Kroniek van het consumentenrecht

Prof. mr E.H. Hondius

Kroniek van het consumentenrecht

eze kroniek beslaat ontwikkelingen op het gebied van het consumentenrecht in de periode van l januari 1997 tot l januari 1998. De vorige kroniek van het consumentenrecht in dit blad dateert van maart 1997.' Net als in voorgaande jaren zal ik voor mijn verslag putten uit de periodieke uitgaven Ars Aequi Katern, Consumer Law Journal, Droit de la Consommation/Consumentenrecht (DCCR), Info-C, jaarboek Consumentenrecht, Jahrbuch des Schweizerischen Konsumentenrechts, Journal of Consumer Policy, Revue européenne de droit de la consommation, ReiseRecht aktuell, Sociaal Recht, Tijdschrift voor Consumentenrecht (TvC) en Verbraucher und Recht. Het jaar 1997 was het jaar waarin het Verdrag van Amsterdam tot stand kwam. Bij dit Verdrag werd de bepaling inzake consumentenbescherming in het EU-Verdrag aangeDE CONSUMENT IS GEËMANCIPEERD. scherpt (nr l ). Alvorens nader op de inhoud van het consumentenrecht in te Het is de vraag of hij, na de successen die het gaan, zal ik eerst aandacht besteden aan de definitie van het begrip 'consument' consumentenrecht heeft geboekt, behoefte (nr 2) en aan de publicaties over consumentenrecht in het algemeen (nr 3). Vervolgens zal ik enige Euroheeft aan verdere bescherming. Het is ook de pese en nationale ontwikkelingen beschrijven. Ik doe vraag, of het begrip 'consument' in de dat aan de hand van een privaatrechtelijke benadering. Achtereenvolgens toekomst nog wel onderscheidend vermogen komen, in hoofdzaak naar de volgorde van het Burgerlijk Wetboek, aan de orde: produktenaansprakezal hebben. Het consumentenbeleid in Europa lijkheid en -veiligheid (nr 4), algemene voorwaarden (nr lijkt er nu goed voor te staan en op het gebied 5), koop en garantie (nr 6), reisovereenkomst en vervoer (nr 7), krediet, bank en verzekering (nr 8), van het consumentenrecht getuigt deze reclame en andere handelspraktijken (nr 9), telematica (nr 10) discriminatie kroniek ook van de nodige activiteit.

NJB 13 maart 1998 afl. II

(nr l I), geschillen (nr 12) en grensoverschrijdende conflicten (nr 13). Afgesloten wordt met een vooruitblik op de naaste toekomst (nr 14). In deze kroniek wordt, mede omdat er op deze gebieden vanuit het consumentenperspectief geen spectaculaire ontwikkelingen te melden zijn, niet ingegaan op lastgeving, opdracht, aanneming van werk, milieu en privacy. Evenmin zal ik aandacht besteden aan de ontwikkelingen op het gebied van het patiëntenrecht. Weliswaar kunnen deze ontwikkelingen tot het consumentenrecht worden gerekend,2 maar elders in dit nummer pleegt de kroniek gezondheidsrecht hier afzonderlijk aandacht aan te besteden. Anders dan in de meeste andere kronieken worden in deze kroniek ook lagere rechtspraak en uitspraken van geschillencommissies vermeld. Consumentenrecht speelt verhoudingsgewijs niet zo vaak bij ons hoogste rechtscollege. Deze kroniek beperkt zich daarentegen tot ontwikkelingen in de Europese Unie.

I. CONSUMENTENRECHT: VAN MAASTRICHT NAAR AMSTERDAM Het Verdrag van Amsterdam mag politiek gezien op een (halve) mislukking zijn uitgelopen, de positie van het consumentenrecht is er wel beter op geworden. Dat blijkt uit de geamendeerde tekst - een Iers en geen Nederlands voorstel - van artikel 129a van het EG-Verdrag: l. Om de belangen van de consumenten te bevorderen en een hoog niveau van consumentenbescherming te waarborgen, draagt de Gemeenschap bij tot de bescherming van de gezondheid, de veiligheid en de economische belangen van de consumenten alsmede tot de bevordering van hun recht op voorlichting en vorming, en hun recht van vereniging om hun belangen veilig te stellen.

E. Hondius is hoogleraar burgerlijk recht aan de Universiteit Utrecht en medewerker van dit blad.

517

2. Met de eisen ter zake van consumentenbescherming wordt rekening gehouden bij het bepalen en uitvoeren van het beleid en de activiteiten van de Gemeenschap op andere gebieden. 3. De Gemeenschap draagt bij tot de verwezenlijking van de in lid l genoemde doelstelling door middel van (a) maatregelen die zij op grond van artikel l OOA in het kader van de totstandbrenging van de interne markt neemt; (b) maatregelen om het beleid van de Lid-Staten te ondersteunen, aan te vullen en te controleren. 4. De Raad neemt volgens de procedure van artikel 189B en na raadpleging van het Economisch en Sociaal Comité de maatregelen, bedoeld in lid 3, onder b), aan. 5. De uit hoofde van lid 4 aangenomen maatregelen beletten niet dat een Lid-Staat maatregelen voor een hogere graad van bescherming treft en handhaaft. Deze maatregelen moeten verenigbaar zijn met dit Verdrag. Zij worden ter kennis van de Commissie gebracht.

Volgens Temmink kan het verdrag een bijdrage leveren aan de intensivering van het consumentenbeleid. Dat komt met name door de uitbreiding van de doelstellingen in de titel consumentenbescherming, de opneming van het integratiebeginsel in verband met het horizontale consumentenbeleid, de nieuwe non-discriminatiebepaling en de flexibiliseringsregeling, de versteviging van de rol van het Europese Parlement in het wetgevingsproces en de vereenvoudiging van de medebeslissingsprocedure.3

2. VAN ONDERNEMENDE CONSUMENTEN EN CONSUMERENDE ONDERNEMERS Wie is consument? Rechtspraak en doctrine hebben nog geen eenduidig antwoord op deze vraag kunnen geven. Van belang is in deze de rechtspraak van het Europese Hof van justitie. Zo omschrijft artikel 13 lid l EEG Executieverdrag de consument als een persoon die handelt 'voor een gebruik dat als niet bedrijfs- of beroepsmatig kan worden beschouwd'. Vallen ook kleine ondernemers hier onder? Dat zouden ze wel willen, want dan kunnen ze profiteren van de mogelijkheid om de wederpartij voor de rechter in hun eigen land te dagvaarden. Maar het Europese Hof staat dit niet toe. Het begrip 'consument' van artikel 13 moet eng worden uitgelegd. Alleen Overeenkomsten die worden gesloten om te voorzien in de consumptiebehoeften van een persoon als particulier' vallen onder de bepalingen ter bescherming van de consument. Partijen bij een franchise-overeenkomst die de toekomstige opening van een commerciële vestiging ten doel heeft, zijn dus geen consument.4 Behalve materieelrechtelijk is de omschrijving van het begrip 'consument' ook procedureel van belang. Zo kan bijv. alleen een consument een klacht voorleggen aan de Geschillencommissie Bankzaken. Een borg voor iemand die geld heeft geleend van de bank, is dus geen consument. Dat schrijft

518

Wie is consument? Rechtspraak en doctrine hebben nog geen eenduidig antwoord op deze

A. Edling (Zweden), E. Mickwitz (Finland) en Europa (N. Huls).13 Aan het slot van deze kroniek is een selekte bibliografie opgenomen. Voor een uitvoeriger overzicht raadplege men TVC14 en het Zwitserse jaarboek.15

vraag kunnen geven. 4. PRODUKTENAANSPRAKELIJKHEID EN -VEILIGHEID

Molenaar in zijn overzicht van uitspraken van deze commissie. Molenaar heeft kritiek op de Geschillencommissie, die in deze geen duidelijke lijn aanhoudt.5

3. CONSUMENTENRECHT GEBOEKT EN GEBUNDELD De meest vooraanstaande auteur op het gebied van het Europese consumentenrecht is de Duitse jurist Norbert Reich. Zijn boek Europäisches Verbraucherschutzrecht - Binnenmarkt und Verbraucherinteresse6 heeft in 1997 gezelschap gekregen van twee Engelstalige publicaties. Een concurrent voor het onderwijs is het boek van de Brit Geraint Howells en de Fin Thomas Wilhelmsson.7 Veel beknopter, meer een binnenkomer, is het boek van de jonge Engelse hoogleraar (sinds kort te Oxford) Stephen Weatherill.8 Reich vierde in 1997 zijn zestigste verjaardag en kreeg bij die gelegenheid een Festschrift aangeboden.' Van de overige literatuur noem ik de Leuvense dissertatie van Gert Straetmans.10 In deze economisch georiënteerde studie wordt uitvoerig en diepgaand ingegaan op de doelstelling en afbakening van het consumentenrecht in België en Europa. De studie is een mooi tegenwicht voor het sociaal georiënteerde proefschrift van Bourgoignie." In 1997 verscheen voorts een tweetal jaarboeken. Voor de achtste maal verscheen het Nederlandse Jaarboek consumentenrecht (let op de c), thans onder redactie van uw kroniekschrijver en G.J. Rijken. Het Jaarboek bevat, naast de gebruikelijke kronieken, opstellen over een aantal specifieke thema's, te weten consumentenvoorlichting, de algemene voorwaarden voor mobiele telefonie, aansprakelijkheid van winkeliers voor de veiligheid in de winkel (slablaadjes), elektronisch betalingsverkeer en elektronische veilingen.12 Het Zwitserse Jaarboek consumentenrecht stond in 1997 in het teken van de schuldsanering. Naast een gedegen documentatie over Zwitsers en Europees consumentenrecht in het algemeen bevat deze editie opstellen over Zwitsers consumentenkrediet van H. Schmid, B. Stauder, G. Roncoroni en F. Schöbi, D. Gasser en over consumentenkrediet in andere landen van H.W. Micklitz (Duitsland), G. Mayer en B. Pirker (Oostenrijk), S. Patti en P.Sirena (Italië), A. Morin (Frankrijk), F. Domont-Naert (België),

Produktenaansprakelijkheid is allang niet meer de publiekstrekker van een jaar of tien terug. In het verslagjaar wees het Europese Hof een opmerkelijk arrest over de Britse implementatiewetgeving. Het zou wel eens kunnen zijn dat het leerstuk van de produktenaansprakelijkheid gebruikt gaat worden bij de anti-tabakwetgeving en -rechtspraak. 'Punitive damages' kunnen leiden tot forse schadevergoedingen. Op het punt van de veiligheid blijft het ten slotte moeilijk kiezen tussen contractuele en delictuele aansprakelijkheid.

Geen aansprakelijkheid voor defecte wet De schrijvers van handboeken over de richtlijn produktenaansprakelijkheid zijn het erover eens, dat het Verenigd Koninkrijk de richtlijn produktenaansprakelijkheid niet correct heeft geïmplementeerd. Artikel 7 onder (e) van de richtlijn (= ons artikel 6:185 lid l (e) BW) staat de producent toe te bewijzen dat het op grond van de stand van de wetenschappelijke en technische kennis op het tijdstip dat het product in het verkeer werd gebracht, onmogelijk was het bestaan van het gebrek te ontdekken. Daarentegen vergt section 4 lid l onder (e) van de Britse Consumer Protection Act slechts dat de ontdekking van de producent in kwestie niet kon worden verwacht. Het Europese Hof van Justitie ziet evenwel geen tegenspraak. De Britse rechter zal de Consumer Protection Act immers - aldus het Hof in deze inbreukactie - richtlijnconform moeten uitleggen. De Commissie heeft geen rechtspraak in andere zin overgelegd. Voor het welslagen van de inbreukactie is dus daadwerkelijke toepassing in de vorm van het inroepen van het verweer in de praktijk nodig." De uitspraak heeft mij - ik moet het erkennen verbaasd. Politiek gezien is het oordeel wellicht zo gek nog niet: enerzijds wordt de Britse regering de zoveelste Europese uitbrander bespaard, anderzijds zal de Britse rechter de aanwijzing niet in de wind slaan.

Tabak van tabak Voor de aansprakelijkheid van tabaksproducenten was 1997 het jaar van de doorbraak. De pers bracht het bericht dat een akkoord is bereikt over de gevolgen van passief roken. De Amerikaanse tabaksindustrie en 60 000 stewards en stewardessen, die te maken hadden met rokende passagiers, hebben een schikking bereikt ter waarde van

NJB 13 maart 1998 afl. II

$ 300 miljoen. Het is voor het eerst dat de industrie verantwoordelijkheid erkent voor de gevolgen van passief roken. Eerder waren de Amerikaanse tabaksindustrie en de regeringen van een aantal deelstaten voor wat betreft de kosten van medische verzorging van rokers met longkanker tot een - overigens nog door het Congres goed te keuren - schikking gekomen voor een bedrag van $ 368 500 000 000. Dat is een bedrag dat overeenkomt met het bruto nationaal inkomen van Nederland in I997.17 Ontwerpfout: $ 262 500 000 schadevergoeding Niet alleen de fabrikanten van tabak, ook die van auto's krijgen tabak van het Amerikaanse aansprakelijkheidsrecht. Een jury in de staat South Carolina veroordeelde autofabrikant Chrysler tot het betalen van $ 262 500 000 aan de ouders van hun zesjarig zoontje Sergio. Sergio kwam om het leven door een ontwerpfout bij de constructie van het slot van de achterdeur. De schade van de ouders werd vastgesteld op $ 12 500 000 en bij wijze van straf werd voorts $ 250 miljoen aan punitive damages toegekend. Een schrale troost voor de fabrikant is dat dit soort uitspraken in hoger beroep pleegt te sneuvelen.18 Amerikaanse toestanden? Ja zeker: naar Nederlands recht zouden de ouders ingevolge artikel 6:108 BW alleen de kosten van de begrafenis kunnen claimen. Veiligheid in en om de winkel Wanprestatie of onrechtmatige daad? Een Australische vrouw, Mrs Cottee, loopt met het boodschappenwagentje van de supermarkt, gevuld met pas verrichte aankopen en met haar dochtertje -, naar de auto. Wanneer zij het wagentje over een verkeersdrempel duwt, breekt plotseling een van de voorwielen. Mevrouw Cottee weet kind en eieren te redden, maar loopt daarbij wel verwondingen op. Kan zij voor haar schade de supermarkt aanspreken en zo ja, op welke grond? Verschillende leerstukken dienen zich voor de beantwoording van deze vraag aan. Wanprestatie en onrechtmatige daad zijn de eerst aangewezen kandidaten. Net als in andere landen strijden beide rechtsfiguren ook in Australië om de prioriteit."

5. ALGEMENE VOORWAARDEN

CONSUMENTENRECHT

In 1997 kwam de eerste collectieve actie over oneerlijk bezwarende bedingen tot een voorlopig einde - zie hierover nr 12. Een tweede arrest van de Hoge Raad handelt over het begrip 'kernbeding'. Daarin wordt ook aandacht besteed aan de Europese richtlijn oneerlijke contractsbedingen. De richtlijn kreeg in de literatuur veel aandacht. Dat geldt voor Duitsland, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, Italië, Portugal en andere Europese landen. Bezwarende clausule in lottovoorwaarden is geen kernbeding Een consument loopt een prijs in de lotto mis, omdat de sportvereniging waarbij hij zijn formulier heeft ingeleverd, heeft nagelaten dit aan de lotto te sturen. Is de clausule die de aanspraak van de lotto-organisator uitsluit een onredelijk bezwarend beding? Volgens het Hof 's-Gravenhage is deze vraag niet aan de orde. Het gaat hier immers om de kern van de prestatie en dus is geen sprake van algemene voorwaarden in de zin van artikel 6:231 e.v. De Hoge Raad is het daar niet mee eens. Mede in het licht van de Europese richtlijn oneerlijke contractsbedingen moet het begrip 'kernbeding' zo beperkt mogelijk worden opgevat.20 De zaak wordt verwezen naar een aanpalend hof om alsnog te onderzoeken of de reglementsbepaling onredelijk bezwarend is.

Prof. mr E.H. Hondlus

Allgemeine Geschäftsbedingungen: Duitse Gründlichkeit Er gaat in Duitsland nauwelijks een week voorbij of het Bundesgerichtshof wijst wel een of meer arresten over algemene voorwaarden. Een goede gids in de jungle van uitspraken en tijdschriftartikelen hierover biedt het standaardwerk AGß-Gesetz van Ulmer, Brandner en Hensen, waarvan zojuist een achtste druk verscheen.21 Interessant zijn voorts de wederzijdse Festschrift bijdragen van Heinrichs22 en Reich.23 Clauses abusives: de Franse ervaring Niet alleen in Duitsland staan algemene voorwaarden - in het bijzonder die in consumentenovereenkomsten - in het centrum van de belangstelling. Op 21 maart 1997

Vrouwen die samen gaan stappen zullen geen aanspraak op uitkering van de auto-verzekeraar hebben indien zij 'in de avond geen visuele controle hebben kunnen houden op de consumpties die de tot bestuurster van de auto aangewezen persoon tot zich heeft genomen '. NJB 13 maart 1998 afl. II

519

organiseerde het Franse Institut National de la Consommation er een studiedag over.24 Drie bijdragen wil ik hier noemen. MarieThérèse Feydeau bepleit een restrictieve opvatting van het begrip consument.25 Deze visie is in overeenstemming met die van Jean-Pascal Chazal.26 Chazal wil echter nog een stap verder gaan door de kwalificatie 'consument' enkel te beschouwen als een door de wederpartij weerlegbaar - vermoeden. Een tweede interessante bijdrage is die van Christian Brasseur die een waardevol overzicht geeft van ruim honderd rechterlijke uitspraken over algemene voorwaar-

Het consumentenrecht bekommert zich al lang niet meer uitsluitend om de modale bewoner van een doorzonwoning die wil weten welke wasmachine de beste koop is.

the reasonable control of the Company affecting the supply or installation of the Contract overleaf. Such suspension or cancellation shall not constitute a breach of Contract by the Company, nor will the purchaser be liable to claim for any loss or damage howsoever arising as a result of these circumstances'. Na onderhandelingen met het bureau werd dit: The Company will manufacture and install the items within a reasonable time'. En de clausule 'All claims for non delivery shall be deemed waived unless presented to the Seller within 7 days of delivery of each shipment. Modification to delivery schedules by the Purchaser must be received by the Seller 21 days prior to the requested shipping date' werd: 'All delivery dates are quoted in good faith'. Waarmee maar is aangetoond dat de vermeende Britse angst voor open termen als redelijkheid en goede trouw niet (overal) meer bestaat.

Clausole vessatorie e abusive: de Italiaanse ervaring Italië was het eerste EU-land met een wettelijke regeling van algemene voorwaarden ( 1942). Deze regeling voldeed echter niet aan de Europese richtlijn. Hoe de Italianen de richtlijn implementeerden, kan men nalezen in een karrevracht Italiaanstalige publicaties, waarvan ik met name noem de publicaties van Maneschi29 en Ruffolo.30 Wie het Italiaans niet machtig is, kan zich houden bij Alpa en Dassio.31

Cläusulas contratuais gérais: de Portugese ervaring den.27 Ten slotte vermeld ik de bijdrage van Luc Bihl, omdat het de laatste publicatie is van deze - onlangs overleden - geharnaste verdediger (Consommateur défends-toi!) van het consumentenbelang. De conclusie van Bihl (gesteund door dagvoorzitter J. CalaisAuloy, p. 71) lijkt een eerbetoon aan het Nederlandse poldermodel: 'Pour les organisations de consommateurs, la bataille des clauses abusives sera gagnée le jour où ces actions n'existeront plus: quand les contrats seront enfin négociés entre organisations de consommateurs et organisations professionnelles' (p. 64).

Unfair contract terms: de Britse ervaring Ook de Office of Fair Trading organiseerde in maart 1997 een conferentie over oneerlijke contractsbedingen. De key-note rede werd daar uitgesproken door Pat Edwards, hoofd juridische zaken van de Office of Fair Trading.28 Vaak slaagt de Office of Fair Trading er in de betrokken bedingen zeer aanzienlijk te vereenvoudigen. Zo stond er in een computercontract de clausule: 'Force Majeure. Time shall not be the essence of the Contract and the Company shall not be liable for any delay in installation in the event of any strike, lock out, trade dispute, accident, fire, flood or any natural disaster or act of God or any contingency whatsoever beyond

520

Portugal kent sinds 1985 een uitvoerige wet inzake algemene voorwaarden. Hierover handelt de bijdrage van De Sousa Ribeiro.32 Enigszins teleurstellend is dat de schrijver aan de Europese richtlijn nauwelijks aandacht besteedt.

Andere Europese landen Een algemeen overzicht van de implementatie van de richtlijn in de diverse lidstaten is te vinden in de European Review of Private Law 1997/4, met bijdragen van Alexandridou, Alpa, Balate, Bernitz, Davo, Elvinger, Lete, Monteiro, Posch, Reich, Wilhelmsson, Willett en mijzelf. Alleen Denemarken en Ierland ontbreken in dit overzicht. Een rechtsvergelijkende studie over de richtlijn is voorts te vinden bij Sepe.33 De afgelopen twee jaar heeft directoraatgeneraal XXIV gewerkt aan een databank van rechterlijke uitspraken inzake algemene voorwaarden. Hoewel de databank nog lang niet compleet is, is zij thans reeds toegankelijk gemaakt voor iedere Internet-gebruiker.34

mogelijk op Europees niveau wordt geharmoniseerd. De afbakening tussen koop en dienstverlening is en blijft een moeilijke. Uit de rijke jurisprudentie vermeld ik de koop van een piano en die van vervuilde grond.

Richtlijn consumentenkoop In 1997 werden de messen geslepen met betrekking tot het voorstel voor een richtlijn betreffende de verkoop van en de waarborgen voor consumptiegoederen.35 De SER-commissie voor consumentenaangelegenheden bereidde een - verdeeld - advies voor, dat inmiddels op 28 januari 1998 is vastgesteld. In Duitsland reageerde de literatuur opvallend positief, zeker - of misschien juist - omdat de richtlijn een grondige hervorming van het Duitse Le/'stungsstörungsrecht zal vergen.36 Minder tevreden zijn twee Britse commentatoren.37 Het voorstel heeft inmiddels een record aantal van 140 amendementen in het Europees parlement opgeleverd. Wat het politieke lot van de voorgestelde richtlijn zal zijn, is vooralsnog onduidelijk. Alleen Duitsland en Nederland zijn tegen, dus het ontwerp lijkt zeker haalbaar.

Wat is koop: van apotheek tot energiebedrijf Wat valt wel en wat valt niet onder de regeling van de (consumenten)koop. De vraag is met name van belang vanwege het dwingend karakter van titel 7. l. Is bijv. de apotheker winkelier of zorgverlener? Ten Hoopen bepleit dat de kwalificatie 'koop' te eng is; volgens haar is mede sprake van een overeenkomst van opdracht.38 Daarentegen verdedigt Loos in zijn zojuist genoemde dissertatie dat elektrische energie, anders dan de heersende mening leert, als een zaak in de zin van artikel 3:2 dient te worden gezien. Dat brengt mee dat de door Loos bepleite wettelijke regeling voor de levering van energie zou moeten worden opgenomen in boek 7 titel l, bij de koop.39

De piano Terecht nemen de meeste rechtspraakverzamelingen in hoofdzaak einduitspraken op. In één opzicht geven deze publicaties echter een verkeerd beeld. Een procedure resulteert zelden meteen in een vonnis. Vaak leven justitiabelen jarenlang tussen hoop en vrees. Wie wil meeleven met de rechtsstrijd van consumenten, doet er goed aan eens een Jaarverslag Rechterlijke Actie van de Consumentenbond ter hand te nemen. Zelf heb ik vele jaren lang de strijd van mevrouw Van Lammeren tegen haar pianoleverancier gevolgd. Na elf jaar heeft mevrouw haar zaak verloren. Op 9 januari 1997 besliste de Rechtbank Rotterdam dat de leverancier een Rönisch piano in een kast van een Richard Weber mocht leveren.40

6. KOOP EN GARANTIES De lekkende olietank De koop is en blijft de meest karakteristieke consumententransactie. Daarom is het van groot gewicht dat deze overeenkomst

De koper van een woning met tuin heeft het tegenwoordig niet gemakkelijk. Hoe weet hij zeker dat er niet ergens een oude olietank

NJB 13 maart 1998 afl. II

·

onder het gazon verborgen ligt, die binnenkort gesaneerd moet worden? Maar ook de verkoper zal er niet gerust op zijn. Nu heeft hij de olietank net zo goed verborgen en zou hij toch aansprakelijk kunnen worden gesteld voor de bodemsanering? Consumentenbond, Vereniging eigen huis en Nederlandse vereniging van makelaars hebben de handen ineen geslagen en een modelcontract ontworpen. Dat lijkt op het eerste gezicht sterk op de hand van de verkoper te zijn. Maar het is in feite heel evenwichtig. Dat stelt Croes in een overzicht van de regels die gelden bij lekkende olietanks.41

7. REIZEN EN VERVOER Dagelijks worden er miljoenen vervoer- en reisovereenkomsten gesloten. Het ligt voor de hand dat daarbij wel eens iets mis gaat. Dat blijkt vooral bij de reisovereenkomst het geval te zijn. Ik geef twee voorbeelden ontleend aan het Duitse recht. Ook bij de simpele vervoerovereenkomst loopt het soms fout. Ook hiervan geef ik twee voorbeelden, naar resp. Nederlands en Frans recht. Klantenbinding Een bijzondere vorm van klantenbinding houdt men er in de Dominicaanse republiek op na. Een Duitse toerist beklaagde zich erover dat hij bij binnenkomst een groene plastic armband met de naam van het hotel kreeg uitgereikt. Hij diende deze als vol pension gast dag en nacht te dragen. De armband was zo geconstrueerd dat zij na verbreking onbruikbaar was. De toerist vertikte dit. Terecht, aldus het Landgericht Frankfurt: toeristen zijn geen dieren of zuigelingen, die nog niet in de gelegenheid zijn om aan hun persoonlijkheid uitdrukking te geven.42 Een gezellige vakantie Ik geef het woord aan het Landgericht Kleve: 'Der Kläger hatte keinen Anspruch darauf, die Reiseleiterin bei der Arbeit mit der Videokamera zu filmen, um ihre Reaktionen und Antworten auf die erhobenen Beanstandungen im Bild festzuhalten, so daß die Reisleiterin es sich zu Recht verbeten hat, daß der Kläger sie mit der Videokamera aufnimmt. Weil der Kläger die Videokamera gleichwohl nicht abgestellt hat, stellt es auch ein angemessenes Verhalten der Reiseleiterin dar, daß sie sich der Hilfe der örtlichen Polizei bedient hat, um den Kläger zur Aufgabe seines Verhaltens zu bewegen'.43 Uit de trein gezet Een treinreiziger blijkt niet in het bezit van een geldig vervoerbewijs en moet f 18 bijbetalen. Dat weigert hij, waarop de conductrice de trein laat stoppen en de reiziger de trein uitzet. De laatste 7 km van het traject Winsum-Groningen moet hij lopen. Het is een van de geschillen waarvoor de Geschillencommissie Openbaar Vervoer in het ver-

NJB 13 maart 1998 afl. II

slagjaar een oplossing moest zien te vinden (in casu: f 100 schadevergoeding). Enkele andere gevallen voor deze geschillencommissie zijn de volgende: de dienstleider laat een trein abusievelijk niet Schiphol aandoen, waardoor een zakenman zijn vlucht mist; bij aankomst van de laatste trein worden de deuren niet ontgrendeld, waardoor een vrouw door de schuifraampjes (knap!) de trein moet verlaten (in beide gevallen wordt schadevergoeding toegekend).44 Trein te laat: schadevergoeding De Franse spoorwegen riepen alle verweren in die men zich kan voorstellen. Maar dat verklaarde nog niet dat in de maand november 1993 op het traject Rambouillet-Paris Montparnasse bijna een kwart van alle treinen te laat was of in het geheel niet reed. De spoorwegen zullen er niet blij mee zijn geweest dat eiseressen de hand hadden weten te leggen op een interne notitie. Daarin werd gesteld dat 'la plus grande partie des retards est générée par des fautes ou des négligences de notre personnel', met aïs conclusie: 'II ne faut pas s'étonner que le seuil de tolérance de notre clientèle à l'égard de nos insuffisances soit largement dépassé'. Dat vond ook het Cour d'appel Paris, dat de Franse spoorwegen veroordeelde tot betaling van schadevergoeding aan een reizigersorganisatie 45

8. KREDIET, BANK EN VERZEKERING De financiële dienstverlening aan consumenten blijft een bron van fricties. Dat geldt zeker voor grensoverschrijdende boekingen. Maar ook de optiehandel en de gewone verzekeringsovereenkomst zijn jaarlijks goed voor heel wat klachten. Voor de consument die het allemaal niet meer aan kan ten slotte is er binnenkort eindelijk een wettelijke schuldsanering. Grensoverschrijdende overmakingen In 1997 bereikte de Richtlijn grensoverschrijdende overmakingen het Publikatieblad.46 Binnenkort kan ook een ontwerp voor een richtlijn financiële dienstverlening op afstand tegemoet worden gezien. Optiehandel Over de optiehandel waken de Klachtencommissie beursbedrijf (vóór l januari 1997 de Klachtencommissie optiebeurs) en de rechter. Een geval dat in de ogen van de Klachtencommissie geen genade vindt is dat waarin de betrokken remisier er vooral op uit is om provisie voor zichzelf binnen te halen. De Klachtencommissie bepaalde hieromtrent: 'Het feit dat er voor klagers rekening zaken werden gedaan in een volume van vijf à tien contracten per dag wijst er op dat verweerder in het onderhavige geval meer aandacht schonk aan het genereren

CONSUMENTENRECHT van provisie dan aan het behartigen van de belangen van klager'.47 Een andere klacht is dat de remisier te grote risico's neemt: 'verweerder heeft voor rekening van klaagster gehandeld in kortlopende futures en indexopties en wel in grotere aantallen dan bij een toevertrouwd vermogen van f 100 000 verantwoord was'48 In beide gevallen wordt de remisier veroordeeld tot het vergoeden van forse bedragen: f 50 000 resp. f 70 000.

De geschillencommissies worden dezer dagen gewogen ... en goed bevonden. Het aantal commissies groeit nog steeds, maar de groei in het aantal klachten is er uit.

Verzekering Veel verborgen consumentenleed treedt aan het licht, wanneer een beroep op een verzekeringsdekking wordt gedaan. Indien de verzekeraar de claim afwijst, kan de afgewezene zich bij de Raad van Toezicht op het Schadeverzekeringsbedrijf vervoegen. Uit het jaaroverzicht verzorgd door Rinkes in TVC49 blijkt dat er op het gebied van de aansprakelijkheidsverzekering problemen waren met schade aan vloeren door een naaldhakken dragende bezoekster, door om niet ter beschikking gestelde klapstoelen voor een doopfeest en door een banken verschuivende schoonmoeder (op zoek naar een oorbel).50 Voorts leren we dat een Dobermann in de tuin niet voldoende zekerheid biedt om de serre-deuren open te kunnen laten staan.51 Wat niet is toegelaten is dat aanvraagster voor minder dan 85% van de jaarkilometrage van de auto zorgt.52 Vrouwen die samen gaan stappen zullen geen aanspraak op uitkering van de auto-verzekeraar hebben indien zij 'in de avond geen visuele controle hebben kunnen houden op de consumpties die de tot bestuurster van de auto aangewezen persoon tot zich heeft genomen'.53 Tot slot deed de Raad een opbeurende uitspraak voor de oudere consument: een kunstgebit valt wél onder de dekking van een reisbagageverzekering.54 Schuldsanering Het sluitstuk op een goede consumenten-

521

bescherming is de regeling van de schuldsanering. Nog steeds heeft de consument, anders dan de ondernemer, geen eigen regeling voor een fresh start. Daar komt verandering in. Nadat het wetsvoorstel schuldsanering in 1996 in de Eerste Kamer schipbreuk had geleden, is in 1997 een novelle 22 969 ingediend, welke de belangrijkste bezwaren wegneemt.55

9. RECLAME EN ANDERE HANDELSPRAKTIJKEN

Vergelijkende reclame Op 16 september 1997 heeft de Raad van Ministers van de EU de lang verbeide richtlijn inzake vergelijkende reclame vastgesteld. De richtlijn staat deze reclame toe, mits aan een aantal voorwaarden wordt voldaan. Zo mag de vergelijking niet misleidend zijn, moet zij objectief vergelijkbare goederen of diensten betreffen en mag zij een concurrent niet afbreken. Opmerking verdient dat dit geen minimumrichtlijn is, maar één die totale harmonisatie beoogt.

Timeshare in Duitsland en Spanje Van alle handelspraktijken blijft reclame de belangrijkste. Ook in 1997 deed de Reclame Code Commissie weer enkele honderden uitspraken. Voor een geval van grensoverschrijdende reclame moest het Europese Hof er aan te pas komen. Op Europees niveau is er nu ook een richtlijn inzake vergelijkende reclame. Het leuren met timeshare objecten, colportage en piramideverkoop zijn de overige handelspraktijken die ik dit jaar doorneem.

Functioneel bloot Bloot mag, maar het moet wel functioneel zijn. Zo oordeelde de Reclame Code Commissie tot het jaar 1985. Sindsdien worden klachten over bloot steevast afgewezen met een verwijzing naar de huidige maatschappelijke opvattingen omtrent naakt en sexualiteit. Maar in 1996 werd, zonder enige motivatie, de oude formule weer van stal gehaald. In haar rubriek 'Reclame in vogelvlucht' ergert L Venekatte zich aan dit standpunt, niet zozeer qua uitkomst als wel vanwege het zonder enige nadere toelichting omgaan van de jurisprudentie.56

Televisie zonder grenzen In Zweden is het niet toegestaan om televisiereclame tot kinderen te richten. Maar wat te doen tegen stations die van buiten de Zweedse staatsgrenzen uitzenden? In een belangrijke uitspraak van 9 juli 1997 maakt het Europese hof in de eerste plaats onderscheid tussen tv-zender en reclamemaker. De reclamemaker moet zich houden aan de regelgeving van de markt waarop hij zich richt; de tv-zender moet zich houden aan de regelgeving van het land van vestiging. Het arrest laat wel een opening om consumentenbeschermende maatregelen van het land waar de uitzending zich op richt toe te passen op de elders gevestigde tv-zender. Tot deze maatregelen behoort echter niet het verbod van reclame gericht tot kinderen.57

Aan collectief schadeverhaal zijn we in Europees verband nog niet toe. 522

De objecten van timeshare contracten bevinden zich vaak in Spanje en Portugal. Het is daarom interessant om kennis te nemen van een Spaans commentaar op het timeshare contract. Javier Lete Archirica, El Contrôla de Multipropriedad γ la Protection de los Consumidores, Barcelona 1997 geeft een nuttig overzicht van de totstandkoming van deze overeenkomst en de handelspraktijken die hierbij worden gebezigd. Een bespreking van de meer goederenrechtelijke aspecten van periode-eigendom zal men in dit boek niet aantreffen. In hoeverre is de verkoper van een timeshare aansprakelijk voor gebreken in het object? Daarover handelt de bijdrage van Bütter.58

Colportage Sinds enkele jaren kennen ook de Duitsers de figuur van de afkoelingsperiode, bij colportage en bij consumentenkrediet. Eindelijk dus eens wat grondig dogmatisch onderzoek naar de vraag wat gedurende de bedenktijd rechtens is, indien de overeenkomst nadien wordt geannuleerd. Bijzondere problemen rijzen indien van de annuleringsbevoegdheid gebruik wordt gemaakt, nadat de wederpartij reeds een executoriale titel heeft verkregen. In AcP concludeert Boemke dat de overeenkomst gedurende de afkoelingsperiode 'schwebend unwirksam' is.59

Piramideverkoop De Nederlandse regering heeft zich tegen de piramide gekeerd. In september 1997 heeft zij wetsvoorstel 25 523 ingediend dat beoogt een einde te maken aan het piramidespel. Dat spel wordt daartoe onder het regime van de Wet op de kansspelen gebracht, terwijl uitdrukkelijk wordt bepaald dat geen vergunning kan worden afgegeven. Nog voordat dit voorstel door het parlement is aanvaard, lijkt de rechtspraak een nog adequater sanctie te hebben gevonden. In zijn arrest van 22 oktober 1997 acht het Hof Leeuwarden de overeenkomst nietig wegens strijd met de Colportagewet.60 Het gevolg is dat de deelnemers hun f 5000 entreegeld als onverschuldigd betaald kunnen terugvorderen. Ook elders in Europa worden de piramiden afgebroken. Een overzicht van de mogelijkheden die het Duitse recht tegen deze vorm van oplichting biedt, geeft Armin Willingmann.61 Oostenrijk wil - na het arrest van

het OGH van 13 maart 1996" - een definitief einde aan de piramidespelen maken. Per maart 1997 is een § 168a Strafgesetzbuch ingevoerd van de volgende inhoud: Wer ein Gewinnerwartungssystem, dessen Teilnehmern gegen Einsatz ein Vermögensteil unter der Bedingung in Aussicht gestellt wird, daß diesem oder einem damit im Zusammenhang stehenden System unter den gleichen Bedingungen weitere Teilnehmer zugeführt werden, und bei dem die Erlangung des Vermögenvorteils ganz oder teilweise vom bedingungsgemäßen Verhalten jeweils weiterer Teilnehmer abhängt (Ketten- oder Pyramidenspiel) 1. in Gang setzt oder veranstaltet oder 2. durch Zusammenkünfte, Prospekte oder auf eine andere zur Anwerbung vieler Teilnehmer geeignete Weise verbreitet oder 3. sonst die Verbreitung eines solchen Systems gewerbsmäßig fördert ist mit Freiheitsstrafe bis zu sechs Monaten oder mit Geldstrafe bis zu 360 Tages Sätzen zu bestrafen, es sei denn, daß das System bloß zu gemeinnützigen Zwecken veranstaltet wird oder bloß Einsätze geringen Wertes verlangt werden. (...).

10. TELEMATICA Wie 's avonds aan de buis gekluisterd al zappend bij Eurosport of een andere commerciële zender belandt, loopt het risico dat er net een reclamespot wordt vertoond. Zelfs het uitzetten van het geluid verhindert niet dat men zich geconfronteerd ziet met een nieuw fenomeen: de (poging tot) verkoop op afstand. Het is een verschijnsel dat enige gelijkenis vertoont met postorderverkoop. Voor de verkoop op afstand is in 1997 een Europese richtlijn uitgevaardigd.63 Over de richtlijn zelf is nog weinig geschreven. Wel is aan de gevaren die de elektronische consument bedreigen een themanummer van het Tijdschrift voor Consumentenrecht gewijd. TvC 1997/3 staat onder redactie van Th.J.M. van Mierlo en bevat bijdragen van J.M.A. Berkvens, H.J.M. Gardeniers, C. Girot, M.B.M. Loos, J.E.J. Prins, C.J. Sander, E. Swart, H.A.C.M. Vorselaars en G.J. Zwenne. Behalve aan verkoop op afstand besteedt dit nummer ook aandacht aan Internet, elektronisch vliegen en privacy.

II. DISCRIMINATIE Het consumentenrecht bekommert zich al lang niet meer uitsluitend om de modale bewoner van een doorzonwoning die wil weten welke wasmachine de beste koop is. Ook andere waarden vragen om bescherming - de reclame (nr 9 hierboven) biedt er een voorbeeld van. Met name dankzij de Commissie Gelijke Behandeling zijn ook andere consumentenzaken in de sleutel van de discriminatie geplaatst. Twee voorbeelden - afgoderij en vrouwendiscriminatie illustreren dit. En rassendiscriminatie bij consumenten was zelfs het onderwerp van een dissertatie.

NJB 13 maart 1998 aft. II

Afgoderij Een makelaar weigert een woning in de verkoop te nemen omdat de verkoper aan afgoderij doet - de woning staat vol met Boeddha-beelden. Dat is, naar hij stelt, in strijd met zijn Christelijk geloof. Ten onrechte, oordeelt de Commissie gelijke behandeling: dit is discriminatie.64

Verslindt de revolutie haar

CONSUMENTENRECHT

kinderen ? Dreigt het consumentenrecht teniet te gaan door haar eigen succes?

andere zin de grens van het toelaatbare worden overschreden, hetgeen vooral bij uiteenlopende sancties internationaal tot problemen aanleiding kan geven.

Individueel de grens over Vrouwendiscriminatie Een 23-jarige vrouw breekt bij een verkeersongeval haar arm. Tijdens de operatie aan haar arm maakt de chirurg een fout. Als gevolg hiervan geraakt de arm verlamd. De vrouw wordt arbeidsongeschikt en kan haar studie niet afronden. Bij het berekenen van de schade wordt overwogen dat de vrouw graag kinderen wilde hebben, dat zij statistisch gezien daardoor zes jaar het arbeidsproces zou verlaten en vervolgens tot haar vijftigste in deeltijd zou werken. De vrouw acht dit discriminatoir en beklaagt zich bij de Ombudsman schadeverzekering. Deze acht de berekening verzekeringstechnisch correct. Niet zo de Commissie gelijke behandeling. De Commissie overweegt dat hier sprake is van direct onderscheid op grond van geslacht zoals verboden door artikel 7 Algemene wet gelijke behandeling.65 Het is interessant of ook de burgerlijke rechter zich op dit standpunt zal stellen.

Rassendiscriminatie Hoe staat het met de rechten van de consumerende bewoner van ons multiculturele land, in het bijzonder met de vele mu/ti? Deze vraag staat centraal in de Utrechtse dissertatie Anders niets? Discriminatie naar ras en nationaliteit bij consumententransacties van P.R. Rodrigues.66 Aan de hand van een vergelijking met onder meer Amerikaans recht analyseert de auteur de verschillende mogelijkheden om tegen discriminatie op te komen.

12. GESCHILLEN De geschillencommissies worden dezer dagen gewogen ... en goed bevonden. Het aantal commissies groeit nog steeds, maar de groei in het aantal klachten is er uit. Het Haagse hof deed een belangrijke uitspraak in een collectieve actie inzake een exoneratieclausule. Nog belangrijker is het arrest waarin de Hoge Raad de terughoudende benadering van het hof afstrafte.

Geschillencommissies gewogen Een van de belangrijkste problemen van het consumentenrecht blijft de handhaving. Welke rol spelen de geschillencommissies daarbij en aan welke maatstaven dient een goede beslechting van geschillen door dergelijke commissies te voldoen? Dat wordt behandeld in de Utrechtse dissertatie van W.A. Jacobs, welke op 18 maart 1998 te Utrecht zal worden verdedigd.67

NJB 13 maart 1998 atl. II

Geschillencommissies gaan door De geschillencommissies blijven het goed doen. Ook internationaal oogsten zij waardering. Tweenentwintig geschillencommissies opereren momenteel onder auspiciën van de Stichting Geschillencommissies voor Consumentenzaken, en het aantal is nog immer groeiende. Nieuw zijn de geschillencommissies elektro en hypothecaire financieringen. Ook de oprichting van een geschillencommissie advocatuur wordt overwogen. De eind 1996 totstandgekomen geschillencommissie ziekenhuizen deed haar eerste uitspraken. Ruim 3 300 uitspraken deden de commissies in 1996 in totaal,68 wat ongeveer 10% minder is dan het jaar tevoren. Het Jaarverslag biedt zoals gebruikelijk een staalkaart aan uitspraken.

De exoneratie van het energiebedrijf De eerste collectieve actie van de Consumentenbond in het kader van de regeling van de algemene voorwaarden heeft meteen geresulteerd in een belangrijk arrest van de Hoge Raad. Het Haagse gerechtshof had de gangbare exoneratieclausule reeds eerder verboden. In 1997 heeft de Hoge Raad het tegen dit arrest gerichte cassatiemiddel afgewezen. Toch bleef het arrest α quo niet in stand. Het hof had namelijk de vordering gericht tegen precies dezelfde aansprakelijkheidsuitsluiting in de leveringsvoorwaarden voor gas, warmte en drinkwater n/et verboden. De reden was dat de Consumentenbond geen voorbeelden van misbruik had aangevoerd. De Hoge Raad maakt korte metten met dit - in de literatuur sterk bekritiseerde - standpunt van het hof. Uit de geschiedenis van de totstandkoming van de wettelijke regeling blijkt dat de wetgever het enkele feit van het bestaan van onredelijk bezwarende bedingen heeft willen bestrijden. Voor het welslagen van de collectieve actie is dus daadwerkelijke toepassing in de vorm van het inroepen van het beding in de praktijk niet nodig.69

13. GRENSOVERSCHRIJDENDE CONSUMENTENKLACHTEN Op drieërlei wijze kan men de grens over. Allereerst kan de landsgrens individueel worden overschreden. In de tweede plaats kan dit collectief, via een collectieve actie, geschieden. En in de derde plaats kan in iets

Wie als consument ten volle gebruik wil maken van de voordelen van een gemeenschappelijke markt, doet er goed aan zich eerst te bezinnen op de juridische ins en outs van het individueel over de grens contracten sluiten. Een goede reisgids hierbij is C.A. Joustra, die in haar Utrechtse dissertatie een uitvoerig onderzoek instelt naar Duits, Nederlands en Zwitsers internationaal privaatrecht op het gebied van consumententransacties. De auteur signaleert een wirwar van regelingen die niet op elkaar aansluiten. Zij bepleit afschaffing van de eenzijdige ipr-regels in Nederland en Duitsland.70 Individuele grensoverschrijding komt ook aan bod in de Zwitserse dissertatie van U.M. Weber-Stecher.71

Collectief de grens over Goede vorderingen worden gemaakt met het voorstel van de Europese Commissie voor een richtlijn inzake grensoverschrijdende collectieve acties (COM(95) 712 def.). De werking van de voorgestelde richtlijn is vooralsnog beperkt tot collectieve acties ter zake van enige met name genoemde Europese richtlijnen. Daaronder bevindt zich niet de richtlijn produktenaansprakelijkheid. Aan collectief schadeverhaal zijn we in Europees verband nog niet toe.72 Bij de verdere discussie kan gebruik worden gemaakt van de handelingen van een symposium over grensoverschrijdende collectieve acties, dat enkele jaren terug op initiatief van B. Stauder in Genève werd gehouden.73

Overschrijding van de grens van het toelaatbare Weer een andere grens die kan - maar niet mag - worden overschreden, is die van het toelaatbare. Maar wat indien een bepaalde regel in het ene land civielrechtelijk en in het andere strafrechtelijk wordt gehandhaafd. Een voorbeeld is het aanbieden van geschenken. In Nederland is dit na intrekking van de Wet beperking cadeaustelsel 1977 geheel legaal en kan er hooguit civielrechtelijk tegen worden opgetreden. In Denemarken daarentegen kan dit een strafbaar feit opleveren. Kan nu de Deense overheid een straf opleggen aan de Nederlandse bloembollenhandel die in strijd met de Deense wet handelt? De Deense rechter kwam aan deze vraag niet toe. Het bloembollenbedrijf bleek bereid om vrijwillig een boete van 100 000 kronen - ca l O 000 Ecu - te betalen.74 Dat neemt de vraag niet weg of het hiertoe ook gedwongen had kunnen worden.

523

14. TOEKOMST Verslindt de revolutie haar kinderen? Dreigt het consumentenrecht teniet te gaan door haar eigen succes? Het is een vraag die momenteel aan de orde is. De bescherming van de consument is thans geïntegreerd in het Burgerlijk Wetboek en andere wetgeving. De consument is geëmancipeerd. Dat doet de vraag rijzen of nog wel behoefte bestaat aan verdere

belangenbehartiging.

Wellicht verklaart dit ook het volgende. Een aantal organisaties heeft de laatste jaren het consumentenbeleid afgestoten. De vakbeweging beperkte zich tot haar kerntaken en liet Konsumenten Kontakt, de door haar gedragen tweede consumentenorganisatie van ons land, vallen. De Directie consumentenbeleid van het Ministerie van Economische Zaken kreeg eerst marktbeleid erbij en vervolgens werd consumentenbeleid in het marktbeleid geïntegreerd. Ditzelfde Ministerie schrapte de subsidie voor geschillencommissies (zij het dat Justitie die overnam). De rechtsbijstand aan consumenten werd gestopt en daarop verdween ook de Landelijke werkgroep consumentenrecht. Periodieken op het gebied van het consumentenrecht hebben het moeilijk: de uitgave van Consumer Law Journal is dit jaar gestaakt; eerder was de Revue européenne de droit de la consommation al ondergebracht bij een universiteit en Droit de la Consommation/Consumentenrecht bij een consumentenorganisatie. Beleidsmakers lieten publiekelijk weten dat het consumentenrecht voltooid was en de beweging voor een zelfstandig consumentenrecht heeft duidelijk aan kracht ingeboet. Bijzondere consumentenwetgeving is ook al niet meer aan de orde. Terwijl de Code de la consommation zich in Frankrijk een stevige positie heeft verworven, vertoont het Belgische voorstel voor een dergelijke wet nog slechts een enkele stuycktrekking.75 Daar komt nog iets anders bij. Wie tegenwoordig een computer aanschaft of een aansluiting op Internet, kan evengoed als consument of in de uitoefening van bedrijf of beroep bezig zijn. Maakt het werkelijk wat uit in welke hoedanigheid hij de overeenkomst sluit? Het millenniumspook slaat gelijkelijk toe. Met andere woorden: de vraag kan worden gesteld of het begrip 'consument' in de toekomst nog wel onderscheidend vermogen zal hebben.

524

BIBLIOGRAFIE Guido Alpa, Michèle Dassio, Les contrats de consommateurs et les modifications du code civil italien, Revue internationale de droit comparé 1997, p. 629-655. Isabel Alvarez Vega, The Defence of Development Risks in Spanish Law, Consumer Law Journal 1997, p. 144-152. Hugh Beale, Geraint Howells, EC Harmonisation of Consumer Sales Law - A Missed Opportunity?, (1997) 12 journal of Contract Law 21-46. Burkhard Boemke, Das Widerrufsrecht im allgemeinen Verbraucherschutzrecht und seine Ausübung in der Zwangsvollstreckung, Archiv für die civi/istische Praxis 1997, p. 161-186. Michael Butter, Haftung von Time-Sharing-Anbietern und Austauschorganisationen für Mängel an Time-Sharing-Anlagen, Verbraucher und Recht 1997, p. 4l 1-419. Jean-Pascal Chazal, Le consommateur existe-t-il?, Dalloz 1997, Chron. 260. Benoît De Naeyer, Acheter et vendre sur l'Internet: réflexions sur le cadre juridique belge, DCCR 1997, p. 5-22. L. Dommering-van Rongen, Product Liability in the United States, Consumer Law journal 1997, p. 35-40. Meinrad Dreher, Der Verbraucher - Das Phantom in der opéra des europäischen und deutschen Rechts?, Juristen-Zeitung 1997, p. 167-178. Michel Gardaz (red.), Le surendettement des porticu/iers, Paris 1997,396p. Rudolf Gärtner, Nicht einlösbare Zielsetzungen im Verbraucherrecht, Verbraucher und Recht 1997, p. 371379. Sandro Hangartner, Dos neue Sundesgesetz über Pauschalreisen, Zürich 1997, 257 p. E.H. Hondius, G.J. Rijken (red.), Jaarboek consumentenrecht 1997, Deventer: Kluwer 1997, 313p. Ewoud Hondius, Kaufen ohne Risiko: Der europäische Richtlinienentwurf zum Verbraucherkauf und zur Verbrauchergarantie, Zeitschrift für Europäisches Privatrecht 1997, p. 130-140. M.M. ten Hoopen, De overeenkomst tussen apotheker en geneesmiddelengebruiker: een civielrechtelijke hybride?, TvC 1997, p. 77-100. Geraint Howells, Thomas Wilhelmsson, EC Consumer Law, European Business Law Library, Aldershot: Dartmouth/Ashgate 1997, 464 p. Thomas R. Hügi, Die Veröffentlichung vergleichender Warentests unter lauterkeitsrechtlichen Aspekten/In der Schweiz und in den USA, Bern: 1997, 156 p. INC HEBDO/Consommateurs Actualité nr 1015 dd 12 december 1997 (thema-nummer over clauses abusives). W.A. Jacobs, Alternatieve geschillenbeslechting von consumentenklochten (diss. Utrecht), Deventer: Kluwer, 1998. C.A. Joustra, De internotionole consumenfenovereenkomst (diss. Utrecht) Deventer: Kluwer 1997, 500 p. S. Kapnoullas, The Contractual Liability of Supermarkets for Defective Trolleys, ( 1997) 1 1 Journal of Contract Law 259-263. Ludwig Krämer, Hans-W. Micklitz, Klaus Tonner (red.). Law and diffuse Interests in the European Legal Order/Recht und diffuse Interessen in der Europäischen Rechtsordnung - Über amicorum Norbert Reich, BadenBaden: Nomos 1997,953 p. Anne-Christine Lacoste (red.). Product Labelling, Indication of Prices, Misleading Advertising: Implementation and Approximation of EU Legislation, Louvain-la-Neuve: Centre de Droit de la Consommation 1997, 124 p. Deirdre Leahy, Consumer Law in Ireland - Recent developments, Verbraucher und Recht 1997, p. 115-120. Javier Lete Archirica, £1 Contrôla de Multipropriedad y la Protection de los Consumidores, Barcelona 1997. M.B.M. Loos, De energieleveringsovereenkomst (diss. Utrecht), Deventer: Kluwer 1998, 335 p. Adriano Maneschi, La difesa del consumatore dalle clausole vessatorie, Milano: Giuffrè 1997, 136p. Th.J.M. van Mierlo (red.), Tijdschrift voor Consumentenrecht 1997/3 met bijdragen van J.M.A. Berkvens, H.J.M.

Gardeniers, C. Girot, M.B.M. Loos, J.E.J. Prins, C.J. Sander, E. Swart, H.A.C.M. Vorselaars en G.J. Zwenne. Hans W. Micklitz, Ein einheitliches Kaufrecht für Verbraucher in der EG? Europäische Zeitschrift für Wirtschaftsrecht 1997, p. 229-237. F. Molenaar, Uitspraken Geschillencommissie Bankbedrijf en Geschillencommissie Bankzaken (nieuw) uit de periode november 1995 t/m februari 1997, TvC 1997, p, 432-456. Atsushi Omura, The Product Liability Law of Japan, Consumer Law Journal 1997, p. 153-158. J.G.J. Rinkes, Raad van Toezicht op het Schadeverzekeringsbedrijf: overzicht uitspraken 1995-1996, TvC 1997, p. 141-151,359-377. P.R. Rodrigues, Anders niets?IDiscriminatie naar ras en nationaliteit bij consumententransacties (diss. Utrecht), Lelystad: Vermande 1997, 317 p. Ugo Ruffolo (red.), Clausole 'vessatorie' e 'abusive', Milano: Giuffrè 1997. Anne Salaün (red.), Access to justice for Consumers in Central and Eastern European Countries, Louvain-laNeuve: Centre de Droit de la Consommation 1997. P.Schlechtriem, Verbraucherkaufverträge - ein neuer Richtlinienentwurf, Juristen Zeitung 1997, p. 441 -447. Martin Schöpflin, Mobilfunkvertrag, ßetriebs-ßeroter 1997, p. 106-112. Peter Schotthöfer (red.), Handbuch des Werberecht in den EU-Staaten einschließlich Norwegen, Schweiz, Liechtenstein und USA, tweede druk, Köln: 1997. Bernd Stauder (red.), Les action collectives transfrontières des organisations de consommateurs/Droit international et droit du marché intérieur, Zürich: 1997; Andreas Schubert, Die Produkthaftpflicht im internationalen Luftverkehr und deren Versicherung, Frankfurt/Berlin: Lang 1997, 187p. Erich Steifen, Produzentenhaftung für Raucherschäden in den USA/Von der Mitverantworung des Richters für die Selbstverantwortlichkeit des Bürgers, NJW 1996, p. 3062-3063. C.J.J.M. Stoiker, D.I. Levine, The Reasonable Alternative Design Test: Back to Negligence?, Consumer Law Journal 1997, p. 41-47. Gert Straetmans, Consument en markt onderzoek naar de rechtspositie van de consument op de Europese interne markt/Met de financiële sector als toetssteen (diss. Leuven), 373 + LXXVI p. H.A.G. Temmink, Het Europees consumentenbeleid van Maastricht naar Amsterdam en verder, TvC 1997, p. 273-302. Mario Tenreiro, Product Liability and Consumer Guarantees in the European Union, Consumer Law Journal 1997, p. 56-61. Philippe le Tourneau, La responsabilité des vendeurs et fabricants, Paris 1997, 96 p. Peter Ulmer, Hans Erich Brandner, Horst Diether Hensen, AGB-Gesetz/@IGKommentar zum Gesetz zur Regelung des Rechts der Allgemeinen Geschäftsbedingungen, achtste druk, Köln: Otto Schmidt, 1998, 1845 p. E. Venekatte, Reclame in vogelvlucht 1996, TvC 1997, p. 407-425. J.H. Wansink, Asbesthoudende vloerbedekking, de bereddingsplicht en een onvoorspelbare oprekking van het schadebegrip in de AVB-polis, A & V 1997, p. 103-107. Stephen Weatherill, EC Consumer Law and Policy, European Law Series, London: Longman 1997, 165 p. Urs M. Weber-Stecher, Internationales Konsumentenvertragsrecht (Lugano, IPRG, EVO, EGBGB) (diss. Zürich) 1997). Armin Willingmann, Systemspielverträge im Spannungsfeld zwischen Zivilrechtsdogmatik, Verbraucherschutz und Wettbewerbsrecht, Verbraucher und Recht 1997, p. 299-310. Joachim Zekoll, Umkehr im US-amerikanischen Produkthaftpflicht und internationaler Schadensersatzprozeß, IPRox 1997, p. 198-203.

NJB 13 maart 1998 afl. II

1. NJß 1997, p. 446-452. 2. Dat blijkt bijv. uit de oprichting van een Geschillencommissie ziekenhuizen in het kader van de Stichting Geschillencommissies Consumentengeschillen. 3. H.A.G. Temmink, Het Europees consumentenbeleid van Maastricht naar Amsterdam en verder, TvC 1997, p. 273, 298. 4. Zaak C-269/9S Benincasa/Dentalkit. 5. F. Molenaar, TvC 1997, p. 432-433. 6. Baden-Baden: Nomos 1993, 410 p. 7. Geraint Howells en Thomas Wilhelmsson, EC Consumer Low, Aldershot: European Business Law Library 1997,464p. 8. Stephen Weatherill, EC Consumer Law and Policy, London: European Law Series 1997, 165 p. 9. Ludwig Krämer, Hans-W. Micklitz, Klaus Tonner (red.), Law and diffuse Interests in the European Legal Order/Recht und diffuse Interessen in der Europäischen Rechtsordnung - Über amicorum Norbert Reich, BadenBaden: Nomos 1997, 953 p. Het Festschrift telt 953 pagina's en 49 bijdragen, waarvan 28 die in hoofdzaak op het conusmentenrecht betrekking hebben. 10. Gert Straetmans, Consument en markt onderzoek naar de rechtspositie van de consument op de Europese interne markt/Met de financiële sector als toetssteen (diss. Leuven), 1997, 373 + LXXVI p. l l. Thierry Bourgoignie, Éléments pour une théorie du droit de la consommation (dis. Louvain-la-Neuve), Brussel: 1988. 12. E.H. Hondius en G.J. Rijken (red.), Jaarboek consumentenrecht 1997, Deventer: Kluwer 1997, 313 p. 13. Alexander Brunner, Manfred Rehbinder, Bernd Stauder (red.), Jahrbuch des Schweizer/sehen KonsumentenrechtslAnnuaire de droit suisse de la consommation, Bern: Stämpfli 1997, 796 p. 14. TvC 1997, p. 168-170,501-504. 15. Jahrbuch des Schweizerischen Konsumentenrechtsl Annuaire de droit suisse de la consommation, Bern: Stämpfli 1997, p. 663-725. 16. EG Hof van Justitie 29 mei 1997, zaak C-300/95 Commissie/Verenigd Koninkrijk. 17. NRC Handelsblad 1 1 okt. 1997; http://www.usatoday.com/news/smoke/smokeO l .htm 18. NRC Handelsblad 9 okt. 1997. 19. Cottee v Franklins Self-Serve Pty Ltd, (1995) Aust Contract Reports 90-060, waarover S. Kapnoullas, (1997) l l Journal of Contract Law 259-263. 20. HR 19 sept. 1997, NJ 1998, 6, TvC 1998, p. (G.J. Rijken). 21. Peter Ulmer, Hans Erich Brandner, Horst Diether Hensen, AGß-Gesetz/Kommentor zum Gesetz zur Regelung des Rechts der Allgemeinen Geschäftsbedingungen, achtste druk, Köln: Otto Schmidt, 1998, 1845 P· 22. H. Heinrichs, Der Anhang zur EG-Richtlinie über mißbräuchliche Klauseln in Verbraucherverträgen (93/13 EWG vom 5.4.1993) und seine Bedeutung für das deutsche Recht, in: Ludwig Krämer, Hans-W. Micklitz, Klaus Tonner (red.), Low and diffuse Interests in the European Legal Order/Recht und diffuse Interessen in der Europäischen Rechtsordnung (Liber amicorum Norbert Reich) Baden-Baden: Nomos 1997, p. 527-553. 23. Norbert Reich en Ingmar Vergau, Zur Verjährung von Verbandsklagen gegen Verwender und Empfehler von AGB, in: Andreas Heldrich, Peter Schlechtriem, Eike Schmidt (red.), Festschrift für Helmut Heinrichs, München: Beck, 1998, p. 4l 1-433. 24. De papers voor de studiedag zijn gepubliceerd in INC HE&DO/Consommateurs Actualité nr 1015 d.d. 12 dec. 1997. 25. In haar opstel over 'La notion de consommateur: l'état de la jurisprudence' (p. 13-18). 26. Jean-Pascal Chazal, Le consommateur existe-t-il?, Dalloz 1997, Chron. 260. 27. In zijn opstel 'Le juge et la Commission des clauses abusives: une nouvelle articulation' (p. 44-55). 28. De rede is opgenomen in het bulletin 'Unfair Contract Terms' 1997/4, p. 18-26 (gratis verkrijgbaar bij de Office of Fair Trading, P O Box 172, East Molesey KT8 OXW, England). Het bulletin bevat tevens

NJB 13 maart 1998 afl. II

een overzicht van acties die het bureau het afgelopen jaar tegen oneerlijke bedingen heeft ondernomen (p. 27-57). Voorbeelden van bijzondere overeenkomsten of bedrijven waartegen werd opgetreden zijn advertentiecontracten, amusementshallen, bungee jumping, computers, credit cords, dubbele beglazing, gasleverantie, hypothecair krediet, kappers, luchtvaart, mobiele telefoons, parkeerterreinen, postbestelling, recreatie, reizen, rij-instructeurs, schoonheidstherapie, veiligheidssystemen, voetbalclubs, woninginrichting en zwemabonnementen. 29. Adriano Maneschi, La difesa del consumatore dalle clausole vessotorie, Milano: Giuffrè 1997, 136 p. 30. Ugo Ruffolo (red.), Clausole Vessatorie' e 'abusive', Milano: Giuffrè 1997. 31. Guido Alpa en Michèle Dassio, Les contrats de consommateurs et les modifications du code civil italien, Revue internationale de droit comparé 1997, p. 629655. 32. Joaquim de Sousa Ribeiro, Responsabilidade e garantia em clàusulas contratuais gérais, Boletim da foculdade de direito 1997, p. 241-333. 33. Gianluca Sepe, National Models of European Contract Law: A Comparative Approach to the Concept of Unfairness in Directive 93/13, [1997] Consumer Law Journal 115-122. 34. http://europa.en.int/en/comm/dg24/spc.html. 35. PbEG 1996 C 307/8. 36. Zie Hans W. Micklitz, Ein einheitliches Kaufrecht für Verbraucher in der EG? Europäische Zeitschrift, für Wirtschaftsrecht 1997, p. 229-237, en P.Schlechtriem, Verbraucherkaufverträge - ein neuer Richtlinienentwurf, Juristen Zeitung 1997, p. 441-447. 37. Hugh Beale, Geraint Howells, EC Harmonisation of Consumer Sales Law - A Missed Opportunity?, 12 Journal of Contract Law 21 -46 ( 1997). 38. M.M. ten Hoopen, De overeenkomst tussen apotheker en geneesmiddelengebruiker: een civielrechtelijke hybride?, TvC 1997, p. 77-100. 39. M.B.M. Loos, De energie/everingsovereenkomst, Deventer: Kluwer 1998, 335 p. 40. Jaarverslag Rechterlijke Actie 1996 van de Consumentenbond (Postbus 1000, 2500 BA Den Haag). Het Jaarverslag vermeldt ook positieve ontwikkelingen, zoals de procedures die de Consumentenbond in de Verenigde Staten voert over de Björk Shiley kunsthartkleppen en het Dalkon Schildje. 41. A.L. Croes, Over lekkende onderverdiepingen en lekkende olietanks, TvC 1998, p. 5-12. 42 LG Frankfurt am Main 7 nov. 1996, Reiserecht aktuell 1997, p. 52. 43. LG Kleve 20 dec. 1996, Reiserecht aktuell 1997, p. 56. 44. Jaarverslag 1996 van de Stichting Geschillencommissies Consumentenklachten (Surinamestraat 24, 2585 GJ Den Haag). 45. Cour d'appel Paris 4 okt. 1996, JCP 1997, II, 22811 met noot G. Paisant en Ph. Brun. 46. PbEG 1997 L 43/25. 47. Klachtencommissie Optiebeurs 15 okt. 1996, Uitsprakenblad 1997, p. 78. 48. Klachtencommissie Optiebeurs 12 nov. 1996, Uitsprokenbfad 1997, p. 89. 49. J.G.J. Rinkes, Raad van Toezicht op het Schadeverzekeringsbedrijf: overzicht uitspraken 1995-1996, TvC 1997, p. 141-151,359-377. 50. O.e., p. 143. 51. O.e., p. 145. 52. O.e., p. 361. 53. O.e., p. 362. 54. O.e., p. 368. 55. G.H. Lankhorst, Novelle schuldsanering ingediend bij de Tweede Kamer, NTBR 1997, p. 304-308. 56. E. Venekatte, Reclame in vogelvlucht 1996, TvC 1997, p. 407, 413. 57. Zaken C-34/95, C-35/95 en C-36/95 Konsumentombudsmannen/De Agostini. 58. Michael Butter, Haftung von Time-Sharing-Anbietern und Austauschorganisationen für Mängel an Time-Sharing-Anlagen, Verbraucher und Recht 1997, p. 411-419.

CONSUMENTENRECHT 59. Burkhard Boemke, Das Widerrufsrecht im allgemeinen Verbraucherschutzrecht und seine Ausübung in der Zwangsvollstreckung, Archiv für die civilistische Praxis 1997, p. 161-186. 60. Hof Leeuwarden 22 okt. 1997, TvC 1998, p. 47 (P.R. Rodrigues). 61. Armin Willingmann, Systemspielverträge im Spannungsfeld zwischen Zivilrechtsdogmatik, Verbraucherschutz und Wettbewerbsrecht, Verbraucher und Recht 1997, p. 299-310. 62. Zie NJß 1997, p. 446, 450. 63. De Richtlijn betreffende de bescherming van de consument bij op afstand gesloten overeenkomsten, Pb£G 1997 L 144/19. 64. CGB 5 dec. 1996, TvC 1997, p. 119. 65. GCB 96/90 van 5 nov. 1996, TvC 1997, p. 330 (L. Dommering-van Rongen). 66. P.R. Rodrigues, Anders niets?IDiscriminatie naar ras en nationaliteit bij consumententransacties (diss. Utrecht), Lelystad: Vermande 1997, 317 p. 67. W.A. Jacobs, A/ternotieve geschillenbeslechting van consumentenklachten, Deventer: Kluwer 1998. 68. Stichting Geschillencommissies voor Consumentenzaken, Jaarverslag 1996, p. 21. 69. HR 16 mei 1997, RvdW 1997, 125 inzake Consumentenbond/EnergieNed, vern. Hof 's-Gravenhage 27 juni 1996, A&V 1996, p. 110 (LDvR), JOR 1996, p. 537 (S.C.J.J. Kortmann), NTSR 1996, p. 190 (E.H. Hondius), TvC 1996, p. 282 (LJ.H. Molenberg, J.G.J. Rinkes, G.J. Rijken), waarover R.H. Stutterheim, NJS 1996, p. 1538-1546, en B. Wessels, WPNR 6248 (1996). Het arrest komt ook uitgebreid aan de orde in de Utrechtse dissertatie van M.B.M. Loos, De energieleveringsovereenkomst, Deventer: Kluwer 1998, 335 p. 70. Carla A. Joustra, De internationale consumentenovereenkomst (diss. Utrecht), Deventer 1997, 500 p. 71. Urs M. Weber-Stecher, Internationales Konsumentenvertragsrecht (Lügano, IPRG, EVO, EGBGB) (diss. Zürich) 1997. 72. Jérôme Franck en Monique Goyens, Revue européenne de droit de la consommation 1996, p. 95108, hebben nog meer bezwaren. Zie voorts de aanmerkingen van C.A. Joustra in TvC 1997, p. 16-26, en van N. Frenk in Consument zonder grenzen, p. 191-200. 73. Bernd Stauder (red.), Les action collectives transfrontières des organisations de consommateurs/Droit international et droit du marc/lé intérieur, Zürich: 1997. 74. Persbericht d.d. 17 maart 1997 van Forbrugerstyrelsen. 75. Vgl. J. Stuyck, Het voorstel voor een algemene wet inzake de bescherming van de consument, SEW 1997, p. 384-392.

525