Jaarverslag 2011
Woord vooraf
Geachte dames en heren, Deze ‘gids’ is het jaarverslag over 2011 van Stek – stichting voor stad en kerk – in Den Haag. Het verslechterende economische klimaat heeft er ook in Den Haag voor gezorgd dat de armoedeproblematiek is toegenomen en de levensomstandigheden van mensen met een uitkering of zonder geldige papieren en anderen aan de onderkant van de samenleving zijn verslechterd. U zult in dit verslag kunnen lezen welke invloed deze ontwikkelingen hebben gehad op ons werk. Dat werk doen wij in opdracht van de Protestantse Gemeente te ’s-Gravenhage (PGG) en in het bijzonder de Diaconie van de PGG. Maar ook de Gemeente Den Haag is bij tal van projecten van Stek betrokken. Er zijn nog tal van andere opdrachtgevers en het werk wordt mede mogelijk gemaakt door subsidies en bijdragen van fondsen, waarvoor wij zeer erkentelijk zijn. Ook bedanken wij onze bijna 800 vrijwilligers die op allerlei manieren het werk van Stek in stad en kerk helpen uitvoeren. Zonder hun inzet zou Stek niet bestaan. 3 Voor het derde achtereenvolgende jaar moest de Diaconie bezuinigen, wat voor enkele projecten heeft betekend dat zij niet konden worden voortgezet. Maar daarnaast konden we gelukkig ook nieuwe initiatieven nemen en nieuwe projecten starten die bijdragen aan de kwaliteit van het samen leven in de buurten en wijken van Den Haag. Wij hopen dat u dit verslag met plezier en instemming zult lezen en houden ons als altijd aanbevolen voor opmerkingen en vragen. Met vriendelijke groet, namens Stek Drs. Ries Smits voorzitter bestuur Drs. Ineke Bakker directeur
Waar Stek voor staat Stek wil mensen stimuleren om zich met elkaar te verbinden en elkaar te beschermen, elkaar te versterken en te bezielen. Wie honger heeft voeden, wie dorst heeft te drinken geven, vreemdelingen huisvesten, naakten kleden, zieken verzorgen, gevangenen bezoeken en de doden begraven – de aloude ‘zeven werken van barmhartigheid’ zijn in een stad als Den Haag aan de orde van de dag. De woorden van Jezus van Nazareth die er de bron van vormen, klinken in onze stad elke dag als nieuw. Zij vormen de bezieling en het bestaansrecht van Stek, stichting voor stad en kerk, uitvoeringsorganisatie van de Diaconie en de Algemene Kerkenraad van de Protestantse Gemeente te ’s-Gravenhage (PGG) en de classes Den Haag. Stek werkt ook voor andere opdrachtgevers, zoals de gemeente Den Haag, en werkt waar mogelijk samen met andere organisaties en fondsen.
4
Den Haag: stad van recht en vrede. Grote woorden, maar we kunnen eraan werken in de buurten en wijken van de stad. Voor Stek tellen mensen, vooral kwetsbare en bedreigde, gemarginaliseerde en stemloze mensen. Stek heeft projecten in de stad en locaties in buurten en wijken, waarin ruim 40 professionals samen met bijna 800 vrijwilligers die mensen proberen te bereiken, zodat zij zich met elkaar verbinden en elkaar beschermen, versterken en bezielen. Bij Stek heerst een sterk besef dat op krachten komen en zichzelf opnieuw ontdekken en ontwikkelen verre te verkiezen zijn boven afhankelijk zijn en steun ontvangen. Dankzij haar uitgebreide netwerken, niet het minst dat van de protestantse wijkgemeenten, zoekt Stek mensen op tot in de haarvaten van de samenleving. En dankzij haar eigen deskundigheid en haar kennis van het stedelijke welzijnswerk (en van de lacunes daarin) is Stek in staat mensen te stimuleren om zich weer op te richten, uit hun isolement te komen en dankzij herwonnen zelfvertrouwen weer bezield te raken, moed te vatten om op hun beurt weer anderen te kunnen inspireren. Zo ontstaan nieuwe bezielde netwerken en nieuwe saamhorigheid in de buurten en wijken van onze stad.
5
De mensen van Stek – professionals en vrijwilligers – zijn vanuit de kracht van de levende christelijke traditie in hun werkwijze veelzijdig en flexibel, trots op hun talenten en kracht, maar ook kritisch op hun werk. Centraal staat bij Stek de gedachte dat verbinding en bescherming, versterking en bezieling processen zijn die je samen doormaakt, dat wederkerigheid het geheim is van echte hulp. It takes two to care.
Cadeautje bij de Applausmiddag voor vrijwilligers op 17 september
Stek in 2011 – in vogelvlucht
6
Voorjaar 2012 verschenen er berichten in de pers over het groeiende aantal mensen dat gebruik moet maken van de producten van de Voedselbank. Vanaf december 2011 was dat aantal met liefst 20% toegenomen, waarmee het aantal ‘klanten’ landelijk op 60.000 was gekomen. De aanvoer van kwaliteitsvoedsel ondervindt grote problemen en in de regio Rotterdam werd een wachtlijst ingesteld. Zo erg is het in Den Haag nog niet – hoewel de aanvoer van voedsel voor de Voedselbank Haaglanden van Rotterdam afhankelijk is – maar het aantal van 2300 pakketten op de verschillende uitdeelpunten is zorgwekkend. Het aantal klanten van de Voedselbanken is een van de barometers om de druk te meten die de toenemende armoede op onze samenleving uitoefent. Die toenemende armoede is in de grote steden en ook in Den Haag een steeds nijpender probleem geworden. Stek is betrokken bij enkele uitdeelpunten van de Voedselbank en die worden dagelijks met dit probleem geconfronteerd. Vrijwilligers doen de distributie en de administratie en Stek probeert meer te bieden dan voedsel alleen: advisering, spreekuren, inloop, deelname aan het verjaardagsproject voor kinderen Jarige Job, projecten van empowerment. Een snel groeiende loot aan deze stam is het succesvolle project schuldhulpmaatje, dat cliënten van de Voedselbank koppelt aan een maatje om samen het doolhof van regelingen en papierwerk in te duiken, om zodoende de cliënt van de schulden en hopelijk van de Voedselbank af te helpen – vandaar de naam van het project, ‘Van de bank af’. Na een start bij de Paardenberg, breidt het project zich inmiddels uit naar de Valkenboskerk en de Oase. Een andere indicator voor de toegenomen armoede in de stad is de individuele hulpverlening die onze medewerkers en vrijwilligers op de Parkstraat en op onze locaties bieden aan mensen die nergens anders terecht kunnen. Hun aantal nam in 2011 met meer dan 30% toe. De bestrijding van armoede en de signalering ervan vormden de belangrijkste rode draad in ons werk in 2011. We organiseerden mee aan een vijftal bijeenkomsten van het Haags Sociaal Beraad, waar vanuit diverse invalshoeken informatie werd uitgewisseld over armoede in de stad. Verschillende activiteiten op wijkniveau zetten de armoedebestrijding nadrukkelijker op de kaart. En in de contacten met onze twee grootste opdrachtgevers, de Diaconie van de Protestantse Gemeente te ’s-Gravenhage (PGG) en de Gemeente Den Haag, stond armoede steevast hoog op de agenda. Een ander belangrijk onderwerp in 2011 was het lot van mensen zonder geldige papieren in Den Haag. In het werk in en vanuit Den Haag Wereldhuis, op de inloopspreekuren van de verschillende locaties en op de Parkstraat en in de samenwerking binnen het Breedstedelijk Overleg Ongedocumenteerden – 45 organisaties werken hierin samen met de gemeente Den Haag – werd hulpverlening besproken en op touw gezet. De dreigende
strafbaarstelling van illegaal verblijf ondervond brede weerstand. Ook de Diaconie en Stek tekenden protest aan. Een in opdracht van de Diaconie geschreven signaleringsbrochure deed verslag van de ervaringen van diverse hulpverleners en schetste de huidige situatie van ongedocumenteerden in Den Haag en de knelpunten. De brochure besloot met concrete aanbevelingen aan de gemeentelijke overheid en de plaatselijke kerken. Het aantal ‘ongedocumenteerden’ in Den Haag wordt geschat op ca. 10.000 personen – de getallen fluctueren sterk, mede door de toeloop van mensen uit Midden- en Oost-Europa (zogeheten ‘MOE-landers’), die soms wel en soms niet de vereiste documenten hebben. Twee nieuwe projecten waaraan Stek is verbonden, besteden aandacht aan de gevolgen van mensenhandel: het landelijke project Nowhere to Nowhere en het eind 2011 gestarte Maatjesproject Slachtoffers van Mensenhandel. Ook de handel in mensen, voor informele arbeid en prostitutie bijvoorbeeld, is een probleem met een groeiend aantal slachtoffers. Den Haag heeft er, vanwege het nabije Westland, meer dan gemiddeld mee te kampen. Een derde belangrijk thema voor Stek in 2011 was de blijvende aandacht voor sociale cohesie in buurten en wijken. De buurt-en-kerklocaties spelen daarin een belangrijke rol, maar ook het diaconale opbouwwerk, verbonden aan Haagse wijkgemeenten, is daarvan een goed voorbeeld. Een nieuw project als ‘Rijk in je wijk’ is een poging om mensen in de stad meer op elkaar te betrekken en samen leven in een buurt leuker te maken. Maar ook het diaconale en overige ouderenwerk biedt tal van mogelijkheden om mensen uit hun sociale isolement te halen en op een zinnige manier elkaar te laten ontmoeten. Evenals het jeugdwerk mag het ouderenwerk zich in de warme belangstelling van de Diaconie verheugen. Er worden duizenden mensen mee bereikt. Intern had Stek voor het derde achtereenvolgende jaar te maken met de bezuinigingen van de Diaconie, die onder invloed van de slinkende economie, 100.000 euro minder aan Stek kon meegeven. Dat betekende dat er onaangename beslissingen moesten worden genomen over twee projecten die toch al moeite hadden het hoofd boven water te houden, het Openlucht Buurthuis de Nieuwe Loot en Mediatheek de Bovenkamer. Zij werden weliswaar niet geheel afgestoten, maar moesten zonder professionele inzet verder. En dus moest Stek afscheid nemen van twee gewaardeerde medewerkers. Een ander project, het maatjesproject Up2Date, moest afgeblazen worden vanwege een te geringe financiële bijdrage van samenwerkingspartner stichting Jeugdformaat. Het jeugdwerk bleef belangrijk voor de Diaconie en kon nieuwe wegen inslaan. Het hoogtepunt was de Nacht van de Hoop, die voor de tweede keer in de Grote Kerk in de paasnacht werd georganiseerd.
7
De ontwikkelingen binnen de PGG – de aanstaande drastische inkrimping van het aantal wijkgemeenten en kerkgebouwen – hadden natuurlijk eveneens impact op Diaconie en Stek. Op plaatsen waar we al jaren samenwerken met wijkgemeenten deden we actief mee met de gesprekken over de toekomst. Op stedelijk niveau werd het ‘andere’ type van kerkenwerk waar Stek in uitblinkt – dat van de werkers in de buurt-en-kerkhuizen en van de diaconale opbouwwerkers in de wijken – nadrukkelijk ingebracht bij het nadenken over toekomstige kerkstructuren en samenwerking. Vooruitlopend op de herstructurering verhuist de wijkgemeente van de Laakkapel in 2012 naar de Oase, zodat samenwerking gegarandeerd blijft. Stek hoopt dat een meer compacte PGG uitzicht blijft bieden op een goede samenwerking met het oog op kerkvernieuwing en uitdagende projecten in wijk en stad. U zult de sporen van deze algemene ontwikkelingen in de stad en in ons werk in dit jaarverslag aantreffen. Onder de bezielende leiding van de nieuwe directeur Ineke Bakker – zij trad op 1 april 2011 aan – zal Stek een betrouwbare partner blijven voor wie in Den Haag zoekt naar bezieling, sociale cohesie en zorg voor de mensen aan de onderkant van de samenleving. 8 Stekgids voor Den Haag We bieden u dit jaarverslag aan in de vorm van een stadsgids. In 2011 was Stek – stichting voor stad en kerk – op vele plekken in Den Haag zichtbaar aanwezig. Soms incidenteel, bij evenementen, bijeenkomsten, vieringen, soms het hele jaar door, zoals in onze buurt-en-kerkhuizen in verschillende wijken van de stad. Dit jaarverslag brengt onze aanwezigheid in de stad in kaart, probeert met andere woorden te kijken met de ogen van mensen voor en met wie wij werken. Wat hebben zij in 2011 van Stek gezien? En beviel het? We proberen in de verschillende hoofdstukjes ons werk te situeren en te lokaliseren, we vertellen iets over die locatie, maar vertellen vooral wat daar in 2011 gebeurde. De verwijzing naar een toeristische gids is er een met een knipoog. U bent van harte welkom voor een bezoek aan onze locaties, maar we raden u aan om dat niet tijdens één wandeling te doen. Want Den Haag is een uitgestrekte stad en Stek was in 2011 op uiteenlopende plekken te vinden. Wij wensen u plezier met deze alternatieve stadsgids.
Kloosterkerk – Lange Voorhout 4 Vijftiende-eeuws, kerk van het klooster van de Dominicanen. Vanaf 1617 in gebruik als protestantse kerk. Warme betrekkingen met het koninklijk huis. De Kloosterkerk – open en protestants – is vandaag de dag verbonden met de Protestantse Gemeente te ’s-Gravenhage (PGG) en heeft ten opzichte van die PGG een eigen positie. Het jaar 2011 was het Europese Jaar van het Vrijwilligerswerk. Voor Stek kon 2012 daarom niet beter beginnen dan met de toekenning van het keurmerk voor goed vrijwilligersbeleid, Goed Geregeld. Tijdens de nieuwjaarsbijeenkomst van de PGG, de Diaconie en Stek op 13 januari in de Kloosterkerk werd het keurmerk overhandigd door wethouder Karsten Klein. Met bijna 800 vrijwilligers in de eigen projecten en op de eigen locaties is Stek een van de grotere organisaties in Den Haag die van het werken met vrijwilligers een hoofdtaak hebben gemaakt. In het jaarverslag over 2010 besteedde Stek uitgebreid aandacht aan de kapitale rol die vrijwilligers in het werk spelen. Op 17 september 2011 zetten Stek, de Diaconie en de PGG hun vrijwilligers in het zonnetje op een Applausmiddag in het atrium van de Julianakerk. Acht vrijwilligers kregen er een diaconale erespeld uitgereikt. De meer dan honderd aanwezigen werden getrakteerd op een optreden van het Mama Verhalenkoor, toespraken, muziek, eten en drinken. Zij gingen niet met lege handen weg, want iedereen kreeg een oranje paraplu met de logo’s van Stek, Diaconie en Protestantse Kerk in Nederland (PKN).
Paardenberg, Julianakerk – Paardenbergstraat 1 De monumentale Julianakerk (architect Van Hoogevest, 1926) staat in hartje Transvaal. De kerk werd in 2006 na een ingrijpende verbouwing door eigenaar Stadsherstel weer beschikbaar gesteld voor en verhuurd aan enkele welzijnsinstellingen, waaronder ook buurt-en-kerkhuis de Paardenberg, die in de ‘torenvleugel’ van het gebouw een inloopruimte, een gemeentezaal, een keuken en kantoorruimte heeft. Het nieuwe atrium van de kerk is een bezienswaardigheid.
9
Oase en Kariboe Bibi in Spoorwijk/Laak
10
De Paardenberg bestond in het najaar van 2011 twintig jaar en dat werd met de vrijwilligers (meer dan tachtig) en bezoekers gevierd. Het buurt-enkerkhuis heeft zich een onmisbare plek verworven in een buurt ‘waar de hele wereld woont’. Een ingrijpende renovatie heeft het aanzien van de wijk veranderd, maar de bewoners zijn de weg naar de Paardenberg niet kwijtgeraakt. De inloop wordt door naar schatting 500 mensen per week bezocht en het wekelijkse uitdeelpunt van de Voedselbank trekt meer dan honderd ‘klanten’. Er zijn cursussen, spreekuren, taallessen, fietslessen, computerlessen. Er is een maandelijkse zondagsinloop. Er is in de Paardenberg vooral veel belangstelling voor en omzien naar elkaar. Kees Buist en Zwanine Siedenburg (vervanging voor de zieke Jeannet Bierman) waren er de diaconale werkers, Wil Wormer deed het secretariaat en Amresh Bandhoe was tot eind van het jaar de beheerder. Het maatjesproject ‘Van de bank af’, voor schuldhulpverlening aan cliënten van de Voedselbank draaide het hele kalenderjaar. Eind 2011 werd gezocht naar een tweede locatie en een tweede medewerker voor dit project. Het uitdeelpunt van de Oase wordt die tweede locatie; de locatie Paardenberg breidt uit naar het uitdeelpunt in de Valkenboskerk, waar veel leden van migrantenkerken komen. ‘Van de bank af’ (projectleider Annemieke Leidekker) is onderdeel van een landelijk Schuldhulpmaatjesproject. In november werd in de Paardenberg de indrukwekkende theaterproductie As I left my father’s house opgevoerd. Het ligt in de bedoeling om in 2012 samen met de makers van deze productie een Transvaalse versie te maken met behulp van levensverhalen van bezoekers van de Paardenberg.
Wereldhuis, HBT, Spiegelkamer, achteringang Julianakerk – Kempstraat De Julianakerk herbergt nog meer Stek. Blikvanger is Den Haag Wereldhuis, dat najaar 2010 van start ging en op 20 mei 2011 officieel werd geopend door wethouder Marnix Norder. Dit project ontving in 2011 ruim 500 mensen die zonder geldige papieren in Den Haag verblijven. De ruimte – ingang Kempstraat – in de Julianakerk wordt gebruikt voor thematische en voorlichtingsbijeenkomsten, spreekuren en andere hulpverlening. De schattingen over het aantal ‘ongedocumenteerden’ in Den Haag lopen uiteen en
11
12
het aantal fluctueert. Het gaat waarschijnlijk om ca. 10.000 mensen en dan is er ook nog een flink aantal mensen uit Oost-Europese landen, met of zonder geldige papieren. Voor hen is het Wereldhuis een warme plek waar zij informatie kunnen krijgen, maar ook lotgenoten kunnen ontmoeten en elkaar kunnen versterken. In de Lukaskerk zijn maandelijks gezamenlijke themamaaltijden. Projectleider is Aklil Getachew. De Diaconie – medefinancier van het Wereldhuis – vroeg Stek om de eerste diaconale signaleringsbrochure te wijden aan de problematiek van de ongedocumenteerden in Den Haag. Communicatiemedewerker Willem van der Meiden verzamelde informatie bij collega’s en anderen, nam interviews af en schreef de tekst. De brochure eindigt met concrete aanbevelingen aan de gemeente en aan de kerken, die in brede kring onderwerp van bespreking waren. Een heel ander type werk achter dezelfde voordeur is de Huiswerkbegeleiding Transvaal. Tien tutoren begeleiden wekelijks 36 leerlingen van tien middelbare scholen in Den Haag bij het maken van hun huiswerk. Matthea Lotterman deed in 2011 de begeleiding. In dezelfde ruimte geeft therapeute Elly Mos aan kinderen van de nabijgelegen Paul Krugerschool spelbegeleiding: zij leert kinderen die het thuis moeilijk hebben om zich te concentreren, samen te spelen met anderen en hun talenten te ontdekken. Zij wandelt daarvoor enkele malen per dag met groepjes kinderen op en neer tussen school en Julianakerk. Het zou beter zijn wanneer de begeleiding op school zelf plaatsvindt, zoals dat ook al enkele jaren gebeurt op de Spiegelschool in de Zeeheldenbuurt. Er wordt aan gewerkt. Het kleine, maar fijne project wordt begeleid door jeugdwerkster Christi Loor.
Laakkapel – Deimanstraat 7 Een beetje verstopt gelegen bakstenen kerk in de wijk Laak, eigendom van de Diaconie, biedt huisvesting aan de protestantse wijkgemeente Laak. In 1924 werd de Laakkapel gebouwd naar ontwerp van architect G. van Hoogevest, ook verantwoordelijk voor de Julianakerk. Tot eind 2011 liep drie jaar lang een samenwerkingsproject van de wijkgemeente Laakkapel met Stek. Het ging om de opzet van diaconale activiteiten in de buurt, het zoeken naar nieuwe doelgroepen, zoals jongeren, en revitalisering van de wijkgemeente samen met de predikant en de vrijwilligers van de Laakkapel. Meest in het oog springende onderdeel van dit project in de Laakkapel is het AlleenCafé voor mensen die weduwe of we-
duwnaar zijn geworden en graag getroost en bemoedigd willen worden door lotgenoten en deskundigen. Er zijn maandelijkse bijeenkomsten met gemiddeld tien deelnemers. Verder organiseert de Laakkapel tien keer per jaar een filmhuis, komen op de buurtkoffie gemiddeld vijftien mensen af en trekken de maandelijkse buurtmaaltijden dertig mensen. Een iftarmaaltijd samen met moslims tijdens de Ramadan, trok op 21 augustus 120 mensen, een straatfeest met Pinksteren trok ongeveer evenveel belangstellenden. Elziena Oosterhuis was namens Stek en Diaconie werkzaam in de Laakkapel en zij werd na haar vertrek opgevolgd door Klaas Bruins. Omdat de kerk als zelfstandige wijkgemeente geen toekomst meer heeft, is de wijkgemeente de samenwerking met buurt-en-kerkhuis de Oase gaan verstevigen. Dit heeft ertoe geleid dat de Laakkapel in 2012 bij de Oase zal intrekken en dat het kerkgebouw verkocht zal worden. Klaas Bruins sloot zijn werkzaamheden voor de Laakkapel eind 2011 af. Stek vierde er met werknemers en vrijwilligers voor het laatst het kerstfeest.
13
Oase/Kariboe Bibi – Van Meursstraat 1 Op de plaats waar ooit de Oranjekerk stond, werd twintig jaar geleden een groot nieuw gebouw neergezet, waar op de begane grond buurt-en-kerkhuis de Oase werd gevestigd, samen met een openbare bibliotheek en wijkcentrum de Wissel. De komst van Kariboe Bibi, centrum van en voor Afrikaanse vrouwen, heeft het werk van de Oase veel goed gedaan. Niet dat dat werk stillag, integendeel, maar het elan en de uitstraling van de Oase zijn er zichtbaar door versterkt. Het buurt-en-kerkhuis heeft zich een centrale plaats verworven in Spoorwijk/Laak en is gastheer en -vrouw van tal van activiteiten die mensen in de wijk met elkaar verbinden. Er zijn cursussen, zoals de wekelijkse creaclub en Taalbom. De Raad & Daad Balie – gerund door vrijwilligers – helpt mensen wegwijs te raken in het Haagse welzijnswerk en bij het invullen van formulieren. Er waren in 2011 verschillende drukbezochte evenementen. Sint-Maarten werd gevierd met 80 kinderen, Sinterklaas met 150 kinderen. Op de iftarmaaltijd in augustus kwamen 80 mensen af. De jaarlijkse interculturele dodenherdenking op 4 mei trok liefst 200 mensen. En ook het kerstbuurtfeest trok 200 bezoekers. De wekelijkse kinderkunstacademie maakt van 15 kinderen kunstenaars, die regelmatig exposeren. Veel van deze activiteiten
worden samen met Kariboe Bibi aangeboden. Dat centrum biedt voor haar eigen publiek fietslessen, inloopmiddagen, informatiebijeenkomsten over opvoeding, kookworkshops (20 deelneemsters per maand), Zumba fitness met 40 deelneemsters per week. Woensdagmiddag komen er 25 kinderen langs. Jan Baronner (Oase) en Lerina Kwamba (Kariboe Bibi) zijn de projectleiders, beheerder Renée van Mil is de spin in het web en Arda Dekker doet het secretariaat. Er zijn zo’n 75 vrijwilligers actief. De drukte in de Oase zal alleen maar toenemen als in 2012 de wijkgemeente Laak er haar intrek gaat nemen. Aan die toekomstige samenwerking gingen enkele kennismakingsbijeenkomsten vooraf.
14
Belangrijk moment voor de Oase was ongetwijfeld het feestelijke afscheid van Leendert Verzijden op 1 maart. Leendert, een diaconale pionier en veteraan in Den Haag, voor wie de Oase zijn laatste betaalde baan was, is met pensioen gegaan en vierde zijn afscheid met een symposium over de presentiebenadering in het buurtgerichte werk. Deskundige Henk Meeuws vanuit de theorie en de kersverse pensionaris zelf vanuit de praktijk maakten er een bijzondere middag van. Tot zijn niet geringe verrassing ontving hij van de burgemeester van zijn woonplaats Rijswijk de versierselen die horen bij de benoeming tot ridder in de Orde van Oranje Nassau. Het is hem van harte gegund. De receptie werd zeer druk bezocht.
king met predikant Axel Wicke en vrijwilligers van de Bethelkapel is een breed palet aan activiteiten ontwikkeld. Er is een helpdesk voor Polen in Den Haag en er was een inkooptraining voor enkele GGZ-cliënten. Er zijn iedere maand zeven buurtmaaltijden met gemiddeld 25 eters, bij bijzondere maaltijden (kerst, afscheid) zijn er vaak wel 40. Leerlingen van het Sorghviet Gymnasium hielpen mee bij de maaltijden. De wekelijkse buurtkoffie trekt zo’n twintig mensen. Er is een internetcafé, er zijn bingo- en spelletjesavonden. De buurtdag op 24 september, waarvan de Westhoek en de Bethelkapel de initiatiefnemers waren, trok liefst 400 mensen uit de hele buurt. Het werk is een kruising tussen dat van een buurt-en-kerkhuis en van het diaconale opbouwwerk, steeds met de bedoeling om buurt en kerk op elkaar te betrekken. Op 4 juni vond in de Westhoek een van de vijf bijeenkomsten over armoede in Den Haag plaats (zie later), nu met het thema ‘samenwerken aan de onderkant van de samenleving’. De Westhoek haakte aan bij het initiatief van de Bethelkapel voor een maandelijkse ontmoeting van buurtbewoners en kerkgangers in Café de Freule, voor die gelegenheid omgedoopt tot ‘De vrome freule’. In 2011 werd afscheid genomen van Mirinde Vermeijden, jarenlang voorzitter van het bestuur van De Westhoek.
Kerkelijk Bureau PGG – Diamanthorst 187 De Westhoek/Bethelkapel – Thomas Schwenckestraat 28 De Bethelkapel, vanouds een hervormde kerk in het Valkenboskwartier, dateert van 1921. In 2011 kon dus het 90-jarig bestaan gevierd worden. Opvallend in het interieur zijn het houten front en de kas van het orgel en het gebeeldhouwde doopvont, beide gemaakt door de Haagse kunstenaar Ad Slinger. Sinds 2009 werken de Bethelkapel, Stek en Diaconie samen. Het buurt-en-kerkhuis de Westhoek trok toen in bij de kerk en verkaste naar het buurthuis van de kerk. Na een lastige beginfase is de samenwerking goed vlotgetrokken en 2011 was een vruchtbaar jaar. Klaas Bruins is namens Stek projectleider van de Westhoek en in nauwe samenwer-
Kantoor in het gebouw (K.J. van Nieukerken, 1969) waar ook de kerk van de wijkgemeente Kruispunt is gevestigd. Het College van Kerkrentmeesters en AK-beleidssecretaris Margriet Quarles van Ufford houden er domicilie. De Protestantse Gemeente te ’s-Gravenhage (PGG) en Stek zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. De PGG trok in 2011 met het in gang brengen van een forse reorganisatie de consequenties uit de neergang van het aantal (betalende) leden van de laatste jaren. De PGG leefde op te grote voet en het aantal wijkgemeenten zal in de loop van enkele jaren van zeventien teruggebracht worden naar vijf. Natuurlijk verloop – predikanten die met emeritaat gaan –, clustering van wijkgemeenten en ook de verkoop van kerkgebouwen moeten het gewenste resultaat opleveren. Zeven van de dertien kerkgebouwen moeten medio 2013 gesloten zijn.
15
Stek en de Diaconie zijn bij de reorganisatieplannen van de PGG betrokken geweest en hebben hun eigen locaties, medewerkers en vrijwilligers ingebracht in de besprekingen. Zo stelden de werkers in de buurt-en-kerkhuizen in de notitie Geloven gaandeweg begin 2011 aan de orde hoe dit type werk, vaak in wijken waaruit de kerk zich heeft teruggetrokken, onderdeel zou kunnen uitmaken van de PGG en wat dan de specifieke inbreng van de diaconale en andere werkers zou kunnen zijn. In een andere notitie, Out of the box, deden de diaconale werkers die verbonden zijn aan wijkgemeenten hetzelfde. Zij vertelden het verhaal van hun werk en verwoordden de extra inbreng die zij kunnen hebben in wijkgemeenten die openstaan voor de samenleving en de wijk. Deze diaconale opbouwwerkers verbinden hun werk met dat van de Maranathakerk, de Duinzichtkerk/Vredeskapel, de Valkenboskerk, de Lukaskerk en de Bethelkapel. Beide nota’s beperken zich niet tot functionele analyses en zakelijke voorstellen, maar proberen nadrukkelijk ook praktisch-theologisch de bijdrage te formuleren van dit type kerkenwerk aan de vitaliteit van het kerkelijke en maatschappelijke leven in de stad. Beide nota’s werden besproken in de Algemene Kerkenraad (AK) van de PGG en spelen een rol in de verdere besluitvorming. De reorganisatie is op het moment van schrijven in volle gang en zal de PGG een ander aanzien geven.
16
Stadhuis – Spui 70 Het ‘ijspaleis’ aan het Spui is een schepping van de Amerikaan Richard Meier en kwam in 1995 gereed. Het gebouw herbergt tevens de Openbare Bibliotheek Den Haag en het Haags Gemeentearchief. Het bekende atrium is even groot als het San Marcoplein in Venetië. Ook de gemeente Den Haag en Stek onderhouden goede betrekkingen. Stek laat zich veelvuldig zien in het stadhuis. Wethouders en raadsleden ontmoeten, daar en op verschillende andere plaatsen in de stad, medewerkers en vrijwilligers van Stek. De gemeente Den Haag is betrokken bij tal van projecten van Stek op het terrein van welzijnswerk, maatschappelijke activering en buurtgericht werk. Stek ‘staat er goed op’ bij de gemeente. De kwaliteit van het werk van Stek wordt onderkend en dat dat werk gedragen wordt door honderden vrijwilligers strekt extra tot aanbeveling. De gemeente is betrokken bij Westhoek en Bethelkapel hadden een vruchtbaar jaar
17
projecten als de Huiswerkbegeleiding Transvaal, de Kinderwinkel, Over de drempel, het maatjesproject Schuldhulpverlening en het nieuwe maatjesproject Slachtoffers Mensenhandel. Verder steunt de gemeente projecten van het Stagehuis, het werk van Over de Drempel, het maatschappelijk activeringswerk en diverse ouderenprojecten. Een bijzonder moment in de ontmoeting van gemeente en Stek was de inspraakronde op 14 april over de aankoop en bestemming van gebedshuizen. De PVV-fractie wilde een verbod om ruimten aan islamitische organisaties te verkopen en te verhuren. Rabbijn Awraham Soetendorp en afdelingsmanager Derk Stegeman van Stek hielden een gloedvol betoog over het belang van religie als bindmiddel in een multiculturele stad en oogstten veel lof bij de overige politieke partijen.
Plein – Binnenhof 18
Karakteristiek Haags plein bij de ingang van het Binnenhof, aangelegd in 1632 naar Parijs model. In de Tweede Wereldoorlog waren tal van gebouwen in gebruik door de Duitse bezetters. Vanwege de centrale ligging dicht bij het politieke centrum van Nederland is het Plein vaak het toneel van demonstraties en manifestaties. Op elke derde dinsdag van de maand kunt u op het plein een groepje mensen aantreffen dat in stilte protesteert tegen armoede in Den Haag. Dat het om een reëel en groeiend probleem gaat, is in 2011 wel gebleken. Voedselbanken verstrekken in de regio Haaglanden 2300 pakketten. Vrijwilligers van Stek en Diaconie werken mee aan de uitdeelpunten in de Oase, de Paardenberg, de Valkenboskerk en de Lukaskerk. Het gaat op deze locaties niet alleen om voedsel – er is met veel cliënten intensief contact in de inloopruimten, er zijn spreekuren voor mensen die verdwalen in de bureaucratie en hulp nodig hebben en er zijn maatjesprojecten ingericht waarin maatjes cliënten één op één helpen bij het vinden van een uitweg uit hun schuldenproblematiek. Het Haags Sociaal Beraad, een strategisch netwerk van organisaties die zich met armoedebestrijding bezighouden, organiseerde in 2011 vijf bijeenkomsten over armoede in Den Haag, elk met een eigen karakter. We komen die verderop in dit verslag nog tegen. Zestig tot tachtig vrijwilligers zijn bij dit Beraad betrokken en Stek doet intensief mee. Ook Maxi-
mine, een groep vrouwen in de bijstand, wordt door Stek ondersteund. Maximine bereikt jaarlijks zo’n 450 lotgenoten. Wellicht een indicatie voor de groei van het armoedeprobleem is het feit dat zich bij de individuele hulpverlening die Stek namens de Diaconie verleent, in 2011 ruim 600 mensen meldden, 34% meer dan in 2010. Vanuit het Stekkantoor aan de Parkstraat wordt die hulpverlening behartigd door Jenneke van Veelen en vrijwilligers. Maar ook op diverse locaties – zoals bij de Raad & Daad balie van de Oase, in de Paardenberg en vanuit de Lukaskerk – worden mensen geholpen die in acute financiële nood verkeren. Voor grotere hulpvragen van mensen die nergens anders terecht kunnen is er de Commissie Bijstandszaken van de Diaconie. Armoedebestrijding heeft de Diaconie bovenaan haar prioriteitenlijst staan.
Valkenboskerk – Loosduinsekade 359/Zuiderparklaan 2 Gereformeerde kerk sinds 1929. Vormt één protestantse wijkgemeente met de Julianakerk, waarin onder andere de Paardenberg is gehuisvest. Diaconaal werker Kees Buist (tevens werkzaam in de Paardenberg) doet vanuit deze wijkgemeente diaconaal opbouwwerk in de wijk. Op 6 april was de Valkenboskerk gevuld met bijna alle medewerkers van Stek, die er kennis kwamen maken met hun nieuwe directeur en de eerste stappen met elkaar zetten voor nieuwe beleidsplannen. Die nieuwe directeur is ds. Ineke Bakker, die eerder in Midden-Amerika werkte, secretaris was van de Raad van Kerken in Nederland, bij de IKON werkte en de laatste jaren directeur was van Oikos, een interkerkelijke organisatie op het terrein van internationale samenwerking en ontwikkeling. Zij volgt Nienke van Dijk op, die per 1 oktober 2010 vertrok naar de Haagse Hogeschool. De directietaak werd een half jaar lang waargenomen door afdelingsmanager Derk Stegeman, daarbij geassisteerd door de andere afdelingsmanager Henk Baars en communicatieadviseur Willem van der Meiden, die het secretariaat van de Diaconie waarnam. Zo kreeg de nieuwe directeur drie dagen na haar aantreden een mooie stoomcursus Stek en konden er lijnen uitgezet worden om nieuw beleid te ontwikkelen. Op 30 augustus kreeg deze bijeenkomst een vervolg in de gemeentezaal van de Paardenberg. Een nieuw beleidsplan is in de maak. Diezelfde 30ste augustus vierde Anneke IJzerman haar 12½-jarig dienstverband bij de Diaconie en Stek. In 2011 werd diezelfde mijlpaal gepasseerd door Anita Hendriks (ouderenwerk, voorheen Westhoek), Kees van der Nol (administratie) was 25 jaar in dienst.
Kerk van het Apostolisch Genootschap – Loevesteinlaan 170 Een nieuwe, mooie kerk uit 2010, ontworpen door architect Martin Eijkelenboom, met veel licht en ruimte. Het Apostolisch Genootschap heeft in Nederland 85 gemeenten en 16.000 leden.
20
In deze nieuwe kerk op de rand van het Zuiderpark organiseerde Stek-jeugdwerk in februari 2011 de Winteracademie voor dertig belangstellenden. Thema was: ‘Jongeren en Religie – eindeloos zoeken naar verbindingen’. Inleidingen werden gehouden door dr. Ton Zondervan (Hogeschool Windesheim) en Sabine van der Heijden (Christelijke Hogeschool Ede): de beweging van de kerk naar jongeren heeft een verbindende insteek nodig heeft en mag geen inhalig karakter hebben. Stek-jeugdwerk (Jacolien Lambregtse en Christi Loor-Lotterman) kende voorts een productief jaar. De Nederlandse versie van Godly Play werd verder ontwikkeld. Het gaat om een nieuwe methodiek om kinderen interactief en creatief vertrouwd te maken met Bijbelverhalen en hun betekenissen. Er werden try-outs gehouden met Kerstmis in de Lukaskerk, met 120 bezoekers, en op de Christelijke Basisschool Leyenburg, waarbij 250 leerlingen aanwezig waren. De Nacht van het Andere Den Haag – jongeren maken kennis met diaconale projecten in de stad – werd twee keer georganiseerd en trok respectievelijk 10 en 20 jongeren. Het project Up2Date moest helaas beëindigd worden. Partner Jeugdformaat kon het noodzakelijke geld niet bijeenbrengen om dit maatjesproject te continueren. Jongeren worden in dit project door maatjes begeleid wanneer zij voor het eerst zelfstandig gaan wonen en wegwijs gemaakt moeten worden in de buitenwereld. Stek wierf de vrijwilligers – in totaal 32. Er werden 23 ‘matches’ gemaakt en daarvan waren er 19 succesvol. De begeleiding van de laatste jongeren wordt in het najaar van 2012 afgesloten. Het jeugdwerk van Stek mag zich in de warme belangstelling verheugen van de Diaconie. Bij het wegvallen van veel jeugdwerk in wijkgemeenten is de focus de afgelopen jaren verlegd naar stedelijke projecten en evenementen. Voor het meest in het oog springende evenement gaan we nu naar de Grote Kerk.
Grote Kerk – Grotekerkplein 2 Hallenkerk in het centrum van Den Haag, waarschijnlijk als houten kerk begonnen in de dertiende eeuw en een eeuw later als stenen kerk voortgezet. Na de Reformatie werd de Grote of Sint-Jakobskerk de centrale calvinistische kerk van Den Haag. Markante zeshoekige toren. De Grote Kerk is inmiddels aan de eredienst onttrokken, maar staat twee zondagen per jaar ter beschikking van de Protestantse Gemeente. Zo’n zondag is paaszondag. Voor de tweede keer organiseerde Stekjeugdwerk met tal van vrijwilligers in de paasnacht (23 april) de Nacht van de Hoop, een kunstzinnig, spiritueel en creatief evenement dat zich in 2011 bezighield met ‘broedplaatsen van hoop’. Meer dan 250 mensen deden mee. Behalve de jeugdwerkers en vrijwilligers werkten Zefanja Brouwer, Daniëlle Walinga en Roel Fledderus mee bij de voorbereiding en uitvoering. Een ander evenement in de Grote Kerk – Stek is er zijdelings bij betrokken – is de jaarlijkse interreligieuze viering aan het begin van Prinsjesdag, op de Derde Dinsdag van september. De bijeenkomst wordt niet alleen bijgewoond door leden van het parlement, het kabinet, de Raad van State en het gemeentebestuur van Den Haag, maar ook door honderden Haagse burgers, onder wie de laatste jaren steeds meer schoolkinderen. In 2011 was de kerk bijna te klein om iedereen te kunnen herbergen. De viering werd vormgegeven door joden, moslims, humanisten, bahai’s, hindoes, christenen, humanisten en boeddhisten.
Palestrinaweg – Bohemen Bohemen, stadsdeel Loosduinen, is een wijk die grotendeels uit oudere nieuwbouw bestaat. De wijk was onderdeel van het Plan West en werd vanaf 1927 aangelegd. Het is een wijk waar het contact tussen de bewoners niet vanzelfsprekend is. Bohemen werd in 2011 de eerste wijk waar een buurtnetwerk tot stand werd gebracht onder de titel ‘Rijk in je wijk’. Ambitie is om binnen drie jaar in alle wijken in Den Haag netwerken op te zetten waarin mensen met elkaar in contact worden gebracht en gezamenlijk activiteiten te ontwikkelen die de gezelligheid en saamhorigheid bevorderen. Het
21
project is laagdrempelig, moet niet te veel kosten en bouwen op de belangstelling van de buurtbewoners. Heleen Goddijn en Nelleke Cornelisse trekken het project als ZZP’ers en Stek faciliteert het. Het eerste buurtnetwerk in Bohemen trok 24 belangstellenden, een vergelijkbaar netwerk in de wijk De Zeevalk trok 26 mensen.
Thomaskerk – Harmelenstraat 108 Kerkgebouw van de protestantse wijkgemeente in de wijk Leyenburg. In 1951 gebouwd door architect G. Westerhout, in eerste instantie onder de naam Paaskerk.
22
De Thomaskerk was een van de locaties die op het programma stonden van de Haagse Kerkennacht, 25-26 juni 2011. Stek Jeugdwerk organiseerde er samen met zestien vrijwilligers en de theatergroep De Vliegende Speeldoos een kinderprogramma. Tachtig kinderen studeerden in één dag een musical in, die ’s avonds voor 250 bezoekers werd uitgevoerd. Het werd een daverend succes.
23
Op de rand van het jaar, op 28 december 2011, was de Thomaskerk het decor van de uitvaart van Joke Breure. Zij was bijna dertig jaar in dienst geweest van de Diaconie en vanaf het begin afdelingsmanager bij Stek, toen zij in 2008 afscheid nam en met de VUT ging. Daar heeft ze slechts enkele jaren van kunnen genieten. Een oude, kwaadaardige ziekte stak weer de kop op en werd haar noodlottig. Ze stierf op 23 december, 64 jaar oud. Haar dood bracht verslagenheid bij haar oud-collega’s, vrienden en familie en in kerkelijk Den Haag, waar zij een bekende verschijning was. Ook van een andere oud-collega moest definitief afscheid worden genomen. Ellen Aafjes was secretaresse bij jeugdwerkorganisatie Plein en bij het projectsecretariaat van Stek. Daarna nam zij het secretariaat van de Stichting Invaliden Vakantieweken (SIV) over, totdat een voortschrijdende ernstige ziekte haar het werken onmogelijk maakte. In het Gelderse Gorssel waarheen ze inmiddels met haar man was verhuisd, overleed ze, op 25 april 2011. Ze is 61 jaar oud geworden. Haar werk voor de SIV, een aan de Diaconie gelieerde organisatie, was al eerder overgenomen door projectsecretaresse Arda Dekker. De gemeente ontmoet Stek in en buiten het stadhuis
Abdijkerk – Willem III straat 40 Naast de markante molen is de Abdijkerk de blikvanger van het oude dorp Loosduinen. Sinds het dorp bij Den Haag is gaan horen, is de kerk het oudste gebouw van Den Haag. Ze werd tussen 1238 en 1250 als kloosterkapel gebouwd bij het klooster van Cisterciënzerinnen. Dat klooster heeft tot aan de Reformatie bestaan, al liep het aantal kloosterlingen terug. In 1573 werd het een hervormde kerk in het dorp Loosduinen, nu onderdeel van de PGG.
24
De Diaconie van de PGG was sinds de kerkenfusie van 2004 eigenaar van een flink aantal bejaardenwoningen vlakbij de Abdijkerk. Die woningen gingen begin 2011 in andere handen over, wat voor de bewoners vooralsnog geen consequenties heeft. Stek ouderenwerk onderzocht of het mogelijk zou zijn voor de bewoners en voor andere ouderen in Loosduinen een passend aanbod te ontwikkelen, maar het onderzoek wees uit dat de behoefte daaraan niet groot was. Waar wel behoefte aan bleek te bestaan in Loosduinen was een project om armoede onder bewoners van Loosduinen te kunnen signaleren. Eind 2011 werden door Henk Baars van Stek en diaken Don Barents van de Bethelkerk de eerste stappen gezet in de voorbereiding van zo’n signaleringsmethodiek.
Saffier Swaenehove – Heiloostraat 296 WoonZorgPark Swaenehove is een verzorgingshuis van Saffier in de Haagse wijk Leyenburg. Deze locatie van Saffier is een van de plaatsen waar ouderenwerker Anita Hendriks met ouderen een Ketting van Verhalen heeft opgezet. Het project – een gespreksgroep voor o.a. mensen die een Levensboek hebben gemaakt – activeert oudere Hagenaars om met elkaar hun geschiedenis te delen en verdiepende gesprekken te voeren. Swaenehove is een van de zeven locaties waar dergelijke groepen aan het werk zijn. Ongeveer 50 mensen doen eraan mee.
Bij het ouderenwerk van Stek behoort ook het begeleiden van mensen die in verzorgingshuizen creatieve activiteiten met de bewoners organiseren. Op tien bijeenkomsten per jaar begeleidt Anita Hendriks zo’n 20 geïnteresseerde vrijwilligers, die op hun locaties ruim 300 mensen met hun activiteiten bereiken. Een derde tak van haar werk is de organisatie van Zomerstek, dit jaar voor de vijfde keer. Met 54 laagdrempelige, vaak gratis activiteiten werd in de zomermaanden een programma geboden voor mensen die thuisblijven, omdat ze niet anders kunnen of willen. Dat programma werd in 2011 uitgevoerd in samenwerking met 12 wijkgemeenten van de PGG en ook nog andere Haagse instellingen. Zomerstek voorziet in een gestaag groeiende behoefte. Er waren 730 aanmeldingen van 200 deelnemers, die dus gemiddeld aan 3 tot 5 activiteiten meededen. Vrijwilligers verzorgen de inhoud van de activiteiten op basis van hun talenten en belangstelling. De organisatie is in handen van Anita Hendriks en Anneke IJzerman.
WZH Zuiderpark – Harderwijkstraat 55 Een van de dertien zorglocaties van WZH in groot Den Haag. Deze ligt in de wijk Leyenburg. Dit centrum voor wonen en dagopvang van ouderen is een van de zes zorgcentra waar Marianne van Schravendijk diaconaal ouderenwerk heeft opgezet: gespreksgroepen, maaltijden en persoonlijke aandacht voor oudere mensen ter voorkoming van sociaal isolement. Het werk is populair, waar andere vormen van aandacht voor zingeving en verbinding in zorgcentra langzamerhand zijn weggevallen. In 2011 werden in de zes zorgcentra met dit missionair-diaconale ouderenwerk 2000 mensen bereikt. Op 12 april werd in dit centrum de eerste van vijf bijeenkomsten georganiseerd rondom armoede in Den Haag. Elke bijeenkomst had een ander thema. Deze eerste ging vanzelfsprekend over armoede onder ouderen. Hulpverleners, professionals en vrijwilligers werden nadrukkelijk uitgenodigd. Op 12 april waren er 30 belangstellenden, op 17 mei – over armoede en gezondheidszorg in het Stadsklooster – 70, op 4 juni in de Bethelkapel/Westhoek 50, op 9 juni in het Nutshuis over vrouwen en armoede 100 en
25
op 23 juni trok in Theater Pierrot een theatervoorstelling over armoede en de sociale dienst 120 bezoekers. In de Haagse samenleving – en niet alleen daar – is armoede een groeiend probleem dat steeds meer mensen treft.
De Kinderwinkel – Van Baerlestraat 113-115 In 2000 kocht de Diaconie het pand van een particuliere eigenaar voor 585 gulden. Bovenwoning en onderverdieping waren verhuurd, vandaar het lage bedrag. Moerwijk bestond in 2010 vijftig jaar. De week van 20 november 2011 was door de gemeente Den Haag uitgeroepen tot de Week voor de Rechten van het Kind. De slotdag werd georganiseerd vanuit de Kinderwinkel in Moerwijk. De Kinderwinkel heeft nauwelijks meer reclame nodig. De Kinderwinkel was in de voormalige winkel al enkele jaren actief voordat Stek in beeld kwam. De Werkgroep (later Stichting) Missionair Jeugdwerk Moerwijk, opgezet vanuit de hervormde Marcuskerk, was met dit werk in het najaar van 1995 begonnen. In 2004 werd het werk aan het werk van Stek gehaakt, maar de Stichting is verantwoordelijk en heeft een eigen bestuur. De twee werkers, Willeke Eikelenboom (jongerenwerk) en JanWillem van Tienhoven (kinderwerk), kwamen in dienst van Stek. Toen de Kinderwinkel met haar tientallen vrijwilligers in 2011 het vijftienjarig bestaan vierde, was dat dus eigenlijk een jaartje te laat. Het werk bezwijkt bijna onder het succes. De contacten met de Marcuskerk zijn intens en door het door de kerk in 2011 gestarte project Marcus Connect zijn er nu ook contacten met jonge ouders uit de wijkgemeente. Vanwege gebrek aan ander activiteitenaanbod in de buurt, wordt de maximumleeftijd van de kinderen in twee stappen opgetrokken naar 16 jaar. Veel kinderen en jongeren weten in deze ‘krachtwijk’ de weg naar de Kinderwinkel te vinden. De activiteiten voor kinderen trekken gemiddeld 50 bezoekertjes per week, die voor tieners zo’n 40. In het tienerrestaurant op donderdag koken 20 tieners voor ongeveer 25 gasten een goedkope en goede maaltijd met drie gangen. Het zomerkamp trok in 2011 28 tieners, de zeven vakantieactiviteiten elk 10 kinderen.
26
De Grote Kerk tijdens de Nacht van de Hoop op 23 april
27
28
De Nieuwe Loot – Guntersteinweg 14
G3 – Goed gekleed aan de gang – Jonckbloetplein
Schooltuinencomplex Assumburg aan de Guntersteinweg, op de grens van Den Haag (Moerwijk) en Rijswijk.
Benedenappartement werd in 2000 door de Diaconie aangekocht voor het Vadercentrum Adam en Mooi Laak.
Minder florissant verging het in 2011 het Openlucht Buurthuis de Nieuwe Loot. De verhuizing van de tuin naar een andere locatie op de Guntersteinweg leverde aanvankelijk nieuw elan op, maar die nieuwe lente kon niet worden vastgehouden. De financiers zagen te weinig resultaat in bereikte aantallen mensen en het project leed zware verliezen. Daarom kon in 2011 de tijdelijke aanstelling van projectleider Hilda Buntjer niet worden omgezet in een vaste benoeming. Er worden pogingen in het werk gesteld om een doorstart te maken met behulp van de gemeente en/of woningbouwcorporaties met een meer vrijwillige inzet, maar de uitkomst van die pogingen is op het moment van schrijven ongewis.
In dit pand huizen nog steeds welzijnsinstelling Mooi Laak en haar project Vadercentrum Adam, ooit opgezet door Leendert Verzijden van de Diaconie en nog een tijdlang beheerd door Stek. Om de hoek is de Weggeefwinkel. Nu herbergt het pand het misschien wel ‘kleinste’ project van Stek, gerund door twee vrijwilligsters, van wie Wil Hegie de scepter zwaait. Het is G3 en dat staat voor Goed Gekleed aan de Gang: representatieve kleding wordt beschikbaar gesteld aan mensen die solliciteren naar (vrijwillig) werk en zich die kleren niet kunnen permitteren. Het zijn geen grote aantallen mensen die de prachtige kledingzaak bezoeken; in 2011 werden 90 mensen geholpen met passende kleding en 40 mensen werden doorverwezen naar andere instanties. G3 organiseerde een modeshow die gehouden werd tijdens de Haagse start van de landelijke vrijwilligersmanifestatie NL Doet, 19 maart 2011. 29
Esloo PrO school – Noordpolderkade 167 Nieuw schoolgebouw achter de Laakkade van de Esloo Groep: zes middelbare scholen in Den Haag en randgemeenten. In deze school ging op 21 maart 2011 het project ‘Jarige Job’ van start, opgezet door de Stichting Leergeld samen met andere organisaties waaronder de Voedselbank Haaglanden en het jeugdwerk van Stek. Bedoeling van het project is dat jarige kinderen van cliënten van de Voedselbank een traktatie krijgen. En als u dan weet dat van elk van de 2300 in de regio Haaglanden wekelijks verspreide voedselpakketten minstens één kind gemiddeld mee-eet, gaat het dus om een in potentiële omvang aanzienlijk project. Het is een van de talloze voorbeelden waaruit blijkt dat het Haagse welzijnsinstellingen, kerken en andere organisaties niet gaat om bedéling, zoals in aloude tijden, maar om voedsel-plus. En dat ‘plus’ bestaat uit aandacht, ontmoeting, informatie, hulpverlening – alles wat nodig is om mensen een menswaardig bestaan te geven en uit de fuik van de armoede te trekken. Kinderen zijn kinderen en ook als je weinig en slecht te eten krijgt, wil je een cadeautje als je jarig bent. Daarin voorziet Jarige Job.
Lukaskerk – Om en Bij 2 De nieuw gebouwde Lukaskerk verving in 1985 de Lukaskapel, die tot 1962 om de hoek gevestigd was. Op de plaats van de huidige Lukaskerk stond ruim een eeuw lang tot 1961 de diaconale bakkerij. Die maakte deel uit van het grote aanpalende complex Om en Bij, gebouwd door de Diaconie in 1854 en bedoeld als ideële concurrent van de vele particuliere hofjes in Den Haag. De woningen werden pas eind twintigste eeuw verkocht aan een woningbouwvereniging. Op deze historische grond, waar de geschiedenis van de armenzorg in Den Haag met handen te tasten is, bevindt zich nu de kerk van een actieve wijkgemeente, die in de persoon van diaconaal consulent Hilly Merx zich samen met Diaconie en Stek inzet voor modern diaconaat. Dat betekent: de wijk in, de mensen opzoeken en met elkaar verbinden, projecten bedenken en uitvoeren, solidariteitsmaaltijden organiseren, koffie schenken, speciale vieringen in de kerk houden et cetera. Furore maakt het Mama Verhalenkoor,
Heel Moerwijk kent de Kinderwinkel een enthousiaste groep vrouwen uit verschillende culturen, die liederen zingen vol weemoed en hoop onder de bezielende leiding van dirigent Astrid Seriese. Hilly Merx is een begrip in de wijk en in de gemeente, die zelf ook graag de handen uit de mouwen steekt. Op 28 april 2011 ging in de Lukaskerk met een maaltijd – hoe kan het anders – ‘Nowhere to Nowhere’ van start, een project van de landelijke PKN – Kerk in Actie – met het oog op de problematiek van de internationale mensenhandel. Kerken en organisaties hier en in landen overzee denken samen na over de mogelijkheden van mondiale bewustwording en gelijktijdige bestrijding van dit kwalijke en zich uitbreidende maatschappelijke verschijnsel. Een vergelijkbaar project krijgt eind 2011 adhesie van de Gemeente Den Haag en mondt uit in het Maatjesproject Slachtoffers Mensenhandel, waarin slachtoffers door getrainde vrijwilligers worden begeleid bij het opbouwen van een sociaal netwerk. Het project start in 2012.
30
De Lukaskerk is – niet voor niets – start- en eindpunt van de Historische Armenzorgwandeling, die door de communicatieadviseurs van Stek in opdracht van de Diaconie in het centrum van Den Haag is uitgezet. In een wandeling van twee uur met twintig ‘staties’ biedt een tocht langs ‘huizen met verhalen’ een andere blik op de stad. Er is voor de wandeling veel belangstelling.
Stagehuis Schilderswijk – Teniersstraat 13b Een karakteristiek negentiende-eeuws pand naast de Heilig Hartkerk in het hartje van de Schilderswijk, een wijk vol problemen en uitdagingen en met aanstekelijk welzijnswerk. Rond het Teniersplantsoen gebeurt van alles. Dit komt vooral omdat het zo’n uitstekend plein is: een speeltuin, goed en aardig toezicht vanuit het Haagse Hopje, groen en bomen, een buurtboerderij, volkstuintjes, een prima basisschool, kinderopvang, een kerk en een moskee, een Cruijff Court en een buurtkamer. Het Stagehuis Schilderswijk is in 2008 opgezet door twee bevlogen vrijwilligers, Nol Breebaart en Willem Giezeman, en begeleidt stagiairs die zich willen inzetten voor de bewoners van de
31
Schilderswijk. Het gaat bijvoorbeeld om laagdrempelige sport- en beweegactiviteiten, huiswerkbegeleiding, Nederlandse les, theater- en filmproducties. In 2011 ging ook een dansproject van start. In luttele tijd heeft het Stagehuis met zijn tientallen stagiairs zich ontwikkeld tot een inspirerend centrum met een warme uitstraling. Stagiairs maken kennis met modern welzijnswerk en kiezen vaak later zo mogelijk voor betaald werk in deze sector. Stek is intensief met het werk van het Stagehuis verbonden.
Vredeskapel – Malakkastraat 1
Vluchtelingenwerk – Hooftskade 91
Op 31 oktober 2010 was diaconaal opbouwwerker Aklil Getachew in de Vredeskapel ‘in de bediening gesteld’. Zij werkt als opbouwwerker samen met de wijkgemeenten Vredeskapel/Duinzichtkerk en Maranathakerk. Dit type kerkelijk werker is kort te typeren als postillon d’amour tussen kerk en buurt. Mensen als Aklil Getachew brengen de buurt binnen in de kerk en brengen de kerk binnen in de buurt, met ontmoetingsprojecten en tal van activiteiten. Kees Buist, diaconaal werker van de Paardenberg, doet vergelijkbaar werk samen met de Valkenboskerk en tot haar vertrek was Hilda Buntjer erin actief samen met de Thomaskerk en de Salvatorkerk. Sity Smedinga – zie hierna – doet vergelijkbaar werk in Leiden-Zuidwest. In 2012 vormden de (missionair-)diaconale opbouwwerkers een kennisgroep die een poging deed om het specifieke karakter van dit werk ook theologisch te verwoorden. Met het oog op de besluitvorming van de PGG werd een brochure gemaakt waarin deze werkers hun diensten aanboden aan de nieuwe kerkelijke organisatie. De titel ‘Out of the box’ gaf al aan in welke richting de nieuwe wijkgemeenten hun plannen zouden kunnen ontwikkelen.
Vanouds heette deze buurt samen met het nabijgelegen Om en Bij het ‘hervormde hoekje’. Het grote gebouw op de hoek van de straat omvatte van 1867 tot 1962 het hervormde weeshuis van de Diaconie. Erachter was een school en de panden van de Hooftskade hadden een woonbestemming. Het complex werd grotendeels in de jaren negentig van de vorige eeuw verkocht. Het voormalige weeshuis is nu opgesplitst in appartementen. 32
Vluchtelingenwerk is behalve huurder van deze panden ook samenwerkingspartner van Stek bij projecten voor ongedocumenteerden en slachtoffers van mensenhandel. In dit deel van de stad bevindt zich ook de Halte, een opvangplaats voor vrouwen en kinderen die op straat zijn komen te staan en die met hun kinderen onmogelijk een dakloos bestaan kunnen leiden. Voor hen is de Halte, een opvang- en doorgangshuis in afwachting van betere huisvesting. Jenneke van Veelen en Hilly Merx regelen de opvang in de Halte, samen met andere organisaties. In oktober 2011 is ook een begin gemaakt met het inrichten van een mannenopvang. Aan het eind van het jaar werd een klein pand gevonden dat daarvoor geschikt gemaakt is.
Markant gebouw, gereedgekomen in 1880 onder architectuur van H.F.G.N. Camp, bouwmeester van koning Willem III. De kapel was bedoeld voor militairen die gelegerd waren in de nabij gelegen kazernes. Toen die waren opgeheven, werd het een kapel in de buurt, nu in één wijkgemeente met de Duinzichtkerk verenigd.
Stadsklooster – Westeinde 101 Was er eerder sprake van een ‘hervormd hoekje’, dit mag terecht een katholiek hoekje genoemd worden. In het negentiende-eeuwse gebouwencomplex bevindt zich het stadsklooster van de Broeders van Maastricht, een school, een kapel, kantoren en een binnentuin. Het complex is eigendom van de RK Vincentius Vereniging, in de negentiende eeuw opgericht voor de bestrijding van armoede, die er tevens kantoor houdt. De stichting Mara heeft in het complex eveneens haar kantoor.
33
Met Mara, een rooms-katholieke instelling voor maatschappelijk activeringwerk, werkt Stek samen in verschillende projecten. Zo werden de armoedebijeenkomsten in 2011 samen met Mara georganiseerd; de tweede bijeenkomst, over armoede en gezondheidszorg, vond op 17 mei plaats in het Stadsklooster. Maar Mara is ook een natuurlijke bondgenoot als het gaat om de samenwerking en toerusting van de meer dan honderd Haagse migrantenkerken, waaronder tal van katholieke kerken. Het Steunpunt Migrantenkerken, met de Ghanese predikant Albert Abraham aan het roer, bevindt zich in het gebouw van Stek aan de Parkstraat. Vanuit Mara en Stek worden trainingen en informatiebijeenkomsten georganiseerd voor voorgangers en vrijwilligers van de migrantenkerken. De bezoekersaantallen van de vieringen van deze kerken benaderen inmiddels die van de katholieke en protestantse kerken in Den Haag. Zij kampen over het algemeen met grote financiële problemen en ook het vinden van goede gebedsruimten is al sinds jaar en dag een opgave. Waar mogelijk bieden kerken onderdak en de gemeente Den Haag is betrokken bij het zoeken naar een kerkverzamelgebouw. Het stadsklooster is tevens uitvalsbasis van het werk van de twee straatpastores, Mariëtte Brekelmans en Klaas Koffeman, die de binnenstad als hun werkterrein hebben. Het werk van het Straatpastoraat is ondergebracht in een afzonderlijke stichting, maar wordt vanuit Stek begeleid door Jeannet Biermans (in 2011 tijdelijk vervangen door Zwanine Siedenburg).
34
Stevenshof – Leiden Stevenshof is een wijk in het zuidwesten van Leiden. Het centrale kerkgebouw is de Antoniuskerk aan de Boshuizerlaan. Sinds 2009 heeft Stek een medewerker gedetacheerd bij de Protestantse Kerk van Leiden. In de wijk Leiden-Zuidwest is Sity Smedinga diaconaal-missionair werker. De functie is vergelijkbaar met die van de diaconale opbouwwerkers in de Haagse wijken, met dit verschil dat Sity Smedinga ook voorgaat in vieringen. Het project loopt medio 2012 af, maar er zijn goede vooruitzichten dat de kerk in Leiden het project overneemt en Sity Smedinga kan blijven.
Stagehuis Schilderswijk: bevlogen vrijwilligers
35
Stek houdt kantoor in de Parkstraat
Stek-kantoor – Parkstraat 32 Karakteristiek pand uit 1874, gebouwd onder architectuur van J.J. Delia. Eerste bewoner was jhr. Victor de Stuers, katholiek emancipator en initiatiefnemer voor de Rijksmonumentenzorg. Hij richtte het woonhuis in neogotische stijl in, waar nu nog enkele details en de gerestaureerde Stijlkamer (nu: De Stuerskamer) aan herinneren. Van 1941-1980 was in het pand het Algemeen Nederlands Persbureau (ANP) gevestigd. De hervormde Diaconie kocht het als kantoorpand aan in 1998.
36
Sinds de oprichting van Stek heeft zij haar kantoor in het stijlvolle pand aan de Parkstraat. Zij deelt het pand met enkele huurders, waarvan de grootste, de Kesslerstichting, eind 2011 vertrok. In het kantoor in de Parkstraat werken enkele projectleiders, de stafafdelingen en het projectsecretariaat, samen ongeveer 25 mensen. Het vrijwilligersbeleid van Stek wordt er gecoördineerd door diaconaal consulent Jan Grotendorst – Stek werkte in 2011 weer samen met zo’n 800 vrijwilligers, dus er was weer veel werk aan de winkel. Jan Grotendorst is tevens coördinator van het project ‘Over de Drempel’. In dat project worden vrijwilligers getraind en begeleid die contact proberen te maken met sterk vereenzaamde en/of vervuilde mensen. Directeur Ineke Bakker, haar secretaresse Esther Brans en de afdelingsmanagers Henk Baars en Derk Stegeman hebben hun kantoor op de Parkstraat. De afdeling Financiën & Beheer stroomlijnt – voor Stek, voor de Diaconie en voor enkele kleinere kerkelijke stichtingen – de financiële plannen en verantwoording. De projectenadministratie in het systeem Synergy wierp in 2011 duidelijk haar vruchten af voor tijdige en goede financiële verslaglegging. De afdeling Communicatie & Fondsenwerving probeert het werk van Stek in de etalage te zetten met behulp van gedrukte en digitale informatie en het organiseren van contacten met de media. In 2011 werd een nieuw beleidsplan communicatie geschreven. De fondsenwerving en projectensubsidies zorgden in 2011 voor 15% van de inkomsten van Stek en voor dat resultaat is veel inzet van tijd en energie nodig.
37
P&O-functionaris Evert de Jong vertrok in 2011 en met de komst van de nieuwe directeur werden de werkzaamheden op P&O-gebied verdeeld over haar, Esther Brans en Nikoline Stauttener. Als altijd verzorgde administrateur Theo van der Kleij tot in de puntjes de salarisadministratie. De afdeling Office Support zorgt voor klanten en bezoekers: telefoon, receptie, post, catering, schoonmaak. Het projectsecretariaat ondersteunt de afdelingsmanagers en de projectleiders. Klaas Bruins is verantwoordelijk voor de ICT en beheert het digitale integratiesysteem Synergy. Boven in het pand aan de Parkstraat bevindt zich mediatheek de Bovenkamer. Zoals in de inleiding al gezegd kon de financiering van dit project niet meer rondkomen en moest bibliothecaris Martijn Breeman vertrekken. De Bovenkamer functioneert nog dankzij de inzet van vrijwilligster Ria van der Geest en de hulp van enkele collega’s van Stek. 38
Sinds het vertrek van de Kesslerstichting staat een gedeelte van de kantoorruimte leeg. Er wordt gezocht naar een nieuwe huurder.
39
Gaan en komen Diverse medewerkers namen in 2011 afscheid van Stek omdat zij een andere baan hadden gevonden, omdat ze met pensioen gingen of omdat hun tijdelijke aanstelling niet kon worden verlengd of omgezet in een vaste aanstelling. Op 7 januari nam Stek afscheid van directiesecretaresse Paula Simon en projectsecretaresse Bouchra Hafdi. Zij vonden al in 2010 elders emplooi. Paula Simon is opgevolgd door Esther Brans. Op 23 februari werd afscheid genomen van Elziena Oosterhuis, die in de Laakkapel en later in het jeugdwerk actief was. Zij vertrok met haar gezin naar Friesland. Zij werd in de Laakkapel opgevolgd door Klaas Bruins, voor het jeugdwerk door Dorinde IJdo.
Inge van Bommel verving in 2011 Marian Hoek van Dijke voor de fondsenwerving en schoof in 2012 door naar de Huiswerkbegeleiding Transvaal. Jeannet Bierman werd in 2011 vervangen door Zwanine Siedenburg. Wil Wormer werd de nieuwe secretaresse voor de Paardenberg (en voor het projectsecretariaat) en Dorinde IJdo trad als gezegd in dienst als nieuwe jeugdwerker. Jacolien Lambregtse (jeugdwerk) ging aanzienlijk minder werken in verband met een andere aanstelling. Het bestuur van Stek veranderde in 2011 niet van samenstelling, maar per 1 januari 2012 vertrokken voorzitter Fokke Fennema en Ineke Wiersema. Zij worden in 2012 opgevolgd. Ries Smits werd per 1 januari 2012 de nieuwe voorzitter van het bestuur.
Op 1 maart werd, zoals al gememoreerd, met veel toeters en bellen afscheid genomen van Leendert Verzijden – deze diaconale pionier in Den Haag ging met pensioen. Jan Baronner werd zijn ingewerkte opvolger. 40
41
Op 20 april zwaaide Stek Evert de Jong uit – hij was enkele jaren onze P&O-functionaris. Lichamelijke ongemakken beletten een verdere voorzetting van zijn werk. De P&O-functie kwam onder de hoede van de nieuwe directeur. Op 16 juni moest afscheid genomen worden van Hilda Buntjer, vanwege de onzekere toekomst van openlucht buurthuis de Nieuwe Loot. Op 21 oktober vertrok Martijn Breeman, omdat de bezuinigingen van de Diaconie het onmogelijk maakten om nog een betaalde kracht te hebben voor mediatheek de Bovenkamer. Tijdens de kerstbijeenkomst in de Laakkapel werden op 20 december ten slotte nog twee ‘oudgedienden’ uitgezwaaid: Gerrit Visser nam afscheid na jarenlang technisch gebouwenbeheerder voor de Diaconie te zijn geweest. Zijn werk is overgenomen door John Hendriks. Ook namen we afscheid van een man met een bekend gezicht in kerkelijk Den Haag, Huub Donken. Na zijn pensionering heeft hij Stek jarenlang geadviseerd en geassisteerd bij de fondsenwerving. De komst van de nieuwe directeur Ineke Bakker is al uitvoerig gememoreerd. Ineke Bakker, directeur van Stek vanaf 1 april 2011
Personeelsoverzicht per 31-12-2011 Directie Ineke Bakker (directeur) Esther Brans (secretariaat)
42
Projectafdelingen Henk Baars (afdelingsmanager) Jan Baronner (Oase) Jeannet Bierman (Paardenberg, Straatpastoraat) Klaas Bruins (Westhoek, ICT) Kees Buist (Paardenberg, diaconaal opbouwwerk) Willeke Eikelenboom (Kinderwinkel) Aklil Getachew (Den Haag Wereldhuis, diaconaal opbouwwerk) Jan Grotendorst (vrijwilligersbeleid, diaconaal consulent) Anita Hendriks (ouderenwerk) Dorinde IJdo (jeugdwerk) Lerina Kwamba (Kariboe Bibi) Jacolien Lambregtse (jeugdwerk) Annemieke Leidekker (‘Van de bank af’) Christi Loor-Lotterman (jeugdwerk) Matthea Lotterman (Huiswerkbegeleiding Transvaal) Hilly Merx (Buurt & Lukaskerk) Elly Mos (Spiegelkamer Krugerschool) Marianne van Schravendijk (diaconaal ouderenwerk) Zwanine Siedenburg (Paardenberg, Straatpastoraat) Sity Smedinga (diaconaal-missionair opbouwwerk Leiden-Zuidwest) Derk Stegeman (afdelingsmanager) Jan-Willem van Tienhoven (Kinderwinkel) Jenneke van Veelen (individuele hulpverlening, noodhulp)
Projectsecretariaat Arda Dekker (ook Oase) Grace Manoch Nikoline Stauttener (ook P&O) Wil Wormer (ook Paardenberg) Stafafdelingen Marian Hoek van Dijke (C&F) Anneke IJzerman (OS) Theo van der Kleij (F&B) Willy Kramer-Taal (F&B) Maarten van Leeuwen (F&B) Vivian Luyckx (OS) Willem van der Meiden (C&F) Kees van der Nol (F&B) Igna Provence (OS) Selinne Suarez (OS) Beheerders Pieter Amijs (Westhoek) John Hendriks (Parkstraat, technisch beheer Diaconie) Renée van Mil (Oase, vrijwilligster) Amresh Bandhoe (Paardenberg) Adviseur Peter Prijs (F&B) Ondernemingsraad De OR van Stek bestond per 31-12-2011 uit Klaas Bruins, Willeke Eikelenboom en Anita Hendriks.
Bestuur Ds. Fokke Fennema, voorzitter Drs. Gerrit van Tongeren, secretaris Mr. Lydie Donner-Voriskova, penningmeester J. Bovenlander Dr. Ir. Wim Naeije Drs. Ries Smits Drs. Ineke Wiersema
C&F = Communicatie & Fondsenwerving, F&B = Financiën en Beheer, OS = Office Support.
43
44
Financiën
Adressen
Rekening van baten en lasten over het boekjaar 2011 2011 BATEN Bijdrage Diaconie PGG 1.810 Bijdragen overige kerkelijke organen 176 Bijdragen overige samenwerkingspartners 181 Fondsenwerving en projectsubsidies 447 Algemene subsidie Gemeente Den Haag 346 Overige baten (w.o. vorige jaren) 42
Stek Parkstraat 32 Postbus 371 2501 CJ Den Haag Telefoon: (070) 318 16 16 Fax: (070) 318 16 00 E-mail:
[email protected] Website: www.steknet.nl
Totaal 3.002 LASTEN Personeel 1.837 Vrijwilligers 71 Huisvesting 243 Automatisering/telecommunicatie 152 Kantoor/organisatiekosten 189 Algemene kosten 21 Uitgaande subsidies 157 Overige activiteiten 222 Totaal 2.892 Saldo voor mutatie bestemmingsreserves 110 Mutatie bestemmingsreserves -21 Besteedbare reserve projecten Diaconie PGG 134 Vrije besteedbare reserve -3 110 Bedragen in duizenden euro’s
2010
1.923 164 134 428 375 74 3.098
1.964 75 216 177 168 24 210 215 3.049 49 -62 53 58 49
De Paardenberg Paardenbergstraat 1 2572 XH Den Haag Telefoon: (070) 380 16 67 De Oase Van Meursstraat 1 2524 XN Den Haag Telefoon: (070) 396 12 24 Kariboe Bibi Van Meursstraat 1 2524 XN Den Haag Telefoon: (070) 393 11 07 Buurt & Lukaskerk Om en Bij 111 2512 XP Den Haag Telefoon: (070) 380 78 94 De Kinderwinkel Van Baerlestraat 113 2533 LK Den Haag Telefoon: (070) 388 17 58
De Westhoek Thomas Schwenckestraat 28 2563 BZ Den Haag Telefoon: (070) 345 93 42 Stagehuis Schilderswijk Tenierstraat 13b 2526 NX Den Haag Telefoon: (070) 445 11 99 De Nieuwe Loot Den Haag Wereldhuis De Halte zie adresgegevens Parkstraat
45
Colofon Concept en tekst Willem van der Meiden Eindredactie Marian Hoek van Dijke Vormgeving Marijke Kamsma - Bliksemzwart Fotografie Frits Knijff Druk Printweb Media
46
Oplage 1000
Den Haag, mei 2012 © Stek – stichting voor stad en kerk
