Bron nnenlijs st bij Het H Amsterdam van Anne Frank F LITER RATUUR Bezet A Amsterdam ERDAM -AMSTE Amsterd dam tijdenss de hongerrwinter: ruim m 100 foto's / met een inleid. i van Max M Nord. Amsterd dam: Conta act, 1947. - 125 p.: ill. Ruim 10 00 foto's va an Amsterda am tijdens de d hongerw winter door le eden van 'D De onderged doken camera a': Cas Oorthuys, Holtzzapfel, Pim Loeb, L Corne elius, Krijn Taconis, T Em mmy Andrie esse, Ad Windig,, Charles Brreyer, M.C. Meyboom, B. Kowatlo o, D. de Boe er jr., Hans Sibbelee, C. C Faber, F. Lemaire.. LDUSSEN, Paul. ARNOL De borrrel is schaarsch en kaa al geworden n: Amsterda amse horeca a 1940-194 45 / Paul Arnoldu ussen, Jolan nde Otten. - Amsterdam m: Lubberhuizen, 1994 4. - 175 p.: ill. - ISBN: 907397 78270 De Amssterdamse horecaonde h ernemers en n hun klante enkring ged durende de Tweede Wereldo oorlog. De samenstelle s ers nemen de houding g van de Am msterdamse e café- en restaura anthouders tegenover de bezetterr op de korrrel. Deze uittbaters gedroegen zich h niet zozeer antisemitisc ch als wel voorzichtig v o opportunisti isch. Doorg gaan zoals vóór v 1940 was w het ht' werden volgens zegg gen niet van harte devies. De borden 'Joden niett gewensch angen, maar redden na aar de mening van men nig kroegba aas de branche. De opgeha Jodenvervolgingen n pasten nie et in dit kade er. Wrange maar ook humorvolle h historische otes van bek kende caféh houders en journalisten n worden affgewisseld met fragme enten uit anekdo bekende literaire ro omans en studies. s BEEK, Thea van. g: herinnerin ngen en belevenissen van v mensen n uit Amsterdam boven n het IJ, Noord in de oorlog 945 / Thea van Beek e.a. e - 3e dr. - Amsterda am: Stadsdrrukkerij in opdracht van n het 1940-19 Wijkopb bouworgaan n Nieuwend dam, 1985. - 128 p.: ill. - ISBN: 90 0-6274-018--9 Uitgave e. t.g.v. het zevende z lusstrum van de d Bevrijding. - Geschie edenis van de bezettin ngsjaren in Amstterdam-Noo ord. BOER, J.F. den. erdam over de jaren 19 940 - 1945 / samenges st. door J.F.M. den Boe er en S. Kroniekk van Amste Duparc. - Amsterdam: Bussy, 1948. - 214 4 p. damse Kron niek die na de d bevrijding is verschenen. Dag tot t dag De eersste Amsterd Beschriijving van de belangrijkkste gebeurrtenissen tijd dens de bez zetting.
BOOL , Flip. De Dam 7 mei 1945: foto's en documenten / Flip Bool, Veronica Hekking. - Leiden: Primavera, 1992. - 80 p.: ill. - ISBN: 90-74310-04-4 Aan de hand van foto's en ooggetuigenverslagen van de fotografen wordt een beeld geschetst van de beruchte schietpartij op de Dam op 7 mei 1945 waarbij circa 20 doden en circa 120 gewonden vielen. Op die dag schoten Duitse militairen vanuit de 'Groote Club' op de Dam op Amsterdammers die wachtten op de komst van hun bevrijders. Fotografen, aanwezig om dat te registreren, legden allen de schietpartij vast op verschillende punten en tijdstippen. Door de foto's bijeen te brengen hopen de samenstellers een reconstructie te geven van het drama. CORT, Bart de. De groep Gerretsen: kroniek van een verzetsgroep 1940-1945 / Bart de Cort. - Den Haag: Sdu Uitgevers, cop. 1998. - 133 p.: ill. - ISBN: 90-12-08640-X Geschiedenis van de Groep Gerretsen, genoemd naar een lid van de Onafhankelijke Socialistische Partij, waaruit veel leden van de Groep Gerretsen kwamen. Deze verzetsgroep is vrijwel geheel onbekend gebleven, mede door het feit dat de (revolutionairsocialistische) leden het zó normaal vonden wat zij in de oorlog hadden gedaan in het verzet, dat zij er na 1945 nooit meer over spraken. De Groep Gerretsen specialiseerde zich in het uitreiken van valse persoonsbewijzen en het drukken van grote hoeveelheden 'Ausweise' (legitimatiebewijzen). Tevens leverde zij clichés aan allerlei illegale bladen. Slechts één lid werd gepakt in de oorlog en in 1998 was nog één lid van de groep in leven, waaraan de auteur veel herinneringen te danken heeft. Prominente leden waren Daan Barug, Eli van Tijn ('P. Marsman'), Ab Oeldrich en Kees de Groot. DAMSMA, Josje. Hier woont een NSB'er: nationaalsocialisten in bezet Amsterdam / Josje Damsma en Erik Schumacher. - Amsterdam: Boom, cop. 2010. - 176 p.: ill. - ISBN: 978-90-8506-953-9 Over het dagelijks leven van gewone Amsterdamse NSB'ers tijdens de Tweede Wereldoorlog, de reacties van familie, vrienden en buren, en de sfeer in de partij. HEIJDRA, Ton. In het zicht van de verwoeste haven: 1940 Amsterdam 1945 / teksten: Ton Heijdra en Alice Roegholt. - Amsterdam: Stichting De Golf, 2000. - 72 p.: ill. - ISBN: 90-804359-1-0 Met dit boekje wordt eer betoond aan de zeelieden en havenwerkers van Amsterdam, die zich tijdens de Tweede Wereldoorlog voor de goede zaak hebben ingezet. Reeds vóór het uitbreken van de oorlog worden er door de koopvaardij verliezen geleden door de aanwezigheid van mijnen. Ook na 1940 worden er zeer vele offers gebracht door zeelieden en hun schepen. Ook de haven van Amsterdam kreeg het zowel bij het uitbreken als aan het einde van de oorlog zwaar te verduren. Het laatste hoofdstuk van dit boekje is gewijd aan de diverse monumenten die aan die tijd herinneren. HEKKING, Veronica. De illegale camera 1940-1945: Nederlandse fotografie tijdens de Duitse bezetting / Veronica Hekking, Flip Bool. - Naarden: V en K ; [etc.], 1995. - 216 p.: ill. - ISBN: 90-6611-134-8 Verslag van een onderzoek naar de activiteiten van Nederlandse beroeps- en amateurfotografen gedurende de Duitse bezetting. Dagboeken en interviews met vele betrokkenen leveren talloze feitelijke gegevens op over personen en hun soms levensgevaarlijke activiteiten. Bevat ruim 300 foto's, deels in kleur.
2
KOK, René. Het grote 40-45 boek / auteurs en samenst. René Kok, Erik Somers. - Zwolle: Waanders, cop. 2011. - 368 p.: ill. - ISBN: 978-90-400-7746-3 De geselecteerde foto's geven een veelzijdig beeld van de Tweede Wereldoorlog in al zijn aspecten. Naast propagandabeelden en vaak aangrijpende opnamen van professionele oorlogsfotografen bevat het boek veel opmerkelijke privé-foto's. Burgers in de bezette landen maakten heimelijk opnamen van ingrijpende gebeurtenissen, zoals de Jodenvervolging, collaboratie en acties van het verzet. Daarnaast fotografeerden zij het gewone leven in een ongewone tijd. Soldaten aan de verschillende fronten legden hun oorlogservaringen vast voor het thuisfront en het eigen fotoalbum. KRUIJER, G.J. Hongertochten: Amsterdam tijdens de hongerwinter / door G.J. Kruijer. - Meppel: Boom, 1951. - 300 p.: ill. Handelseditie van een proefschrift minutieus de ellende van de laatste oorlogsmaanden in de hoofdstad wordt beschreven. LEEFLANG, Thomas. De bioscoop in de oorlog / Thomas Leeflang. - Amsterdam: Arbeiderspers, 1990. - 352 p.: ill. - ISBN: 90-295-2877-X In de nacht van 25 op 26 januari 1943 werd de Rembrandt-bioscoop in Amsterdam volledig door brand verwoest. In het UFA-theater draaide op dat moment vijf weken Veit Harlans 'De Gouden Stad' met in de hoofdrol 'die blonde kräftige Arierin'Kristina Söderbaum. Werd het UFA-filmpaleis aan het Rembrandtplein aangestoken? Was de brand een verzetsdaad? Leeflang sprak voor dit boek ruim vijfendertig jaar na dato alsnog met hen die nauw betrokken waren bij de intussen legendarische cinemabrand. het Nederlandse personeel stond een dag nadat de bioscoop in de as was gelegd, te huilen bij de puinhopen. LIAGRE BOEHL. Herman de. De bevrijding van Amsterdam: een strijd om macht en moraal / Herman de Liagre Böhl, Guus Meershoek. - Zwolle: Waanders, cop. 1989. - 200 p.: ill. - (Publikaties van het Gemeentearchief Amsterdam ; nr. 17). - ISBN: 90-6630-182-1 Een overzicht van de politieke en sociale gebeurtenissen tussen mei 1945 en herfst 1946, toen de Amsterdamse bevolking, na 5 jaar Duitse overheersing, langzamerhand weer in normaler doen was geraakt. LINDEMAN, Ruud. Straatrumoer en twee minuten stilte: een wandeling tussen Amstel en Artis / samengest. door Ruud Lindeman. - Amsterdam: Lubberhuizen / Verzetsmuseum, 1998. - 119 p.: ill. ISBN: 90-73978-98-X Wandelgids die voert door de voormalige Jodenhoek van Amsterdam gelegen tussen de Nieuwmarkt, de Amstel en het Weesperplein. MEERSHOEK, Guus. Dienaren van het gezag: de Amsterdamse politie tijdens de bezetting / Guus Meershoek. - Amsterdam: Van Gennep, cop. 1999. - 488 p.: ill. - ISBN: 90-5515-223-4 Toont aan dat het Amsterdamse politiekorps tijdens de Duitse bezetting een zeer belangrijk aandeel heeft gehad in de deportatie van de Joden en de bestrijding van het verzet. MIDDELBURG, Bart. Riphagen: de Amsterdamse onderwereld 1940-1945 / Bart Middelburg & René ter Steege. Amsterdam: Nieuw Amsterdam, cop. 2010. - 206 p. - ISBN: 978-90-468-0735-4 Biografie van de opportunistische Amsterdamse (oorlogs)misdadiger Dries Riphagen (19091973), die uit profijtgewin en puur voor het geld Joden begon te verklikken tijdens de
3
Tweede Wereldoorlog. Volledige reconstructie vanaf zijn beginjaren als crimineel tot de woelige oorlogsjaren om te eindigen met zijn vlucht naar Spanje en later het ex-nazi-paradijs Argentinië. OORTHUYS, Cas. Het laatste jaar, 1944-45 / Cas Oorthuys ; met een inl. van Wichert ten Have. - Amsterdam [etc.]: Contact, 2009. - 124 p .: ill. - ISBN: 978-90-254-3050-4 Fotoboek over het leven in Amsterdam in het laatste jaar van de Tweede Wereldoorlog. Na een inleiding over de fotograaf, de Tweede Wereldoorlog en deze foto's, volgen 102 zwartwitfoto's die het laatste oorlogsjaar '44-'45 in Amsterdam boekstaven. Nadat de bevrijding vanuit het zuiden in september 1944 mislukte, was Nederland niet alleen mentaal uitgeput, maar ook fysiek, door voedsel- en brandstofgebrek. De foto's laten de gevolgen zien van ruim vier jaar Duitse bezetting: de bezetters, anti-Joodse maatregelen, onderduikers, Hongerwinter en de gevolgen, verzet en illegaliteit, de bevrijding, represailles tegen verraders, de processen van Neurenberg. De ontwerper en fotograaf (1908-1975), die actief was in het verzet en de foto's illegaal maakte, beschouwde dit fotoboek dat hij pas in 1970 publiceerde, als zijn belangrijkste. OORTHUYS, Cas. Cas Oorthuys : Amsterdam / Cas Oorthuys, foto's ; Flip Bool, Henk Raaff, tekst. Amsterdam: Lubberhuizen, cop. 2004. - 158 p. : ill. - ISBN 90-5937-063-5 Fotoboek over Amsterdam in de jaren '50 en '60. Het toont tientallen zwartwitbeelden uit de periode vanaf de Tweede Wereldoorlog tot en met de jaren '60. De geschiedenis van de stad is als een beeldroman opgebouwd: eerst indringende foto's uit de oorlog, daarna vrolijke beelden van de bevrijding, ten slotte het optimisme van de herwonnen vrijheid in een stad die economisch opbloeit. De fotograaf was belangrijk binnen een veelgeprezen generatie fotografen. Een biografische schets door journalist en filmer Raaff leidt de foto's in. Conservator Bool van het Nederlands Fotomuseum sluit af met een informatief artikel over Oorthuys' fotoboeken. PAUW, J.L. van der. De bombardementen op Amsterdam-Noord: juli 1943 / J.L. van der Pauw. - Amsterdam: Boom, cop. 2009. - 141 p.: ill. - ISBN: 978-90-8506-739-9 Omdat de Fokkerfabrieken in Amsterdam-Noord tijdens de Tweede Wereldoorlog voor de Luftwaffe doorwerkten, werd door de USAAF en de RAF besloten om deze te bombarderen. Bij alle drie aanvallen vielen slachtoffers onder de bevolking. Bij de eerste aanval werd Fokker nauwelijks beschadigd, maar vielen er bijna 200 burgerdoden. Alleen de tweede aanval had het beoogde succes. De derde was weer een mislukking met zeventien doden tot gevolg. De auteur beschrijft aan de hand van documenten de achtergronden van deze mislukkingen en de conclusies die de geallieerden hieruit trokken. Met name het bombarderen van grote hoogte bleek onvoldoende nauwkeurig te zijn en werd in de bezette gebieden daarom verlaten. ROEGHOLT, Richter. Het goud van de wandelaar: over de geschiedenis van Amsterdam / Richter Roegholt. - Amsterdam [etc.]: Atlas, 1997. - 198 p.: ill. - ISBN: 90-254-2136-9 Bewerking van elf eerder gepubliceerde artikelen over de contemporaine geschiedenis van Amsterdam. Bevat o.a. de volgende bijdragen: De Universiteit van Amsterdam in het eerste oorlogsjaar; Het (ondergedoken) Joodse kind; Hoe Annes dagboek een boek werd; De Amsterdamse Jodenbuurt na 1945. ROEST, Friso. Oorlog in de stad: Amsterdam 1939-1941 / Friso Roest en Jos Scheren. - Amsterdam: Van Gennep, 1998. - 549 p.: ill. - ISBN: 9055151769
4
Proefschrift Universiteit van Amsterdam. - Resultaten van een onderzoek naar wat zich vlak voor en tijdens de eerste twee jaar van de bezetting in Amsterdam afspeelde. Hoe lagen de machtsverhoudingen tussen de plaatselijke overheden en de Duitse bezetters, tussen Duitse bevelhebbers en de Amsterdamse politie, tussen NSB'ers en nazi's, tussen partijcommunisten en het proletariaat? Wat ging er met de Joden gebeuren, wie bepaalde dat, wie werkte mee en wie werkte tegen? SIJES, B.A. De Februari-staking: 25-26 Februari 1941 / door B.A. Sijes. - 's-Gravenhage: Nijhoff, 1954. x, 237 p.: ill. - (Monografieën / Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie ; 5). Eerste naoorlogse studie over de Februaristaking van 1941, het symbool van het verzet tegen de Duitse bezetter. STIGTER, Bianca. De bezette stad: plattegrond van Amsterdam 1940 - 1945 / Bianca Stigter. - Amsterdam: Atheneaum Polak en Van Gennep, 2005. - 144 p. + plattegrond. - ISBN: 90-253-4988-9 In deze uitgave zijn honderden adressen van plekken te Amsterdam opgenomen die op de een of andere manier een rol hebben gespeeld in de oorlog. Na een inleidend gedeelte over de bezetting in de hoofdstad, collaboratie, Jodenvervolging, verzet, hongerwinter, bevrijding en gedenken volgt het overzicht van adressen ingedeeld naar postcodegebied over elf gebieden. WINDIG, Ad. Amsterdam, van bezet naar bevrijd = Amsterdam, from occupation to liberation / Ad Windig ; [transl. from the Dutch: Trait d'union]. - Eindhoven: Kempen, 1993. - 93 p.: ill. - ISBN: 9074271-35-9 Deze oorlogsfoto's zijn gemaakt in het laatste deel van 1944 en in 1945 en '46. Bijna alle foto's stammen uit Amsterdam. We zien vooral de Amsterdamse bevolking, gebrek lijdend aan eten, kleding, verwarming en verder aan alles, waarvan het bezit nu vanzelfsprekend is. Op veel foto's schijnt weliswaar de zon, maar zonder warmte. Ook de opnamen van na de oorlog tonen weinig van de vreugde over de bevrijding, maar leggen de nadruk op de verwerking van het leed, dat was teweeggebracht.
Joods Amsterdam AMERONGEN, Eddy van. Nog slechts herinnering...: mijn vooroorlogs Joods Amsterdam / Eddy van Amerongen ; met woord vooraf van Siegfried E. van Praag ; en een biografische schets door Henriette Boas. Amsterdam: Amphora Books, cop. 2002. - xxxv, 195 p.: ill. - ISBN: 90-6446-029-9 Gedeeltelijk eerder verschenen in het Nieuw Israelietisch Weekblad. - Tussen 1947 en 1990 schreef journalist Eddy van Amerongen (1912-1992) vanuit Israël vrijwel wekelijks een artikel voor het Nieuw Israëlietisch Weekblad over zijn herinneringen aan vooroorlogs Joods Amsterdam. Treffend roept hij de sfeer op van het vooroorlogse Amsterdam: 'Weemoed om de saaie Kazernestraat'; 'Ajax voor een Joodse zondagmiddag', 'Artis'. Geestig zijn de beschrijvingen van vooroorlogse markante personen als 'Kokadorus', koning van de standwerkers. APPEL, Lea. Het brood der doden: geschiedenis en ondergang van een Joods meisjes-weeshuis / Lea Appel. - Baarn: Bosch & Keuning, cop. 1982. - 112 p.: ill. - ISBN: 90-246-4427-5 Kroniek van het Joodse meisjes-weeshuis te Amsterdam (1761-1943).Het boek geeft een overzicht van de geschiedenis van het tehuis, met foto's, illustraties en verhalen betreffende pupillen. Een en ander. in samenhang met sociale ontwikkelingen in het algemeen. De
5
schrijfster, logopediste, liep voor de Tweede Wereldoorlog stage in dit tehuis. Zij beoogt met dit boek de herinnering aan de door de nazi's vermoorde kinderen en medewerkers levend te houden. BLOEMGARTEN, Salvador. Joods Amsterdam in een bewogen tijd 1890-1940: beeldverhaal / samengest. door Salvador Bloemgarten en Jaap van Velzen. - Zwolle: Waanders, 1997. - 192 p.: ill. - ISBN: 90-4009998-7 Aan de hand van foto's wordt een beeld geschetst van het Joodse leven in Amsterdam in de periode 1890-1940. BOAS, Henriëtte. Herlevend bewaard: aren lezen in Joods Amsterdam / Henriëtte Boas. - Amsterdam: Keesing, 1987. - 248 p.: ill. - ISBN: 90-6083-370-8 Bundel artikelen over verschillende Joodse aspecten van Amsterdam. De artikelen geven een goed beeld van de Joodse gemeenschap in Amsterdam; niet alleen over Joodse gebruiken, buurten en synagogen wordt er geschreven, maar ook in memoriams van personen die in de Joodse gemeenschap een spil vormden zijn opgenomen in boekbesprekingen. BOAS, Henriëtte. Terug in de Den Texstraat: de bewoners en de omgeving / Henriëtte Boas ; postuum bew. door Aharon Boas, F.J. Hoogewoud, Tamarah Benima. - Kampen: Kok, 2002. - 159 p.: ill. ISBN: 90-435-0625-7 Deels portret van de bewoners van de Den Texstraat vóór en na de Tweede Wereldoorlog, deels autobiografie, en deels schets van het Joodse leven in Amsterdam. BREGSTEIN, Philo. Op zoek naar Joods Amsterdam / film van Philo Bregstein. - Amsterdam Meulenhoff, 1981. - 76 p.: ill. - (Meulenhof filmteksten). - ISBN: 90-290-1066-5 Gedeeltelijk eerder verschenen in het dagblad Het Parool en het weekblad Skoop. - De film 'Op zoek naar Joods Amsterdam' die in 1975 door Bregstein werd gemaakt, geeft d.m.v. o.a. interviews met overlevenden een indringend beeld van het contrast tussen het Joodse Amsterdam van vóór en van na de oorlog. In deze uitgave vindt men de volledige tekst van de film, een interview met Bregstein over de film en het dagboek dat hij tijdens de voorbereidingen en het maken van de film bijhield. BREGSTEIN, Philo. Herinnering aan Joods Amsterdam / samengest. door Philo Bregstein en Salvador Bloemgarten ; met een voorw. van Job Cohen. - Amsterdam: De Bezige Bij, cop. 2004. - 332 p. - ISBN: 90-234-1556-6 Bevat kleurrijke verhalen over het vooroorlogse Joodse leven in de hoofdstad. Diamantbewerkers, zuurinleggers, leraren, rabbijnen, kleermakers, journalisten, kooplieden, artsen: ze vertellen over hun beroep, hun godsdienst, de oude Jodenbuurt, het uitgaansleven, immigratie en zionisme. CAHEN, Joël. Beeld naar buiten: prentbriefkaarten rond de Amsterdamse Jodenbuurt: een selectie uit de verzameling van Jaap van Velzen / samengest. en ingel. door Joël Cahen. - Amsterdam: Buijten & Schipperheijn, 1982. - 106 p.: ill. - ISBN: 90-6064-438-7 Uitgave in samenwerking met de Stichting Vrienden van het Joods Historisch Museum. Deze verzameling prentbriefkaarten van de Amsterdamse Jodenbuurt in de jaren 1900-1940 is een selectie uit de verzameling Jaap van Velzen. In de inleiding laat Joël Cahen zien, dat in die tijd de Jodenbuurt (die nooit een echt getto was) niet slechts door Joden werd
6
bewoond, maar dat de Joden er wel de meerderheid vormden. Door de stadssanering wegens erbarmelijke woningtoestanden, ontvolkte deze buurt al ver voor de 2e wereldoorlog - in de toenmalige nieuwbouw ontstonden nieuwe Jodenbuurtjes. Maar naar buiten, voor de niet-Joden, bleef het beeld van de Jodenbuurt typisch Joods, omdat de Joodse instellingen in die buurt gebleven waren, en vooral vanwege de Zondagsmarkt. CARANSA, Ab. Verzamelen op het Transvaalplein: ter nagedachtenis van het Joodse proletariaat van Amsterdam / Ab Caransa. - Baarn: Bosch en Keuning, 1984. - 111 p. - ISBN: 90-246-4523-9 Beschrijving van de ondergang van de Joodse gemeenschap in een Amsterdamse nieuwbouwwijk tijdens de Tweede Wereldoorlog. CARANSA, Ab. Van school verwijderd. Jood.: dokumenten betreffende de verwijdering van Joodse leerlingen van Amsterdamse ambachtsscholen in 1941 / samenst. Ab Caransa. - Haarlem: Tuindorp, 1990. - 51 p. - ISBN: 90-73629-01-2 Ter nagedachtenis aan Joodse ambachtsschool-leerlingen uit Amsterdam die in de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers zijn weggevoerd en omgebracht verscheen een herdenkingsboek. In een kort historisch overzicht wordt de betekenis van ambachtsonderwijs voor Joodse kinderen aangegeven: de vooroordelen volgens welke Joden ongeschikt zouden zijn voor handarbeid werden erdoor teniet gedaan. In de zomer van 1941 kregen alle scholen een schrijven van het Departement van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming dat Joodse schoolkinderen in afzonderlijke scholen bijeengebracht moesten worden. Aldus geschiedde. CARANSA, Ab. Handwerkers Vriendenkring 1869-1942: belangenbehartiging, ziekenzorg, volkswoningbouw / Ab Caransa. - Alkmaar: De Milliano, 1998. - 80 p.: ill. ISBN: 90-72810-21-X Royaal geïllustreerde en gedocumenteerde geschiedschrijving van De Handwerkers Vriendenkring, opgericht in 1869, een politiek bewuste, religieus neutrale belangenvereniging die zich inzette voor lotsverbetering van Amsterdamse arbeiders en kleine zelfstandigen. Dat uitte zich in daadwerkelijke hulp aan ouden en zieken, maar ook door ontwikkelingswerk op allerlei gebied. In de praktijk waren de leden vrijwel allen (95%) Joodse handwerkers, die hoopten op verandering in hun veelal erbarmelijke omstandigheden. Ab Caransa groeide op in de Transvaalbuurt, waar het Bouwfonds HWV in het begin van deze eeuw de krotten in de oude Joodse wijken verving door grote aantallen moderne arbeiderswoningen. Met kennis van zaken en grote betrokkenheid beschrijft hij de geschiedenis van de HWV tot 1942, toen de deportaties van de Joodse inwoners van de wijk het einde van de vereniging betekenden. GANS, M.H. De Amsterdamse Jodenhoek in foto's andermaal, 1840-1940 / samengest. door M.H. Gans. - Baarn: Ten Have, 1985. - 129 p.: ill. - ISBN: 90-259-0095-X Een boek in foto's over het wel en wee van de Joodse wijk in Amsterdam. De auteur liet eerder o.a. een fotoboek verschijnen over de periode 1900-1940 (Jodenhoek in foto's). Elke foto is voorzien van een korte toelichting en men wandelt als het ware door de geschiedenis en de Jodenhoek zelf en staat al of niet stil bij de bekende en onbekende plekken: Waterlooplein, Nieuwmarkt, Jodenbreestraat en het Jonas Daniel Meierplein b.v. Men wandelt langs de diverse synagogen en de vele stalletjes met boeken en broeken, vis en zuur. Men ziet verkrotting en bespeurt hier en daar initiatieven tot nieuwbouw.
7
GANS, M.H. Het Nederlandse Jodendom: de sfeer waarin wij leefden: karakter, traditie en sociale omstandigheden van het Nederlandse Jodendom vóór de Tweede Wereldoorlog / M.H. Gans. - Baarn Ten Have, cop. 1985. - 152 p.: ill. - ISBN: 90-259-4285-7 Beeld van het milieu der Nederlandse Joden in de eerste vier decennia van deze eeuw, gevormd door persoonlijke keuzes der onderwerpen door de Joodse auteur. In 1976 werd Gans door de Rijksuniversiteit te Leiden gevraagd colleges te geven in het kader van de Cleveringa-leerstoel. Dit boek geeft een sfeervol tijdsbeeld waaruit vooral de grote armoede en de onderlinge betrokkenheid naar voren komen. Op (erg) anekdotische wijze behandelt Gans o.a. de volgende punten: de Portugese Joden, gewoontes, taalgebruik, sociale omstandigheden en voorzieningen, Amsterdam (en de provincie), assimilatie. GANS, M.H. De oude Amsterdamse Jodenhoek nu = The old Jewish quarter of Amsterdam as it is today / M.H. Gans ; foto's: Fotopersbureau [Hans] Sabel en [Henk] Daniëls. - Baarn: Ten Have, cop. 1975. - 131 p.: ill. - ISBN: 90-259-0094-1 GANS, M.H. De Amsterdamse Jodenhoek in foto's, 1900-1940 / samengest. door M.H. Gans. - Baarn: Ten Have, cop. 1974. - 132 p.: ill. - ISBN: 90-259-0093-3 Dit fotoboek bevat 130 pagina's boordevol nostalgie over het leven in de Amsterdamse Jodenbuurt, waar mazzel en sores hand in hand gingen. Voor de catastrofe in de jaren 1940-1945 lag de Jodenhoek in een gebied begrensd door de Geldersche kade, Kloveniersburgwal, Amstel, Sarphatistraat, Doklaan en Prins Hendrikkade. In de inleiding wordt onder meer een overzicht gegeven van de veelal slechte woon- en leefomstandigheden in deze buurt gedurende de periode 1898-1940. GROENEBOER, Joost. ...Dat is de kleine man...: 100 jaar Joden in het Amsterdamse amusement, 1840-1940 / onder red. van Joost Groeneboer en Hetty Berg. - Zwolle: Waanders, 1995. - 144 p.: ill. ISBN: 90-400-9741-0 Uitgave bij de gelijknamige tentoonstelling in het Joods Historisch Museum in het kader van de manifestatie '100 jaar cabaret' (2 juni-26 november 1995) in samenwerking met het Theater Instituut Nederland. - Hoewel de ondertitel van dit met vele schitterende afbeeldingen (in kleur en zwart-wit) geïllustreerde boek rept van de periode 1840-1940 bestrijken de bijdragen in feite de jaren 1795-1944. Piet de Rooy schrijft over de sociaalculturele verandering van Amsterdam tussen 1864 en 1929; Salvador Bloemgarten over de sociale positie van Joden in Nederland vanaf het begin van de Franse tijd tot aan de Tweede Wereldoorlog; Hetty Berg over het (aanzienlijke) Joodse aandeel in het Amsterdamse amusement; Joost Groeneboer over de schouwburgen en andere etablissementen voor vermaak in de negentiende eeuw en in een tweede bijdrage over Joodse stereotypen op het toneel en hun aantrekkingskracht op het publiek; Jacques Klöters over het amusement vanaf ca. 1890 tot de laatste kamprevues in 1944. Het stuk van Klöters maakt schrijnend duidelijk wat een vernietigende uitwerking de bezetting op het Joodse aandeel in het amusement heeft gehad. HENDRIKS, Ariane. Van de Montelbaanstoren naar het Minervaplein: nieuwe en oude Joodse buurten in Amsterdam 1900-1944 / Ariane Hendriks, Jaap van. - Amstelveen: Boekhandel & Antiquariaat Blankevoort, 2004. - 174 p.: ill. - ISBN: 90-804190-3-6 Uitgave in samenw. met het Joods Historisch Museum. - Dit boek bestaat uit een keuze van bijna 250 ansichtkaarten uit de fameuze 'Collectie van Velzen' die is ondergebracht in het Joods Historisch Museum. Lezers en kijkers, worden geïnformeerd over o.a. de vestigingsgeschiedenis van de Joden in Amsterdam, die rond 1600 is begonnen in de buurt
8
van de Montelbaanstoren, de Nieuwmarkt en 'Vlooienburg'. Dit had overigens niets met 'vlooien' te maken, maar hangt samen met het rijkelijk 'vloeiende' water van de Amstel in deze omgeving. In de oorlog werd, in 1941, in het kader van de isolering van de Joodse gemeenschap, op het Minervaplein een markt alleen voor Joden ingericht. 'De Duitsers maakten daarmee een einde aan een eeuwenlange traditie waarbij de markt bij uitstek een ontmoetingsplaats vormde voor Joden en niet-Joden.' KAR, Jac. van de. Joods verzet: terugblik op de periode rond de Tweede Wereldoorlog / Jac. van de Kar. - Amsterdam: Stadsdrukkerij van Amsterdam, 1981. - 112 p.: ill. - ISBN: 90-6274-014-6 De schrijver heeft eigen herinneringen opgetekend, die zich voor een groot deel in Amsterdam afspelen. Aan de orde komen o.a. de Februaristaking, de Hollandsche Schouwburg en de Palestina-pioniers. In het boek komt duidelijk tot uiting de belangrijke rol die het Joodse volksdeel in Amsterdam heeft gespeeld. KOLFSCHOOTEN, Frank van. De koningin van Plan Zuid: geschiedenissen uit de Beethovenstraat / Frank van Kolfschooten. - Amsterdam [etc.]: Veen, cop. 1997. - 126 p.: ill. - ISBN: 90-254-2233-0 De belangrijkste winkelstraat in het Amsterdam-Zuid van bouwmeester H.P. Berlage, de Beethovenstraat, gaat door voor chic, maar achter de luxe etalages schuilt een tragische geschiedenis. Het vooroorlogse Joodse karakter van de straat, vooral ontstaan door de komst van veel Duits-Joodse vluchtelingen in de jaren dertig, werd door de Duitse bezetters tenietgedaan vanuit twee panden in de buurt. De Duitse accenten van hoogbejaarde bewoonsters zijn de enige overblijfselen van die tijd. LEYDESDORFF, Selma. Wij hebben als mens geleefd: het Joodse proletariaat van Amsterdam, 1900-1940 / Selma Leydesdorff. - Amsterdam: Meulenhoff, 1987. - 331 p.: ill. - ISBN: 90-290-9895-3 Voor dit proefschrift ontleende de historica Selma Leydesdorff gegevens aan archieven, maar vooral aan interviews met velen die in hun jeugd deel uitmaakten van het Amsterdamse proletariaat. Na de inleiding volgt een hoofdstuk over de Joden in Amsterdam met historische, demografische, economische en sociaal-politieke informatie. Een groot deel van het boek is gewijd aan het wonen en werken in de oude Joodse buurt, en het vertrek uit die omgeving van vuil en armoede naar nieuwe wijken als de Pijp en de Indische buurt. Thema's als assimilatie en integratie spelen daarbij een belangrijke rol. LINDEMAN, Ruud. De straat was leeg: een wandeling door de Amsterdamse Rivierenbuurt, 1933-1945 / Ruud Lindeman. - Amsterdam: Verzetsmuseum, 1993. - 56 p.: ill. - ISBN: 90-71944-06-9 Uitgave in samenw. met de Stichting Het Kindermonument en het stadsdeel Rivierenbuurt. Het Amsterdamse stadsdeel Rivierenbuurt is ontstaan in de jaren twintig als uitvloeisel van het stadsuitbreidingsplan Zuid van Berlage. De buurt wordt architectonisch gekenmerkt door de sobere kant van de Amsterdamse School. De wandeling door deze met name voor de middengroepen opgezette wijk biedt een retrospectief op de jaren 1933 tot 1945. Jaren, waarin vooral de Joodse bevolking, van wie er 13.000 door de nazi's zijn vermoord, is getroffen. Het huidige verzetsmuseum, de voormalige synagoge, in de Lekstraat is het beginpunt van de 2,5 uur durende wandeling, die voert langs huizen, waarin destijds bekende (Joodse) Amsterdammers, zoals Anne Frank en Jacques Presser, hebben gewoond. MEIJER, Jakob. Het verdwenen ghetto: wandelingen door de Amsterdamse Jodenbuurt / door Jakob [= Jaap] Meijer ; fotogr. Boris Kowadlo. - Amsterdam: Joachimsthal, 1948. - 160 p.: ill. Oorspr. verschenen in: Nieuw Israëlietisch weekblad. - 2e druk in 1958.
9
POLAK, Bob. Naar buiten, lucht en lachen!: Een literaire wandeling door het Amsterdam van Anne Frank / Bob Polak. - Amsterdam: Lubberhuizen, cop. 2006. - 174 p.: ill. - ISBN: 90-5937-124-0 Drie wandelingen voeren langs de belangrijkste Amsterdamse locaties uit het leven en werk van Anne Frank. Van het Merwedeplein tot aan de Montessorischool, van het Victorieplein tot aan de Prinsengracht. Polak vertelt al wandelend veel over Anne's leven, de vriendinnen, hun gezinnen en buren. PRAAG, Siegfried van. Mokum aan de Amstel: een goed huwelijk / Siegfried E. van Praag. - Antwerpen [etc.] De Vries-Brouwers, 1976. - 167 p.: ill. - ISBN: 90-6174-093-2 De sfeer die de Joden in Amsterdam brachten - in de periode c.1900-1940 – met hun leven, humor, taal en opvallende mensen, weergegeven in een groot aantal foto's en teksten. SLUYSER, Meyer. Amsterdam, je hebt een zoute smaak / Meyer Sluyser ; [ill.: W. Bijmoer]. - Amsterdam: Het Parool, [1964]. - 204 p.: ill. Herinneringen aan het leven in de Amsterdamse Jodenbuurt. Dit is slechts een uit een reeks van boeken die de Amsterdamse en Joodse journalist schreef het Joodse verleden van Amsterdam. Van zijn hand verschenen ook: Voordat ik het vergeet (1957); Als de dag van gisteren... (1958); Hun lach klinkt van zo ver (1959); Er groeit gras in de Weesperstraat (1962); Amsterdam, je hebt een zoute smaak (1964); Niemand die het antwoord weet (1967); De wereld is rond maar mijn zolen zijn plat (1970). SLUYSER, Meyer. Voordat hij het vergat / Meijer Sluyser ; samengest. door Martin van Amerongen. Amsterdam: De Arbeiderspers, 1973. - 233 p.: ill. - (Grote ABC ; nr. 208). - ISBN: 90-2954615-8 Bloemlezing uit eerder verschenen bundels. - Bevat ook: Portret van Meijer Sluyser / door Martin van Amerongen. SNIJDERS, M.L. Joden van Amsterdam / tekst: M.L. Snijders ; foto's: L. Freed. - Amsterdam: De Bezige Bij, 1958. - 104 p.: ill. Fotoboek over het Joodse leven in Amsterdam, althans van wat er nog van over was na de Tweede Wereldoorlog. STEGEMAN, Jannie. Hiernaast zijn ze weggehaald ...: vervolging en verzet in de Rivierenbuurt 1937-1945 / door Jannie Stegeman ; ten geleide door Joop F. Wolff. - Amsterdam: Stichting Verzetsmuseum, 1985. - 36 p. Vooral veel interviews met mensen die in de jaren 1937-1945 in de Rivierenbuurt woonden en die de Jodenvervolging hebben mee gemaakt. STOUTENBEEK, Jan. Joods Amsterdam / Jan Stoutenbeek en Paul Vigeveno. - Zutphen: KM Publishers, 2008. 256 p.: ill. - ISBN: 978-90-75979-05-3 Vierde herziene editie van de cultuurhistorische gids over het Joodse leven in Amsterdam. De gids opent met een compact overzicht van de geschiedenis. De eerste Joden kwamen aan het begin van de Gouden eeuw uit Spanje naar de Republiek, op de vlucht voor de inquisitie. De Joodse gemeenschap wordt gevolgd tijdens de Franse bezetting, via de opkomst van het socialisme en zionisme, door de crisis van de jaren dertig naar de decimering van de Joodse bevolking in de Tweede Wereldoorlog. Aansluitend worden per
10
wijk de monumenten en kenmerkende plaatsen beschreven. Daarbij passeren ook namen en begrippen die ver buiten Amsterdam tot de verbeelding spreken zoals kunsthandel Goudstikker, de diamanthandel, broodjeszaak Sal Meijer, Etty Hillesum en Anne Frank. STOUTENBEEK, Jan. Wandelingen door Joods Amsterdam / Jan Stoutenbeek en Paul Vigeveno ; eindred.: Joël J. Cahen. – Weesp: Haan [etc.], 1985. – 155 p. – ISBN: 90-228-4553-2 Het Joodse leven in Nederland is sinds de zeventiende eeuw op Amsterdam geconcentreerd. Hoewel tijdens de Tweede Wereldoorlog veel vernietigd is, kan men in Amsterdam en naaste omgeving nog een groot aantal overblijfselen terugvinden van de eertijds bloeiende Joodse gemeenschap, maar ook tekenen van het huidige Joodse leven in de hoofdstad. Na een beknopte historische inleiding wordt een aantal wandelingen door de stad uitgezet. De diverse objecten worden omschreven en hun geschiedenis verhaald. VERHOEFF, Maurits. Ochenebbisj: verhalen en geintjes over het Amsterdamse getto (1870-1925) / samengest. door Maurits Verhoeff en Thijs Wierema ; met een woord vooraf van Selma Leydesdorff. - Amsterdam: Lubberhuizen, 1999. - 413 p.: ill. - ISBN: 90-76314-31-4 Bundel verhalen van bekende schrijvers als Heijermans, Multatuli, Israël en veel nu minder bekende. Veel niet-Joodse schrijvers zagen uitsluitend een hen vreemde bevolkingsgroep die leefde in zeer armelijke omstandigheden en legden daarop de nadruk. Joodse schrijvers, het getto ontgroeid, leggen in hun werk nostalgie naar iets dat verdween en benadrukken het familieleven. Nog anderen beschrijven het opkomend socialisme, vooral omarmd door diamantbewerkers. Zo ontstond een indringend beeld van het Amsterdamse proletariaat rond 1900. WAGENINGEN, Els van. Gelderse Kade tussen Waag en Schreierstoren / Els van Wageningen - Amsterdam: Stadsherstel Amsterdam/Stadsgoed, cop. 2002. - 132 p.: ill. Geschiedenis van de Geldersekade. In de Tweede Wereldoorlog verloor de Geldersekade het grootste deel van haar Joodse bewoners.
PERSOONLIJKE VERHALEN AALDERS, Sophie. Wie was Jack Spijer? Een onbekende gevangene uit Bergen-Belsen / Sophie Aalders en Rachel Spijer. - Laren: Verbum, 2008. - 137 p. : ill. – (Getuigen van de Holocaust; Holocaust bibliotheek. Memoires). - ISBN: 978-90-74274-11-1 Laat aan de hand van een dagboekmanuscript het leven van een ongeschoolde, Joodse marktkoopman zien. Hij wordt in 1943 gedeporteerd, maar weet zich in de diverse kampen samen met zijn vrouw in leven te houden. Ze overleven de oorlog, maar de ervaringen uit het kamp hebben een grote weerslag op de rest van hun leven ANSTADT, Milo. Jonge jaren: Polen - Amsterdam 1920-1940 / Milo Anstadt - Amsterdam [etc.]: Contact, 1995. - 284 p. - ISBN: 90-254-0574-6 Herinneringen van de schrijver (1920) aan zijn jeugdjaren in Polen, zijn vertrek naar Nederland en het leven in Amsterdam tot de inval van de Duitsers in 1940. Het eerste hoofdstuk beschrijft de armoedige jeugd van de schrijver in de Poolse stad met zijn antisemitisme. In Amsterdam aangekomen moet de jonge Milo op een fabriek gaan werken, maar als autodidact weet hij zich de nodige kennis eigen te maken. De opkomst van het fascisme is er oorzaak van dat hij zich bij een communistische jeugdgroep aansluit. Zijn
11
vertrouwen in de Sovjetunie verdwijnt echter wanneer Hitler en Stalin een pact sluiten en Polen door Duitse en Sovjetlegers onder de voet wordt gelopen. ARNOLDUSSEN, Paul. De Jordaan / red. Paul Arnoldussen en Carolien Schönfeld. - Amsterdam: Lubberhuizen, cop. 2006. - 102 p. : ill. – (Bibliotheek van Amsterdamse herinneringen ; 7). - ISBN: 978-905937-097-5 Herinneringen van bewoners van de Amsterdamse Jordaan aan dagelijkse gebeurtenissen vanaf 1920 tot de jaren zeventig van de 20e eeuw. De armoede en oproer in de jaren '30 van de 20e eeuw, de saamhorigan de orde komen heid en de burenruzies, maar ook het dansen op straat, de vele doodskistenwinkels, zijn enkele voorbeelden van de willekeurige onderwerpen die aan de orde komen. BAKKER, Alex. 'Dag pap, tot morgen': Joodse kinderen gered uit de crèche / [interviews] Alex Bakker. Hilversum: Verloren, 2005. - 96 p.: ill. - ISBN: 90-6550-862-7 Uitgave bij de gelijknamige tentoonstelling in het Verzetsmuseum Amsterdam. - Tegenover de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam was tijdens de Tweede Wereldoorlog een crèche gevestigd voor de opvang van Joodse kinderen. Vijftien kinderen die destijds in de crèche verbleven vertellen over hun ervaringen tijdens deze periode. BEN-HELED RUDELSHEIM, Letty. Gesprekken met mijzelf in Auschwitz: een verhaal over de overwinning van de geest op het kwaad / Letty Ben-Heled-Rudelsheim, Miriam Dubi-Gazan. - Kampen: Kok, cop. 2003. - 160 p. - ISBN: 90-435-0699-0 Herinneringen van de vroegere Nederlandse zioniste aan haar leven en vooral aan haar ervaringen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ze groeide op in het grote gezin van een Amsterdamse diamantslijper, mocht doorleren en werd onderwijzeres. Al jong actief in de zionistische beweging wilde ze emigreren naar Palestina. Na de Duitse inval van mei 1940 wordt ze lid van de verzetsgroep van Joop en Willy Westerweel, wordt in 1943 gearresteerd en komt via o.a. de concentratiekampen Vught en Westerbork aan in Auschwitz, dat ze door een ernstige ziekte en een vrouwelijke arts overleeft. Na een langdurig herstel trouwt ze in 1950 en emigreert met haar man naar Israël. BAKER, Nel. Het jaar van de honger 1944-1945 / Nel Bakker. - Amsterdam: Rap, 1989. - 104 p. - ISBN: 906005-311-7 Verslag van de ervaringen van een jonge alleenstaande vrouw in het laatste oorlogsjaar, in het bijzonder de Hongerwinter van 1944-'45, leefde. Ze woonde en werkte in Amsterdam-Zuid en bood met vrienden hulp aan onderduikers, die zij ook in haar eigen huis verborg. Als doorsneeburger met een klein salaris kon zij niet op de zwarte markt kopen. Het karige menu kon alleen aangevuld worden door waardevolle spullen te ruilen voor eten, en op voedseltocht te gaan naar kennissen ten noorden van Amsterdam. BLOM, John. Nooit meer naar huis: mijn ontsnapping uit de Hollandsche Schouwburg / John Blom. - Laren: Verbum, 2008. - 114 p.: ill. – (Getuigen van de Holocaust; Holocaust bibliotheek. Memoires). ISBN: 978-90-74274-13-5 geb. Een Joodse man beschrijft de ervaringen in de Tweede Wereldoorlog die hem blijvend beïnvloedden. Deel een gaat over zijn jeugd in een banketbakkersgezin in Amsterdam-Zuid vanaf de Duitse inval op 10 mei 1940. De anti-Joodse maatregelen nemen toe; na in 1942 te zijn opgepakt en weer weggestuurd, wordt hij in juni 1943 met zijn vader naar de Hollandse Schouwburg gebracht, waar Joodse Nederlanders moeten wachten op transport naar kamp Westerbork. Omdat zijn vader hem laat vluchten via een groep kinderen, kan hij onderduiken.
12
In deel twee beschrijft hij hoe hij in Oost-Brabant de laatste fase meemaakt van de oorlog die hij als enige gezinslid overleeft. BOCK, Claus Victor. 'Zolang wij gedichten schrijven kan ons niets gebeuren': Amsterdam 1942-1945 / Claus Victor Bock. - Amsterdam: Castrum Peregrini Press, 2007. - 173 p.: ill. - ISBN: 978-90-6034-119-3 De schrijver kwam als 14-jarige Tsjechische Jood naar een Quakerschool in Nederland. Vervolgens voerde zijn reis naar de kunstenaarskolonie in Bergen. De oorlogsjaren bracht hij met andere Duits-Nederlandse Joodse mannen vooral door in onderduik op de Amsterdamse Herengracht. Daar werden de dichter Stefan George en de Klassieken bestudeerd. Een Duitse inval loopt goed af, maar niet alle onderduikers overleven de oorlog. CARANSA, Ab. Dag meneer Blom: afscheid van een stad / Ab Caransa ; met foto's van Hans Meesters. Haarlem: Tuindorp, cop. 1997. - 93 p.: ill. - ISBN: 90-73629-12-8 Ab Caransa (1927), zelf overlevende van verschillende concentratiekampen, schreef dit boek als herinnering aan zijn familieleden die vrijwel allen in de oorlog omkwamen en aan de straten en buurten waar zij woonden. Vooral de vooroorlogse Transvaalbuurt, waar Caransa opgroeide, komt aan bod en daarmee ook verschillende organisaties die in een Joods socialistisch arbeidersmilieu een grote rol speelden. In de meeste hoofdstukken worden tantes, ooms, neven, nichten, vrienden en buurtgenoten met hun respectievelijke sterfdata en -plaats in herinnering gebracht. In een nawoord vertelt de auteur wat hemzelf overkwam in de oorlog. Het boek geeft een mooi beeld van een buurt en van een Amsterdam die niet meer bestaan. COHEN, David. Voorzitter van de Joodse Raad: de herinneringen van David Cohen (1941-1943) / David Cohen ; geann. en ingel. door Erik Somers. - Zutphen: Walburg Pers, cop. 2010. - 223 p.: ill. - ISBN: 978-90-5730-536-8 Uitgave onder auspiciën van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie. - David Cohen was in de Tweede Wereldoorlog een van de voorzitters van de Joodse Raad, een door de Duitsers ingesteld bestuurslichaam dat belast werd met de uitvoering van de door de bezetter afgekondigde maatregelen. Zowel na als tijdens de oorlog is over de rol van deze raad veel gesproken. Hoewel het erop leek dat de Joodse gemeenschap enige mate van zelfbestuur kreeg, werd de Joodse Raad in werkelijkheid de voltrekker van haar eigen ondergang. COSTER, Theo. Klasgenoten van Anne Frank / Theo Coster ; tekst Martien Bos. - Blaricum: Carrera, 2009 223 p.: ill. - ISBN 978-90-488-0321-7 Aan de hand van herinneringen aan het toenmalige Amsterdam en het doorgangskamp Westerbork bespreken de voormalige klasgenoten hoe het hun vergaan is, en hoe de oorlog én Anne Frank invloed hebben gehad op hun leven. ESCHER, Nol. Trompetten in de verte: een novelle / Nol Escher. - Amsterdam: Heuff, cop. 1995. - 167 p. ISBN: 90-6141-259-5 Biedt in korte hoofdstukken de indrukken en ervaringen van een jongen 8 jaar is als de Duisters Nederland bezetten. In de Eerste Episode woont hij tussen Zandvoort en Overveen. De rest van het boek speelt zich af in Amsterdam. De jongen (ik-figuur) hoort vliegtuigen overkomen en merkt iets van Jodenvervolging en gevangenkamp. In het begin staat hij neutraal tegenover de Duitsers, maar al spoedig haat hij ze. De Derde Episode gaat over de hongerwinter. In Eindspel is er gebrek aan eten. Dan volgt een Dagboek van 4 tot 9 mei: capitulatie van de Duitsers; bevrijding van politieke gevangenen; mensen worden op de Dam
13
door de Duitsers beschoten; de Canadezen komen. De Epiloog bevat de nabeschouwing van de ik-figuur. FERARES, Maurice. Violist in het verzet: herinneringen van Maurice Ferares. - Amsterdam: De Bataafsche Leeuw, 1991. - 200 p. - ISBN: 90-6707-268-0 Maurice Ferares (geb. 1922) brengt als Joodse schoenmakerszoon zijn jeugd door in de Amsterdamse Transvaalbuurt. Op 16-jarige leeftijd wordt hij toegelaten tot de vioolstudie aan het conservatorium maar noodgedwongen moet hij die opleiding in 1942 staken. In dat jaar duikt hij onder, neemt gedurende de oorlog als lid van de illegale CPN deel aan het verzet en weet als enige van zijn familie de oorlog te overleven. In 1988 ziet hij in een krant een foto met daarop een hem bekende oorlogsmisdadiger, die voortijdig wordt vrijgelaten: dit is voor hem de directe aanleiding om na ruim 40 jaar zijn orlogsherinneringen op papier te zetten. Nadruk valt op de periode vóór het uitbreken van de oorlog en de jaren 1940-1943 met daarin de afschuwelijke fases van de 'eindoplossing van het Jodenvraagstuk'. HACOHEN, Shmu'el. Zwijgende stenen: herinnering aan een vermoorde jeugd / Shmu'el Hacohen. - 'sGravenhage: BZZTôH, 1990. - 400 p. - ISBN: 90-6291-519-1 Deze herinneringen van een Joodse man aan de eerste twintig jaar van zijn in 1926 in Nederland begonnen leven bestaan uit vijf delen. In het eerste deel beschrijft hij op levendige en rake wijze zijn jeugd in een groot orthodox-Joods gezin in Amsterdam. tot het begin van de Tweede Wereldoorlog. Het tweede gaat over zijn leven daarna tot hij in 1943 wordt opgepakt. In het derde en vierde deel beschrijft hij zijn ervaringen in de kampen Westerbork en Bergen-Belsen. In het laatste deel doet hij verslag van zijn terugkeer naar Nederland in 1945 en zijn emigratie naar Palestina een jaar later. HEERESMA, Heere. Een jongen uit plan Zuid: '38-'46 / Heere Heeresma. - Amsterdam [etc.]: De Arbeiderspers, 2007. - 202 p. - ISBN: 978-90-295-6542-4 Oorspr. uitg. in 2 dl.: 2005. - Autobiografisch relaas waarin een jongen de oorlogsjaren in Amsterdam-Zuid temidden van en met vele Joodse gezinnen beleeft en zich langzamerhand realiseert welke tragedie zich voltrekt. HONDIUS, Dienke. Absent: herinneringen aan het Joods Lyceum Amsterdam, 1941-1943 / Dienke Hondius ; m.m.v. Miep Gompes-Lobatto. - Amsterdam: Vassallucci, 2001. - 319 p.: ill. - ISBN: 90-5000322-2 In 1941 werd et Joods Lyceum in Amsterdam opgericht, na de verordening van de Duitsers dat Joodse en niet-Joodse kinderen niet op één school mochten zitten. Van de 490 kinderen overleefde slechts de helft de oorlog. De auteur heeft zo veel mogelijk levende leerlingen en docenten getraceerd en gesproken. KRAMER, Walter. Op de stoeprand / Walter Kramer ; foto's van Brand Overeem. - Purmerend: Publipress, 1988. - 79 p.: ill. – ISBN: 90-72427-01-7 Het is Amsterdam-Zuid, de jaren van de Tweede Wereldoorlog, waar de schrijver Walter Kramer zijn jeugd doorbracht. Brand Overeem maakte foto's en ontfermde zich over een aantal oude negatieven. LAUWEN, Toon. Otto Treumann / onder red. van Kees Broos, Renny Ramakers, Jan van Toorn ; tekst Toon Lauwen. - Rotterdam: Uitgeverij 010, 1999. – (Graphic design in the Netherlands ; 1). ISBN: 90-6450-312-5
14
LESGEVER, Lex. Titel: Nooit verleden tijd / Lex Lesgever. - Amsterdam: Boekerij, 2010. - 221 p.: ill. - ISBN: 978-90-225-5383-1 In zijn memoires vertelt een bejaarde Joodse man over zijn jeugd in de Tweede Wereldoorlog. Hij groeit met twee oudere broers op in de Joodse wijk in Amsterdam. Na de Duitse bezetting in mei 1940 worden de Joden eerst geïsoleerd en geconcentreerd, daarna bij razzia's opgepakt, naar de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam gebracht en via Westerbork naar de Duitse concentratiekampen. Als in juni 1942 het gezin bij een razzia is opgepakt, kan Lex, net 13 jaar, ontsnappen en zwerft door de stad tot hij kan onderduiken in Ommen. Kort na aankomst verraden, kan hij ontsnappen, gaat terug naar Amsterdam en duikt juli 1943 onder in Roelofarendsveen. Als enige van het gezin overleeft hij de oorlog. LIEMPT, Ad van. Frieda: verslag van een gelijmd leven / Ad van. – Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2007. - 127 p. : ill.. - (Getuigen van Westerbork). – ISBN: 90-72486-34-X Levensverhaal van Frieda Menco-Brommet (1925-) die de concentratiekampen Westerbork en Auschwitz overleefde. Ze groeit op in Amsterdam-Zuid als enig kind in een middenklassengezin. Vanwege de anti-Joodse maatregelen duikt het gezin in juli 1942 onder in Warmond, waar ze het erg slecht hebben. Na verraad komen ze in juli 1944 in concentratiekamp Westerbork, waar ze het beter hebben dan in hun onderduiktijd. Met het laatste transport van 3 september 1944 komen ze in Auschwitz aan. Frieda overleeft omdat haar moeder haar er fysiek doorsleept. LUIJTERS, Guus. Sterrenlied / Guus Luijters. - Amsterdam: Nieuw Amsterdam, cop. 2011. - 95 p.: ill. ISBN: 978-90-468-0969-3 Gedicht over het Joodse meisje Sientje Abram (1931-1942) uit Amsterdam dat slachtoffer werd van de Holocaust. MULLER, Salo. Tot vanavond en lief zijn hoor...: oorlogsherinneringen / Salo Muller. - Antwerpen [etc.]: Houtekiet, cop. 2005. - 165 p. : ill. - ISBN: 90-5240-819-X Autobiografie van de voormalige verzorger van Ajax over zijn jeugd als Joods jongetje in de Tweede Wereldoorlog. Salo (1936) groeit in de Amsterdamse Rivierenbuurt op als enig kind van in de textiel werkzame ouders. Als zijn moeder hem in mei 1941 naar school heeft gebracht, wordt ze bij een razzia opgepakt en met haar man naar Auschwitz gestuurd, waar ze omkomen. Salo duikt onder, heeft in vier jaar veel onderduikadressen, maar overleeft de oorlog. PETTER, Debby. 'Ik ben er nog': het verhaal van mijn moeder Hélène Egger / Debby Petter. – Amsterdam: Rap, cop. 2009. - 112 p.: ill. – ISBN: 978-90-6005-786-5 Voormalig nieuwslezeres beschrijft het leven van haar moeder in de oorlog aan de hand van foto's, brieven en een poëziealbum. POLAK, Fia. Oorlogsverslag van een zestienjarig Joods meisje / Fia Polak. - 2e dr. - Amsterdam: Kolenoe, 1996. - 128 p. - ISBN: 90-802526-1-1 Volledig geassimileerd bemerkten de kinderen hun Jood-zijn pas na confrontatie met antisemitisme. Vader doet verzetswerk, zo ook de kinderen. Eenmaal gepakt telt echter slechts hun Jood-zijn. De periode '42-'45 is gebaseerd op dagboeken en in '46 gemaakte aantekeningen en plattegronden.
15
PRAAG, Siegfried. Een lange jeugd in Joods Amsterdam / Siegfried van Praag ; een visie op Joods Amsterdam in foto's door Willy Lindwer. - 's-Gravenhage: Nijgh & Van Ditmar, cop. 1985. - 239 p.: ill. ISBN: 90-236-5638-5 In 1984 bracht Willy Lindwer een film over Joods Amsterdam en Siegfried van Praag op t.v. Een tweedelig boek is hiervan het gevolg: de auteur kijkt terug op zijn lange jeugd in Amsterdam: 1899-1935 en de cineast publiceert foto's van wat aan het einde van de jaren '60 nog over is van Joods Amsterdam. PREEZ-VERLEUN, Do du. Soldaat in verzet: de belofte die Jan Verleun het leven kostte / Do du Preez-Verleun, Pauline Wesselink. - Schoorl : Conserve, 2004. - 416 p. : ill. - ISBN: 90-5429-181-8 Levensverhaal van een verzetsman uit de Tweede Wereldoorlog. Verteld wordt hoe de Amsterdamse kantoorbediende Jan Verleun (1919-1944), kind uit een groot rooms-katholiek gezin, steeds meer verzetswerk ging plegen en dat met zijn leven moest bekopen. In mei 1940 vocht hij als soldaat op de Grebbeberg tegen de Duitsers, raakte zwaargewond en zwoer de Duitsers te blijven bestrijden. Hij sloot zich aan bij knokploeg CS-6 en ontwikkelde zich tot de leider. Toen hij na enkele hoge NSB-ers luitenant-generaal Seyffardt van de vrijwillige SS Nederland doodschoot, werden zijn ouders en een zus gegijzeld. Door verraad werd hij in november 1943 opgepakt en 7 januari 1944 op de Waalsdorpervlakte gefusilleerd. ROEGHOLT, Richter. Ben Sijes: een biografie / Richter Roegholt. - 's-Gravenhage: Sdu, 1988. - 256 p.: ill. - ISBN: 90-12-05840-6 Aan de hand van de levensloop van Ben Sijes beschrijft Roegholt het leven in de oude Amsterdamse Jodenhoek, de linkse bewegingen uit de jaren dertig, de oorlog en de onderduik en het ontstaan van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie. SCHAIK, Robert-Jan van. Een schooljongen in de schaduw van de oorlog / Rob van Schaik. - Den Haag: Van Schaik, 2007. - 164 p.: ill. - ISBN: 978-90-804796-3-0 Oud-ambassadeur beschrijft zijn leven als van een jongen uit een tegelijk nette en artistiek bevlogen familie, die te maken krijgt met de crisis, de opkomst van de NSB, met de oorlog, de Jodenvervolging en het verzet. SCHELVIS, Jules. Een jeugd in Amsterdam: herinneringen van een overlevende van Sobibor / Jules Schelvis. Amsterdam: De Bataafsche Leeuw, 2011. - 126 p.: ill. - ISBN: 978-90-6707-654-8 Een bijna onbezorgde jeugd in het Amsterdam van het interbellum van de twintigste eeuw. De auteur (1921) volgt het spoor terug naar zijn jonge jaren binnen een seculiere Joodse familie in een reeks korte, sterk anekdotische verhalen over onder meer het wonen op het Rapenburg, de verhuizingen naar Amsterdam Zuid en de Transvaalbuurt, de contacten met zijn vrienden en vriendinnen, de uitstapjes naar Zandvoort en zijn ontmoeting met Rachel, zijn door de nazi's vermoorde echtgenote. SPIERDIJK, Jan. Jeugd vol verwachting: Amsterdamse herinneringen 1919-1940 / Jan Spierdijk. - Utrecht : Scheffers, cop. 1994. - 190 p. - ISBN: 90-5546-017-6 Herinneringen aan het Amsterdam van vóór de Tweede Wereldoorlog van de oudkunstredacteur van De Telegraaf (1919). Hij volgt het spoor terug van zijn jeugd in Amsterdam. Hij groeit op in een ondernemersgezin in Amsterdam-West. Het huwelijk van zijn ouders lijdt schipbreuk. Met de tweede echtgenote van zijn overheersende vader heeft de jonge Jan een sterke en stimulerende band. Hij is een dromerig type met een dichterlijke
16
inslag. Door de invloed van met name een van zijn leraren ontdekt hij in de jaren dertig de muzen. Het Concertgebouworkest onder Mengelberg is verantwoordelijk voor zijn eeuwige affectie voor klassieke muziek. Ontmoetingen met bekende dichters, musici, acteurs en schrijvers, tegen een achtergrond van opkomend fascisme, versnellen zijn geestelijk groeiproces. STORK, Harry. Het geheim van de Albert Cuyp: jeugdherinneringen aan de jaren 1900-1940 in de Amsterdamse Pijp / Harry Stork. - Amsterdam: Wijkcentrum Ceintuur, 1994. - xxii, 117 p. : ill. - ISBN: 90-802120-1-6 Bundel met de jeugdherinneringen van vijfentwintig mensen in de Amsterdamse wijk De Pijp. De verhalen spelen zich af tussen 1900 en 1940. Het Amsterdamse stadsdeel De Pijp is in het laatste kwart van de negentiende eeuw gevormd. Vanwege de aantrekkingskracht op kunstenaars werd het het Quartier Latin van Amsterdam genoemd. Daarnaast werd de buurt vooral door de arbeidende klasse bewoond. De kinderen van de eerste bewoners vertellen hier hun lief en klein leed. Zij beleefden gedurende het Interbellum de zware economische crisis en zagen onder meer de opkomst van het socialisme, het antisemitisme en de vrouwenbeweging. THIJN, Ed van. Achttien adressen / Ed van Thijn. - Amsterdam [etc.]: Augustus, cop. 2004. - 94 p. : ill. ISBN: 90-457-0083-2 De onderduikervaringen van de in 1934 geboren PvdA-politicus van Joodse origine. In 1942 wordt de Joodse Eddy (8) bij een anti-Joodse razzia van de Duitse bezetters in Amsterdam met zijn moeder opgepakt en naar kamp Westerbork gestuurd. Omdat zijn vader kon ontsnappen, komen ze na 3 maanden vrij. Als het gezin in 1943 in Amsterdam maar net aan een razzia ontsnapt, duiken zijn ouders onder. Eddy wordt naar Limburg gebracht en duikt op 18 adressen onder, eerst in Limburg, later Overijssel, waar hij in november 1944 wordt gepakt en naar het Huis van Bewaring in Zwolle gebracht. In januari 1945 wordt hij naar Westerbork gestuurd. Omdat er dan geen treinen meer naar de vernietigingskampen gaan, beleeft hij in mei 1945 de bevrijding. TIMMERMAN, Anna. Machteloos?: Ooggetuigen van de Jodenvervolging / Anna Timmerman. – Amsterdam: Athenaeum Polak & Van Gennep, 2007. - 178 p.: ill. – ISBN: 978-90-253-5339-1 In 11 interviews vertellen Nederlanders (o.a. treinmachinisten en politieagenten) die de Tweede Wereldoorlog meemaakten wat zij zagen en begrepen van de Jodenvervolging tijdens de Duitse bezetting 1940 tot 1945. WAKKER, D.L.G. Dit gebeurde in de Weteringschans / D.L.G. Wakker (Oom Daan). - Amsterdam: Het Wereldvenster, cop. 1951. - 260 p.: ill. D.L.G. Wakker zat een groot deel van 1944 als gevangene in de Weteringschans. Als gevangene moest hij voor de Duitsers administratieve werkzaamheden verrichten. Hij was dus geregeld buiten zijn cel en heeft te boek gesteld wat hij hoorde en zag in de gevangenis. Met beschrijvingen van verschillende overvallen en represailles. WOERKOM, Bernadette van. Boris Kowadlo: fotograaf tussen herinnering en toekomst / Bernadette van Woerkom. – Zwolle: Waanders, 2010. – 168 p.: ill. – ISBN: 978-90-400-7747-0 Uitgave bij de gelijknamige tentoonstelling in het Joods Historisch Museum over het werk van Boris Kowadlo (1911-1959). Hij vluchtte op negentienjarige leeftijd vanuit Polen naar Amsterdam en begon daar zijn fotocarrière net na de Tweede Wereldoorlog. Zijn opnamen tonen de vervallen Amsterdamse Jodenbuurt. Op indringende wijze laat hij zien wat er niet
17
meer was. In de catalogus zijn Kowadlo's memoires opgenomen.
TIJDSCHIFTEN Ons Amsterdam
FILMS AMSTERDAM -Amsterdam in de Tweede Wereldoorlog. - [Etten-Leur]: TDM, 2011. - 1 dvd Een impressie van Amsterdam tijdens de Tweede Wereldoorlog. Historische zwart-wit filmbeelden, meestal uit Polygoonjournaals, zijn thematisch gegroepeerd. Zo komen de verschillende activiteiten die van 1940 tot 1945 en vlak na de oorlog in de stad of regio plaatsvonden aan bod. In 'Amsterdam' zijn dit o.a.: de intocht van het Duitse leger; het begin van de scheiding van de Joden; NSB-bijeenkomsten; het dagelijks leven; de intocht van de Canadese militairen in 1945; de periode van wederopbouw. Verder is toegevoegd een goed algemeen overzicht van circa 17 min. met de geschiedenis van Nederland in deze periode. In vogelvlucht komt het verloop van de oorlog voorbij met o.a. Hitlers opkomst, de inval in Polen en in Nederland, antisemitisme, Hongerwinter en bevrijding. BEVRIJDING -De bevrijding van Amsterdam. - [Hilversum]: Tijdsbeeld Media, cop. 2010. - 1 dvd Met behulp van archiefmateriaal wordt een overzicht gegeven van de gebeurtenissen rond de bevrijding van Amsterdam, zoals de intocht van de geallieerden en de bevrijdingsfeesten. Daarnaast zijn er beelden van de wederopbouw en van latere herdenkingen en een algemeen programma over Nederland in de Tweede Wereldoorlog. OORLOG -Oorlog in Amsterdam / samenst. Hans van den Berg. - [Etten-Leur]: TDM, 2011. - 1 dvd De historische zwart-witbeelden, afkomstig uit voornamelijk privébezit (en nu opgeslagen in de collectie van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid te Hilversum), tonen naast de Duitse militaire intocht in de hoofdstad in mei 1940, vooral de stad Amsterdam vlak voor de oorlog en onmiddellijk na de bevrijding. Sfeerbeelden van de Jodenbuurt, een Joodse begrafenis en een Joods huwelijk. Het Amsterdam van eind jaren dertig. Indringende beelden van de Hongerwinter, de zwarte handel en de landwacht. Ook is de Engelse documentaire 'Last shot' uit 1945 opgenomen. Hierin wordt Nederland als voorbeeld getoond van de enorme Europese problemen onmiddellijk na de bevrijding: de voedseltekorten, de ziektes, de volksverhuizingen van de overlevenden en een totaal verwoeste infrastructuur. Van de Amsterdamse haven was niets meer over. Huizen in de binnenstad zijn gesloopt voor brandhout. De Duitse bezetting heeft zijn tol geëist. OORLOGGETUIGEN -Oorlogsgetuigen: 8 filmportretten / regie Pieter Fleury [en Wouter van der Sluis] ; prod. Marianne Plukker ; research Anki Duin en Doke Romeyn ; comment. Jan Blokker. Amsterdam: Anne Frank Stichting ; [S.l.]: The Film Business [prod.], cop. 1989. De Anne Frank Stichting heeft ter gelegenheid van het herdenkingsjaar 1990 acht filmportretten gemaakt van mensen die uit eigen ervaring vertellen over verzet en vervolging in de Tweede Wereldoorlog. Aan het woord komen o.a.: Otto Treuman, die opgroeide in nazi-Duitsland, naar Nederland vluchtte en illegaal vervalsingswerk deed vanuit zijn onderduikplek; Ted Musaph, die op 16-jarige leeftijd een eenzame zoektocht begon naar een veilig onderkomen; Truus Jetten, die op en neer reizend naar Amsterdam Joodse 18
kinderen in veiligheid bracht op Limburgse boerderijen.
ARCHIEF- EN BEELDMATERIAAL Alle foto's familie Frank: Anne Frank Fonds, Basel / Anne Frank Stichting, Amsterdam Overig materiaal: Bundesarchiv DiaArchief Mr. A. Hustinx Ghetto Fighters' House Historisch Centrum Leeuwarden Imperial War Museum Internationaal Instittuut voor Socale Geschiedenis Joods Historisch Museum Nationaal Bevrijdingsmuseum Groesbeek Nationaal Oorlogs- en Verzetsmuseum Overloon Nederlands Architectuurinstituut Nederlands Fotomuseum Nederlands Instituut voor Militaire Historie NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies Stichting Oorlogs- en Verzetsmateriaal Groningen Spaarnestad Photo Stadsarchief Amsterdam United States Holocaust Memorial Museum Verzetsmuseum Amsterdam Yad Vashem
WEBSITES Digitaal Monument Joodse Gemeenschap in Nederland Geheugen van Plan Zuid Joods Amsterdam
19
