecturale kwaliteiten, deze originele woning had zonder meer gerekend kunnen worden tot het patrimonium van de 20ste eeuw. De architecten bespelen met dit verbouwingsproject een andere tactiek waarbij een strikte restauratie in vraag wordt gesteld en het origineel eerder als beslissingskader voor de ontwerpopties dienst doet dan als een onaantastbaar gegeven. Vanuit het planschema en de bestaande architecturale thema's worden nieuwe elementen gevormd. Deze strategie toont aan dat een woning door de tijd heen kan evolueren zonder haar initiële kwaliteiten te verliezen. - Het respect voor de architectuur van de jaren ’60 geeft aanleiding tot nieuwe vormexperimenten, leidt tot verrassende zichten en een intensiever gebruik van de tuin. - Ondanks de aanzienlijke uitbreiding van het woonoppervlak is de impact van het bouwvolume beperkt en de connectie met de natuurlijke duinen aanzienlijk versterkt. -------------------------------------------------------------
