“Wij zijn niet alleen”
Een o nderzoek n aar v erklaringen v oor eenzaamheid o nder T urkse A msterdammers
Marieke Torensma 10617876 MA thesis MSc Medical Anthropology and Sociology Universiteit van Amsterdam Graduate School of Social Science Supervisor: Dr. Anouk de Koning Tweede Lezer: Dhr. Prof. Dr. Arnoud P. Verhoeff
Amsterdam, 27 Juni 2014
1
“When a society has made isolated members it is prone to crumble” (Fischer & Philips, 1982:2)
2
3
Dankwoord Allereerst wil ik de respondenten in dit onderzoek bedanken voor het delen van hun ervaringen en inzichten. Zonder hun medewerking had deze scriptie niet tot stand kunnen komen. Ik wil ze bedanken voor hun kennis, maar ook voor de momenten die we deelden, aan de koffie in het ontmoetingscentra, pratend over eenzaamheid. Ik wil graag van deze gelegenheid gebruik maken om namens hen bezorgdheid te uiten over de sluiting van buurt-‐ en ontmoetingscentra. De afnemende mogelijkheid gebruik te maken van dit soort plekken beperkt mensen in sociale contactvorming. Ik heb mee kunnen maken hoe waardevol deze momenten zijn. Zij moeten niet in belang worden onderschat. Naast de respondenten wil ik ook vrienden en kennissen bedanken die de tijd hebben genomen met mij in gesprek te gaan, en verhalen over hun leven hebben gedeeld om mij op weg te helpen in het uitvoeren van mijn onderzoek. Ik stel dit zeer op prijs. Ik wil de GGD Amsterdam bedanken voor de mogelijkheid dit afstudeerproject uit te voeren als onderzoek stage. Ik kijk met plezier terug op een leerzame tijd in deze aangename organisatie. In het bijzonder wil ik mijn stagebegeleidster Fatima el Fakiri bedanken voor haar ondersteuning en feedback gedurende het gehele stage verloop. Ten slotte wil ik grote dank uitspreken aan mijn scriptiebegeleidster Anouk de Koning. Haar inzichten en enthousiasme hebben mij telkens opnieuw weten te inspireren en met nieuwe kennis en perspectief verschaft.
4
Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Inleiding ............................................................................................................................................................................ 8 1.1 Aanleiding ...................................................................................................................................................................................... 8 1.2 Probleemstelling ......................................................................................................................................................................... 9 1.3 Methode .......................................................................................................................................................................................... 9 Hoofdstuk 2 Theoretisch kader ...................................................................................................................................................... 11 2.1 Actieve burgers ......................................................................................................................................................................... 11 2.2 Etnische categorisatie ............................................................................................................................................................ 12 2.3 Etnische categorisatie in Nederland ................................................................................................................................ 13 2.4 Allochtoon/Autochtoon Herzien ....................................................................................................................................... 14 2.5 Superdiversiteit ....................................................................................................................................................................... 15 2.6 Etniciteit en superdiversiteit in gezondheidsonderzoek ....................................................................................... 16 2.7 Intersectionaliteit .................................................................................................................................................................... 17 Hoofdstuk 3 Methodologie ............................................................................................................................................................... 19 3.1 Reflexieve noot ......................................................................................................................................................................... 19 3.2 Onderzoeksopzet ..................................................................................................................................................................... 19 3.2.1 Herkomstgroepen ............................................................................................................................................................ 20 3.2.2 Leeftijdsgroep .................................................................................................................................................................... 21 3.3 Voorbereiding ........................................................................................................................................................................... 21 3.4 Onderzoeksfase ........................................................................................................................................................................ 22 3.5 Verwerkingsfase ....................................................................................................................................................................... 23 3.6 Reflectie ....................................................................................................................................................................................... 24 3.7 Diversiteit .................................................................................................................................................................................... 24 3.7.1 Turkse Nederlanders ....................................................................................................................................................... 25 3.7.2 Surinaamse Nederlanders ............................................................................................................................................. 26 3.7.3 Focusgroepen ..................................................................................................................................................................... 27 Hoofdstuk 4 ............................................................................................................................................................................................. 29 Validiteit van de eenzaamheidschaal ........................................................................................................................................... 29 4.4 Begrip van eenzaamheid ..................................................................................................................................................... 31 4.4.1 Definitie van eenzaamheid ........................................................................................................................................... 31 4.4.2 Conceptualisering van eenzaamheid ........................................................................................................................ 32 4.5 Algemene evaluatie DJGLS .................................................................................................................................................. 33 4.6 Verschillen in begrip en antwoordstijl ........................................................................................................................... 34 4.7 Cross culturele validiteit van de DJGLS .......................................................................................................................... 36 4.8 Gebruik van de eenzaamheidsschaal in de AGM 2012 ............................................................................................ 37 4.9 Bias ................................................................................................................................................................................................. 38
5
4.10 Conclusie ................................................................................................................................................................................... 39 Hoofdstuk 5 ............................................................................................................................................................................................. 41 De ervaring van eenzaamheid ......................................................................................................................................................... 41 5.1 Inleiding ....................................................................................................................................................................................... 41 5.2 Ervaring van eenzaamheid .................................................................................................................................................. 42 5.3 Partnerrelatie ............................................................................................................................................................................ 42 5.4 Familie .......................................................................................................................................................................................... 44 5.5 De sociale samenleving ......................................................................................................................................................... 45 5.6 Sociale steun en controle ...................................................................................................................................................... 46 5.7 Conclusie ...................................................................................................................................................................................... 47 Hoofdstuk 6 ............................................................................................................................................................................................. 49 Predispositie voor eenzaamheid .................................................................................................................................................... 49 6.1 Inleiding ....................................................................................................................................................................................... 49 6.2 Risicofactoren voor eenzaamheid .................................................................................................................................... 49 6.3 Risicofactoren uit de focusgroepdiscussies .................................................................................................................. 50 6.3.1 Karakteristieken van het sociale netwerk ........................................................................................................... 51 6.3.2 Taalbarrière ....................................................................................................................................................................... 51 6.3.3 Zorgen ................................................................................................................................................................................... 52 6.3.4 Gezondheid ......................................................................................................................................................................... 54 6.3.5 Heimwee naar het land van herkomst ..................................................................................................................... 54 6.3.6 Cultural Loneliness .......................................................................................................................................................... 56 6.4 Conclusie ...................................................................................................................................................................................... 56 Hoofdstuk 7 Conclusie ........................................................................................................................................................................ 59 Referenties ............................................................................................................................................................................................... 62 Appendix .................................................................................................................................................................................................. 67
6
Hoofdstuk 1 Inleiding
1.1 Aanleiding “Niemand is eenzamer dan Nederlandse Turk” kopte Trouw op 8 Oktober 2013 (Trouw, 2013). Aanleiding van het krantenartikel was onderzoek uitgevoerd door de Nederlandse GGD’en naar de volksgezondheid in grote steden. De GGD’en (gemeentelijke of gemeenschappelijke gezondheidsdiensten) in Nederland zijn gemeentelijke instanties die de wettelijke taak hebben om de gezondheid van burgers te bevorderen en hen te beschermen tegen ziekten en calamiteiten. Als deel van deze taak wordt eens in de vier jaar een gezondheidsmonitor uitgevoerd. De Amsterdamse Gezondheidsmonitor (AGM) van 2012 bestond uit een grootschalig onderzoek naar lichamelijke en psychische gezondheid, leefgewoonten en zorggebruik onder 7.200 volwassenen. Uit dit onderzoek kwamen psychosociale problemen, ongezonde leefstijl, zelfredzaamheid van kwetsbare burgers, en gezondheidsachterstanden als aandachtspunten naar voren. Psychosociale problemen als angst en depressie, eenzaamheid en suïcidale gedachten komen veel voor in Amsterdam. Eenzaamheid is een groeiend probleem: 65.000 Amsterdammers (11%) voelen zich tegenwoordig ernstig eenzaam, terwijl dat in 2008 maar 9% was en in 2000 zelfs maar 4% (GGD Amsterdam, 2013). Eenzaamheid zorgt voor een lagere kwaliteit van leven en kan iemands maatschappelijk functioneren flink belemmeren (Theeke, Goins, Moore, & Campbell, 2012). Geregeld zijn psychosociale problemen als eenzaamheid oorzaak van gezondheidsproblemen, langdurig ziekteverzuim en isolement. Tot risicogroepen voor eenzaamheid behoren Amsterdamse inwoners van 45 jaar en ouder, alleenwonenden, laagopgeleiden en inwoners met een laag inkomen (GGD Amsterdam, 2013). Ook Amsterdammers van niet-‐westerse herkomst kampen vaker met ernstige eenzaamheidsklachten: 14,7% Surinaamse, 14,8% Marokkaanse en maar liefst 25,8% Turkse Amsterdammers gaven in de AGM 2012 aan ernstig eenzaam te zijn, ten opzichte van 6.3% van de Nederlandse Amsterdammers (GGD Amsterdam, 2013). Een belangrijke doelstelling van de GGD Amsterdam is meer inzicht te verschaffen in etnische verschillen in de prevalentie van eenzaamheid bij Amsterdamse inwoners. De eindopdracht van de master Medical Anthropology and Sociology aan de Universiteit van Amsterdam, bestaande uit een afstudeeronderzoek en bijbehorende scriptie, bood de mogelijkheid mijn afstudeeronderzoek uit te voeren als onderzoek stage bij de GGD Amsterdam. Als stagiaire bij het cluster epidemiologie en gezondheidsbevordering (E&G) heb ik gezocht naar verklaringen voor de hoge prevalentie van eenzaamheid onder niet-‐westerse inwoners. Omdat de gemeten eenzaamheid opvallend hoog is onder de Turkse Amsterdammers heeft het onderzoek zich vooral gericht op deze groep. De vraag die de leidraad heeft gevormd voor dit afstudeeronderzoek luidt als volgt: “Welke verklaringen bestaan er voor de hoge prevalentie van eenzaamheid gemeten onder de groep Turkse Nederlanders in Amsterdam?”
8
1.2 Probleemstelling Solide empirisch onderzoek naar eenzaamheid onder migranten is nog schaars, wel is het bekend dat de problematiek in hoge mate speelt onder deze bevolkingsgroepen (Treas & Mazumdar, 2002; Dong, et al., 2007; Ip, et al., 2007; Victor, Burholt & Martin, 2012). Binnen de Nederlandse context kwam in epidemiologisch en volksgezondheid onderzoek in bijvoorbeeld Den Haag en Utrecht ook naar voren dat eenzaamheid ongelijk verdeeld is onder etnische groepen (GGD Haagland, 2010; GGD Utrecht, 2010). In de Amsterdamse Gezondheidsmonitor van 2008 werd ernstige eenzaamheid gevonden onder 7% Nederlandse, 11% Surinaamse en 13% Marokkaanse Amsterdammers. Toen al rapporteerden Turkse Amsterdammers maar liefst vier maal vaker ernstige eenzaamheid (28%) dan de autochtone groep (GGD Amsterdam, 2008). Uit de voorgaande Amsterdamse monitors in 2004 en 2000 kwam eenzaamheid niet naar voren als expliciet aandachtspunt. Inzicht in eenzaamheidsproblematiek werd de laatste jaren urgenter vanwege de groei van eenzaamheid in de stad. Hoewel de cijfers uit de gezondheidsmonitoren etnische variatie aantonen is vooralsnog niet aangetoond dat er sprake is van etnische causatie. Een kritische reflectie op het gebruik van etniciteit in gezondheidsonderzoek gelast dat dergelijke variatie niet automatisch moeten worden gekaderd als etnische verschillen in gezondheid (Ford & Harawa, 2010). Onderzoek op het niveau van de etnische groep gaat namelijk vaak overhaast op zoek naar verklaringen aan de hand van culturele verschillen. Het zou onjuist zijn om, gebaseerd op de cijfers uit de gezondheidsmonitor, aan te nemen dat verklaringen gezocht moeten worden in de gedeelde cultuur of identiteit van een etnische groep (Wimmer, 2009). Het valt überhaupt te betwisten of er zoiets bestaat als een eenduidige groep. Epidemiologisch onderzoek naar variatie op het niveau van de etnische groep zou, in aanvulling op het interpreteren van de sociale wereld aan de hand van etnische categorieën, moeten nagaan of de gebruikte conceptualisering van etnicitiet valide is. Met behulp van verschillende conceptuele frameworks zal ik hier in het theoretisch kader op ingaan en proberen uit te leggen wat de effecten zijn van gezondheidsonderzoek op het niveau van de etnische groep. Gedurende de beschrijving van mijn data en bevindingen zal ik hier blijvend op reflecteren. Op deze manier hoop ik bij te dragen aan bewustwording van de manier waarop er in gezondheidsonderzoek naar groepsverschillen gekeken wordt en aan te tonen welke de beperkingen en consequenties dit heeft in de hedendaagse superdiverse samenleving. Tegelijkertijd probeer ik inzicht te krijgen in de eenzaamheidsproblematiek onder de Turks-‐Nederlandse groep in Amsterdam. Om te voorkomen dat ikzelf in mijn onderzoek groepseenheid zou veronderstellen en overhaast zou toespitsen op factoren zoals cultuur heb ik verklaringen gezocht op drie verschillende dimensies: 1.
De cross culturele validiteit van het meetinstrument gebruikt om eenzaamheid te meten.
2.
Verschillen in begrip en ervaring van eenzaamheid.
3.
Verschillen in groepskenmerken die de mate waarin eenzaamheid voorkomt kunnen verklaren
1.3 Methode Om de onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden heb ik een kwalitatief onderzoek uitgevoerd. In kleinschalige focusgroepen, 4 á 6 personen, werd in navolging van de hier boven beschreven driedeling gediscussieerd over het meetinstrument, de betekenis van eenzaamheid, en mogelijke oorzakelijke
9
factoren van eenzaamheid. Mijn onderzoek richtte zich op Turkse Amsterdammers van de eerste generatie. Voor een breder inzicht in de eenzaamheidsproblematiek van Amsterdammers van niet-‐ Westerse herkomst heb ik ook een aantal focusgroepdiscussies gehouden met Surinaamse Amsterdammers. In hoofdstuk drie zal ik uitgebreider ingaan op de opzet en uitvoering van dit onderzoek.
1.4 Opbouw Hoofdstuk twee is de theoretische inkadering van dit onderzoek waarin ik me zal richten op de validiteit van etnische categorisering en de effecten van gezondheidsonderzoek op het niveau van de etnische groep. Hoofdstuk drie biedt ruimte voor een verdere bespreking van de onderzoeksopzet, methodologie en data analyse en in hoofdstuk vier tot en met zes zal ik de onderzoeksresultaten bespreken. De beschrijving van bevindingen neemt een iets andere vorm aan dan de driedeling in de onderzoeksopzet doet vermoeden. In hoofdstuk vier zal ik uitgebreid ingaan op de cross culturele validiteit van de De Jong Gierveld Loneliness Scale, het meetinstrument voor eenzaamheid gebruikt in de AGM 2012. Ik zal de bruikbaarheid van het instrument en de versie ingezet in de AGM 2012 bespreken en verslag doen van de manier waarop de vragen van de eenzaamheidsschaal werden begrepen en beantwoord door de respondenten in mijn onderzoek. Het begrip van eenzaamheid, onderdeel van de tweede stap in de onderzoeksopzet, komt hierbij aan bod. In hoofdstuk vijf zal ik ingaan op de ervaring van eenzaamheid en bekijken of de groepen met Surinaams-‐Nederlandse en Turks-‐Nederlandse respondenten anders eenzaamheid ervaren. In hoofdstuk zes zal ik tenslotte bespreken of objectieve groepskenmerken de mate waarin eenzaamheid voorkomt kunnen verklaren. Ik doe dit door het verschil in dispositionele factoren tussen de respondentengroepen te onderzoeken. In het laatste hoofdstuk worden de bevindingen samengebracht en zal ik bespreken of en hoe we de hoge mate van eenzaamheid onder de Turkse Amsterdammers kunnen verklaren.
10
Hoofdstuk 2 Theoretisch kader In deze scriptie zal ik op zoek gaan naar verklaringen voor de hoge mate van eenzaamheid onder bepaalde groepen in Amsterdam. In focusgroepen met Turks-‐Nederlandse en Surinaams-‐Nederlandse respondenten ben ik dieper ingegaan op de belevingswereld en ervaringen van deze groepen in Nederland om erkenning te geven aan de complexe wijze waarop zij in het leven staan en meer inzicht te vergaren over eenzaamheidsproblematiek dan het ‘reduceren tot cijfers en alles-‐verklarende categorieën zoals allochtoon’ tot nu toe heeft gedaan (Ghorashi, 2009:48). De discourse van etnische categorisatie brengt limieten met zich mee voor het volksgezondheidonderzoek van de AGM 2012. Door aandacht te geven aan de hoge mate van diversiteit in de Nederlandse samenleving zal duidelijk worden waar de dominantie van cijfermatig onderzoek en categorale praktijken in sociaal wetenschappelijk onderzoek naar ‘allochtonen’ tekortschiet. Ik hoop daarmee niet alleen mijn eigen onderzoeksresultaten te voorzien van de nodige reflexieve gelaagdheid maar ook de GGD Amsterdam van dienst te zijn door een andere kijk te bieden op de effecten van hun epidemiologisch onderzoek en ander gezondheidsonderzoek in een superdiverse samenleving.
2.1 Actieve burgers Inzicht in eenzaamheidsproblematiek werd de laatste jaren urgenter vanwege de groei van eenzaamheid in de stad, maar ook onder invloed van maatschappelijke veranderingen en hervormingen in de zorg. De opname van eenzaamheid in volksgezondheidsonderzoek valt samen met een grotere nadruk op de eenzaamheidsproblematiek die komt met de invoering van de wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) in 2007 en de overgang van verzorgingsstaat naar participatiesamenleving (Bogaart & Broenink, 2011). Voor de nieuwe Wmo (2015) zijn aanpassingen gepland die effect hebben op regels inzake de gemeentelijke ondersteuning op het gebied van zelfredzaamheid, participatie en opvang. In 2012 heeft de staatsecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport daarom aangegeven een extra impuls te willen geven aan de bestrijding van eenzaamheid en de nadruk te willen leggen op het verhogen van vaardigheden van mensen (Ministerie van VWS, 2012). In een participatiesamenleving is het de bedoeling dat burgers minder beroep doen op gefinancierde voorzieningen en meer putten uit eigen kracht en ondersteuning van informele sociale netwerken. Het beschikken over sociale contacten die ondersteuning bieden is daarvoor van groot belang en terugdringen van eenzaamheid wordt een prioriteit. De participatiesamenleving hanteert een retoriek van verantwoordelijkheid en actief burgerschap (Verhoeven & Tonkens, 2013) welke in verband is komen te staan met integratie van etnische minderheden. Reeds in 1994 werd door de staat opgeroepen tot meer autonomie en verantwoordelijkheid van burgers (contourennota integratiebeleid etnische minderheden). Nadat het etnische minderhedenbeleid, waarin de staat zichzelf verantwoordelijk stelde voor sociaaleconomische emancipatie van burgers, ongeschikt was gebleken en de verzorgingsstaat werd bekritiseerd, was het de taak aan de burgers zelf. De notie burgerschap werd in navolging van de focus op etnische minderheden in het minderhedenbeleid expliciet gelinkt aan integratie, en acculturatie werd een essentieel onderdeel (Schinkel & van Houdt, 2010). Met de nadruk op ‘actief burgerschap’ in de huidige retoriek van de
11
participatiesamenleving wordt de oproep tot individuele verantwoordelijkheid versterkt. Ook de link met integratie in de Nederlandse cultuur blijft bestaan omdat de notie van actief burgerschap is gekoppeld aan opvattingen over ‘normen en waarden’ essentieel binnen de Nederlandse cultuur en samenleving (Schinkel & van Houdt, 2010:697). Een ‘goede burger’ is iemand die deze adopteert door middel van integratie, zich actief inzet en eigen verantwoordelijkheden neemt. Het verschil tussen een ‘goede’ en ‘actieve’ burger enerzijds en een ‘inactieve’ risicogroep anderzijds wordt hierdoor vormgegeven naar etnische scheidslijnen. Ook in beleid en politieke statements wordt een etnisch discourse bewerkstelligt wanneer problemen, zoals criminaliteit, maar ook eenzaamheid, worden geformuleerd in termen van actief burgerschap maar selectief worden geproblematiseerd aangaande niet-‐Westerse allochtonen (Schinkel & van Houdt, 2010). Doel is om zelfredzaamheid van elke Nederlander te bevorderen, maar als gevolg van de differentiële, etnisch selectieve effecten van onderzoek en politiek beleid luidt de kop in Trouw “Niemand is eenzamer dan Nederlandse Turk”.
2.2 Etnische categorisatie Categorisatie is een proces waarbij ideeën, objecten, mensen, etc. worden gegroepeerd, meestal voor een bepaald doeleinde. De categorieën in een classificatie systeem worden bijvoorbeeld gebruikt voor bureaucratische doeleinden of productie van kennis (Bowker & Star, 1999). Categorieën zijn ook deel van dagelijkse sociale interactie waarin ze de overweldigende sociaal culturele variatie terug dringen tot enkele handzame categorieën. Zij worden deel van de sociale wereld door middel van discours en gebruik door instanties die bepaalde criteria voor de ordening van mensen construeren. Zo vinden categorieën hun weg in de samenleving als eenheden van sociale representatie en sociale organisatie. De categorieën creëren scheidslijnen en hiërarchieën, en daarmee ongelijkheden, die worden belichaamd in concrete sociale relaties (Anthias, 2013). Categorieën vinden zo een weerspiegeling in groepsformatie in de samenleving. Echter, er bestaat een verschil tussen sociale categorieën en sociale groepen. Zo zijn etnische categorieën niet per direct gelijk aan sociale groepen die samen worden gehouden door onderlinge solidariteit (Brubaker, 2004). De neiging om etnische categorieën te behandelen als bestaande onafhankelijke eenheden waar kenmerken en agency aan kunnen worden toegewezen, het zogenaamde groupism, onderschat de invloed van groepsvormingsprocessen en zorgt voor reïficatie van het concept etniciteit (Brubaker, 2004). Wanneer we bijvoorbeeld zien dat het sociaal netwerk van iemand van Turkse herkomst voor het grootste deel bestaat uit anderen van Turkse herkomst, kunnen we niet met zekerheid zeggen of dit wordt veroorzaakt door de gemeenschappelijke Turkse achtergrond, of wellicht door verbondenheid vanuit een gemeenschappelijke streek van herkomst, of familiaire verworvenheid. Etnische groepen zouden liever gezien moeten worden als resultaat van sociale processen van boundary making. Groepsvorming is gebaseerd op criteria door de groep zelf gezien als relevant, de groep ontstaat niet spontaan op basis van gemeenschappelijke cultuur en herkomst. Individuen zullen van mening verschillen over welke etnische categorie zij het meest betekenisvol vinden. Zo is in het onderzoek voor de AGM 2012 een categorie van Turkse Amsterdammers naar maatsteven van het CBS aangehouden. Een persoon valt in deze categorie wanneer hijzelf, of ten minste één ouder in Turkije is geboren (Keij, 2000). In een van de focusgroepen in mijn onderzoek gaven de participanten aan dat eenzaamheid vast leeft
12
onder ‘die Turken die eigenlijk geen Turken zijn’. Daarmee wordt gedoeld op individuen die volgens de in Nederland aangehouden definitie van Turkse herkomst zijn, maar oorspronkelijk afkomstig zijn uit Bulgarije, Joegoslavië, etc.: Nederlanders vergissen zich vaak wat betreft de Turkse gemeenschap. Weet je wat die vergissing is? Je hebt vandaag de dag Bulgaarse Turken die uit Bulgarije komen, Joegoslavische Turken uit Joegoslavië, en je hebt ook Turken uit China. Zij zeggen allemaal dat ze Turken zijn. Veel van deze mensen zijn vaak eenzaam Maar ze hebben er helemaal niets mee te maken. En dan wordt beweert: “jullie [de Turken] zijn eenzaam.” (Turks-‐Nederlandse man, FGD7) Bovenstaande uitspraak geeft een voorbeeld van de manier waarop een etnische groep verschillend gedefinieerd kan worden als gevolg van inpassing in sociale hiërarchieën. Etnische identiteit is niet een bezit, maar een proces van afbakening. Etnische identiteit van immigranten ontstaat uit een interactie tussen de minderheid in kwestie en de meerderheid. Beide partijen zijn betrokken in het boundary making proces en er wordt zowel een etnische minderheid als een nationale meerderheid gecreëerd (Wimmer, 2009). De etnische categorie ‘Turkse Nederlanders’ bestaat ten opzichte van de meerderheid ‘autochtone Nederlanders’. In het gebruik van deze categorisatie wordt veelal gesproken over etnische groepen. Het idee dat deze, en andere etnische categorieën, een sociale groep vertegenwoordigen waar karakteristieken aan kunnen worden toegekend is echter te simplistisch. Omwille van de leesbaarheid maak ook ik in deze scriptie gebruik van termen als ‘herkomstgroep’, ‘etnische groep’, ‘minderheidsgroep, of specifieker bijvoorbeeld ‘de Turks-‐Nederlandse groep’ die ik in wezen ter discussie stel. Deze termen verwijzen naar etnische categorieën. Ik zal de gekoppelde verwijzing (Turks-‐Nederlands) gebruiken om te verwijzen naar de grotere etnische groep. De lezer dient attent te zijn op het feit dat deze ‘groepen’ geen daadwerkelijke sociale eenheid vormen en een grote interne heterogeniteit behelzen. Wanneer ik in de komende hoofdstukken over methodologie en bevindingen spreek over ‘de Turkse groep’ of ‘de Surinaamse groep’ bedoel ik de specifieke respondentengroepen van bepaalde etnische herkomst die hebben meegedaan in mijn onderzoek.
2.3 Etnische categorisatie in Nederland Het indelen van mensen in herkomstgroepen van overheidswege kwam al in de koloniale periode voor. Toentertijd had de categorisering een overwegend uitsluitende functie, bedoeld om mensen te segregeren. Etnische categorisering door de Nederlandse overheid met een includerende functie, namelijk ter bevordering van integratie van etnische groepen, ontstond als een actief onderdeel van beleid met de komst van de minderhedennota in 1983 (RMO, 2012). Het idee achter het minderhedenbeleid was een beleid voor nieuwe burgers, die zich als immigranten door allerlei oorzaken in Nederland hadden gevestigd en hier zouden blijven. In het beleid zou actief werk worden gemaakt om achterstanden onder deze groepen te verminderen. Een aantal groeperingen werd aangewezen als doelgroep en de nota werd een doelgroepennota. De belangrijkste doelgroepen waren migranten uit Turkije, Marokko, Suriname en de Nederlandse Antillen/Aruba (Keij, 2000). In de huidige taxonomie worden deze groepen vaak nog onderscheiden als subgroepen van de categorie niet-‐Westerse allochtonen. De categorisering gebruikt in Nederlands beleid is gebaseerd op een onderscheid tussen autochtonen en allochtonen. De categorie allochtonen is verder onderverdeeld in de categorieën westerse, en niet-‐
13
westerse allochtonen. Onder allochtonen worden personen verstaan van wie ten minste één ouder in het buitenland is geboren (Keij, 2000). Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen personen die zelf in het buitenland zijn geboren (eerste generatie) en personen die in Nederland zijn geboren (tweede generatie). Hoewel er overlap is tussen allochtone groepen en etnische groepen, zijn er ook verschillen. Zo bestaat de allochtone groep Surinamers uit meerdere etnische groepen waaronder Creolen en Hindoestanen. Het onderscheid tussen westerse en niet-‐westerse allochtonen is opvallend omdat deze niet gebaseerd is op geografische gegevens zoals de woordkeus doet vermoeden. In tegenstelling met wat je geografisch gezien zou verwachten behoort Indonesië tot de categorie Westerse migranten en Suriname en de Nederlandse Antillen/Aruba tot de categorie Niet-‐Westerse migranten. Dit terwijl beide groepen migranten zijn uit voormalige Nederlandse koloniën. Ook arbeidsmigranten krijgen niet allen dezelfde behandeling. Turkije en Marokko worden gecategoriseerd als niet-‐Westers maar gastarbeiders uit eerdere (Spanje en Italië) en latere perioden (Polen) zijn niet op deze manier aangeduid. De logica van de Nederlandse indeling van etnische categorieën blijkt te berusten op de sociaaleconomische en culturele afstand van de etnische groepen tot de ‘standaard’ van de autochtone Nederlandse groep (Yanow & van der Haar, 2013). De immigrantengroepen gemarkeerd als ‘niet-‐Westers’ verschillen kennelijk meer van de autochtone bevolking dan ‘Westerse’ migranten uit Europa, Noord-‐Amerika, Oceanië, Japan en Indonesië. Wanneer een groep een sterke gelijkenis met de Nederlandse bevolking vertoont, op sociaal economisch of cultureel vlak, wordt deze groep gerekend tot de categorie Westerse allochtonen (Keij, 2000).
2.4 Allochtoon/Autochtoon Herzien De categorische indeling in allochtonen en autochtonen heeft bepaalde problematische consequenties. In het voeren van een minderhedenbeleid leek de registratie van doelgroepen in de vorm van bepaalde etnische groepen noodzakelijk. Alle leden van deze groepen, echter, werden zo impliciet bestempeld als probleemgroep. De doelgroep werd sterk opgerekt van individuen met een sociaal-‐economische en sociaal-‐culturele achterstand naar alle leden van een herkomstgroep. Tevens werd door het criterium voor inclusie in de categorie allochtoon, land van herkomst van de ouders, het aantal allochtonen groter naarmate de afstand tot de autochtone bevolking kleiner werd: hoe meer gemengde relaties hoe meer kinderen met een ouder van niet Nederlandse herkomst (van Heelsum, 1997). Het tekort aan vertegenwoordiging van dergelijke verschillen in de categorieën werd echter niet ingezien. In 2010 werd uiteindelijk een initiatiefvoorstel 'Vermijd de woorden allochtoon en autochtoon in officiële publicaties van de gemeente Amsterdam' ingediend door raadsleden Olgun en Akel (PvdA) (Gemeente Amsterdam, 2010). Hierin wordt gepleit voor de afschaffing van het gebruik van deze termen, niet vanwege de gelimiteerde representativiteit, maar omdat in het gepolariseerde maatschappelijke debat van de afgelopen jaren de tegenstelling tussen ‘autochtoon’ en ‘allochtoon’ door sommigen scherp werd aangezet en die tegenstelling niet past bij de missie van de gemeente Amsterdam, die er voor alle Amsterdammers wil zijn. Om uiteenlopende redenen wordt het door de gemeente nog steeds betekenisvol bevonden om de geografische herkomst van Amsterdammers te benoemen en daarom wordt nu gebruik gemaakt van identificatie op de manier waarop dit in de Verenigde Staten gebeurt: Surinaamse Amsterdammer, Marokkaanse Amsterdammer, Turkse Amsterdammer, Poolse Amsterdammer, Braziliaanse Amsterdammer, etc. Ook binnen de GGD Amsterdam, als gemeentelijke instantie, is dit per
14
februari 2013 van kracht geworden. Hoewel er klaarblijkelijk bewustzijn is van bepaalde negatieve effecten van categorisatie wordt deze wel doorgezet onder een andere naam.
2.5 Superdiversiteit Het minderhedenbeleid gaf indertijd een impuls aan kennisname omtrent de participatie van minderheidsgroepen met als motivatie deze met behulp van gericht doelgroepenbeleid te bevorderen. Door “de grote toename van asielzoekers aan het einde van de vorige eeuw is het aantal mensen, dat behoort tot een etnische minderheid zo sterk gestegen en is de variëteit aan minderheden zo groot geworden, dat een ongewijzigde voortzetting van het minderhedenbeleid uit de begintijd onmogelijk is geworden”, zo schreef Molleman, de architect van het minderhedenbeleid, in 2004 (62). De afgelopen jaren is ook geleidelijk afstand genomen van etnisch-‐specifiek beleid. In feite was de categorisatie al niet representatief maar inmiddels is het aantal etnische minderheden gegroeid en is ook de samenhang tussen etniciteit en achterstand door toenemende sociaaleconomische diversiteit binnen etnische groepen minder eenduidig. Diversificatie op allerlei vlakken binnen de etnische groep maakt dat we kunnen spreken van superdiversiteit. Hoewel enige veranderingen zijn geconstateerd in de Nederlandse categorisatie is beleid en onderzoek sinds 1983 beïnvloed gebleven door het begrip van diversiteit voortgekomen uit het minderhedenbeleid. Er wordt nog immer onderscheid gemaakt tussen de groepen die toen zijn aangewezen als belangrijkste minderheidsdoelgroepen (Turkije, Marokko, Suriname en de Nederlandse Antillen/Aruba). Dit doet noch recht aan het scala van diversiteit in Amsterdam, noch aan de heterogeniteit binnen de groepen. De diversiteit in Nederland is in de laatste jaren flink uitgebreid. Amsterdam is sinds 2011 een majority-‐minority city waar een minderheid van 49,7% nog tot de autochtone bevolkingsgroep behoort. De andere helft van de bevolking is afkomstig uit maar liefst 176 verschillende landen (Crul, Schneider & Lelie, 2013). Hoewel dit inderdaad een enorme variëteit aantoont is de omvang van diversiteit niet gelimiteerd tot variëteit van etniciteit of land van herkomst. Sterker nog, etnische variatie als basis van diversiteit geeft een misleidend en eentonig beeld van diversiteit. Immigratie heeft over de afgelopen jaren een ‘diversificatie van diversiteit’ gebracht, waarbij naast etniciteit en land van herkomst een breed scala aan variabelen bepaalt tot welke groep iemand behoort (Vertovec, 2007;2011). Vertovec (2007) erkent met zijn werk over superdiversiteit de interne diversiteit binnen etnische groepen in aspecten als taal, plaats van herkomst en vestiging, immigratie en legale status, klasse, ervaringen op de arbeidsmarkt, opleidingsniveau, etc. Deze splitsingen zijn niet nieuw, maar stijgen uit boven de manier waarop traditioneel over diversiteit wordt gedacht. Daarnaast groeit ook de schaal van de diversiteit en de mate waarop de verschillende factoren invloed op elkaar uitoefenen. Etnische groepen droegen eerder een schijn van eenduidigheid omdat bepaalde voorselectie plaatsvond in het land van herkomst. Met de jaren en over generaties vinden echter ontwikkelingen plaats waardoor variëteit ontstaat. Er wordt tegenwoordig vaker erkent dat groepen heterogeen zijn. In vele vormen van onderzoek en beleid moet echter nog worden gevorderd van de conventionele diversiteit discours naar een recognitie en gebruik van superdiversiteit.
15
2.6 Etniciteit en superdiversiteit in gezondheidsonderzoek In onderzoek naar migrantenpopulaties wordt er vaak vanuit gegaan dat het opdelen van een samenleving op grond van etnische categorieën analytisch waardevol is en dat etniciteit een vanzelfsprekende analyse-‐ eenheid en verklarende factor is. Dergelijke aannames over de eenheid van etnische groepen zijn een overblijfsel van de filosofie van Johann Gottfried Herder waarin volken werden onderscheiden als groepen op grond van drie kenmerken: een unieke cultuur; gemeenschappelijke solidariteit en gedeelde identiteit (Wimmer, 2009:246). Ook in hedendaags onderzoek klinken deze aannames door. Etnische variatie, zoals de verdeling van eenzaamheid in Amsterdam, wordt toegedragen aan verschillen in risicoprofielen. Een bepaalde risicofactor kan een variërende uitwerking hebben op gezondheidsuitkomsten per etnische groep en het wordt van belang geacht deze verschillende oorzakelijke relaties te onderzoeken. In feite is in dit soort gevallen de risicofactor de directe oorzaak van een aandoening, maar er wordt verondersteld dat de mate waarin deze effect heeft voortkomt uit karakteristieken van de etnische groep zoals hun ‘genetisch profiel, culturele oriëntatie, en de sociale omstandigheden die ze ondervinden als gevolg van migratie’ (Stronks, et al., 2013:403). Zoals aangegeven, echter, kan er in de superdiverse samenleving niet worden veronderstelt dat een genetisch profiel, culturele oriëntatie of migratie status gelijk is voor alle leden die worden gerekend tot een etnische groep. Onderzoek dat het concept etniciteit aanwendt als dimensie van volksgezondheid is in de afgelopen jaren toegenomen (Bradby, 2012). Epidemiologische verschillen in gezondheidsuitkomsten worden onderzocht met de intentie de oorzaken van ongelijke verdeling tussen etnische groepen te ontrafelen en zo de kans te krijgen gezondheidszorg en preventiestrategieën te verbeteren (Stronks, et al., 2013). Door de onderliggende relaties tussen etniciteit en gezondheid te onderzoeken hopen epidemiologische studies uiteindelijk dat de focus op etniciteit kan worden vervangen door directe focus op de risicofactoren. De onvermijdelijke tegenstrijdigheid hiervan is dat het bestuderen van etniciteit een impliciete bevestiging van etnische categorieën voortbrengt. Etnische groepen bestaan omdat we ze gebruiken: hun tot stand komen is een sociale constructie als gevolg van het definiëren van en zoeken naar kwantitatieve en kwalitatieve verschillen tussen groepen (Bradby, 2012). In Zuid Afrika, een land met een geschiedenis van sociale en statutaire rassendiscriminatie worden het belang en de gevaren van etnische classificatie in gezondheidsonderzoek al langer bediscussieerd. Wetenschappelijke tijdschriften zoals het South African Medical Journal trekken in twijfel of etnische classificering genoodzaakt is of louter een argeloze naleving van de sociaal-‐politieke mindset (Ncayiyana, 2007). Er wordt gevreesd dat raciale of etnische classificatie in medisch onderzoek discriminatie rechtvaardigt en een etnische gestructureerde indeling van de samenleving versterkt. Het blijven gebruiken van de etnische groep als factor voor observatie en analyse in onderzoek veronderstelt relevantie, en zorgt voor continuering, van het etnische categorisering. Hierdoor ontstaan ‘etniceringsprocessen’, zichzelf versterkende processen van definiëren en vormgeven van de sociale realiteit in etnische dimensies, waarmee minderhedenproblematiek wordt gecreëerd (Wimmer, 2009). Hoewel in Nederland geen sprake is van een rassendiscours wordt wel degelijk gebruik gemaakt van categorisering op grond van etniciteit (Yanow & van der Haar, 2013). Ook in het eenzaamheidsonderzoek dat aanleiding gaf tot deze scriptie komt dit voor. De eenzaamheidscijfers gesplitst naar etniciteit geven een etnische variatie in prevalentie weer. Maar wie zijn de eenzame Turkse Amsterdammers? Zijn zij van
16
de eerste generatie, of de tweede, misschien wel derde generatie? Zijn zij gemigreerd vanaf het platteland, of zijn ze immer woonachtig geweest in een grootstedelijke context? Beheersen zij de Nederlandse taal, of niet? Zijn zij hoogopgeleid, laagopgeleid, werkzaam of werkloos? Er zijn oneindig meer vragen die gesteld kunnen worden over wie behoort tot deze groep. Door te spreken over eenzaamheid onder Turkse Amsterdammers ontstaat het risico op verwarring over oorzaak-‐gevolg relaties: dat wordt verondersteld dat etnische herkomst zonder meer bijdraagt aan eenzaamheid, of dat wordt aangenomen dat culturele verschillen en solidariteit samenvallen met etnische scheidslijnen en we dus uitspraken kunnen doen over ‘de Turkse groep’ of ‘de Surinaamse groep’. Om een informatief beeld te krijgen van de risicofactoren die meespelen in het ontstaan van eenzaamheid onder verscheidene etnische groepen moet worden onderzocht hoe etniciteit samenvalt met andere variabelen. Momenteel wordt bij de GGD Amsterdam een kwantitatief onderzoek uitgevoerd naar covariantie van etniciteit en demografische factoren als opleiding, inkomen, leeftijd, geslacht, burgerlijke staat, chronische ziekten, functionele beperkingen, leefomgeving en mantelzorg. Wanneer de onderliggende relaties tussen etniciteit en eenzaamheid zijn achterhaald hoop ik dat de focus op etniciteit kan worden vervangen door directe focus op de risicofactoren. Ondertussen hoop ik met dit betoog te overtuigen tot een herzien van gebruik van etnische categorieën. Geschikter is het gebruik van een studie naar intersectionaliteit, de samenkomst en wederzijdse versterking van verschillende vormen van ongelijkheid en achterstand (Yuval-‐Davis, 2006; Anthias, 2013).
2.7 Intersectionaliteit Het concept intersectionaliteit biedt een belangrijke correctie op de homogeniserende werking van essentialistische identiteitsopvattingen. Het benadrukt de complexiteit en onderlinge afhankelijkheid van sociale ongelijkheden en kan worden gebruikt voor het doorgronden van grenzen en hiërarchieën van het sociale leven. Het begrip is voor het eerst gebruikt in het ‘black feminism’ en stelt dat sociale ongelijkheden elkaar beïnvloeden in de ontwikkeling van sociale relaties en in het dagelijks leven van sociale minderheden (Anthias, 2013). De verscheidene vormen van sociale achterstand die van invloed kunnen zijn op iemands leven staan niet los van elkaar maar versterken elkaar. Binnen het ‘black feminism’ betekende dat, dat de minderheidspositie van ‘zwarte vrouwen’ werd beïnvloed door zowel het ‘zwart’ zijn als het vrouw zijn en dat deze niet los van elkaar kunnen worden gezien maar moeten worden begrepen als zijnde mekaar versterkend. Ook in de Nederlandse context is de minderhedenpositie van bepaalde groepen niet louter toe te dragen aan etniciteit. Factoren als opleidingsniveau, arbeidspositie en sociaaleconomische status zijn van grote invloed op de positie in de maatschappij. In studies naar verschil in gezondheidsuitkomsten moet dan ook worden toegespitst op coïnciderende factoren die een sociale groep vormen. Er moet expliciet worden benoemd hoe een onderzoeksgroep is opgemaakt in plaats van gebruik te maken van omstreden generaliserende categorieën die maar weinig inzicht bieden in de daadwerkelijke problematiek. De taak voor sociale wetenschappers en beleidsmakers is om meer rekening houden met de correlatie tussen etniciteit en het scala aan invloedfactoren wanneer ze uitspraken doen over samenstelling, veranderingsprocessen en interacties van en tussen ‘gemeenschappen’, en bijbehorende behoeften die worden verlangd van dienstleveraars (Vertovec, 2007).
17
In deze scriptie ben ook ik beperkt gebleven in de selectie van respondenten. Als criteria hanteerde ik specifiek etnische herkomst (‘Turkse en Surinaamse Amsterdammers’). Om hier enigszins in te corrigeren probeer ik goed in acht te nemen welke superdiversiteit bestaat in de Turks Amsterdamse en Surinaams-‐ Amsterdamse groepen om zo de veronderstelling dat een groep een gemeenschappelijke eenheid is met dezelfde cultuur en identiteit te voorkomen (Wimmer, 2009:264-‐265). Ik limiteer mij in mijn uitspraken tot de onderzoekspopulatie maar zal aan de hand van informatie die zij mij verschaffen proberen te identificeren welke intersectionele invloeden eenzaamheid veroorzaken om zo te kunnen beargumenteren waar deels op moet worden gelet in het selecteren van doelgroepen voor eenzaamheid preventie en interventie. In het volgende hoofdstuk zal worden besproken hoe het onderzoek is uitgevoerd.
18
Hoofdstuk 3 Methodologie 3.1 Reflexieve noot Deze scriptie is het resultaat van mijn afstudeeronderzoek voor de master Medical Anthropology and Sociology. In de aanloop naar het uitvoeren van dit afstudeerproject heb ik lang nagedacht over het onderwerp van het onderzoek en de vorm die deze zou moeten krijgen. Het was voor mij belangrijk dat mijn onderzoek maatschappelijk relevant zou zijn en dat de bevindingen een bruikbaarheid zouden genieten voorbij de bijdrage aan succesvolle afronding van mijn studie. In een onderzoek stage bij de GGD Amsterdam kreeg ik de kans dit te realiseren terwijl ik onderzoek deed naar een onderwerp in mijn interessegebied, migranten en zorg. Het verzoek vanuit de GGD Amsterdam was om de hoge prevalentie van eenzaamheid gemeten onder de groep Turkse Amsterdammers nader te duiden. Daarnaast was ik benieuwd naar de manier waarop in de gezondheidssector omgegaan wordt met een veranderende populatie. Ten tijde van de voorbereiding en gedurende het onderzoek stuitte ik steeds meer op de moeilijkheden die het onderzoeken van ‘etnische groepen’ met zich meebrengt. Zo werd de zoektocht naar een geschikte manier van onderzoek naar etnische variatie een belangrijk doel in mijn afstudeerproject. Ook de vraag naar verklaringen voor hoge eenzaamheidsprevalentie onder Turkse Amsterdammers bleef een belangrijk doel in mijn onderzoek, alleen probeer ik gelijktijdig kritisch te evalueren wat een dergelijke vraag teweegbrengt en hoe we de informatie die ze opbrengt moeten interpreteren. Om de onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden heb ik een kwalitatief onderzoek uitgevoerd gebaseerd op focusgroep discussies met Turkse en Surinaamse Amsterdammers. Om te voorkomen dat ik groepseenheid zou veronderstellen en overhaast zou toespitsen op factoren zoals cultuur, heb ik ervoor gekozen om verklaringen te zoeken aan de hand van drie verschillende dimensies.
3.2 Onderzoeksopzet De onderzoeksvraag waar mijn project op is gebaseerd betrof de eventuele verklaringen die bestaan voor de hoge prevalentie van eenzaamheid gemeten onder de groep Turkse Nederlanders in Amsterdam. Deze hoge prevalentie is gebaseerd op kwantitatieve uitkomsten. Er bestaan verschillende redenen waarom deze meting zo hoog is. Ik heb ervoor gekozen niet direct te aanvaarden dat dit betekend dat Turkse Amsterdammers daadwerkelijk erg eenzaam zijn. Een meting kan immers door verschillende oorzaken hoog uit vallen. Het is denkbaar dat een bias is ontstaan ten tijde van de meting. Daarnaast is het mogelijk dat op conceptueel of ervaringsniveau verschillen bestaan in de waardering van eenzaamheid die in de meting doorschemeren. Omdat de leefwerelden van respondenten divers zijn heb ik middels kwalitatief onderzoek geprobeerd een balans te vinden tussen ervaring van mensen en representatie van kennis. Ik heb verschillende aspecten van de kwantitatieve uitkomsten tegen het licht gehouden, dit leidde tot de drievoudige opzet van mijn onderzoek. Ten eerste heb ik gekeken naar de cross culturele validiteit van het meetinstrument gebruikt om eenzaamheid te meten. Ten tweede heb ik verschillen in begrip en ervaring van eenzaamheid proberen te identificeren. Ten slotte, heb ik onderzocht welke groepskenmerken in het geval van de Turks-‐Nederlandse groep eventueel bij zouden kunnen dragen aan een hoge mate van
19
eenzaamheid. Op die manier wil ik inzicht krijgen in de representativiteit van de meting alsook in oorzaken voor hoge eenzaamheid van Turkse Nederlanders. In de eerste maand van de onderzoeksperiode ben ik voornamelijk bezig geweest met voorbereidingen en oriëntatie. Met het onderzoeksvoorstel als basis heb ik in overleg met de GGD Amsterdam verder uitgekristalliseerd welke vorm het onderzoek zou krijgen en wat de haalbaarheid was. De structuur van het onderzoek bleef hetzelfde, maar wat betreft de onderzoekspopulatie zijn enkele aanpassingen gemaakt. Ik zal kort uitleggen waarom bepaalde veranderingen zijn aangebracht.
3.2.1 Herkomstgroepen De focus van dit onderzoek lag op de Turkse Amsterdammers omdat onder die groep de hoogste prevalentie van eenzaamheid gemeten is. Het streven was echter om een vergelijkend onderzoek uit te voeren en focusgroepen te houden met zowel informanten uit de Turks-‐Nederlandse groep, alsook een andere migrantengroep. Op die manier hoopte ik te kunnen bepalen wat er uniek is aan de Turks-‐ Nederlandse groep waardoor zij zoveel meer eenzaamheid ondervinden. Wordt eenzaamheid voor deze groep veroorzaakt door unieke risicofactoren, of hebben bekende risicofactoren een groter effect in deze groep? In eerste instantie is nagedacht over inclusie van de Marokkaans-‐Nederlandse groep omdat deze een vergelijkbare migratie-‐ en integratiegeschiedenis heeft als de Turkse groep in Nederland, maar een opvallend andere eenzaamheidsprevalentie bleek te hebben (14,8% ten opzichte van 25,8% (Turks-‐ Nederlandse groep)). Als gevolg van de wervingsmethode die ik hanteerde zouden respondenten in de focusgroepen van de eerste generatie zijn. Hierdoor speelde er een taalbarrière en zou gebruik moeten worden gemaakt van een tolk/gespreksleider. De haalbaarheid van focusgroepen met deze beide groepen werd daardoor afhankelijk van beschikbaar budget en wegens praktische overwegingen is uiteindelijk afgezien van betrekking van de Marokkaanse groep. Er is vanuit zowel de UvA als de GGD een budget beschikbaar gesteld waardoor ik wel in staat was gebruik te maken van een tolk/gespreksleider voor de focusgroepen met Turks-‐Nederlandse respondenten van de eerste generatie. De Surinaamse groep is toen ter vergelijking betrokken in het onderzoek. Deze groep heeft een eenzaamheidsprevalentie van 14,7% en is net als de Turks-‐Nederlandse en Marokkaans-‐Nederlandse groep één van de grootste migrantengroepen in Nederland. Voor deze groep is echter geen sprake van een taalbarrière omdat Nederlands de voertaal is in Suriname. Het toevoegen van een autochtone Nederlandse groep is ook overwogen. Uiteindelijk bleek het rekruteren van een autochtone groep in de juiste leeftijd lastig en is voornamelijk door tijdsdruk afgezien van het includeren van deze groep. Hoewel ik de intentie had om voor de selectie van respondenten voor de focusgroepen iets meer beeld te krijgen van de verdeling van eenzaamheid binnen de groepen en te kijken naar samenhang met intersectionele variabelen is de selectie beperkt gebleven tot de etnische groep. Naar mate ik vorderde in het uitvoeren van mijn onderzoek werd ik me daadwerkelijk bewust van de betekenis en omvang van een Turks-‐Amsterdamse of Surinaams-‐Amsterdamse ‘groep’. Later in dit hoofdstuk zal ik daarom aandacht geven aan de compositie van de Turkse en Surinaamse ‘groepen’ in Nederland en hun interne diversiteit.
20
3.2.2 Leeftijdsgroep In het originele onderzoeksvoorstel werd uitgegaan van een leeftijdsgrens van 55+. Deze leeftijd werd aangepast naar 45+ omdat die leeftijd in de Amsterdamse gezondheidsmonitor werd aangemerkt als risicogrens voor eenzaamheid. In de beginfase van het onderzoek werd vervolgens duidelijk dat inclusie van té oude respondenten (75+) erg eenzijdige informatie op zou leveren, aangezien dan de focus vooral zou liggen op klachten over gezondheid etc.. Bovendien is er maar een gering aantal Turkse Amsterdammers van deze leeftijd. De leeftijdscategorie 45-‐65 is vervolgens als indicatie gebruikt tijdens het rekruteren van respondenten, maar wanneer iemand buiten deze categorie viel was dit geen reden voor uitsluiting. Tenslotte was ook het advies van de GGD om het leeftijdsaspect ietwat los te laten omdat in de Turks-‐Nederlandse groep over alle leeftijden eenzaamheid bleek voor te komen. Uiteindelijk was de gemiddelde leeftijd van de Turks-‐Nederlandse vrouwen 55 jaar, van de Turks-‐Nederlandse mannen 67 en van de Surinaams-‐Nederlandse respondenten 64 jaar.
3.3 Voorbereiding Om de informatieverzameling in de focusgroepen enigszins te structureren heb ik een topic lijst ontwikkeld. Ik heb me daarvoor eerst ingelezen in het onderwerp eenzaamheid en migrantengroepen met behulp van documenten over eerder onderzoek van de GGD Amsterdam en de wetenschappelijke literatuur. Vervolgens heb ik met de kennis uit deze stukken een topic lijst opgezet die overeenkwam met de drie delen in mijn onderzoeksopzet. In de topic lijst wordt aandacht besteed aan de betekenis van eenzaamheid, de vragenlijst voor het meten van eenzaamheid, en groepskenmerkende factoren die eenzaamheid kunnen verklaren. Een voorbeeld van een vraag die is gesteld is “Waar merkt u aan dat iemand eenzaam is?” of “Uit andere onderzoeken bleek dat heimwee en gemis van familie en vrienden in het thuisland voor sommige mensen veel eenzaamheid gaf. Speelt dat voor u ook een rol?” De topic lijst is in de loop van het onderzoek nauwelijks veranderd, maar het kwam wel voor dat door de loop van het gesprek bepaalde onderwerpen meer of minder aandacht kregen. De topic lijst is toegevoegd als appendix. De werving van respondenten voor de focusgroepen ging via de Sociale Kaart van Amsterdam. De sociale kaart is een actueel en volledig overzicht van organisaties en praktijken op het gebied van zorg en welzijn die zijn gevestigd in Amsterdam of hun dienstverlening nadrukkelijk op Amsterdammers richten (GGD Amsterdam, 2014). Er is een selectie gemaakt van zelforganisaties van de beoogde migrantengroepen alsook buurthuizen en ontmoetingscentra waar groepen samenkwamen op inloopuren. In sommige gevallen kwamen meerdere groepen bijeen in hetzelfde centrum of buurthuis. Ook heeft een contact van een voormalig ‘voorlichter eigen taal en cultuur’ van de GGD een focusgroep opgeleverd. In totaal zijn 17 verschillende entrees gezocht via 13 ontmoetingsplekken (multiculturele centra, woonzorgcentra, sociëteiten, buurthuizen, huizen van de wijk en moskeeën). Na telefonisch contact werd een eerste ontmoeting met een contactpersoon en/of de groep gepland. Wanneer mensen aangaven bereid te zijn deel te nemen in een groepsdiscussie werd een volgende samenkomst gepland, vaak ten tijde van de inloopuren en op de locatie waar de groepen normaliter ook samenkwamen, dit om deelname te bevorderen en de respondenten te ontzien van eventuele extra kosten. Voor het houden van focusgroep discussies met de Turks-‐Nederlandse doelgroep kon gebruik worden gemaakt van gespreksleiders die de discussie in het Turks uitvoerden en het transcript in het Nederlands
21
uitwerkten. Een belangrijk onderdeel van de voorbereiding bestond uit het rekruteren van een geschikte tolk/gespreksleider. Uiteindelijk is gewerkt met twee verschillende gespreksleiders. Een gespreksleider bekend uit eerder GGD onderzoek met de Turks-‐Nederlandse doelgroep was beschikbaar voor een beperkt aantal uren. Zij heeft twee focusgroepen geleid waarvan een ook getranscribeerd. Via haar is een tweede gespreksleider bereid gevonden voor de vertaling van de overgebleven discussie en de gespreksleiding en vertaling van een derde Turkse focusgroep. Eén Turkse groep had aangegeven geen gebruik te willen maken van een tolk. Geen van beide gespreksleiders was bevoegd tolk maar beiden hadden aantoonbare kennis van zowel de Turkse als de Nederlandse taal en sterke communicatieve vaardigheden. Voorafgaand aan samenwerking zijn ontmoetingen gepland om het onderzoek te bespreken en te familiariseren met de topic lijst. Ten slotte wilde ik, ter voorbereiding op de focusgroepen, proberen me te familiariseren met de doelgroep. Ik heb hiervoor gekeken naar het programma ‘De IJzeren Vogel’ van de NTR waarin Turks-‐ Nederlandse en Marokkaans-‐Nederlandse vrouwen van de eerste generatie vertellen over hun leven in Nederland. Daarnaast heb ik contact gezocht met kennissen van Turkse herkomst uit mijn persoonlijk netwerk en met hen gesproken over de onderwerpen die ook in de focusgroep discussies aan bod zouden komen.
3.4 Onderzoeksfase In de onderzoeksfase heb ik 7 focusgroep discussies gehouden. Daarnaast is informatie voortgekomen uit gesprekken met contactpersonen en sleutelfiguren alsook door middel van semi gestructureerde interviews met individuen van de tweede generatie Turkse Nederlanders. De groepsdiscussies duurden een á anderhalf uur. Er werd zoveel mogelijk geprobeerd de groepsdiscussies in een aparte ruimte te houden om afleidingen te voorkomen. Bij één focusgroep lukte dit niet waardoor de discussie af en toe onderbroken werd. De groepsdiscussies werden opgenomen met een voicerecorder; alle respondenten gaven vooraf vrijwillig toestemming voor opname. De aanwezigheid van een tolk/gespreksleider was in principe positief omdat gedachten beter onder woorden konden worden gebracht. De taalbarrière maakte wel dat ik niet kon relateren aan wat er werd gezegd wat af en toe leek te resulteren in duidelijke identificatie van mij als ‘ander’. Dit had deels ook te maken met de vragen die gesteld werden op het niveau van de etnische groep wat een duidelijk proces van boundary making teweeg bracht waarin ik werd aangewezen als vertegenwoordiger van de meerderheidsgroep. Dit verschil werd echter versterkt door het feit dat vereniging niet mogelijk was door de taalbarrière. Dat beide tolk/gespreksleiders jonge vrouwen van rond de dertig waren die focusgroepen afnamen onder een oudere generatie in één geval van het andere geslacht leek geen invloed te hebben op de resultaten. Wanneer de discussies in het Nederlands waren gehouden werden ze door mijzelf uitgewerkt, wanneer ze in het Turks waren gehouden zijn ze vertaald uitgewerkt door de tolk/gespreksleider. In het geval van onduidelijkheden in de vertaling is overleg gepleegd met de tolk/gespreksleider om te achterhalen wat de intentie van de uitspraken was. De uitwerkingen zijn allen verbatim. Eén nadeel van het inzetten van de tolk/gespreksleiders in dit onderzoek is dat ik niet altijd in staat ben geweest sturing aan het gesprek te geven en bij het nalezen van de transcripten had ik af en toe het gevoel dat niet voldoende was doorgevraagd of veranderd van onderwerp. In de gesprekken met sleutelfiguren is geen
22
gebruik gemaakt van opname-‐apparatuur en zijn de belangrijke punten later uitgewerkt. De semi-‐ gestructureerde interviews zijn wel opgenomen en verbatim uitgewerkt. Ook hier is toestemming gevraagd en vertrouwelijkheid gegarandeerd. Voor het beantwoorden van de eerste deelvraag: “Kan de hoge prevalentie van eenzaamheid onder Turkse Amsterdammers worden verklaard door cross culturele invaliditeit van het meetinstrument?” is contact gelegd met onderzoekers die ervaring hebben met het meetinstrument. Er is gesproken met Marlies Visser, Özgül Uysal-‐Bozkir, en Sjaak van der Geest. Marlies Visser is een junior onderzoeker van de GGD Amsterdam die momenteel kwantitatief onderzoek doet naar de gevonden etnische verschillen in eenzaamheidsprevalentie en achterhaald of deze verklaard kunnen worden vanuit verschillen in risicofactoren voor het ontwikkelen van eenzaamheidsklachten. Özgül Uysal-‐Bozkir is van de SYMBOL studie aan het AMC Amsterdam, een onderzoek naar het bepalen van de mate waarin dementie voorkomt bij oudere migranten in Nederland. In dit onderzoek is de gezondheidssituatie van ouderen in beeld gebracht op het gebied van eenzaamheid, stemming, fysiek functioneren en kwaliteit van leven, en is nagegaan in hoeverre ingezette meetinstrumenten cross cultureel worden gevalideerd en genormeerd. Sjaak van der Geest is emeritus professor medische antropologie aan de UvA en heeft onder andere onderzoek gedaan naar eenzaamheid onder Ghanese ouderen.
3.5 Verwerkingsfase De inzet van de topic lijst in alle focusgroepen zorgde ervoor dat bepaalde thema’s in elke discussie werden behandeld. Na het uitwerken van de transcripten heb ik deze minutieus nagelezen om te identificeren welke onderwerpen herhaaldelijk voorkwamen. Deze onderwerpen ben ik gaan coderen, wat betekent dat ik het onderzoeksmateriaal heb ingedeeld in kleinere segmenten die worden voorzien van een voor de analyse zinvolle code. Codes gebruikt in mijn onderzoek zijn bijvoorbeeld ‘bijdragers eenzaamheid’ met als subcodes ‘burgerlijke staat’, ‘financiële problemen’, ‘Gezondheid’, etc.. Een intensieve zin-‐voor-‐zin lezing van de eerste transcripten zorgde voor een eerste code lijst. In dit proces ben ik begeleid door mijn stage begeleidster om er zeker van te zijn dat bepaalde fragmenten systematisch bij de ‘juiste’ code terechtkwamen. In een later stadium heb ik geïnventariseerd welke fragmenten onder een code vielen en ben ik deze gaan vergelijken en ordenen ten opzichte van elkaar. Ook in dit proces heeft mijn stage begeleidster mij bijgestaan om betrouwbaarheid van de analyse te waarborgen. Ik kon op deze manier in overleg bepalen of een toegekende code de lading van een uitspraak goed dekte en of deze belangrijk was in mijn onderzoek. Ten slotte is gekeken welke thema’s het vaakst terugkwamen en hoe deze van belang zijn met betrekking tot de onderzoeksvraag. Hierdoor heb ik kunnen bepalen welke onderwerpen ik in mijn scriptie zou beschrijven. De analyse van de focusgroep discussies waarvan ik gebruik heb gemaakt bestaat uit aspecten van grounded theory (Green & Thorogood 2004:180). De drie fase van coderen die ik hierboven beschrijf (‘open coderen’, ‘axiaal coderen’ en ‘selectief coderen’) zijn deel van deze theorie (Boeije, 2005:104). Voor de analyse is gebruik gemaakt van het programma MAXQDA 11.
23
3.6 Reflectie Zoals gebruikelijk in antropologisch onderzoek zal ik reflecteren op mijn positie als onderzoeker en het effect dat dit heeft gehad op de verzamelde data. Hoewel kennisverzameling als duidelijk doel is gesteld in de focusgroepen blijft de relatie tussen mij en de respondenten, soms bemiddeld door een tolk, een sociale relatie die wordt beïnvloedt door de sociale structuur waarbinnen de kennisverzameling heeft plaatsgevonden (Bourdieu, 1999). Ik heb eerder kort gereflecteerd op het effect van mijn aanwezigheid wanneer een focusgroep in het Turks gehouden werd. Het werven van participanten voor focusgroepen via de hierboven beschreven wijze brengt ook een aantal beperkingen met zich mee die ik hier graag wil beschrijven. Ten eerste, wordt door de keuze participanten te selecteren via ontmoetingsplekken en buurtcentra het risico gelopen dat de ‘echt eenzame mensen’ niet bereikt worden omdat zij zich niet in een dergelijke setting zullen bewegen. Dit werd in de groepsdiscussies ook meerdere malen door de participanten aangegeven wanneer werd gevraagd naar eenzaamheid. Ten tweede, wordt door de selectie van participanten naar etnische achtergrond meegedaan aan de categorisatiepraktijken welke ik als deel van dit onderzoek bekritiseer. In eerste instantie heb ik dit afgedaan als geen probleem zijnde omdat dit onderzoek niet gaat om eenzaamheid op persoonlijk niveau, maar om het identificeren van eventuele verklaringen op groepsniveau waarvoor focusgroepen bij uitstek geschikt zijn. Echter, sociale individuen bezitten geen vanzelfsprekende wetenschap van wie ze zijn en wat ze doen. Door iemand te vragen naar oorzaken van problematiek op het niveau van de grotere groep wordt het risico gecreëerd dat wordt geantwoord in algemeenheden. Het gesprek vervalt dan in stereotypen en generaliseringen die niets meer te maken hebben met de persoonlijke leefwereld van de respondenten in de focusgroep, maar deel zijn van het etnisch discours waar zowel interviewer als respondent zich in bevinden (Bourdieu, 1999). Alleen door middel van actieve blootlegging van onbewuste (tacit) vooronderstellingen kunnen hun effecten worden blootgelegd. In de focusgroepen is het voorgekomen dat mensen spraken over algemeenheden en stereotypen, en bijvoorbeeld beaamden dat ook zij ‘dachten dat de Turkse gemeenschap zo hecht was’. Echter, het gebeurde ook menigmaal dat juist hevig tegen aangedragen veroorzakende kenmerken van groepen werd ingegaan en vooronderstellingen werden weerlegd en verdiept met nieuwe kennis.
3.7 Diversiteit In de AGM 2012 zijn tabellen gepresenteerd waar per etnische groep wordt aangegeven in welke mate er sprake is van eenzaamheid onder deze groepen. Zoals ik in hoofdstuk 3 aangeef zeggen de eenzaamheidscijfers gesplitst naar etniciteit niet veel over wie de eenzame Turkse Amsterdammers zijn. De categorisatie op basis van etnische herkomst suggereert een interne homogeniteit die niet bestaat. Om in mijn onderzoek enigszins meer recht te doen aan de superdiversiteit van de Turks-‐Nederlandse groep en om eventuele intersectionele invloeden in acht te nemen wilde ik voor het bepalen van een onderzoeksgroep voor mijn opdracht proberen iets meer beeld te krijgen van de verdeling van eenzaamheid binnen de groepen. In eerste instantie had ik gehoopt te kunnen kijken naar samenhang met meerdere variabelen, maar dit paste niet in de scope van mijn onderzoek en was bovendien onderdeel van een lopend onderzoek. Voor de selectie van respondenten voor de focusgroepen hoopte ik daarom ten
24
minste te kunnen achterhalen hoe eenzaamheid speelde onder de verschillende leeftijdsgroepen binnen de etnische categorieën. Wanneer de cijfers verder werden uitgesplitst naar samenhang van etniciteit en leeftijd bleek echter dat de aantallen respondenten te klein waren om met enige betrouwbaarheid uitspraken te doen over de hoeveelheid eenzaamheid. Verschillende analyses zijn uitgeprobeerd om de variantie te bekijken, waaronder een analyse met gewogen aantallen. Echter, er bestond veel onduidelijkheid over de cijfers en omdat de eigenlijke aantallen uit de gezondheidsmonitor van Amsterdam te klein waren om betrouwbaarheid te garanderen is mij afgeraden conclusies te vormen over samenhang van leeftijd en etniciteit. Hoewel ik begrijp dat de betrouwbaarheid van de data vermindert wanneer de splitsing van de categorieën voor kleinere respondenten aantallen zorgt en ik de voorzichtigheid met cijfers van de GGD Amsterdam waardeer, rijst bij mij wel de vraag hoe informatief de splitsing op de grotere categorie etniciteit dan is. Wanneer de hoeveelheid respondenten in een onderzoek niet toereikend is om dieper op de data in te gaan, is dit aantal dus erg klein. Met gewogen aantallen kunnen data worden gemanipuleerd om de demografische samenstelling van een bevolkingsgroep te weerspiegelen en zo kan wellicht indicatief naar problematiek worden gekeken. Maar hoe representatief is deze groep in werkelijkheid? En hoe representatief zijn dus deze indicatieve vondsten? De variabel etniciteit verschaft ons niet de informatie die nodig is om gezondheidsproblemen in de bevolking op te lossen wanneer samenhangende onderliggende concepten niet direct gemeten kunnen worden. In deze sluit ik me aan bij Ghorashi (2008) die de empirische drang naar cijfermatig bewijs in het sociaal wetenschappelijk onderzoek naar ‘allochtonen’ bekritiseert en aangeeft dat het continue in de gaten houden van etnische groepen leidt tot stigmatisering (p.49). Voor de selectie van respondenten heb ik mij helaas niet voldoende kunnen informeren over de specifiekere positie van mensen die te kampen hebben met eenzaamheid. Om toch enigszins tegemoet te komen aan de heterogeniteit binnen mijn onderzoeksgroepen wil ik nu graag een indicatie geven van de heterogene compositie van de Turkse en Surinaamse ‘groepen’ in Nederland. Deze is geenszins compleet, maar geeft in een korte opsomming weer hoe groot de interne diversiteit van deze groepen is. Vervolgens zal ik ook bespreken welke variëteit er bestaat in mijn onderzoeksgroepen.
3.7.1 Turkse Nederlanders De eerste Turkse migranten in Nederland waren gastarbeiders. Tussen 1960 en 1973 kwamen 65.000 Turkse migranten naar Nederland. Zij waren vooral afkomstig uit het Midden en Zuidoosten van Turkije, waar veel werkloosheid heerste, maar ook Turkse Koerden uit Oost-‐Turkije migreerden midden jaren '60 om in Nederland als gastarbeider aan de slag te gaan. Tussen 1976 en 1983 vroegen vervolgens ongeveer 3.100 Turkse christenen, zowel Armenen als Syrisch Orthodoxe christenen, asiel aan in Nederland (CGM, 2014). De gastarbeiders werden door bedrijven en de Nederlandse overheid naar de grote steden gehaald om ongeschoold werk te verrichten, de meerderheid van de eerste generatie heeft hoogstens de lagere school afgemaakt. De eerste generatie Turkse vrouwen die pas later overkwamen in het kader van gezinshereniging waren veelal afkomstig uit dezelfde dorpen als hun man. Een groot deel van hen is nooit naar school geweest. Late gezinshereniging heeft ook een soort ‘tussengeneratie’ opgeleverd. De in Turkije
25
geboren kinderen werden in de wachttijd van acht á tien jaar tieners en waren in Turkije naar school geweest en de hadden de Turkse taal geleerd. Na migratie gingen zij soms niet terug naar school en zelfs als ze dat wel deden waren ze moeilijk in staat de Nederlandse taal te leren. Een deel van de tweede generatie Turkse Nederlanders doorgaat een sociaal-‐economische en sociaal-‐culturele emancipatie, zij beheerden de Nederlandse taal en klimmen op naar het hoger onderwijs (Crul, Sneider & Lelie, 2013). Ook zijn er Turkse Nederlanders die als politieke vluchtelingen naar Nederland kwamen na de staatsgreep in Turkije. Zij kennen een geheel andere migratiegeschiedenis. Ook zijn zij veelal hoger opgeleid (Crul, Sneider & Lelie, 2013). In dit korte overzicht wordt al duidelijk dat de Turks Nederlandse groep onder andere bestaat uit: gastarbeiders en politieke vluchtelingen; uit het midden, Zuiden en Oosten van Turkije; eerste, tweede én derde generatie migranten; Nederlands sprekenden en ‘niet Nederlands sprekenden’; Moslims, Koerden en Orthodoxe christenen; ongeschoolden, laagopgeleiden én hogeropgeleiden. Het mag duidelijk zijn dat de diversiteit hier niet eindigt. Ook plaats van vestiging in Nederland, sociale integratie, en vele andere factoren spelen mee.
3.7.2 Surinaamse Nederlanders De groep van Surinaamse Nederlanders kent net zo goed een superdiversiteit. Suriname zelf is een land met een heterogene bevolkingssamenstelling die het resultaat is van immigratie. In de koloniale tijd werden plantage slaven uit Afrika naar Suriname gebracht. Zij zijn de voorouders van de Bosnegers, de kleine groep Afrikanen die in de slaventijd van de plantages ontsnapten en in het binnenland een vrij bestaan opbouwden, en de Creolen, oorspronkelijk kinderen van slaven en plantage-‐eigenaars maar tegenwoordig alle personen die een Afrikaanse voorouder hebben. Hindoestanen zijn de afstammelingen van de voormalige contractarbeiders op de plantages, die na de afschaffing van de slavernij de slaven moesten vervangen. Zij vormen de tweede grote bevolkingsgroep van Suriname. Daarnaast wonen in Suriname onder andere nog Javanen, Chinezen, joden, Libanezen en Hollanders (Van Heelsum, 1997). De immigratie van Surinamers naar Nederland bestond in eerste instantie uit kinderen uit gegoede families, van overwegend de Creoolse bevolkingsgroep, die naar Nederland werden gestuurd om te studeren. In de jaren zeventig was de migratie geen elitezaak meer, maar kwamen mensen uit alle sociale klassen naar Nederland. Ook kwamen toen meer Hindoestanen en Javanen naar Nederland, gestimuleerd door de angst voor een Creoolse overheersing en op zoek naar economische mogelijkheden. De samenstelling van de Surinaamse gemeenschap in Nederland veranderde daarmee sterk. In Amsterdam en Rotterdam wonen vooral Creolen, in Den Haag veel Hindoestanen (Van Heelsum, 1997). De Surinaams-‐Nederlandse bevolking is zo ook zeer heterogeen. Onder Hindoestanen in Nederland bevinden zich zowel Hindoes als moslims. In de jaren zestig was de positie van Surinamers op de arbeidsmarkt vrij gunstig, in die periode was de gemiddelde opleiding van Surinamers betrekkelijk hoog en er was een tekort aan arbeidskrachten. Een sterke afname van de werkgelegenheid in Nederland en een daling van het opleidingsniveau van nieuwe immigranten zorgde ervoor dat veel van de in de jaren zeventig gearriveerde Surinamers er niet in slaagden om aan werk te komen of om dat te behouden. Ook de Surinaams-‐Nederlandse groep heeft een grote interne variatie op gebieden als etnische herkomst, migratiegeschiedenis, en sociaal-‐economische status. Nogmaals, de scope van heterogeniteit is niet beperkt tot deze factoren.
26
3.7.3 Focusgroepen Binnen de focusgroepen is de mate van diversiteit reeds onbewust teruggedrongen. Door de selectie van respondenten van een bepaalde leeftijdsgroep en de werving via ontmoetingscentra zijn bepaalde factoren impliciet gelijk gebleven voor de respondenten. Gezien het feit de migratie vanuit Turkije rond 1960 op gang kwam en de respondenten eind vijftig, begin zestig jaar oud zijn is migratiestatus veelal gelijk. Ook klasse en opleidingsniveau en daarmee sociaaleconomische status is voor de eerste generatie Turkse Nederlanders veelal overeenkomstig, gezien hun migratieachtergrond. Onder de Surinaamse respondenten speelde dit minder. Om een indicatie te geven van de variëteit in de focusgroepen zal ik nu een korte omschrijving geven. In totaal zijn drie focusgroepen gehouden met vrouwen van Turkse herkomst. De dertien respondenten uit deze focusgroepen zijn volgens de officiële definitie allen eerste generatie migranten. Zij verschilden echter aanzienlijk in aspecten als leeftijd en migratiegeschiedenis. De leeftijden varieerden van 37 tot 70 met de meerderheid van de vrouwen tussen de 50 en de 60. Eén van de vrouwen is als kind, op haar veertiende, naar Nederland gekomen en is eenmaal in Nederland thuis gebleven om voor haar broertjes en zusjes te zorgen terwijl de ouders werkten, zij valt zo eigenlijk tot de eerder beschreven ‘tussengeneratie’(Crul, Sneider & Lelie, 2013:38). Een andere vrouw gaf aan op haar 29e pas te zijn verhuisd. Zij heeft een opleiding gedaan en heeft een tijd gewerkt. Toen ze in Nederland kwam heeft ze erg haar best gedaan om de taal te leren. Van ten minste vijf vrouwen is bekend dat ze naar Nederland zijn gekomen na getrouwd te zijn met een in Nederland wonende Turkse man. Een aantal vrouwen gaf aan een Nederlandse taalcursus te hebben gevolgd, of op een andere manier geprobeerd te hebben de Nederlandse taal te leren. Ik denk dat meer dan de helft van de vrouwen de Nederlandse taal niet voldoende beheersten om zelfstanding dingen doen. Geen van de dertien vrouwen werkte momenteel. De meesten waren thuisblijvende moeder, waarvan sommigen de kinderen studeerden en van anderen nog op school zaten. Eén vrouw had geen kinderen. Eén vrouw gaf aan haar man verloren te hebben. Eén van de vrouwen heeft een dochter die is geremigreerd naar Turkije. Ook waren de ouders van meerdere van de vrouwen woonachtig in Turkije en die van de anderen in Nederland. De Turks-‐Nederlandse mannen waren tussen de 60 en 70 jaar oud en ook allen eerste generatie migranten. Zij waren allen naar Nederland gekomen in het kader van arbeidsmigratie, sommigen al in de jaren 50, anderen pas in de jaren 70. Zij hadden banen in fabrieken, als tuinman en bij een banketbakker. Momenteel waren allen gepensioneerd. Eén respondent was al op jonge leeftijd in de ziektewet terecht gekomen. Drie focusgroepen zijn gehouden met Surinaams-‐Nederlandse respondenten. In totaal hebben negen respondenten deelgenomen aan de focusgroepen, maar niet van allen is alle informatie bekend. De totale respondentengroep bestond uit acht vrouwen en één man. De leeftijden lagen tussen de 55-‐70. Ook zij waren allen eerste generatie migranten, maar verschilden in leeftijd op het moment dat ze migreerden. Zo gaf één vrouw aan op haar 23e te zijn verhuisd, samen met haar man en kinderen, voor een betere toekomst. De ander werd op haar 12e naar Nederland ‘gehaald’ door haar vader die hier al langere tijd woonde. Eén van de respondenten was getrouwd. Vier hebben aangegeven gescheiden te zijn, waarvan één nu wel weer een relatie heeft. De drie ongetrouwde respondenten die momenteel wél een relatie
27
hebben gaven allen aan bewust niet samen te wonen. Eén van de vrouwen gaf aan nooit gewerkt te hebben omdat haar diploma niet geldig was in Nederland. Van één vrouw is bekend dat ze nog werkte, de anderen waren gepensioneerd. Onder de respondenten waren zowel Creoolse, als Hindoestaanse Surinamers. In de hierop volgende hoofdstukken zal ik de resultaten van mijn onderzoek bespreken. Ik zal in deze hoofdstukken gebruik maken van de benamingen ‘Turkse groep’ en ‘Surinaamse groep’. Wanneer ik deze termen gebruik spreek ik over het kleine aantal respondenten van respectievelijke herkomst die deelnamen in mijn onderzoek, niet over de grotere etnische categorie. Ik zal wanneer ik verwijs naar de grotere etnische categorie de officiële terminologie Turkse Amsterdammers/Nederlanders en Surinaamse Amsterdammers/Nederlanders. Waar noodzakelijk zal ik de interne diversiteit van de respondentengroepen nogmaals benoemen. In de andere gevallen dient de lezer deze zelf in acht te nemen. Dit gezegd te hebben zal ik nu overgaan tot bespreking van de resultaten.
28
Hoofdstuk 4 Validiteit van de eenzaamheidschaal
4.1 Inleiding In het zoeken naar een verklaring voor de hoog gemeten prevalentie van eenzaamheid onder Turkse Amsterdammers focus ik allereerst op de cross culturele validiteit van het meetinstrument en eventuele bias in de meting. Ik doe dit door het meetinstrument voor eenzaamheid gebruikt in de AGM 2012 te evalueren. Het gebruikte meetinstrument is de De Jong Gierveld Loneliness Scale (DJGLS), een vragenlijst bestaande uit elf items. Cross culturele validiteit van een meetinstrument gaat over de bruikbaarheid van een instrument, bijvoorbeeld een vragenlijst, in een culturele context of groep anders dan die waarvoor het in eerste instantie ontwikkeld is. De ontwikkeling van de DJGLS is gebaseerd op een sample van autochtone Nederlanders in de Nederlandse context. Dat wil zeggen dat voor allen in dit sample Nederlands de moedertaal was en zij in gelijke mate gebruik maakten van bepaalde uitdrukkingen en begrippen. In de AGM 2012 is de DJGLS ingezet onder groepen verschillend van de autochtone Nederlandse groep. In sommige gevallen is gebruik gemaakt van een vertaalde versie, zo bestond er een Turkse vertaling. Ik reflecteer in dit hoofdstuk op de wijze waarop de Turkse vertaling voor de AGM 2012 tot stand is gekomen en ik welke mate deze gebruikt is. De Surinaams-‐Nederlandse groep in het AGM onderzoek maakte gebruik van de Nederlandse vragenlijst. In het eerste deel van dit hoofdstuk bespreek ik of verschillen in begrip van concepten op de vragenlijst bestaan tussen respondenten van Turkse en Surinaamse herkomst. De DJGLS vragenlijst is besproken in alle focusgroepen om te achterhalen hoe ze door de Turks-‐Nederlandse en Surinaams-‐ Nederlandse respondenten begrepen en beantwoord wordt. Door samen met de respondenten naar de vragen te kijken is de mogelijkheid geëvalueerd dat de vragen verschillend worden geïnterpreteerd. Ik zal in dit hoofdstuk allereerst bespreken of de conceptualisering van eenzaamheid gelijk is en of uitdrukkingen en concepten op de DJGLS goed begrepen worden door de respondenten of dat ze voor hen een aparte betekenis hebben. Daarnaast heb ik kritisch gekeken naar de cross culturele validiteit van de DJGLS en de ingezette Turkse vertaling hiervan in de AGM 2012. In het tweede deel van dit hoofdstuk zal ik het proces van cross culturele adaptatie bespreken dat moet worden volbracht voor het inzetten van een meetinstrument in een andere culturele context en wellicht in een andere taal. Alleen wanneer dit proces is doorlopen kunnen vergelijkingen tussen verschillende culturele populaties worden gemaakt (Uysal-‐Bozkir, Parlevliet & de Rooij, 2013). Wanneer dit niet wordt gedaan is het onderzoek gevoelig voor bias. Gebaseerd op bovenstaande stappen zal ik dit hoofdstuk afsluiten met een bespreking van de mogelijke vormen van bias die effect hebben gehad op de resultaten van de AGM 2012 en evalueren of de hoge prevalentie van eenzaamheid in de Turks-‐Amsterdamse groep hierdoor verklaard kan worden.
29
4.2 De Jong Gierveld Loneliness Scale De De Jong Gierveld Loneliness Scale (DJGLS) is een meetinstrument voor eenzaamheid ontwikkeld in een kwalitatieve studie onder 1.201 volwassenen. 1 De eenzaamheidsschaal meet zowel matige als zeer ernstige eenzaamheidsgevoelens en kan verschillende soorten en intensiteiten van missende relaties identificeren. De schaal bestaat uit 11 items die zowel sociale (s) als emotionele (e) eenzaamheid meet (zie figuur 1). De ontwikkeling van de schaal was volgens de auteurs “redelijk succesvol” en de validiteit “vrij goed gewaarborgd” (De Jong Gierveld & Kamphuis, 1985: 297). Later onderzoek heeft de psychometrische waarden van de schaal geëvalueerd en voldoende bevonden (Van Tilburg & De Leeuw, 1991; de Jong Gierveld & van Tilburg, 1999; Cramer & Barry, 1999).2 Echter, dit betreft onderzoek met een Nederlands sample en in de Nederlandse context. Figuur 1: De Jong Gierveld Loneliness Scale
1. Er is altijd wel iemand in mijn omgeving bij wie ik met mijn dagelijkse probleempjes terecht kan (s). 2. Ik mis een echt goede vriend of vriendin (e). 3. Ik ervaar een leegte om mij heen (e). 4 Er zijn genoeg mensen op wie ik in geval van narigheid kan terugvallen (s). 5. Ik mis gezelligheid om mij heen (e). 6. Ik vind mijn kring van kennissen te beperkt (e). 7. Ik heb veel mensen op wie ik volledig kan vertrouwen (s). 8. Er zijn voldoende mensen met wie ik me nauw verbonden voel (s). 9. Ik mis mensen om mij heen (e). 10. Vaak voel ik me in de steek gelaten (e) 11. Wanneer ik daar behoefte aan heb, kan ik altijd bij mijn vrienden terecht (s)
4.3 De nood voor kwalitatieve informatie Wanneer een meetinstrument als de DJGLS wordt vertaald en ingezet in groepen die mogelijk verschillen in taalgebruik en manier van uitdrukken met de populatie waar het instrument voor ontwikkeld en getoetst is, is het belangrijk om de vragen binnen kleine groepen te bespreken. Zo kan worden achterhaald op welke manier antwoorden worden beredeneerd. Ook kan het zijn dat de manier waarop een vraag gesteld wordt mensen op andere gedachtenpatronen brengt dan de bedoeling van de schaal is. Door meerdere professionals wordt aangeraden een stuk kwalitatief onderzoek toe te voegen aan eenzaamheid metingen uitgevoerd met de DJGLS. Zo benadrukt Sjaak van der Geest, emeritus professor medische antropologie aan de Universiteit van Amsterdam wie onder andere eenzaamheid onder Ghanese ouderen onderzocht (2004), het belang gegevens van de DJGLS te versterken met kwalitatieve analyse:
1
Voor uitgebreide beschrijving van de ontwikkeling van dit instrument lees: De Jong Gierveld, J. en Kanphuis, F. 1985 The
Of: Van Tilburg, T. en de Leeuw, E. 1991 Stability of scale quality under various data collection procedures: A mode comparison on the ‘De Jong Gierveld Loneliness Scale* International Journal of Public Opinion Research 3(1):69-‐85. 2 Psychometrische waarden bepalen of een meetinstrument het onderliggende construct, in dit geval eenzaamheid, adequaat meet. Psychometrische waarden zijn bijvoorbeeld de betrouwbaarheid (of het instrument dezelfde resultaten geeft in verschillende tijden/contexten) en de validiteit (Of het instrument inderdaad het onderliggende construct meet, dit wordt vaak gecontroleerd door uitkomsten van meerdere instrumenten voor één construct naast elkaar te leggen).
30
Ik denk dat de schaal van de Jong Gierveld relatief goed is voor snelle kwantificeerbare metingen, maar je kunt op je vingers natellen dat geen enkel instrument cross-‐cultureel perfect kan zijn. Door kwantitatieve bevindingen te verbinden met kwalitatieve, kun je dat probleem enigszins oplossen. Zo kunnen er nuance verschillen zichtbaar gemaakt worden. (email aan auteur, 3 Maart, 2014). Özgül Uysal-‐Bozkir, onderzoeker van de SYMBOL-‐studie welke onder andere de gezondheidssituatie van oudere migranten in beeld brengt op het gebied van eenzaamheid, stemming, fysiek functioneren en kwaliteit van leven, betoogd ook niet zonder enige terughoudendheid voor het gebruik van de DJGLS onder migrantenpopulaties in Nederland. “Zo’n instrument, je kan ‘m wel vertalen, je kan de psychometrische waarden ook toetsen, maar wat mist is toch een kwalitatief stukje” (Telefonisch interview, Maart 2014). Volledig vertrouwen op de toepasbaarheid van het instrument ontbreekt en daarom heb ik in mijn onderzoek de mogelijkheid benut om de elf vragen van de eenzaamheidsschaal te bespreken en op kwalitatieve wijze te evalueren of de DJGLS goed begrepen wordt door de Turks-‐Nederlandse en Surinaams-‐Nederlandse respondenten in mijn onderzoek.
4.4 Begrip van eenzaamheid Voordat ik naga of uitdrukkingen en concepten in de DJGLS goed begrepen worden door de verschillende respondenten wil ik aandacht geven aan de mogelijkheid dat verschillen in begrip van het concept eenzaamheid bestaan. Dergelijke verschillen van het gemeten construct (eenzaamheid) zouden leiden tot construct bias. Ik ben kwalitatief ingaan op het concept eenzaamheid en variatie in betekenis van eenzaamheid tussen de Turks-‐Nederlandse en Surinaams-‐Nederlandse respondenten.
4.4.1 Definitie van eenzaamheid Eenzaamheid is geen eenduidig begrip. Verschillende theoretische stromingen hanteren verschillende definities. Ondanks de verschillende definities van eenzaamheid en het scala aan meetinstrumenten is er overeenstemming over de kern van het construct: eenzaamheid ontstaat wegens een tekort aan sociale relaties, eenzaamheid is een subjectieve ervaring en daarmee niet hetzelfde als sociale isolatie, en eenzaamheid is een onplezierige, verontrustende ervaring (van Tilburg, Havens & de Jong Gierveld, 2004; Peplau & Perlman, 1982:3). In een geïntegreerde eenzaamheidsbenadering wordt ervan uitgegaan dat eenzaamheid ontstaat als reactie op het feit dat persoonlijke verwachtingen van en behoeften aan sociale relaties niet overeenkomen met de werkelijk aanwezige relaties en dat cognitieve processen verzachtend of versterkend kunnen werken (Peplau & Perlman, 1982:8).3 De ontwikkeling van de DJGLS is gebaseerd op de cognitieve stroming die dit laatste punt benadrukt en uitgaat van de subjectiviteit van eenzaamheid. Zodoende wordt er in het instrument vooral nadruk gelegd op de eenzaamheid waargenomen en gerapporteerd door de eenzame persoon en wordt geen rekening gehouden met contextuele factoren zoals sociaaleconomische omstandigheden, of migratie status (van Tilburg & de Leeuw, 1991). Het onderscheid dat wordt gemaakt tussen emotionele en sociale eenzaamheid komt niet voort uit de
3 Met name attributies, de wijze waarop mensen gedrag verklaren in verhoudingen van oorzaak en gevolg, hebben een matigend effect.
31
cognitieve stroming maar is gebaseerd op het werk van Weiss. 4 Emotionele eenzaamheid betreft gevoelens van gemis van specifieke intieme relaties. Sociale eenzaamheid is een tekort aan sociale integratie en inbedding in een bredere groep (Weiss, 1973). In de Amsterdamse Gezondheidmonitor 2012 is met het gebruik van de DJGLS uitgegaan van een eenzaamheidsbegrip overeenkomstig met de cognitieve stroming en is het onderscheid tussen sociale en emotionele eenzaamheid aangehouden. Het beschrijft eenzaamheid als het ervaren van te weinig betekenisvolle relaties met anderen waarbij de kwaliteit en de frequentie van contacten en de omvang van het netwerk een rol spelen, maar ook de persoonlijke behoefte aan betekenisvolle relaties (GGD Amsterdam, 2013:67). Zoals wetenschappers niet allen dezelfde definitie van eenzaamheid hanteren zullen ook individuen niet allen exact hetzelfde denken over eenzaamheid. Intuïtief, echter, weet men wat het is (Peplau & Perlman, 1982). Onderzoek naar eenzaamheid in verschillende demografische en culturele groepen kijkt ook niet zo zeer naar een verschil in conceptualisering van eenzaamheid, maar naar verschillen in prevalentie, predispositie, ervaring en coping. Echter, om vast te stellen dat hetzelfde wordt bedoeld wanneer we over eenzaamheid spreken heb ik in elke focusgroep eerst de vraag gesteld eenzaamheid te beschrijven.
4.4.2 Conceptualisering van eenzaamheid In alle focusgroepen wordt eenzaamheid in eerste instantie omschreven als alleen zijn of zich alleen voelen. Dit kan heel objectief worden gezien als compleet sociaal isolement: “Nee, als je contact zoekt met mensen word je niet eenzaam. Maar als je met niemand omgaat en alleen thuis zit ben je eenzaam.” (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD4). Maar ook wanneer iemand wel sociale contacten heeft, bijvoorbeeld in de vorm van groepsbijeenkomsten, maar thuis alleen is betekent dit eenzaamheid: “Als je thuis bent dan ben je toch alleen, je gaat toch niet met je groep naar huis. Dus dan ben je alleen.” (Surinaams-‐Nederlandse vrouw, FGD5). Dit gemis van een algemeen sociaal netwerk ten opzichte van gemis van een specifieke relatie, impliciet in de opmerking dat je thuis alleen bent, is wat het verschil bepaalt tussen sociale en emotionele eenzaamheid. Ook wordt opgemerkt dat eenzaamheid afhankelijk is van de sociale vaardigheden van een persoon: Naar mijn idee, als iemand eenzaam is, al is die in een groep, dan zit hij echt zo afzijdig vind ik ... Ja want als je je afsluit van mensen, dan denk ik dat je je echt eenzaam gaat voelen. Want je zit maar en je neemt geen contact op met mensen, misschien al willen mensen contact met jou opnemen, je sluit je af. Dus dan denk ik dat je je automatisch een beetje eenzaam gaat voelen, een beetje sip. (Surinaams-‐Nederlandse vrouw, FGD2). Na een eerste duidelijke associatie van eenzaamheid met gebrek aan sociale relaties wordt er gesproken over het feit dat iemand eenzaam is ook aan het karakter van die persoon kan liggen, en aan zijn persoonlijke behoefte.
4
Weiss, R.S.1973 Loneliness: The Experience of Emotional and Social Isolation. Cambridge MA: The MIT Press.
32
Het is persoonlijk, het zit in je karakter. Inderdaad, als je in je omgeving heel veel vrienden en familie hebt, maar je bent niet lekker in je vel dan voel je je toch eenzaam. Dat heeft niets met de familie te maken. (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD1) Ik wil heel veel contact [met de familie], het liefst zou ik elke week gaan. Maar dat gaat niet. En daarom voel ik me misschien alleen. Ik mis de kleine kinderen en familie. Ze wonen allemaal dichtbij, maar er is niet echt goed contact. (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD1) Tijdens het bespreken van de betekenis van het concept eenzaamheid kwamen niet direct verschillen van begrip naar voren tussen Turks-‐Nederlandse en Surinaams-‐Nederlandse respondenten. Sowieso was iedereen vrij eenduidig in het geven van een betekenis. Eenzaamheid had te maken met alleen zijn en zich alleen voelen en het verschil tussen sociale en emotionele eenzaamheid werd erkend. Dit beaamt dat er geen sprake is geweest van een construct bias. Uit deze kwalitatieve bevindingen lijkt dus dat de interpretatie van eenzaamheid gelijk is voor de Turkse en Surinaamse focusgroepen. Echter, het psychosociale construct eenzaamheid wordt gemeten door middel van uiteenlopende vragen. Begrip van deze specifieke vragen kan ook verschillen.
4.5 Algemene evaluatie DJGLS Over het algemeen werd goed gereageerd op de vragenlijst. De leesbaarheid was goed, de vragen hadden te maken met eenzaamheid en respondenten in alle groepen gaven aan de vragen goed te begrijpen. Respondenten dachten niet dat de lijst gericht was op één bepaalde doelgroep en over het algemeen werd dus niet gedacht dat de hoge prevalentie werd veroorzaakt door de vragenlijst: “Het ligt niet aan de vragenlijst, het ligt aan de persoon zelf. Iedereen heeft andere klachten en zorgen.” (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD4). Door één Surinaams-‐Nederlandse respondent werd zelfs heftig gereageerd op de vraag of de vragenlijst misschien niet geschikt was voor Surinaams-‐Nederlandse respondenten: Alle Surinamers spreken Nederlands. Ze spreken dezelfde taal als jij … Elke bevolkingsgroep heeft mensen die eenzaam zijn. Ik zal je één ding vertellen. Ik doe graag mee aan dit soort onderzoek, maar het resultaat ervan, daar ben ik niet zo tevreden over. Ik ga je vertellen waarom. Het is altijd zo dat allochtonen 'dit' hebben, en 'dat' hebben, en 'dit' doen. (Surinaams-‐Nederlandse vrouw, FGD6) Er werd aangegeven dat de vragen “vooral uit psychisch uitgangspunt waren” en dat “dan ook andere vragen naar boven kunnen komen die niet zomaar in het openbaar besproken konden worden” (FGD3). Er werd vaker genoemd dat de schaal beperkt is in het vinden van oorzaken voor de gemeten eenzaamheid en er niet genoeg wordt doorgevraagd: Er zit nog een stap achter de vragen van deze schaal ... De schaal meet eenzaamheid maar de achterliggende oorzaken komen niet naar voren. Als je kijkt naar de Turkse gemeenschap hier, waarom zoeken mensen mekaar op? Omdat ze die band missen, die met het land van herkomst. Dus er is een andere oorzaak van die eenzaamheid. Ok, je vraagt naar het gevoel van mensen, maar achter dat gevoel schuilt een andere verklaring, andere motieven. (Turks-‐Nederlandse man, individueel interview1) Er wordt volgens respondenten vooral eenzaamheid in de sociale zin getest. Dit lijkt erop te wijzen dat eenzaamheid door deze respondenten toch voornamelijk wordt gezien als een sociale aangelegenheid. Eén focusgroep ondervond duidelijk wat problemen met de schaal. Zo werd gezegd dat de vragen ‘fout’
33
waren en ‘te laag gegrepen voor ons’. Dit bleek voornamelijk voort te komen uit het feit dat de respondenten zichzelf niet als eenzaam beschouwden en daarmee ook de grotere Turks-‐Nederlandse groep niet: Ik vind deze vragen raar. Onze mensen zijn niet zo aan lager wal geraakt, ze weten op de een of andere manier altijd wel iets of iemand te bereiken ... Deze vragen zijn meer van toepassing op mensen die net in Nederland zijn gekomen. (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD3)
4.6 Verschillen in begrip en antwoordstijl Na de aparte besprekingen per vraag kwamen een aantal zaken naar boven. De relatie tussen vriendschap en vertrouwen kwam in alle groepen naar voren, maar met betrekking tot verschillende vragen. Door zowel Surinaams-‐Nederlandse als Turks-‐Nederlandse respondenten werd aangegeven dat je een bredere groep vrienden kan hebben maar dat zij niet allemaal zomaar vertrouwd worden: (In antwoord op vraag 4: Er zijn genoeg mensen op wie ik in gevoel van narigheid kan terugvallen) Respondent 1: Ja, ik heb niet dat ik op vrienden kan vallen of zo. Ik heb een heel grote vriendenkring, maar op afstand, niet zo intiem. Respondent 2: Ja ik ook, op afstand, zoals hier [bij het ontmoetingscentrum] gezellig bij mekaar zitten. Respondent 1: Het is gezellig om bij mekaar te komen zo, te zitten. Je kan telefonisch even een babbeltje maken. Maar niet echt. (Surinaams-‐Nederlandse vrouwen, FGD2) (In antwoord op vraag 7: Ik heb veel mensen op wie ik volledig kan vertrouwen) Respondent 2: Dat is ook verkeerd/fout. Je kan niet iedereen vertrouwen. Slechts bepaalde personen. De manier waarop de vraag is gesteld is raar. Respondent 3: Je hebt veel vrienden maar je vertrouwt er maar een paar. (Turks-‐Nederlandse vrouwen, FGD3) Echter in antwoord op vraag twee (Ik mis een echt goede vriend/vriendin) werd deze link naar vertrouwen door Turkse respondenten expliciet gelegd terwijl Surinaams-‐Nederlandse respondenten naar aanleiding van deze vraag aangaven “genoeg goede vrienden te hebben” (Surinaams-‐Nederlandse vrouw, FGD2).
Ja ik mis het, zoals net al is gezegd kan je niet alles aan iedereen vertellen. Je bent bang dat diegene waar je iets mee hebt gedeeld het weer aan een ander gaat vertellen. Je durft het dan niet te vertellen. (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD3)
De antwoorden op vraag twee laten een verschil zien. De groepen denken in principe hetzelfde over vriendschap en gedurende de discussies met zowel Turks-‐Nederlandse als Surinaams-‐Nederlandse respondenten wordt aangeven dat een gemis aan goede vriendschappen bestaat vanwege een gebrek aan vertrouwen, toch wordt dit gemis alleen door de Turks-‐Nederlandse respondenten expliciet erkent in antwoord op vraag twee. Terwijl beide groepen eenzelfde gemis ervaren wordt vraag twee alleen door de Turks-‐Nederlandse respondenten eenzaamheidbevestigend beantwoord. Als dit door de grotere categorie Turkse en Surinaamse Nederlanders net zo zou worden gedaan zou dat betekenen dat de antwoorden van de Turkse Nederlanders op vraag twee eenzaamheid bevestigen, en die van de SurinaamsNederlandse respondenten eenzaamheid ontkennen. Zo kan het zijn dat door de meting in eenzelfde situatie voor de ene groep hogere eenzaamheid wordt gemeten dan voor de andere. De prevalentie zou zodoende hoger uitvallen voor de Turks-‐Nederlandse groep.
34
De schaal van deze bevinding is dusdanig klein dat ik de generalisatie naar de grotere groepen en de
resultaten van de AGM 2012 niet wil maken. Echter, dit voorbeeld geeft wel aan dat de mogelijkheid bestaat dat eenzaamheidmetingen hoger zijn voor één groep terwijl de achterliggende situatie gelijk is als die van anderen. Het zou verstandig zijn hier rekening mee te houden en eventueel in een grootschaliger onderzoek verder op in te gaan. In dat geval kan ook beter worden gekeken naar de redenen waarom zo’n vraag anders beantwoord wordt. Ook vraag drie (Ik ervaar een leegte om mij heen) werd verschillend benaderd door respondenten in de Turkse en Surinaamse focusgroepen. In de Surinaamse groepen werd leegte geassocieerd met het feit dat iemand alleen is. Er werd gesproken over het missen van familie, maar vooral over partnerrelaties. Ik heb me laten vertellen dat ook mensen die een relatie hebben soms een bepaalde leegte kunnen voelen. Maar, de leegte van een alleenstaande is toch zonder meer anders dan die leegte, want die persoon zoals zij haar man heeft, zij kan zelf beslissen wanneer zij zich terugtrekt en wanneer ze mengt, maar ik, ik kan die beslissing niet nemen begrijp je. Dus ik ben gewild en ongewild alleen, en die leegte is er continue. (Surinaams-‐Nederlandse vrouw, FGD5) In twee Turkse vrouwengroepen ontstond veel verwarring na het stellen van vraag drie. In de evaluatie van deze focusgroepen met de gespreksleider vertelde zij mij dat het ervaren van leegte werd geassocieerd met het verliezen van een gevoel van verbondenheid met God. Wanneer iemand deze vraag zou bevestigen zou dat volgens de vrouwen betekenen dat hij heel erg de weg kwijt is. In de Nederlandse taal wordt het begrip leegte op meerdere manieren gebruikt. Leegte bestaat als subjectieve ervaring, als diagnostische constatering en in existentiële en spirituele zin (Glas, 2008). Door clinici en psychotherapeuten wordt leegte gebruikt wanneer iets dat ontbreekt als abnormaal wordt beschouwd. In de omgangstaal wordt ook veelal over leegte gesproken als onaangenaam gevoel na een verlies, maar in dit geval is het gevoel vrij geaccepteerd. Men zegt ook wel dat ze zich leeg voelt na het leveren van een prestatie, bijvoorbeeld een sportprestatie. Leegte is bovendien niet alleen een negatieve ervaring. In spirituele tradities, oosterse filosofieën en de christelijke mystiek heeft leegte vaak een (uiteindelijk) positieve betekenis (Glas, 2008). In het verband van de eenzaamheidsschaal wordt verondersteld dat duidelijk is over welke vorm van leegte wordt gesproken. Toch mag duidelijk zijn dat leegte geen eenduidig begrip is, maar multi-‐interpretabel. Vertaling van een dergelijk begrip kan moeilijk zijn. De Turkse vertaling gebruikt het woord boşluk. In de volgende paragraaf zal ik ingaan op de beperkingen van de Turkse vertaling van de DJGLS, maar ik wil hier vast opperen dat de vertaling van het begrip leegte beperkt is en mogelijk effect heeft op de interpretatie en antwoorden van Turks-‐ Nederlandse respondenten. Deze twee gevallen zijn de meest stuitende voorbeelden van manieren waarop de vragenlijst tekort kan hebben geschoten. Echter, misverstanden om begrippen kwamen vaker voor: (In antwoord op vraag 1. Er is altijd wel iemand in mijn omgeving bij wie ik met mijn dagelijkse probleempjes terecht kan.) Respondent 2: In mijn omgeving heb ik niemand. In mijn huis is niemand die… Respondent 1: Je moet goed nadenken over wie er is. Als er iemand is, is die er en anders niet. Je begrijpt het niet. Respondent 6: Help hem even Respondent 5: Hij begrijpt de vraag niet
35
Respondent 2: Hoe voel je je nu eenzaam. Ze vragen wie in je omgeving je helpt Respondent 1: Ze vragen is er iemand in je omgeving is Respondent 2: Waar, in je omgeving of thuis? Respondent 1: In je omgeving. Je moet het ruim zien. Niet alleen binnenshuis. Respondent 3: Maakt t uit of het Nederlanders of Turken zijn? (Turks-‐Nederlandse mannen, FGD7) (In antwoord op vraag 11: Wanneer ik daar behoefte aan heb, kan ik altijd bij mijn vrienden terecht) Of je er nu behoefte aan hebt of niet iedereen heeft wel een goede vriend of vriendin. Het is niet juist om alleen maar naar een persoon te gaan als je daar behoefte aan hebt. Er is ook sprake van gewoon bij elkaar op bezoek gaan. (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD3). Hoewel verder onderzocht moet worden in hoeverre mijn bevindingen representatief zijn, bleek in de groepsdiscussies dat voor de Turks-‐Nederlandse respondenten een bepaalde mate van onduidelijkheid heerst omtrent sommige vragen. Het kan zijn dat deze verwarring voortkomt uit een foutieve vertaling van de Turkse vragenlijst. Wanneer de vertaling daadwerkelijk ontoereikend is heeft de verwarring wellicht ook gespeeld in de grotere steekproef van de AGM 2012. Met het vertalen van een meetinstrument wordt geprobeerd de cross culturele inzetbaarheid ervan te verhogen. Voordat vergelijkingen tussen verschillende populaties kunnen worden gemaakt moet een proces van cross culturele adaptatie worden doorlopen. Om te kunnen overwegen of taal gerelateerde belemmeringen de hoge eenzaamheid meting beïnvloed heeft zal ik nu aandacht geven aan de tot stand komen van deze vertaling en de cross culturele validiteit van de schaal in de AGM 2012.
4.7 Cross culturele validiteit van de DJGLS Wanneer een meetinstrument valide is gebleken in de ene taal is deze validiteit na vertaling niet meer gegarandeerd. Een proces van cross culturele adaptatie moet worden doorlopen voor vergelijkingen tussen verschillende populaties kunnen worden gemaakt. Het complete proces van cross culturele adaptatie bestaat uit vijf stappen (Uysal-‐Bozkir, Parlevliet en de Rooij, 2013). Het vertaalproces bestaat uit initial of forward translation door meerdere vertalers, synthese van de verschillende vertalingen en back translation door vertalers onbekend met de originele versie. Na een review door een expert commissie en pilot testing van de vertaalde schaal is cross culturele adaptatie vervolledigd (Beaton, Bombardier, Guillemin, & Ferraz, 2009). De DJGLS wordt breed ingezet en vertaald voor onderzoek in onder andere het Engels, Deens, Italiaans, Spaans, Duits, Frans, Russisch, Bulgaars, Georgisch, Japans en Chinees (Grygiel, Humenny, Rebisz, Switaj & Sikorska, 2012). Na een vertaalproces moet een meetinstrument opnieuw worden getest op zijn bruikbaarheid. Een aantal studies rapporteren over het testen van psychometrische waarden na vertaling. Grygiel et al. (2012) vonden goede betrouwbaarheid en validiteit na cross culturele adaptatie van de Poolse vertaling van de DJGLS. Iecovic (2012) vond hoge betrouwbaarheid en goede validiteit voor de Hebreeuwse versie en Tak Yu Leung, de Jong Gierveld en Chiu Wa Lam (2008) valideerden de vertaling naar het Chinees van de 6-‐item schaal voor eenzaamheid. In onderzoek naar de gezondheid van Nederlandse migrantenpopulaties worden ook vaak vertaalde versies van meetinstrumenten gebruikt. Uysal-‐Bozkir, Parlevliet en de Rooij (2013) evalueerden de kwaliteit van cross culturele adaptatie en de psychometrische waarden van deze meetinstrumenten
36
vertaald naar het Turks, Arabisch, en Surinaams (‘Creools’ en ‘Hindi’). Zij vonden in de meeste gevallen dat cross culturele adaptatie ontoereikend was en dat het testen van psychometrische waarden vaak helemaal achterwege werd gelaten. De DJGLS werd niet meegenomen in deze systematische review omdat de psychometrische waarden door de Nederlandse studies die dusver van de schaal gebruik hebben gemaakt nog niet zijn geëvalueerd. De psychometrische waarden van de Turkse vertaling van de DJGLS zijn recentelijk wel getest als onderdeel van de SYMBOL studie. Dit is een onderzoek van de afdeling Ouderengeneeskunde aan het AMC Amsterdam naar het bepalen van de mate waarin dementie voorkomt bij oudere migranten in Nederland. In deze studie worden de ingezette meetinstrumenten cross cultureel gevalideerd en genormeerd. De resultaten zijn nog niet gepubliceerd, maar in een telefonisch interview met Özgül Uysal-‐Bözkir, één van de onderzoekers van de SYMBOL studie, is bevestigd dat de betrouwbaarheid en interne validiteit van de schaal goed is (Maart, 2014). De DJGLS is voor de AGM 2012 vertaald naar het Turks. Enkele stappen van cross culturele validatie zijn doorlopen, maar het proces is niet compleet.
4.8 Gebruik van de eenzaamheidsschaal in de AGM 2012 Een uitgebreide beschrijving van het data verzameling proces is te vinden in het veldwerkrapport van de AGM 2012 (Dijkshoorn, Janssen, Segeren & Ujcic-‐Voortman, 2012). De AGM 2012 is in eerste instantie uitgevoerd als schriftelijke enquête, via post en internet. Turkse Amsterdammers van de eerste generatie ontvingen naast de enquête in het Nederlands ook een enquête in het Turks. De vragenlijst is voor deze Turkse enquête vertaald door een professioneel vertaalbureau en deze vertaling is teruggelezen door een tweede vertaler. Beide vertalers waren native speakers. Daarnaast is de vertaling gecontroleerd door een onderzoeker van GGD Rotterdam en een collega van GGD Amsterdam die beiden Turks Nederlands zijn. Voor het invullen van de vragenlijst is aan respondenten uit moeilijk bereikbare groepen hulp door een interviewer aangeboden. De moeilijk bereikbare groepen waren groepen met een relatief lage respons in de AGM 2008. Turkse Amsterdammers behoorden in eerste instantie niet tot deze groep, maar Turkse Amsterdammers van de eerste generatie werden vanwege de lage respons (9%) in oktober 2012 toegevoegd aan deze moeilijk bereikbare groep. De mondelinge afname van vragenlijsten werd uitgevoerd door interviewers die via uitzendbureaus door de GGD Amsterdam zijn ingehuurd. Daarnaast is één stagiaire van de GGD als interviewer ingezet en één VETC-‐er (voorlichter eigen taal en cultuur). Respondenten en interviewers werden geselecteerd op taalgroep, maar omdat in de laatste weken van de veldwerkperiode geen nieuwe adressen van Surinaamse Amsterdammers beschikbaar waren hebben de Nederlandstalige interviewers ook adressen bezocht van Turkse en Marokkaanse Amsterdammers van 35-‐45 jaar. 86 Turks-‐Nederlandse respondenten zijn uiteindelijk geïnterviewd, 56 in het Turks en 9 in zowel het Turks als Nederlands. Van 21 interviews is niet bekend in welke taal het interview is afgenomen. In totaal waren er in de steekproef 263 Turks-‐Nederlandse respondenten. 129 van hen beantwoordden een vragenlijst in het Turks, door middel van een interview of via zelf-‐ ingevulde papieren Turkse vragenlijsten. Een groep van 134 Turkse Amsterdammers vulde de vragenlijst in het Nederlands in (Dijkshoorn, Janssen, Segeren & Ujcic-‐Voortman, 2012). Na de veldwerkperiode is door de interviewers gereflecteerd op de vragenlijsten. Er werd aangegeven dat de complete AGM vragenlijst aan de lange kant
37
was en tamelijk ingewikkeld voor sommige respondenten. Er waren geen specifieke aanmerkingen op de vragen van de DJGLS. Ik maak duidelijk notitie van het aantal Turks Nederlandse respondenten die de vragenlijst in het Turks dan wel Nederlands, met of zonder interviewer hebben ingevuld omdat dit van invloed kan zijn geweest op de resultaten. Ongeveer de helft van de Turks-‐Nederlandse respondenten gebruikte de vertaling, die in mijn focusgroepen op sommige items verwarring meebracht. Daarbij komt dat we er van uitgaan dat de respondenten die de vragenlijst in het Nederlands invulden voldoende beheersing hadden van de Nederlandse taal, maar ook dit is niet met zekerheid te zeggen. Uit de beschrijving in het veldwerkrapport blijkt dat cross culturele adaptatie voor het inzetten van de DJGLS onder Turkse Amsterdammers niet compleet was. Er wordt niet duidelijk of de initial translation door meerdere vertalers is gedaan en of er synthese is geweest. Back translation is niet gedaan. De Turks-‐ Nederlandse GGD medewerkers die de vertaling hebben gecontroleerd zouden als expert commissie kunnen worden aangeduid, maar zelfs dan is door het weglaten van een pilot testing fase geen volledig adaptatie proces bereikt.
4.9 Bias De resultaten uit de focusgroepen en bevindingen in internationaal onderzoek duiden aan dat de algemene vragenlijst een adequaat meetinstrument is. De eenzaamheidschaal heeft de mogelijkheid na vertaling adequaat eenzaamheid te kunnen meten, zo blijkt uit de Poolse en Hebreeuwse studies maar ook uit de Nederlandse SYMBOL-‐studie. In het gebruik van de Turkse vragenlijst vertaald voor de AGM 2012 ontstaat echter verwarring. Het blijkt inderdaad dat deze vertaalde versie van de DJGLS niet cross cultureel geadapteerd is. De resultaten uit de AGM 2012 zijn hierdoor mogelijk vertekend door bias. Verschillende vormen van bias hebben kunnen zorgen voor een vertekening van de onderzoeksresultaten. Ik bespreek nu kort de construct bias, item bias en method bias (Van de Vijver & Poortinga, 1997). Een eerste denkbare bias bestond op het niveau van het construct. Eenzaamheid is geen eenduidig begrip, maar in de focusgroepen bleek dat eenzaamheid vrijwel hetzelfde betekent voor de Turks-‐ Nederlandse en Surinaams-‐Nederlandse respondenten in mijn onderzoek en dat hun conceptualisering overeenkomt met die gehanteerd in de DJGLS. Er is dus geen sprake van construct bias. Item bias bestaat uit verschillen in toepasbaarheid van de inhoud van specifieke vragen op de eenzaamheidschaal. Deze bias van het instrument kan optreden wanneer mensen uit verschillende demografische groepen met dezelfde onderliggende trait (eenzaamheid) met waarschijnlijkheid anders antwoorden op bepaalde onderdelen van een vragenlijst. De scores van individuen uit verschillende etnische groepen staan dan niet vanzelfsprekend voor eenzelfde variërende psychosociale belasting met het onderliggende construct, eenzaamheid. De 11 items van de DJGLS zijn meerdere malen kwantitatief getest op hun differential item functioning (DIF) (van Tilburg, Havens, & de Jong Gierveld, 2004). In paragraaf 5.1.3 van dit hoofdstuk heb ik laten zien dat er van een dergelijke item bias mogelijk sprake is geweest in antwoorden op vraag twee en drie van de DJGLS. In een dergelijke situatie zouden beide groepen even eenzaam zijn, maar wordt eenzaamheid niet bij beide groepen in gelijke mate gemeten. In de focusgroepen kwam naar voren dat de Turks-‐Nederlandse en Surinaams-‐Nederlandse respondenten in principe hetzelfde denken over vriendschap en dat beide een gemis aan goede vriendschappen ervaren
38
vanwege een gebrek aan vertrouwen, maar dat dit gemis alleen door de Turks-‐Nederlandse respondenten expliciet wordt erkend in een eenzaamheidbevestigend antwoord op vraag twee. Ten slotte, bestaat method bias uit verschillen in antwoord stijl. Uysal-‐Bozkir gaf aan vraagtekens te blijven plaatsen bij de hoge eenzaamheidscijfers onder de Turks-‐Nederlandse groep, zelfs na validering van het meetinstrument. Wellicht “is het een manier van communiceren waardoor ze makkelijker praten en aangeven dat ze eenzaam zijn” (Telefonisch interview, mei 2014). Ook één van de Turks-‐Nederlandse respondenten noemde ‘de drang om zielig te doen’ als mogelijke verklaring voor de hoge meting van eenzaamheid: Echt hoor, de neiging om te zeggen ‘oh ik ben zo zielig en eenzaam’. Als je de Turkse tv aandoet is het een en al drama, de soapseries, de populaire series, dat vloeit gewoon van drama. Ook de liedjes etc. het is gewoon de hele cultuur. (Turks-‐Nederlandse man, individueel interview 3).
4.10 Conclusie Wanneer psychometrische waarden van een schaal worden getest kan worden uitgesloten dat de gemeten verschillen in eenzaamheid per etnische groep ontstaan zijn door een bias inherent aan het instrument. De vertaalde vragenlijst voor de AGM 2012, echter, is niet op alle noodzakelijke fronten getest en de Turkse vertaling leek in mijn focusgroepen enige verwarring teweeg te brengen. Hoewel de eenzaamheidschaal zicht goed lijkt te lenen voor het gebruik onder verschillende bevolkingsgroepen kunnen we niet met vaststellen dat de cross culturele validiteit in de AGM 2012 toereikend is geweest. Verschillen in de interpretatie van de items op de DJGLS per etnische groep kunnen een rol hebben gespeeld in de meting van hoge eenzaamheid onder Turkse Amsterdammers. Zoals blijkt uit de kwalitatieve analyse had men niet direct problemen met de globale schaal maar bestond op sommige punten verwarring die zou kunnen worden toegedragen aan ontoereikende vertaling, Het concept ‘leegte’ in vraag drie leverde onduidelijkheid op. Uit de kwalitatieve evaluatie blijkt verder dat de twee respondentengroepen verschillend antwoorden op vraag twee van de DJGLS. Dit leidt tot de hypothese dat er sprake kan zijn geweest van item bias. Ook is de hypothese geopperd dat method bias, een verschil in antwoord stijl, een rol heeft gespeeld. Uit de bevindingen gepresenteerd in dit hoofdstuk kan worden opgemaakt dat de omstandigheden voor inzet van de DJGLS niet ideaal waren. Betekenen deze bevindingen dan dat de gemeten hoge prevalentie van eenzaamheid kan liggen aan verkeerd begrip van de antwoorden op de DJGLS? Er is wel reden om aan te nemen dat vertekening op heeft kunnen treden. Het gebrek aan cross culturele adaptatie geldt echter niet alleen voor de inzet onder de Turks Nederlandse groep, maar net zo goed voor de andere respondenten groepen van niet-‐ Nederlandse herkomst. De gevonden verschillen moeten ook niet onbedachtzaam worden aangenomen als cultureel bepaald of representatief voor de grotere Turks Nederlandse groep. Waar ik bespreek dat het begrip leegte voor verwarring zorgt en dit toedraag aan de andere kijk op de vraag vanwege bepaalde religieuze achtergrond van de respondenten, moeten we bedenken dat niet alle mensen van Turkse herkomst eenzelfde religieuze achtergrond hebben of religie op gelijke wijze belijden. Niet allen zullen deze vraag dus op dezelfde manier interpreteren. Wanneer mijn focusgroepen anders waren opgemaakt was ik wellicht op andere bevindingen gekomen.
39
In het aflezen van de resultaten van de AGM moet rekening worden gehouden met de mogelijke bias en in de toekomst raad ik aan de vertaalde meetinstrumenten beter te testen of te combineren met kwalitatief onderzoek.
40
Hoofdstuk 5 De ervaring van eenzaamheid 5.1 Inleiding De DJGLS is in principe alleen ontworpen om de mate van eenzaamheid vast te stellen, niet om te achterhalen wat eenzaamheid veroorzaakt. In het voorgaande hoofdstuk heb ik gekeken naar de mogelijkheid dat de hoge prevalentie van eenzaamheid onder Turkse Amsterdammers verklaard kan worden door bias in de meting. In de volgende twee hoofdstukken focus ik op verschillen in oorzakelijke factoren die mogelijk bijdragen aan hoge eenzaamheid onder Turkse Amsterdammers. Drie verschillende soorten factoren kunnen eenzaamheid veroorzaken. De eerste set factoren gaat over de karakteristieken van het sociale netwerk: het aantal sociale relaties en de kwaliteit ervan. De tweede set gaat over relationele normen: de voorkeuren, verwachtingen en verlangens van sociale relaties. De derde set factoren beïnvloedt de predispositie die iemand heeft voor eenzaamheid (Dykstra, 2009). Over de laatste set factoren wijd ik uit in hoofdstuk zes wanneer ik bekijk of de hoge prevalentie van eenzaamheid uit de AGM 2012 verklaard kan worden aan de hand van verschillen in groepskenmerken die een hogere objectieve dispositie voor eenzaamheid creëren voor Turkse Nederlanders. In dit hoofdstuk zal ik aandacht geven aan de tweede set factoren die verhoogde eenzaamheid kunnen verklaren, de subjectieve relationele normen. In mijn onderzoeksopzet besteedde ik in stap twee aandacht aan verschillen in begrip en ervaring van eenzaamheid. In het voorgaande hoofdstuk heb ik besproken wat eenzaamheid betekent voor de Turks-‐ Nederlandse en Surinaams-‐Nederlandse respondenten toen ik de mogelijkheid voor construct bias evalueerde. In mijn onderzoek heb ik ook proberen te achterhalen of verschillen in ervaring van eenzaamheid bestaan tussen Turks-‐Nederlandse en Surinaams-‐Nederlandse respondenten. In dit hoofdstuk bespreek ik of de hoge prevalentie van eenzaamheid gemeten onder Turkse Amsterdammers verklaard kan worden door verhoogde subjectieve ervaring van eenzaamheid afhankelijk van een groepsverschil in verwachtingspatronen. In het zoeken naar verklaringen voor een fenomeen als eenzaamheid op niveau van een etnische groep bestaat een risico voor culturalisme. Dit betekend dat de cultuur van een groep te ‘zeer en te exclusief als oorzaak gezien wordt van bepaalde ontwikkelingen.’ (Vermeulen, 2002:10). Eerder heb ik aangegeven dat de Turks-‐Nederlandse of de Surinaams-‐Nederlandse groep geen homogene eenheid is. Als we cultuur net als Vermeulen begrijpen als “de gemeenschappelijke wereld van ervaringen, waarden en kennis, die een bepaalde sociale eenheid kenmerkt” zien we dat een complexe samenkomst van processen er voor zorgt dat een groep een sociale eenheid is. Wanneer ik bespreek of begrip en ervaring van eenzaamheid door culturele gebruiken en opvattingen bepaald zijn spreek ik over de cultuur van de sociale groep geconstitueerd uit de respondenten in mijn focusgroepen. Het is mogelijk dat bevindingen uit dit hoofdstuk niet gelden voor een latere generatie of andere groep van dezelfde ‘Turkse of Surinaamse herkomst’.
41
5.2 Ervaring van eenzaamheid Wat opviel in de focusgroepdiscussies is dat er door Turks-‐Nederlandse respondenten relatief vaak werd gezegd dat er geen sprake is van eenzaamheid wanneer men maar onder de mensen komt. Er wordt in de Turkse focusgroepen sowieso veelal tegengesproken dat er überhaupt sprake is van hoge eenzaamheid onder Turkse Amsterdammers. Dit roept vragen op over de representativiteit van de eenzaamheidscijfers. Eenzaamheid wordt niet ervaren voor de ‘algehele Turks-‐Nederlandse groep’ omdat de hechte gemeenschap en goede familiebanden ervoor zorgen dat Turken niet eenzaam zijn: Bij onze mensen is geen sprake van eenzaamheid. Ze hebben jullie verkeerde informatie gegeven.… We hebben allemaal kinderen, we hebben onze eigen tradities, het is onmogelijk dat mijn kind zich niet over mij ontfermt. Mijn kind zal altijd bij mij zijn. (Turks-‐Nederlandse man, FGD7). Waar ik in het methodologie hoofdstuk al aangaf dat de resultaten gebaseerd op gewogen aantallen mogelijk niet representatief zijn wordt dit verder in twijfel getrokken door deze uitspraak, en soortgelijke door andere respondenten. Door de Turks-‐Nederlandse respondenten wordt meermalig benadrukt dat eenzaamheid als zodanig niet gezien wordt als eigenschap van de Turkse groep/cultuur. Zij zien de Turks-‐ Nederlandse groep in dit geval ook als eenheid met eenzelfde ‘cultuur’. Zoals aangegeven, wordt door te vragen naar oorzaken van problematiek op het niveau van de grotere groep het risico gecreëerd dat wordt geantwoord in aan de hand van stereotypen en generaliseringen. Misschien is het gebruik van deze stereotype eigenschap een gevolg van de manier van vragen. Ik kijk nu aan de hand van verdere informatie uit de focusgroepen of ik een verband kan vinden tussen deze uitspraken en de persoonlijke leefwereld van de respondenten. Uit onderzoek in Duitsland blijkt bijvoorbeeld dat, in tegenstelling tot wat wordt gedacht, de groep Turks-‐Duitse volwassenen niet per se gekenmerkt wordt door hoge mate van informele steun. In vergelijking met de autochtone Duitse groep kregen Turks-‐Duitse oudere volwassenen veel instrumentele steun (bijvoorbeeld hulp met boodschappen), maar weinig informationele steun (advies), emotionele steun (liefde en troost) en appraisal (waardering) en waren zij over het algemeen minder ingebed in sociale supportnetwerken (Fokkema & Naderi, 2013). Variatie in de manier waarop eenzaamheid wordt waargenomen en ervaren in verschillende sociale groepen kan afhankelijk zijn van de manier waarop sociale relaties binnen de groep zijn georganiseerd (Rokach & Bacanli, 2001). Om verschillen in ervaring van eenzaamheid afhankelijk van sociale organisatie te toetsen is in de Turkse en Surinaamse focusgroepen gesproken over partnerrelaties, relaties met de familie, contact met de grotere Turks-‐Nederlandse of Surinaams-‐Nederlandse gemeenschap en de autochtone Nederlandse bevolking.
5.3 Partnerrelatie Het missen van specifieke relaties, met name de relatie met een partner, werd door vele respondenten genoemd als eenzaamheid veroorzakend. Burgerlijke staat is inderdaad een hele sterke voorspeller van eenzaamheid: een partnerrelatie verschaft fundamentele behoeften aan verbondenheid, gezelschap en
42
support en mensen zonder partner zijn consequent eenzamer dan mensen met partner (De Jong Gierveld & van Tilburg 1995; Pinquart, 2003). Van de Surinaams-‐Nederlandse respondenten waren velen alleenstaand. Er waren er die vertelden een echtscheiding te hebben meegemaakt maar anderen waren wellicht nooit getrouwd. In 2001 was 47% van de Surinaams vrouwen met kinderen in Nederland alleenstaand. Bij Hindoestaanse Surinamers was dit voornamelijk als gevolg van een echtscheiding terwijl Creoolse Surinamers vaker nooit getrouwd waren geweest (Hooghiemstra & Niphuis-‐Nell, 2001). Mogelijk is dit in de afgelopen tien jaar veranderd. De algemene trend in Nederland is dat het aantal huwelijksontbindingen stijgt (CBS, 2013). Het gemis van een partner was een sterke bijdrager voor eenzaamheid: Er is een gat, een gemis van iemand waarvan je gehouden hebt. Waarmee je een heleboel dingen deelde … En dan kan niemand, niet m'n moeder, niet m'n vriendin, niet m'n zus, niemand kan dat gat opvullen. Want ik verlang naar de tijd van vroeger, naar die man z'n stem, naar die man z'n lichaam enz. (Surinaams-‐Nederlandse vrouw, FGD5) In de Turkse groep in Nederland waren echtscheidingen minder gebruikelijk (Hooghiemstra & Niphuis-‐ Nell, 2001). Hoewel het aantal scheidingen stijgt waren in de focusgroepen amper respondenten die alleenstaand waren. Desalniettemin werd veel gesproken over de angst alleenstaand te worden na overlijden van een partner. Ik ben zelf erg bang voor eenzaamheid. Ik ben 48 jaar getrouwd. Vorig jaar is mijn echtgenoot ziek geworden en 10 dagen in het ziekenhuis gebleven … Voor de eerste keer in mijn leven bleef ik alleen thuis overnachten. Die nacht zette ik de tv aan, het licht aan ... Ik had ook een beetje schoongemaakt zodat ik moe werd en door zou slapen tot in de ochtend. Ik ben het niet gewend en ben bang als ik alleen ben. Nog steeds ben ik bang dat mijn echtgenoot gaat overlijden en ik alleen ga achterblijven. Daarom heb ik liever dat ik eerder kom te overlijden.” (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD4) Een vrouw zal niet zo snel in een depressie raken. Ze kookt, zal zichzelf voeden … Maar als de vrouw overlijdt en de man achterblijft dan zal hij geheel in een depressie raken en zich eenzaam voelen. Hij kan naar niemand toe, zal voor niemands huis langslopen … Een vrouw kan met iedereen praten maar een man kan niet zo veel praten, hij kan zich niet zo openlijk uiten. Je kan niet met je gezin ergens heen als je vrouw er niet is. Hij kan niet zo maar zeggen ik ga daar naar toe. Hij heeft geen vrouw en kinderen dus hoe moet hij daarnaar toe gaan. Hij zal zich ongemakkelijk voelen en dus alleen thuis blijven. (Turks-‐Nederlandse man, FGD7). Voor beide respondentengroepen is het gemis van een partner een belangrijke veroorzaker van eenzaamheid. Uit de nationale cijfers blijkt dat de Surinaamse Nederlanders vaker dan Turkse Nederlanders ook daadwerkelijk zo’n gemis ervaren. Eerder is ook gesuggereerd dat het grote aantal alleenstaande Surinaamse Amsterdammers erop duidt dat deze situatie voor alleenwonende, alleenstaande moeders niet vergankelijk is maar een ‘way of life’ wordt (Sansone, 1999:478). Gemis van een partnerrelatie zou voor Surinaamse Nederlanders minder eenzaamheid veroorzakend kunnen zijn omdat het vaker voorkomt dat iemand alleenstaand is. De situatie is daardoor in het algemeen meer geaccepteerd dan in de Turks-‐Nederlandse groep, waar de echtscheidingskans laag is. Mogelijk zijn verwachtingspatronen van Surinaamse Nederlanders hierdoor anders dan voor Turks-‐Nederlandse respondenten.
43
Het verschil in verwachtingspatronen wordt verbeeld door de verwachting van zelfredzaamheid uitgedrukt door Surinaams-‐Nederlandse respondenten. Omdat je wil dat de buitenwereld weet dat je sterk bent. Want die profilatie dat wil men van ons. De maatschappij wil van ons, met name vrouwen, dat we naar buiten toe moeten laten blijken dat we stoer zijn, we sterk zijn. 'Ja, we hoeven geen man te hebben, we kunnen onze kinderen opvoeden zonder onze man’. (Surinaams-‐Nederlandse vrouw, FGD5) Maar dat is dan ook aan de sociaal economische omstandigheden gebonden, want stel je voor als we in Suriname zouden zijn en dat je niet al die sociale voorzieningen hebt. Wat merk je dan in Suriname dat ze daar wel gauw weer een relatie aangaan en weer kinderen krijgen. Maar ook met de gedachte, dat die man onmisbaar is! Dat zeggen ze ook. Dus misschien omdat we hier bepaalde zekerheden hebben, dat dat ons extra kracht geeft om beslissingen te nemen van ik blijf alleen … in Suriname waren we afhankelijk van die mannen, maar hier niet. We zijn niet afhankelijk van die mannen. (Surinaams-‐Nederlandse vrouw, FGD5) Ik bied gebaseerd op deze uitspraken de hypothese dat Surinaamse Amsterdammers meer gewend zijn aan een individualistische leefstijl en een hogere verwachting voor zelfredzaamheid hebben. Gemis van een partnerrelatie zou minder eenzaamheid veroorzakend zijn voor deze omdat discrepantie met relationele verwachtingen minder groot is. Ter verduidelijking van intersectionele invloeden wil ik graag benadrukken dat zelfredzaamheid niet zozeer een kenmerk is van de Surinaamse groep, of ‘de Surinaamse cultuur’. Zelfredzaamheid ontstaat als consequentie van het feit dat alleenstaande moeders uit een laag sociaal milieu geen andere keus hebben dan zelf hun boontjes te doppen. Sociaal-‐economische status van Surinaamse Nederlanders is laag in vergelijking met autochtone Nederlanders (Huijnk, Gijsberts & Dagevos, 2013). De complexe samenloop van omstandigheden waar Surinaamse Nederlanders met een lage sociale positie in verkeren maakt dat zij een hoge zelfredzaamheid hebben, niet de ‘groepscultuur’.
5.4 Familie Veel Turks-‐Nederlandse respondenten zagen eenzaamheid niet als groot probleem in de Turks-‐ Nederlandse gemeenschap vanwege het feit dat zij goede familiebanden hadden. Ook in Suriname is de directe familie een belangrijk onderdeel van de sociale structuur. Eerder is gevonden dat verwachtingen die ouders van hun kinderen hebben wel verschillend zijn in de twee herkomstgroepen. Vergeleken met Turks Nederlandse ouderen, verwachten Surinaams-‐Nederlandse ouderen minder van hun kinderen. Zij hechten veel waarde aan de zorg van hun kinderen maar geven vaker aan dat zij niet afhankelijk van hun kinderen willen zijn (NIGZ, 2001; Van Buren, Hoeksma & Voorham, 2003). In kwalitatief onderzoek van Treas en Mazumdar (2002) bleek dat goede familiebanden geen positief effect hadden op oudere migranten in de Verenigde Staten. De oudere generatie in migranten families kampte met grote ontevredenheid omdat heel beperkt aan verwachtingen van verbintenis kon worden voldaan wegens structurele verplichtingen van de jongere generatie. Vanwege hun afhankelijkheid van de jongere generatie was het echter onmogelijk voor de ouderen om de organisatie van het familieleven te bekritiseren.
44
Ook in mijn onderzoek werd in eerste instantie positief over de familie gepraat. Echter, er kwam vaak en veel naar voren dat het contact met kinderen voor Turks-‐Nederlandse respondenten minder was dan gewenst: De kinderen zijn in de Nederlandse cultuur opgevoed, ze zijn hier geboren. De kinderen zijn niet onze kinderen meer. Het zijn meer kinderen van de Nederlandse, dan van onze cultuur. Misschien dat de eerste generatie meer verwacht van de kinderen, en als dat niet lukt dat ze zich dan eenzaam voelen. Die kinderen die hier geboren en getogen zijn, hebben allemaal werk en hebben zich ook beetje aan de Nederlandse cultuur aangepast en ze zijn een beetje veranderd. Wij zijn verplicht om voor onze ouders te zorgen, maar onze kinderen zijn het niet verplicht om voor ons te zorgen.” (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD1) In deze uitspraak wordt mooi aangegeven door de respondent dat de verwachtingen over generaties veranderen. Zij geeft aan dat het opgroeien in de Nederlandse samenleving invloed heeft gehad op de verwachtingen van sociale verhoudingen. Verwachtingen worden dus beïnvloedt door de sociale context en zijn niet hetzelfde voor de eerste, tweede, derde generatie Turkse Amsterdammers. Het feit dat niet aan bepaalde verwachtingen van de eerste generatie wordt voldaan maakt dat ervaring van eenzaamheid hoger kan zijn in deze Turks-‐Nederlandse subgroep. Of elke Turkse Amsterdammer dezelfde verwachtingen koestert valt niet te zeggen. De redenen waarom niet aan familiaire relatie normen wordt voldaan kan niet louter toegeschreven worden aan veranderende verwachtingen over generaties. Structurele beperkingen als financiële en tijdsbarrières leveren een bijdrage, zo gaf een Surinaams-‐Nederlandse respondent aan: “Als je bij je vader of moeder op bezoek gaat, dan moet je parkeergeld betalen. Je werkt dus je kan niet altijd gaan.” (FGD6). In de Surinaamse focusgroepen werd verder niet veel gesproken over het gebrek aan bezoek van kinderen en familie.
5.5 De sociale samenleving Oudere migranten die contact hadden met leeftijdgenoten zijn meer tevreden over hun leven (Treas & Mazumdar, 2002). De focusgroepen in mijn onderzoek bestonden allemaal uit respondenten die samenkwamen in een buurthuis of ontmoetingscentrum. Dit heeft ongetwijfeld effect gehad op de uitspraken omtrent het belang van groepsbijeenkomsten. Desalniettemin wil ik hier stilstaan bij de sociale contacten die resulteren uit zulke bijeenkomsten omdat ze zorgen voor sociale verbondenheid die buffert tegen eenzaamheid. In eerste instantie werd gesproken over het belang van samenkomstmogelijkheden, zodat buitenshuis sociale contacten gevormd konden worden. Sommigen benadrukten specifiek het contact met mensen van de eigen (etnische) groep: Naar mijn mening is het er niet [eenzaamheid] en volgens de mensen in mijn omgeving is het er ook niet. In onze wijk komt men als men niets anders heeft hier naar toe. Als ze niets te doen hebben, komt men bijvoorbeeld hier naar een bijeenkomst. En dat hoeft niet specifiek een Turkse groep te zijn, dat kan ook een andere groep zijn. (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD3) In West zijn heel veel Turkse mensen, daar is meer contact samen. Ze gaan koffie drinken als het mooi weer is gaan ze naar buiten en samen in het park zitten. Eentje neemt koek mee, eentje neemt thee mee en dan gaan ze samen zitten. Maar in deze buurt is geen Turkse gemeenschap, dan ben je alleen. (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD1)
45
Sociale integratie betreft persoonlijke sociale relaties en hun inhoud alsook inbedding in een grotere sociale context, bijvoorbeeld door deelname aan activiteiten en sociale organisaties. Eerder is gevonden dat Turkse individuen in Duitsland goede sociale integratie hadden op het niveau van de familie, maar niet daarbuiten, waardoor sociale integratie matig was (Fokkema & Naderi, 2013). De respondenten in mijn onderzoek nemen allen deel aan activiteiten zoals de groepsbijeenkomsten en genieten daardoor een vrij goede sociale integratie. Toch zeggen zij bijna allemaal, zowel Turks-‐Nederlandse als Surinaams-‐ Nederlandse respondenten, een tekort te ervaren in hun sociale integratie door een verschil in sociale verbondenheid ten opzichte van de autochtone Nederlandse groep. Dit komt vooral naar voren in uitspraken over het contact met buren en mensen op straat: Ik heb wel zo'n gevoel van leegte. Bij mij in de buurt, ik heb helemaal geen Turkse buren in de straat. Waarom kunnen wij niet met de Nederlanders goed burencontact hebben? Wij zijn gewend om, als Turkse mensen een beetje meer contact te hebben ... Ze zijn een beetje afstandelijk. Als ik op straat loop dan zijn er wel mensen, maar dan voel ik me toch eenzaam. (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD1) Nou, ik heb ook buren. Maar ik merk hier, en dat is een heel erg en vervelend iets, dat je merkt omdat iedereen z'n eigen dingen heeft en doet, dat het contact met de buren ook niet zo geweldig is. Ik praat voor mezelf. We groeten mekaar, maar je hebt niet echt een relatie. (Surinaams-‐ Nederlandse vrouw, FGD5) Er wordt door de respondenten aangegeven dat de relatie tot de grotere gemeenschap autochtone Nederlanders te onpersoonlijk is. Door velen wordt dit toegedragen aan de meer individualistische leefstijl in Nederland. Van Staden en Coetzee (2010) opperen dat eenzaamheid ervaren kan worden als gevolg van het leven een andere culturele context. Zijn noemen dit cultural loneliness. Er wordt door zowel Turks-‐Nederlandse als Surinaams-‐Nederlandse respondenten benadrukt dat die afstandelijkheid in het thuisland niet ervaren werd: “Nee, als iemand een buurvrouw heeft gaat die haar gewoon bezoeken hoor. Even een babbeltje met haar maken. Hier [in Nederland] weet je niet eens of je buurman of buurvrouw dood is.”(Surinaams-‐Nederlandse vrouw, FGD2). Deze vorm van eenzaamheid hoeft niet per se afhankelijk te zijn van een verschil in culturele context maar kan ook veroorzaakt worden door het contrast tussen de grootstedelijke mentaliteit in Amsterdam en de woonsituatie in het land van herkomst. Wanneer ik had gesproken met mensen die waren gemigreerd vanuit grote steden was dit misschien niet benadrukt. Sociale integratie is van groot belang en gebrek hieraan zorgt voor eenzaamheid bij zowel Turks-‐ Nederlandse als Surinaams-‐Nederlandse respondenten. De ervaring van eenzaamheid als gevolg van buitensluiting is in dit geval niet verschillend voor de twee respondentengroepen in dit onderzoek, maar is beïnvloedt door verschil in verwachtingen in contrast met de gebruiken van de autochtone Nederlanders in Amsterdam. Verschillen in sociale organisatie op niveau van de gemeenschap spelen hier een rol. Omdat verder veel werd gesproken over sociale organisatie in referentie tot de verbondenheid van de Turks-‐Nederlandse gemeenschap zal ik daar nog iets uitgebreider op in gaan.
5.6 Sociale steun en controle De vooronderstelling dat de Turkse gemeenschap in Nederland zo hecht is, is wellicht helemaal niet gegrond. Althans, niet meer. Murat Can oppert als hypothese dat afnemende saamhorigheid en
46
aanhoudende sociale controle en bemoeienis een negatief effect hebben op de Turks-‐Nederlandse gemeenschap waardoor sociale verbintenis verdwijnt en eenzaamheid groeit (Trouw, 8 oktober 2013). In de focusgroepen werd inderdaad veel gesproken over gebrek aan vertrouwen. Dit kan een logisch gevolg van migratie naar een context waarin je in eerste instantie geen hechte relaties hebt: Toen ik ging trouwen gaf mijn tante een voorbeeld. Ik ben toen ik 15 was verloofd en met 18 ging ik trouwen, dus zij gaf mij raad: “Kijk je gaat trouwen en daarnaast ga je ook naar een vreemd land, daar heb je geen familie, vriendin of wat dan ook. Je hebt alleen je echtgenoot, waar je straks problemen, zorgen en onenigheden mee krijgt. Dit moet je aan niemand vertellen. Maar spaar het ook niet in jezelf op. Maak de keukenkast open en vertel, huil, schreeuw etc. Vervolgens als je de keukenkast dichtdoet heb jij je hart gelucht en blijft het verder in de kast… het blijft daar.” Als jij het aan iemand vertelt, vertelt zij het weer aan haar vriendin en ga zo maar door. (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD4) Solidariteit binnen de gemeenschap werd gezien als belangrijke eigenschap door (mannelijke) Turks-‐ Nederlandse respondenten. Belangrijk is te bedenken dat een sociaal netwerk van iemand van Turkse herkomst dat bestaat uit anderen van Turkse herkomst is dit niet noodzakelijker wijs gevormd op basis van gemeenschappelijke Turkse achtergrond, maar wellicht door verbondenheid vanuit een gemeenschappelijke streek van herkomst, of familiaire verworvenheid. Waar onder de respondenten consensus over bestond was dat een ander in nood immer geholpen moest worden. Met name wanneer iemand van Turkse herkomst was, maar ook daarbuiten. Als ik weet dat hij een echte Turks is, dat hij mijn landgenoot is, dan zal ik me over hem ontfermen. Waarom zal ik dat niet doen? Hij zegt bijvoorbeeld ‘grote broer’ tegen mij. Dat kan. Dat kan hij zeggen. Iemand die mij als oudere ziet, kan ‘grote broer ’tegen mij zeggen. Of iets dergelijks. Maar wat moet ik nu met hem? Als hij honger heeft, zal ik zijn maag vullen. Dat is alles. Wat kan ik anders voor hem doen? (Turks-‐Nederlandse man, FGD7) Dan kan je vragen zou je je dan niet ontfermen over iemand die uit Joegoslavië komt? Natuurlijk wel maar … je kan je moeilijk over jan en alleman ontfermen. (Turks-‐Nederlandse man, FGD7) Enerzijds wordt dus wel aangegeven dat de gemeenschap een ondersteunende rol heeft, maar dit wordt fors tegengesproken wanneer wordt aangegeven dat men persoonlijk niet snel om hulp te zullen vragen omdat vertrouwen laag is. Sociaal wantrouwen groeit, ook in Turkije, waar het wordt beïnvloedt door de steeds groter wordende politieke polarisatie (Ekmekci, 2010). De hypothese van Murat Can wordt dus tot zekere hoogte wel bevestigd door respondenten in mijn focusgroepen. Overigens wordt ook door Surinaams-‐Nederlandse respondenten aangegeven dat vertrouwen laag is: “Surinaamse mensen schamen zich. Ze hangen de vuile was niet buiten. Er moet echt veel gebeuren...” (Surinaams-‐Nederlandse vrouw, FGD2). Deze hypothese zou dus niet verhoogde prevalentie van eenzaamheid van Turkse Amsterdammers verklaren.
5.7 Conclusie In dit hoofdstuk heb ik gezocht naar verklaringen voor de hoge eenzaamheidmeting door te kijken of verschillen in ervaring van eenzaamheid bestaan tussen Turks-‐Nederlandse en Surinaams-‐Nederlandse respondenten. Ik heb gekeken naar relationele normen en verwachtingspatronen die verschillen met het soort sociale organisatie van een sociale groep. Dergelijke verschillen kunnen er vervolgens voor zorgen
47
dat eenzelfde situatie voor de ene groep meer eenzame gevoelens teweegbrengt dan voor de andere en zo de prevalentie van eenzaamheid doen verschillen. Op het niveau van de partnerrelatie heb ik geconstateerd dat de organisatie in eenoudergezinnen meer voorkomt als sociale structuur in de Surinaams-‐Nederlandse groep. Naarmate deze meer voorkomt wordt ze meer geaccepteerd en beïnvloedt zo verwachtingspatronen. De hypothese is nu dat eenzaamheid als gevolg van gemis van een partnerrelatie in mindere mate ervaren wordt door Surinaamse Nederlanders. Onder de eerste generatie Turkse Nederlanders komt echtscheiding minder vaak voor wat ervoor kan zorgen dat het gemis, wanneer het eenmaal ervaren wordt, heftigere vereenzaming teweeg brengt. Ook de verwachtingen van familiaire relaties verschilden voor Turks-‐Nederlandse en Surinaams-‐ Nederlandse respondenten. En wanneer op persoonlijk niveau over sociale relaties en goede familiebanden werd gesproken bleek dat relaties met de familie erg gemist werden. Het feit dat deze sterk werden gezien als eigenschap van de Turkse ‘cultuur’ maakt dat verwachtingen hoog zijn. De discrepantie die ontstaat tussen deze verwachtingen van de eerste generatie Turks-‐Nederlandse respondenten en de ervaren realiteit maakt dat eenzaamheid wordt versterkt. In vergelijking bleek dat de verwachtingen van Surinaams-‐Nederlandse respondenten meer overeenkomstig waren met de realiteit. Op het niveau van de bredere sociale samenleving werden verwachtingen van contact met buren niet gerealiseerd wat volgens zowel de Surinaams-‐Nederlandse als de Turks-‐Nederlandse respondenten tot eenzaamheid kon leiden. De informatie verkregen uit de focusgroepen doet vermoeden dat eenzaamheid onder de eerste generatie Turkse Amsterdammers deels kan worden verklaard door de discrepantie van sociale verwachtingen en de realiteit. De respondenten in de verschillende focusgroepen deelden bepaalde gemeenschappelijke ervaringen, waarden en kennis waardoor zij een sociale eenheid vormen. Een complexe samenkomst van factoren, zoals klasse, immigratie, en positie in de Nederlandse maatschappij creëert verwachtingspatronen van deze groep. Wanneer niet kan worden voldaan aan de relationele verwachtingen van de respondenten in mijn focusgroepen maakt dit dat de subjectieve ervaring van eenzaamheid hoog is. Sociale groepen die worden geconstitueerd door andere kenmerken hebben mogelijk andere verwachtingen en daardoor een andere eenzaamheidservaring. De bevindingen uit dit hoofdstuk dragen bij aan de kennis van oorzaken voor eenzaamheid onder Turkse Amsterdammers, maar zijn gebaseerd op ervaringen van een specifieke onderzoekspopulatie en daarmee niet vanzelfsprekend representatief voor andere sociale eenheden binnen de Turks-‐Nederlandse groep.
48
Hoofdstuk 6 Predispositie voor eenzaamheid
6.1 Inleiding In hoofdstuk vijf is besproken hoe relationele normen verschillen in verwachtingspatronen kunnen veroorzaken en zo eenzaamheid kunnen vergroten. Eenzaamheid kan daarnaast verschillen omdat risicofactoren een variërende invloed uitoefenen op het leven van individuen en bepaalde mensen daardoor eerder een tekort aan sociale relaties zullen ervaren (Dykstra, 2009). Dit resulteert in een andere predispositie voor, en een hogere kans op, eenzaamheid. In hoofdstuk vijf bleek dat een combinatie van factoren als leeftijd, gezinsstructuur, sociaal-‐economische status, migratiestatus en positie in de Nederlandse samenleving maakten dat verwachtingspatronen tussen respondentengroepen verschilden. In dit hoofdstuk zal ik onderzoeken hoe deze, en andere factoren verder samenhangen in het veroorzaken van verschillende kans op tekorten van sociale relaties en daaruit voortvloeiende eenzaamheid. De focus in dit hoofdstuk ligt op dispositionele factoren die gevoeligheid voor eenzaamheid verhogen, maar ik houd ook rekening met trigger factoren (bijvoorbeeld het verlies van sociale relaties) omdat deze in het geval van migrantenpopulaties een speciale rol hebben (Peplau & Perlman, 1982). Ik zal ingaan op de aspecten die in de focusgroepen werden benoemd als eenzaamheid veroorzakend en kijken of er verschillen zijn in de ondervindingen van de respondenten van Turkse en Surinaamse herkomst. Hiermee ben ik toegekomen aan het laatste onderdeel van de zoektocht naar verklaringen voor de hoge prevalentie van eenzaamheid gemeten onder de Turks-‐Nederlandse groep in Amsterdam waarin ik onderzoek of er verschillen zijn in gemeenschappelijke achtergrond en groepskenmerken die de mate waarin eenzaamheid voorkomt per groep kunnen verklaren.
6.2 Risicofactoren voor eenzaamheid Risicofactoren voor eenzaamheid zijn factoren die het vormen van een adequaat sociaal netwerk in de weg staan. Dergelijke factoren die zijn geïdentificeerd in eerder onderzoek zijn onder andere gezondheid, sociaal-‐economische status, gevoel van eigenwaarde, sociale vaardigheden, en overige competenties en mobiliteit (Pinquart & Sörensen, 2001). Voor migrantengroepen bestaan additionele risicofactoren zoals heimwee, gemis van familie en vrienden in het land van herkomst en taalbarrières. Het ondervinden van discriminatie, racisme, stigmatisering en andere negatieve reacties vanuit de omgeving draagt ook bij aan hogere prevalentie van eenzaamheid onder migranten (Treas & Mazumdar, 2002; Dong et al., 2007; Ip et al., 2007; Victor, Burholt & Martin, 2012). Fokkema en Naderi (2013) zochten naar verklaringen voor de hoge prevalentie van eenzaamheid onder eerste generatie Turkse immigranten in Duitsland en vonden dat de hoge mate van eenzaamheid geheel was toe te schrijven aan slecht ervaren gezondheid en sociaal-‐economische positie. In zijn algemeenheid kan gesteld worden dat factoren als opleidingsniveau, beroepsstatus, financiële situatie en tevredenheid over huisvesting grote invloed hebben op eenzaamheid. Ook mensen die hun gezondheid als
49
slecht ervaren met een chronische aandoening of een handicap toonden een hogere prevalentie van eenzaamheid (Fokkema & Naderi, 2013). Eenzaamheid wordt geassocieerd met zowel slechte fysieke als mentale gezondheid (Cornwell & Waite, 2009; Thurston & Kubzansky, 2009; Luanaigh & Lawlor, 2008). Hogere sociaal-‐economische status is geassocieerd met een gevarieerder sociaal netwerk, niet beperkt tot familie en directe omwonenden (Kahn, 1994). Sociaal-‐economische status oefent invloed uit op eenzaamheid wanneer iemand bijvoorbeeld wordt belemmerd in het deelnemen aan activiteiten en vormen van sociale relaties vanwege een gebrek aan financiële middelen. Slechte gezondheid, of slecht ervaren gezondheid kan ook in de weg staan van deelname aan sociale activiteiten. Een laag gevoel van eigenwaarde wordt in verband gebracht met gebrek aan zelfvertrouwen waardoor mensen worden geremd in hun sociale interacties (Dykstra, 2009). Vaardigheden zijn belangrijk in het vermogen zelfstandig te kunnen wonen en in het uitvoeren van sociale activiteiten. Hogere mate van vaardigheid en activiteiten is gerelateerd aan minder eenzaamheid (Pinquart & Sörensen, 2001). Lage mate van sociale en fysieke vaardigheid (mobiliteit) staan in de weg van sociaal contact en verminderen ook de mogelijkheid die iemand heeft om afleiding te zoeken wanneer hij zich alleen voelt. Eenzame mensen zoeken vaak afleiding door middel van tv kijken (Rubenstein & Shaver, 1982). Naast de beperkingen die worden ondervonden door bovengenoemde risicofactoren wordt de mogelijkheid om adequate sociale netwerken te vormen voor migrantenpopulaties beïnvloed door factoren als heimwee, taalbarrières en discriminatie. Bovendien hangen de factoren vaak samen waardoor de kans op eenzaamheid van migrantenpopulaties verhoogd kan zijn. Uit eerder onderzoek komt bijvoorbeeld naar voren dat vooral Turks-‐Nederlandse vrouwen zich slecht staande kunnen houden ten gevolge van het taalprobleem (Schellingerhout, 2004; Clappers & Woortmeijer, 2004; Dijkstra, 2006). Zij missen door de taalbarrière handvatten voor succesvolle deelname aan de Nederlandse maatschappij, de taalbarrière verlaagd sociale vaardigheid. Zoals hierboven beschreven is lage sociale vaardigheid een dispositionele factor voor eenzaamheid. Daarnaast heeft het ervaren van een taalbarrière gevolgen voor zelfbeeld en psychische gesteldheid (Fassaert, et al., 2011). Eenzaamheidprevalentie is regelmatig hoger onder migrantengroepen dan onder de autochtone bevolking. Ponizovsky en Ritsner (2004) vonden dat immigranten in Israël in hogere mate eenzaamheid ervaren dan autochtone populaties en droegen dit grotendeels toe aan immigratie status. Een grootschalig verkennend onderzoek naar verschillen in eenzaamheidprevalentie onder etnische minderheden in Groot Brittannië vond dat eenzaamheid veel vaker voorkwam onder ouderen van minderheden in vergelijking met de autochtone Britse bevolking (Victor, Burholt & Martin, 2012). Ook in de AGM 2012 scoorden migrantengroepen hoger dan de autochtone Nederlandse bevolking. De groep Westerse migranten heeft een opvallend minder hoge eenzaamheidprevalentie (9,5%) dan de andere migrantengroepen en lijkt hierin meer op de autochtone Nederlandse bevolking. Ik zal nu aan de hand van informatie uit de focusgroepen bespreken hoe verschillen in risicofactoren mogelijk bijdragen aan eenzaamheid in de levens van Turkse en Surinaamse Nederlanders.
6.3 Risicofactoren uit de focusgroepdiscussies De factoren die in de focusgroepen werden genoemd als eenzaamheid veroorzakend waren grotendeels overeenkomstig voor beide groepen, maar niet alle factoren wogen even zwaar in het veroorzaken van
50
eenzaamheid voor respondenten van Turkse of Surinaamse herkomst. Door de Surinaams-‐Nederlandse respondenten werd het gemis van een partner aangewezen als grootste oorzaak voor eenzaamheid. Door Turks-‐Nederlandse respondenten werd dit ook als belangrijke factor genoemd, maar de taalbarrière en de financiële situatie werden vaker aangedragen als oorzaak van eenzaamheid. Ik zal verder geen specifieke referentie maken naar de frequentie waarmee bepaalde onderwerpen werden aangehaald omdat dit door het feit dat ik meer Turks-‐Nederlandse dan Surinaams-‐Nederlandse respondenten heb gesproken een vertekend beeld kan geven. Alleen wanneer oorzaken uitsluitend werden genoemd door de ene of de andere groep, zoals bijvoorbeeld problemen met een taalbarrière voor de Turks-‐Nederlandse respondenten, zal ik dit benoemen.
6.3.1 Karakteristieken van het sociale netwerk Eenzaamheid werd voor een groot deel toegeschreven aan gemis van bepaalde relaties. Dit is inderdaad één van de grootste oorzaken van eenzaamheid, maar wanneer heeft iemand een grotere kans op het ervaren van een gemis aan sociale relaties? In het voorgaande hoofdstuk is uitgebreid aandacht gegeven aan de relationele dimensie en het belang van verwachtingspatronen. Hier spreek ik over de daadwerkelijke karakteristieken van het sociale netwerk zoals het aantal sociale relaties. In de focusgroepen kwam naar voren dat men bepaalde sociale relaties miste met familie en vrienden die zij achter hadden gelaten in het land van herkomst:
Ik ben getrouwd en hier gekomen, en ik heb geen ouders hier. En ik voelde me eenzaam omdat ik hier geen ouders hebt. Nu niet meer, maar als je man werkt en je kent de buren nog niet, en je spreekt de taal nog niet, dan voel je je eenzaam. (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD1)
De predispositie voor eenzaamheid is afhankelijk van de mogelijkheid die iemand heeft het verlangde sociale netwerk te realiseren. Zoals aangegeven zijn het in eerste instantie dispositionele factoren die gevoeligheid voor eenzaamheid verhogen. Het verlies van sociale relaties is eigenlijk geen dispositionele factor, maar een trigger factor. Er werd inderdaad ook veel referentie gemaakt naar gemis van relaties, bijvoorbeeld met een partner, als gevolg van triggers als scheiding of verweduwing. Echter, de factor in dit voorbeeld, migratie, kan worden gezien als dispositionele factor. De fysieke afstand tot vrienden en familie in het land van herkomst maakt dat de realisatie van verlangde sociale contacten lastig is en het risico op eenzaamheid vergroot. In dit voorbeeld spreekt de respondent over de periode nadat ze net naar Nederland was gemigreerd. Andere respondenten beamen dat vooral deze periode eenzaam was, maar ook op de langere termijn leidt de fysieke afstand volgens de respondenten tot een gemis. Met name respondenten die vanuit Turkije kwamen en de Nederlandse taal niet beheersten benoemden dit gemis.
6.3.2 Taalbarrière Uit de Turkse focusgroepen kwam bij uitstek naar voren dat de taalbarrière een groot probleem vormde, vooral voor de vrouwelijke respondenten. Men wordt hevig beperkt in de realisatie van een divers sociaal netwerk door onvoldoende beheersing van de Nederlandse taal. De taalbarrière is een voorbeeld van een eenzaamheid veroorzakende factor gerelateerd aan de migratie-‐achtergrond van Turks-‐Nederlandse
51
respondenten. Deze factor speelt niet voor Surinaams-‐Nederlandse respondenten omdat Nederlands de voertaal is in Suriname en migranten van Surinaamse herkomst de taal dus vaak reeds spraken. Het niet beheersen van de taal heeft effect op iemands zelfbeeld en werkt daarnaast belemmerend voor de sociale integratie vanwege de isolatie die het gebrek aan kennis van de Nederlandse taal veroorzaakte: Onze buren zijn Nederlands bijvoorbeeld. Het enige wat we zeggen is ‘dag’ en ‘alles goed’. Maar dat is niet voldoende Als je de taal zou kunnen spreken, kan je bij diegene op bezoek. Met zijn feestdag of mijn feestdag kwamen ik en mijn huisbaas, die tevens boven mij woonde, bij elkaar over de vloer. Bij de geboorte van zijn kleinkind ben ik bijvoorbeeld langs geweest. Als je de taal beheerst dan kan je gaan. Als je dat niet beheerst, kan je niet gaan. Alleen gedag zeggen is niet voldoende. En dan heb ik het niet over het bij elkaar op bezoek gaan. Als je hier woont, ben je verplicht de taal te leren. En van bovenaf moet dat aangeboden worden. (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD3) Enkele vrouwen geven aan naast een taalbarrière ook te kampen met laaggeletterdheid. Zoals aan het begin van het hoofdstuk is beschreven worden sommige dispositionele factoren voor eenzaamheid door elkaar versterkt. In onderstaande citaten wordt duidelijk dat de problematiek van de taalbarrière, verergerd door laaggeletterdheid, in de weg staat van deelname aan activiteiten of het vinden van een nuttige dag invulling en het zelfbeeld negatief beïnvloedt. Lage deelname aan activiteiten en een laag zelfbeeld staan in de weg van het vormen van een sociaal netwerk. De taalbarrière versterkt zo de kans dat Turks-‐Nederlandse respondenten eenzaamheid ervaren. Ik kan bijvoorbeeld zelf niet lezen en schrijven. Als ik in sommige groepen kom kan ik me er wel bij laten horen, maar wanneer ik echt moet gaan lezen dan voel ik me eenzaam omdat je op dat moment niet deel kunt nemen samen met de anderen. Daar mis ik dus kennis en scholing. Daar heb ik dus een minpunt, want ik kan niet lezen en schrijven … wanneer ik een brief onder ogen krijg voel ik me verdrietig, omdat ik dus niet kan lezen. Dan denk ik diegene kan het wel lezen en ik niet en hierdoor voel ik me eenzaam. (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD4) Ja wanneer men ongeschoold is kan men zich ook eenzaam voelen. Want men heeft dan geen bezigheden … je heb dan geen nut, je kan niets betekenen, maar doet niemand ook kwaad. Je bent dan net een plant, gewoon een bloem. Je doet niets. Alleen als er wind opkomt beweeg je een beetje. Daardoor kan iemand zich eenzaam voelen. (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD4)
6.3.3 Zorgen Het hebben van veel zorgen leidde volgens de respondenten tot eenzaamheid. “De eenzaamste personen zijn volgens mij de mensen met heel veel problemen en zorgen. Je komt wel [naar ontmoetingscentra], maar in je hoofd ben je eenzaam. Interviewer: Wat voor problemen en zorgen zijn dat dan? Werk, familie. Problemen binnen de familie” (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD4). Door te praten over de zorgen die de respondenten in hun leven ervoeren kwamen enkele dispositionele factoren naar voren. Wanneer werd aangegeven dat het hebben van zorgen leidde tot eenzaamheid was de eigenlijke risicofactor natuurlijk de oorzaak van de zorgen, familieproblemen en het (niet hebben van) werk. Vooral in de Turkse focusgroepen, en dan voornamelijk door de mannen, werd over de financiële situatie gesproken. Volgens hen veroorzaakten financiële problemen “morele ondergang” en droeg het daarmee bij aan depressie en eenzaamheid (FGD7).
52
Hij heeft niet veel geld en dan heb je ‘dit probleem’, ‘dat probleem’ en dan wil de persoon ook nog op vakantie naar Turkije om op familiebezoek te gaan. Als hij niet gaat dan maakt hij zich daar druk om. Bij ons zijn dit de lasten. (Turks-‐Nederlandse man, FGD7) Tuurlijk geeft dat een gevoel van eenzaamheid … Mensen komen thuis en zien een stapel post. Kijken naar de binnengekomen brieven en kijken naar hun inkomen van maar 1000 euro en denken, dan komt er weer een rekening die ze niet kunnen betalen. Zo raken ze steeds meer in een depressie, in de put, en worden ze eenzaam. (Turks-‐Nederlandse man, FGD7) Ook werd gesproken over de zorgen die men had over de arbeidssituatie voor de jongere generatie. Velen kunnen niet aan het werk komen. Dit werd deels toegeschreven aan discriminatie op de arbeidsmarkt. Inderdaad, discriminatie op de arbeidsmarkt komt voor in Nederland. Vergeleken met jongeren van Nederlandse afkomst zijn Turkse tweede generatie jongeren met hetzelfde opleidingsniveau en van dezelfde leeftijd vier keer zo vaak werkloos (Crul, Sneider & Lelie, 2013). In het benoemen van de zorgen om de werkloosheid van de jongere generatie schemerden gevoelens van discriminatie door. Het ondervinden van discriminatie wordt in eerder onderzoek benoemd als eenzaamheid verergerende factor voor migrantenpopulaties. Het effect van discriminatie op de arbeidsmarkt op sociaal-‐economische status leidt in dit geval tot een verhoogde dispositie voor eenzaamheid. Er heerst veel werkloosheid onder onze jongeren. De jongeren zijn gewend om tijdens hun studie geld te ontvangen en te werken. Ze hebben na hun studie geen werk kunnen vinden en het geld dat ze krijgen is niet meer genoeg. Daarnaast moeten ze ook een huishouden onderhouden. Als ze eenzaam zijn, zijn ze denk ik hierdoor eenzaam. (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD4) De vader zegt tegen hem: “zoon zoek werk en ga werken.” Het kind gaat daar naar toe, zielig genoeg, komt daar aan en schrijft zich in. Moet hij dan speciaal Jan heten of zo? (Turks-‐Nederlandse man, FGD7) Ook Surinaams-‐Nederlandse jongeren hebben te maken met discriminatie op de arbeidsmarkt, maar niet in gelijke mate als Turks-‐Nederlandse jongeren. Door de Surinaams-‐Nederlandse respondenten wordt ook niet gesproken over de situatie van de kinderen.
Er wordt door de Turks-‐Nederlandse respondenten verder aangegeven dat ze zich zorgen maken om
hun ‘oude dag’. De informatievoorziening over woon en zorgmogelijkheden is volgens hen niet toereikend, voornamelijk vanwege de taalbarrière. Dit benadrukt nogmaals dat de taalbarrière ervoor zorgt dat de Turks-‐Nederlandse respondenten handvatten missen voor succesvolle deelname aan de Nederlandse maatschappij. Jullie [de GGD Amsterdam] konden ons meer informatie geven over bijvoorbeeld wat we gaan doen als we ouder zijn, in wat voor huizen we gaan wonen etc. Hoe zal onze ‘einde’ worden … God zij dank kunnen we nu alles zelf doen, maar als we straks ouder zijn en niet zelfstandig meer kunnen functioneren wat moeten we dan? (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD4) Ik ben naar een plek geweest, een bejaardentehuis, naar een oude mevrouw en meneer. Waarom ben ik op bezoek gegaan? … Het is een nieuwsgierigheid, wat doen deze mensen daar? Onze mensen worden wel in een verzorgingstehuis of bejaardentehuis geplaatst, maar het is niet onze cultuur. Maar het is wel de Nederlandse cultuur. Ik ben gegaan. Aan de ene kant uit nieuwsgierigheid en aan de andere kant om tijd met hen door te brengen.” (Turkse-‐Nederlandse vrouw, FGD4)
53
Ten slotte werd vaak verteld dat zorgen problematisch zijn wanneer iemand deze niet kan delen of de mogelijkheid om gewoon een praatje te maken en afleiding te zoeken niet heeft. In beide onderstaande voorbeelden lijkt naar voren te komen dat men meer waarde hecht aan het laatste. Hierin wordt waarde gehecht aan de mogelijkheid die iemand heeft om afleiding te zoeken wanneer hij zich alleen voelt wat weer afhankelijk is van sociale en fysieke vaardigheid (mobiliteit).
Praten. Mijn moeder zegt ook altijd: “als ik me alleen voel dan ga ik buiten lopen, of in het park zitten. Dan praat ik met iemand anders. Dan vertel ik aan haar, zij verteld aan mij en dan is het weg.” Die heeft ze maar een keer gezien in het park en dan is het over … Even leegmaken. (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD1) Op het moment dat er iets aan de hand is, je moet iemand hebben die je kan bellen. En dan praat je over alles, over het weer, over de kinderen. Maar niks over wat er op dat ogenblik gebeurd. Interviewer: Maar, dan is het toch genoeg voor de afleiding? Ja, dan praat je even over wat anders en dan is het eruit. (Surinaams-‐Nederlandse vrouw, FGD2)
6.3.4 Gezondheid Naast sociaaleconomische factoren was slecht ervaren gezondheid de grootste bijdragende factor voor eenzaamheid in het onderzoek naar verklaringen voor de hoge prevalentie van eenzaamheid onder eerste generatie Turkse immigranten in Duitsland (Fokkema & Naderi, 2013). In mijn focusgroepen werd slechte gezondheid wel genoemd als mogelijke oorzakelijke factor, maar niet sterk benadrukt. In de selectie van onderzoeklocaties heb ik bewust gekozen geen respondenten te werven via dagbestedingsprogramma’s waar zorgbehoevenden met een GZ indicatie komen. De reden hiervoor was dat ik vreesde dat de focus in die gevallen teveel op slechte gezondheid kwam te liggen. Door de selectieve werving is het mogelijk dat de factor gezondheid nu onderschat wordt.
Een andere dame daar was pas 29 a 30 jaar, iets van 35 jaar, maar ze was ziek … Zij zijn eenzaam. Iemand die nog goed ter been is, is naar mijn mening niet alleen. (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD3) Er zal vast wel iets zijn waardoor diegene zich eenzaam voelt. Wat is anders het probleem van een jonger iemand. Diegene heeft geen rugklachten, hoofdpijn, pijn aan de knie etc. Kan gaan wanneer en waar hij/zij maar wilt. (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD4)
6.3.5 Heimwee naar het land van herkomst Een migratie gerelateerde oorzaak van eenzaamheid is heimwee naar het land van herkomst. In onderzoek van de GGD Den Haag gaven vooral Turks-‐Nederlandse mannen aan dat de wens om terug te keren naar het land van herkomst een grote bijdrager is voor hun psychische problemen (Dijkstra, 2006). Uiteindelijk zullen zij echter vaak in Nederland blijven wonen, onder andere omdat hun kinderen hier wonen. In mijn focusgroepen gaven de vrouwen inderdaad vaak aan in Nederland te willen blijven, de mannen verschillen hierover van mening met hun vrouw: Soms is ook het volgende aan de hand … De man wil gaan maar de vrouw wil niet. De echtgenoot zegt dan [tegen zijn vrouw]: “of je gaat met mij mee of ik verlaat je.” Dit is bedoeld als laatste oplossing. Zo zet hij zichzelf aan tot eenzaamheid. Als zijn echtgenote nu zou zeggen “samen uit, samen thuis, kom op laten we gaan.” … Turkse vrouwen hebben deze aparte/eigenaardige eigenschap. Het is alsof ze hier ter wereld zijn gekomen, alsof ze hier zijn geboren en getogen. Ze hebben dit soort dingen. (Turks-‐Nederlandse man, FGD7)
54
Mijn huis [in Turkije] ligt hoog op een berg met uitzicht op de zee en aan de andere kant op de bossen. Ik heb zelf astma, hij [de huisarts] zegt: “waarom kom je hier, ga lekker daar wonen. Je bent al gepensioneerd, ga daar lekker in de zon leven met mooi weer.” Ik zeg dan “maar daar heb ik maar 18 jaar gewoond/geleefd en hier woon ik al 48 jaar. Ik ben hier geworteld nu, mijn kinderen, kleinkinderen etc. zijn allemaal hier. Ik kan ze niet achterlaten.” “Daar heb jij weer gelijk in”, zegt hij dan … Als je kinderen hier zijn kan je ook niet zomaar terug. Nee je kunt niet gaan dan. Als ik nu terug zou gaan zou ik me eenzaam voelen. Want mijn ouders, familie etc. zijn niet meer in leven, ik ben daar helemaal alleen. We zijn juist daar alleen/eenzaam. (Turks-‐Nederlandse vrouw, FGD4) Pendelen naar het land van herkomst biedt vaak een oplossing (Dijkstra, 2006; Schellingerhout, 2004; Van Buren, Hoeksma & Voorham, 2003; Hamid & Smits, 2002). Wat de Surinaams-‐Nederlandse respondenten betreft gaven velen aan inderdaad wel te overwinteren in Suriname, of regelmatig op vakantie te gaan, maar geen van hen had echt de behoefte om zich opnieuw in Suriname te vestigen: Ja, ik heb ook niet de behoefte om terug te gaan. ik heb niet het gevoel van ik ga Suriname opbouwen. Sowieso gaan ze me de gelegenheid niet geven überhaupt wat te kunnen doen, dat heb ik al wel meegemaakt. Ik heb wel altijd gedacht dat als ik heel oud ben, dan wil ik ook niet altijd in Nederland wonen. Het klimaat is toch niet je van het, dat staat me echt heel erg tegen. Maar goed, dat staat ook de autochtone Nederlanders tegen. Maar ik heb wel altijd gedacht, ik wil ergens wonen waar ik niet meer dan 2/3 uur hoef te vliegen naar Amsterdam. De medische zorg hier… (Surinaams-‐Nederlandse man, FGD6) Ik ben ook pas met vakantie geweest, maar dan zaterdags denk ik, oh, ik moet even bellen om te vragen hoe het was. Ja, dan miste ik het wel hier [groepsbijeenkomst]. Dan mis ik die dames, niet speciaal één persoon maar gewoon de groep, miste ik dan. Dan belde ik even en zei ik: “groet alle dames even van me!” Ik zou vorig jaar ook, ik zou 6 maanden blijven, maar na januari, februari dacht ik nee, ik ga weg ik ga eerder weg. Ik kwam eerder terug naar hier. Ik had heimwee. (Surinaams-‐Nederlandse vrouw, FGD5) Omdat ik al zoveel jaren hier [in Nederland] ben, heb ik gemerkt dat ik een vreemde ben in mijn familie. De kinderen van mijn zus, mijn broer die kennen me niet, iedereen keek naar mij, want van mijn generatie is er bijna niemand meer, dus iedereen zat zo naar me te kijken en tijdens een gesprek dat ik dat naar voren bracht toen stond een zoon van m'n zus op en die zei: “tante, wat verlang je van ons, wij kennen je niet.” En ik verlangde zo terug naar mijn groep. (Surinaams-‐ Nederlandse vrouw, FGD5) Eén van de redenen waarom deze Surinaams-‐Nederlandse respondenten in, of in de buurt van, Nederland wilden blijven was vanwege betere voorzieningen op het gebied van gezondheidszorg. Onder de Turks-‐ Nederlandse respondenten werd dit niet zozeer genoemd als belangrijke factor. Velen zien juist dat Turkije in de afgelopen jaren ontwikkelingen doormaakte op sociaal, politiek en economisch vlak en dit maakt terugkeer steeds aantrekkelijker (Celik & Notten, 2012). Over het algemeen lijkt het erop dat de respondenten uit de Surinaamse focusgroepen veel minder de wens koesteren terug te keren dan de respondenten uit de Turkse groepen. De laatsten geven aan in dubio te verkeren of eigenlijk wel te willen gaan maar er niet voor kiezen vanwege het feit dat ze hun kinderen dan achter zouden moeten laten. Heimwee kan predispositie voor eenzaamheid versterken wanneer het wordt veroorzaakt door gemis van bepaalde sociale relaties met familie en vrienden die zijn achtergebleven in het land van herkomst. Zoals besproken in paragraaf 6.2.1 maakt de fysieke afstand tot vrienden en familie in het land van herkomst dat de realisatie van verlangde sociale contacten lastig is en het risico op eenzaamheid vergroot.
55
Er is aangaande de Turks-‐Nederlandse groep ook wel gesuggereerd dat de blijvende wens om terug te keren heeft geleid tot een ‘tijdelijkheidsmentaliteit’ die sociale integratie in de weg staat.
6.3.6 Cultural Loneliness In hoofdstuk vijf heb ik kort gesproken over cultural loneliness, de eenzaamheid die iemand kan ervaren als gevolg van het leven een andere culturele context (Van Staden & Coetzee, 2010). In de focusgroepen is gesproken over het feit dat men zich niet alleen een vreemdeling voelt in de Nederlandse samenleving, maar ook in het land van herkomst. Hier in de ogen van de Nederlanders zijn we buitenlanders, maar wanneer we in ons eigen land zijn, zijn we Europeanen. We worden aan beide kanten buitengesloten en dit maakt ons wel verdrietig. Het is niet fijn, want wij zijn natuurlijk ook Turken. We zijn Turkse migranten, maar als we daar zijn, zijn we Europeanen. Belgen, Nederlanders etc. zo worden we genoemd … we passen nergens (we horen nergens thuis). (Turks-‐Nederlandse vrouwen, FGD4). Hoewel een ieder met idiosyncratische opvattingen en gebruiken zich onbegrepen kan voelen en dus cultural loneliness kan ervaren, heeft men als migrant een grotere kans op het ontbreken van de eigen taal en culturele omgeving. Dit heeft effect op eenzaamheid van alle migranten, ook mensen met een adequaat sociaal netwerk (Van Staden & Coetzee, 2010; Sawir, Marginson, Deumert, Nyland & Ramia, 2008). Een belangrijk punt om te benadrukken is dat de term cultural loneliness in verband met migrantenbevolkingen nadruk lijkt te liggen op ‘cultuur’ van gehele migrantengroepen. Wanneer ik deze term gebruik, echter, doe ik dit om aan te geven dat men door migratie terechtkomt in een compleet andere context en de kans dat men eensgezinden om zich heen vindt verkleint.
6.4 Conclusie In het zoeken naar verklaringen voor de hoge prevalentie van eenzaamheid onder Turkse Amsterdammers heb ik in dit hoofdstuk gefocust op de mogelijkheid dat groepskenmerken zorgen voor een verhoogd risico op eenzaamheid. In aanvulling op de in hoofdstuk vijf gevonden verschillen in relationele normen en verwachtingspatronen heb ik gekeken naar variërende invloed van risicofactoren op het leven van de Turks-‐Nederlandse en Surinaams-‐Nederlandse respondenten die een tekort aan sociale relaties teweeg zou kunnen brengen. Deze dispositionele factoren zouden zo een hogere kans op eenzaamheid kunnen veroorzaken. De dispostionele factoren die in de focusgroepen aan bod kwamen waren het gemis van intieme relaties als gevolg van migratie, de taalbarrière en voortvloeiend gebrek aan sociale vaardigheden, financiële zorgen, discriminatie, gezondheid, heimwee, en cultural loneliness. Zowel de Surinaams-‐ Nederlandse als de Turks-‐Nederlandse respondenten ondervonden invloed van factoren als gemis van intieme relaties, financiële zorgen, discriminatie, gezondheid, heimwee en cultural loneliness. Echter, de factoren hadden vaak in hogere mate effect op het leven van Turks-‐Nederlandse respondenten, vaak omdat sprake was van een intersectionele invloed van de taalbarrière. Eenzaamheid werd door de Surinaamse groepen het vaakst toegeschreven aan gemis van sociale relaties.
Zowel de Turks-‐Nederlandse als Surinaams-‐Nederlandse respondenten ervaren eenzaamheid als gevolg van verlies van partnerrelaties of andere belangrijke personen. Als eerste generatie migranten
56
hebben de respondenten een hogere dispositie voor eenzaamheid vanwege deze factor, omdat zij door de scheiding van mensen in het land van herkomst een grotere kans hebben dat zij specifieke intieme relaties missen dat de autochtone Nederlandse bevolking. De taalbarrière is de meest genoemde factor in Turkse vrouwengroepen. Van Tubergen en Kalmijn (2009) onderzochten de taalbeheersing van eerste generatie Turkse en Marokkaanse migranten en vonden dat 39 % van de Turkse respondenten moeite had met de Nederlandse taal. Zij vonden dat de taalbeheersing laag was wanneer de wens om terug te keren naar het land van herkomst erg leefde. Zoals in dit hoofdstuk naar voren kwam bestaat de remigratiewens zeer onder de Turks-‐Nederlandse respondenten. De taalbarrière heeft effect op andere dispositionele factoren zoals sociale vaardigheden en zelfbeeld. Dit heeft een versterkende invloed op de kans dat individuen in deze groep eenzaamheid ervaren. Heimwee naar het land van herkomst bestaat onder zowel de Surinaams-‐Nederlandse als de Turks-‐ Nederlandse respondenten, maar alleen bij de Turks-‐Nederlandse respondenten bestaat de wens om permanent terug te keren. Deze wens heeft mogelijk geresulteerd in een tijdelijkheidsmentaliteit die sociale integratie in de weg staat. De eerste golf van arbeidsmigratie was bedoeld als tijdelijke situatie. Jonge mannen kwamen naar Nederland met de intentie terug te keren wanneer economische vooruitzichten in Turkije verbeterden. Dit bleef echter uit en velen besloten zich permanent in Nederland te vestigen (Berkhout & Hof, 2012:5). Gezinshereniging en huwelijksmigratie kwamen op gang, maar het verlangen naar Turkije bleef. Momenteel blijkt inderdaad dat een lichte toename van het aantal Turkse Nederlanders dat remigreert op gang is gekomen. Dit is als gevolg van het verbeteren van de politieke, sociale en economische omstandigheden in Turkije, in combinatie met de economische neergang, sociale spanningen en de groeiende invloed van extreemrechtse partijen in Nederland (Celik & Notten, 2012). Om te kunnen spreken van een tijdelijkheidsmentaliteit en een verband te leggen met eenzaamheid is niet voldoende onderbouwing aanwezig. De Turks-‐Nederlandse respondenten beamen de overweging terug te keren regelmatig te maken, maar dat dit hun sociale integratie in de weg staat wordt in mijn data niet aangetoond. In de toekomst zou preciezer onderzocht kunnen worden of de blijvende intentie om terug te keren investering in sociale positie belemmerd en zo eenzaamheid in de hand werkt. Sociaal-‐economische status is een belangrijke dispositionele factor. Lage sociaal-‐economische status heeft een sterk negatieve invloed op eenzaamheid (Fokkema & Naderi, 2013). In de focusgroepen werd vooral door de Turks-‐Nederlandse respondenten aangegeven dat financiële zorgen eenzaamheid veroorzaakten door “morele ondergang” en het feit dat het belemmerde iets te ondernemen. Vergeleken met de Surinaams-‐Nederlandse groep heeft de Turks-‐Nederlandse groep een mindere welvaartspositie (Huijnk, Gijsberts & Dagevos, 2013:65). Hoewel deze factor kans op eenzaamheid beïnvloedt is niet te zeggen in welke mate het de hogere eenzaamheid onder Turkse Nederlanders verklaart. Hetzelfde geld voor de factor ‘slechte gezondheid’, vaak een grote bijdrager van eenzaamheid door de mate waarin het de kwaliteit van leven beïnvloedt en mensen beperkt sociale contacten te onderhouden. In de AGM 2012 is de ervaring van gezondheid gemeten onder de verschillende bevolkingsgroepen. 80,8% autochtone Nederlanders, 65,0% Surinaamse-‐Nederlanders en 54,0% Turkse-‐Nederlanders ervoeren hun gezondheid als goed of zeer goed (GGD Amsterdam, 2013). Uit het verschil tussen de groepen kan worden opgemaakt dat door de dispositie slecht ervaren gezondheid de kans op eenzaamheid onder de Turkse-‐
57
Nederlanders hoger is. Dit draagt bij aan een verklaring voor de hoge prevalentie van eenzaamheid. Echter, de mogelijkheid bestaat dat er sprake is van een method bias. Uit bovenstaande kan worden geconcludeerd dat verschillen in dispositionele factoren zorgen voor een hogere kans op eenzaamheid voor Turkse Nederlanders. De hoge prevalentie van eenzaamheid gemeten in de AGM 2012 zou hier voor een deel door verklaard kunnen worden. Wat belangrijk is in acht te nemen is dat verschillende risicofactoren elkaar versterken en zorgen voor intersectionaliteit. In het zoeken naar verklaringen voor eenzaamheid als gevolg van een gebrek aan sociale relaties vinden we invloeden van complexe en onderlinge versterking van sociale ongelijkheden. Sommige factoren, gerelateerd aan migratie, gelden voor zowel de Surinaams-‐Nederlandse als de Turks-‐Nederlandse respondenten. Veelal worden deze voor de Turks-‐Nederlandse respondenten versterkt door de taalbarrière. Het niet beheersen van de Nederlandse taal staat onder andere in de weg van sociale integratie, het vervaardigen van informatie en vaardigheden en de mogelijkheid deel te nemen in activiteiten. Dat dit een deel van het verschil in eenzaamheid verklaart tussen Turkse en Surinaamse migrantengroepen is niet verbazingwekkend. Omdat het vele andere risicofactoren voor eenzaamheid versterkt is het wel belangrijk uitgebreider te kijken naar de mate waarin dit de hoge prevalentie van eenzaamheid verklaart. Als laatste wil ik erop attenderen dat respondenten met andere demografische kenmerken hoogst waarschijnlijk andere oorzakelijke factoren meer benadrukt hadden. Verschillen waren nu bijvoorbeeld al zichtbaar tussen mannen en vrouwen, zoals in geval van remigratie. Ook de invloeden van selectie van relatief gezonde respondenten heb ik reeds aangekaart. Een voorselectie op klasse bestaat in de focusgroepen en eenzaamheid kan onder hoger opgeleiden door andere factoren worden veroorzaakt. Ook leeftijd is bepalend voor de mate waarop bepaalde factoren bijdragen aan eenzaamheid. Eerder benoemde ik de werkloosheid en discriminatie op de arbeidsmarkt die Turks-‐Nederlandse jongeren ervaren. Uit gesprekken met Turks-‐Nederlandse individuen van de tweede generatie kwam bijvoorbeeld naar voren dat sommigen eenzaamheid ervaren als gevolg van het leven tussen twee werelden: Als je hier geboren wordt, dan zit je sowieso in een andere ‘state of mind’ dan je ouders zijn, dus je hebt al een kloof. Je kan je wel identificeren met hun, het zijn je ouders natuurlijk en je kent de cultuur, maar aan de andere kant ben je ook gewoon iemand die hier opgroeit en die voelt zich net zoals jij. Eigenlijk bijna nog iemand anders. Ik heb m'n eigen vriendenkring en dat zijn voornamelijk Nederlanders, je denkt Nederlands en je doet Nederlands. Nou ja, Nederlands, dat is dan gek gezegd, het is niet qua nationaliteit gebonden natuurlijk, het is gewoon een beetje wat je persoontje is. (Turks-‐Nederlandse man, individueel interview3) Uitspraken doen over dispositionele groepskenmerken van ‘de Turkse groep’ is mijns inziens niet mogelijk, omdat er zodanige diversiteit bestaat onder Nederlanders van Turkse herkomst dat zij geen eenduidige groep vormen. Zelfs binnen mijn onderzoekspopulatie zijn geslacht en leeftijd van invloed op de resultaten. Dit in acht nemend zou met de informatie verkregen met behulp van de respondenten uit mijn onderzoek een indicatieve verklaring kunnen worden gegeven voor de hogere prevalentie van eenzaamheid onder de Turks-‐Nederlandse populatie ten opzichte van de Surinaams-‐Nederlandse populatie. De hoge prevalentie zou deels verklaard kunnen worden door verschillen in dispositionele factoren als migratiestatus, taalbeheersing, welvaartspositie, en slechte ervaren gezondheid.
58
Hoofdstuk 7 Conclusie Eenzaamheid is een groeiend probleem in de stad Amsterdam. Uit het volksgezondheidonderzoek van de Amsterdamse Gezondheidmonitor (AGM) 2012 bleek dat één op de tien volwassen Amsterdammers ernstig eenzaam is. Amsterdammers van niet-‐westerse herkomst kampen vaker met ernstige eenzaamheidsklachten: 14,7% Surinaamse, 14,8% Marokkaanse en maar liefst 25,8% Turkse Amsterdammers gaven in de AGM 2012 aan ernstig eenzaam te zijn, ten opzichte van 6.3% van de Nederlandse Amsterdammers (GGD Amsterdam, 2013). In deze masterscriptie heb ik gezocht naar verklaringen van deze opvallend hoge prevalentie van eenzaamheid onder Turkse Amsterdammers. Allereerst heb ik gekeken naar de cross culturele validiteit van het meetinstrument voor eenzaamheid, de De Jong Gierveld Loneliness Scale (DJGLS). Wat bleek is dat de vertaalde versie van de DJGLS ingezet in de AGM 2012 maar beperkt toereikend was. De vragenlijst is in het algemeen een adequaat meetinstrument voor eenzaamheid, maar onduidelijkheid ontstaat met gebruik van de voor de AGM vertaalde Turkse versie. Cross culturele adaptatie voor het inzetten van deze vertaalde versie was inderdaad niet compleet. In het bespreken van de vragen met Turks-‐Nederlandse respondenten ontstond verwarring in relatie tot enkele vragen, die mogelijk gevolg is van deze onvolledige adaptatie. Wanneer de vertaling daadwerkelijk ontoereikend is heeft de verwarring wellicht ook gespeeld in de grotere steekproef van de AGM 2012. De resultaten uit de AGM 2012 zijn hierdoor mogelijk vertekend. Het gebrek aan cross culturele adaptatie geldt echter niet alleen voor de inzet van vertaalde lijsten onder de Turks-‐ Nederlandse groep, maar net zo goed voor andere respondenten groepen die een niet-‐Nederlandse vragenlijst invulden voor de AGM 2012. Hoewel dit inzicht erg belangrijk is voor het evalueren van de resultaten uit de gezondheidsmonitor levert het niet direct verklaringen op voor de hogere mate van eenzaamheidsproblematiek onder Turkse Amsterdammers. Ik ben daarom op zoek gegaan naar groepskenmerken die deze eenzaamheid zouden kunnen verklaren. De grote diversiteit van de veranderende populatie in de stad Amsterdam, echter, maakte dat ik mij gedurende het hele onderzoek heb afgevraagd wie deze eenzame Turkse Amsterdammers zijn. Het onderzoeken van ‘etnische groepen’ is problematisch, omdat het maar heel beperkt aangeeft wie de problematiek ondervindt en waar deze door wordt veroorzaakt. De gevonden etnische variatie van eenzaamheid betekent niet dat er sprake is van etnische causatie en het bewerkstelligen van een dergelijke verdeling maakt dat eenzaamheid etnisch selectief wordt geproblematiseerd aangaande niet-‐ Westerse allochtonen. In de gezondheidsmonitor werd bijvoorbeeld ook gevonden dat laagopgeleiden, lage inkomensgroepen en Amsterdamse inwoners zonder betaald werk zich meer eenzaam voelen. Wellicht verklaard dit beter waarom er sprake is van eenzaamheid onder bevolkingsgroepen. Het doorzetten van een etnisch discourse in onderzoek en beleid door te zoeken naar kwantitatieve en kwalitatieve verschillen tussen groepen brengt een continering van etnische categorisatie en bijkomende stigmatisering voort. Risicofactoren kunnen inderdaad een variërende uitwerking hebben op gezondheidsuitkomsten per etnische groep. Echter, naar mijn mening betekent dit dat de focus moet liggen op het onderzoeken van de
59
verschillende oorzakelijke relaties. Door te identificeren welke intersectionele invloeden bijdragen aan eenzaamheid kan de complexiteit en onderlinge afhankelijkheid van sociale ongelijkheden in kaart worden gebracht. Oorzakelijke factoren doorkruizen de grenzen en hiërarchieën van het sociale leven en zijn niet afhankelijk van etnische herkomst. Daarom stel ik voor in de toekomst etniciteit niet als vanzelfsprekende analyse eenheid en verklarende factor aan te wenden. Een grove beperking in mijn onderzoek is dat ook ik in eerste instantie sterk heb gefocust op etniciteit. Echter, door te onderzoeken welke factoren die aan etniciteit onderliggen de kans op eenzaamheid vergroten draag ik bij aan de overgang naar een focus op oorzakelijke factoren. In mijn onderzoek heb ik twee soorten groepskenmerken onderzocht om zo oorzaken voor een ongelijke kans op eenzaamheid onder Turkse Amsterdammers in kaart te kunnen brengen. Zowel subjectieve relationele normen en verwachtingspatronen als verhoogde objectieve dispositionele factoren verhogen de kans op eenzaamheid onder de Turks-‐Amsterdamse groep. Relationele normen en verwachtingspatronen zijn afhankelijk van het soort sociale organisatie van een bepaalde groep en maken dat eenzelfde situatie in verschillende mate eenzame gevoelens teweegbrengt en de prevalentie van eenzaamheid verschilt. De factoren die een groep opmaken zijn bepalend voor de sociale organisatie en bijbehorende verwachtingspatronen. Mijn focusgroepen bestonden bijvoorbeeld uit eerste generatie Turkse Nederlanders van lage sociaal-‐economische positie. In deze groepen vond ik dat op het niveau van de partnerrelatie, familiaire relaties en sociale relaties met de wijdere gemeenschap discrepantie bestaat tussen verwachtingen die de respondenten van deze relaties koesteren en de ervaren realiteit van deze relaties. Het sociale zelfbeeld dat de respondenten hebben van de Turks-‐Nederlandse groep is één van een hechte gemeenschap met een grote mate van solidariteit en goede onderlinge verhoudingen en familiebanden. Wanneer op persoonlijk niveau werd ingegaan op de leefwereld van respondenten echter bleek dat de ervaren werkelijkheid niet met dit zelfbeeld overeenkwam. Deze discrepantie maakt dat eenzaamheid wordt versterkt. Verschillen in dispositionele factoren zorgen daarnaast voor een hogere kans op eenzaamheid voor Turkse Nederlanders. Gemis van intieme relaties als gevolg van migratie, de taalbarrière en voortvloeiend gebrek aan sociale vaardigheden, financiële zorgen, discriminatie, slechte gezondheid, heimwee, en cultural loneliness zorgen voor een grotere kans om eenzaamheid te ervaren. De genoemde factoren hangen samen in het versterken van de kans op een tekort aan sociale relaties. Met name de taalbarrière versterkt het effect van andere dispositionele factoren zoals sociale vaardigheden en zelfbeeld. Een verklaringen voor hoge eenzaamheid wordt zo gevonden in de verhoogde kans op gebrek aan sociale relaties als gevolg van complexe en onderlinge versterking van sociale ongelijkheden. De hoge prevalentie van eenzaamheid gemeten in de AGM 2012 zou hier voor een deel door verklaard kunnen worden. De bevindingen in mijn onderzoek verduidelijken hoe intersectionaliteit van bepaalde groepskenmerken kan zorgen voor een verhoogd risico op eenzaamheid. De respondentengroep in mijn onderzoek is echter op vele vlakken verschillend van andere sociale groepen die van Turkse herkomst zijn. Uitspraken doen over dispositionele groepskenmerken van ‘de Turkse groep’ is mijns inziens niet mogelijk. Diversificatie binnen de etnische groep, op vlakken als taal, plaats van herkomst en vestiging, immigratie en legale status, klasse, ervaringen op de arbeidsmarkt, opleidingsniveau, etc. maakt dat er een superdiversiteit bestaat onder Turkse Nederlanders en zij geen eenduidige groep vormen. De informatie gepresenteerd in dit
60
onderzoek verschaft daardoor maar een beperkt deel van het inzicht dat nodig is om eenzaamheid onder Turkse Nederlanders te begrijpen. In feite geeft het dusdanig beperkt inzicht dat het gebruik van etniciteit als analyse-‐eenheid in twijfel kan worden getrokken. Metterdaad, zou moeten worden afgezien van het gebruik van de factor etniciteit. De variabel etniciteit verschaft ons niet de informatie die nodig is om gezondheidsproblemen in de bevolking op te lossen, waar op gefocust moet worden zijn de samenvallende onderliggende oorzakelijke factoren die direct gemeten kunnen worden. Onderzoek op het niveau van de etnische categorie biedt geen waardevol inzicht in de werking van deze risicofactoren omdat deze door groeiende diversiteit binnen etnische groepen een ongelijk effect hebben op sociale subgroepen die vallen onder een etnische categorie. De respondenten in mijn onderzoek identificeerden zichzelf als deel van de Turks-‐Nederlandse groep. De relationele en dispositionele factoren die voor hen als eenzaamheid veroorzakend geïdentificeerd zijn, zijn beïnvloedt door hun idiosyncratische situatie. Sociale groepen die tevens geïdentificeerd worden als Turks-‐ Nederlands maar op andere vlakken verschillen van deze respondentengroep zullen niet in dezelfde mate invloed ondervinden van deze factoren. Voor de benoeming van doelgroepen voor preventie en interventie wordt het in sommige gevallen nog nuttig bevonden op etniciteit te splitsen zodat interventies kunnen worden aangepast om taal en cultuur-‐ gevoelig te zijn. Nogmaals, echter, een etnische groep is geen homogene eenheid en de nagestreefde sensitiviteit wordt onuitvoerbaar door de variatie van sociale subculturen in de etnische categorie. Bovendien werkt dergelijke selectie stigmatiserend. Doelmatiger is selectie die wordt toegespitst op meerdere intersectionele vormen van sociale achterstand. Al doet beperkte betrouwbaarheid van ingezette vertaalde versie van de DJGLS twijfelen of de hoge cijfers gevonden in de AGM 2012 representatief zijn, groeiende eenzaamheid in de stad Amsterdam is een feit. Wanneer het doel van eenzaamheid interventies is om de zelfredzaamheid van Nederlandse burgers te bevorderen zou ik gebaseerd op de gepresenteerde bevindingen willen adviseren toe te spitsen op taalproblemen en sociaal economische beperkingen.
61
Referenties
Andriessen, I., Nievers, E, & Dagevos, J. 2012 Op achterstand: Discriminatie van niet-‐westerse migranten op de arbeidsmarkt. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Anthias, F. 2013 Intersectional what? Social divisions, intersectionality and levels of analysis. Ethnicities 13(1): 3-‐ 19. Beaton, D.E., Bombardier, C., Guillemin, F. & Ferraz M.B. 2000 Guidelines for the process of cross-‐cultural adaptation of self-‐report measures. Spine 25(24): 3186–3191. Berkhout, E. & Hof, B. 2012 De economische bijdrage van tijdelijke arbeidsmigranten: Een realistisch beeld. Amsterdam: SEO Economisch Onderzoek. Boeije, H. R. 2005 Analyseren in kwalitatief onderzoek: denken en doen. Den Haag: Boom onderwijs. Bogaart, A. & Broenink, N. 2011 Samen sterk: Eenzaamheid en sociaal isolement en de rol van gemeenten. Amsterdam: DSP-‐ Groep. Bourdieu, P. 1999 The Weight of the World: Social Suffering in Contemporary Society. Cambridge: Polity. Understanding Pp. 607-‐626. Bowker, G.C. & Star, S.L. 1999 Sorting Things Out: Classifications and Its Consequences. Cambridge, MA: MIT Universtiy Press. Bradby, H. 2012 Race, ethnicity and health: The cost and benefits of conceptualising racism and ethnicity. Social Science and Medicine 75:955-‐958. Brubaker, R. 2004 Ethnicity Without Groups. Archives Européennes de Sociologie. 43(2): 163-‐189. Buren, L., van, Hoeksma, J. & Voorham, T. 2003 Visies van oudere migranten op de toekomst en de zorg: een onderzoek onder Turkse en Marokkaanse ouderen. Geron, 5(1): 18-‐22. Çelik, G. & Notten, T. 2012 De uittocht uit Nederland of breincirculatie: Push-‐ en pull-‐factoren van remigratie onder hoogopgeleide Turkse Nederlanders. Journal of Social Intervention: Theory and Practice 21(1):37. Centraal Bureau voor de Statistiek 2013 Huwelijksontbindingen: door echtscheiding en door overlijden. http://statline.cbs.nl, accessed 26 juni 2014. Centrum voor Geschiedenis van Migranten (CGM) 2014 Vijf eeuwen migratie. http://www.vijfeeuwenmigratie.nl/land, accessed 26 juni 2014. Clappers, A. & Wootmeijer, M. 2004 Insjallah: de beleving van het ouder worden van Turkse en Marokkaanse ouderen. Nijmegen: Katholieke Universiteit. Cornwell, Y. E., & Waite, L.J. 2009 Social disconnectedness, perceived isolation, and health among older adults. Journal of Health and Social Behavior 50(1): 31-‐48. Cramer, K.M. & Barry, J.E. 1999 Conceptualizations and measures of loneliness: a comparison of subscales. Personality and Individual Differences 27:491-‐502. Crull, M., Schneider, J., & Lelie, F. 2013 Superdiversiteit. Amsterdam: VU University Press. Dijkshoorn, H., Janssen, A., Segeren, M. & Ujcic-‐Voortman, J. 2013 September Amsterdamse Gezondheidsmonitor 2012: Opzet, Dataverzameling, Evaluaties. Amsterdam: GGD Amsterdam. Dijkstra, E. 2006 Oud worden in Nederland: Een onderzoek naar de beleving van het ouder worden en de gevoelens van eenzaamheid, onder allochtone ouderen. MA thesis Toegepaste Communicatiewetenschap, Universiteit Twente. Dong, X., Simon, M. A., Gorbein, M. D., Percak, J. & Golden, R.
62
2007 Loneliness in older Chinese adults: a risk factor for elder mistreatment. Journal of the American Geriatrics Society 55:1831–1835. Dykstra, P.A. 2009 Older adult loneliness: myths and realities. European Journal of Ageing 6:91–100. Ekmekci, F. 2010 Turkish “politics of intentions” as a pathological case: Low social trust in Turkey and its political consequences. International Journal of Human Sciences. 7(2):234. Fassaert, T., De Wit, M.A.S., Tuinebreijer, W.C.,. Knipscheer, J.W., Verhoeff, A.P., Beekman, A.T.F. & Dekker, J. 2011 Acculturation and Psychological Distress Among Non-‐Western Muslim Migrants – a Population-‐ Based Survey. International Journal of Social Psychiatry 57:132. Fischer & Philips 1982 In Loneliness: A sourcebook of current theory research and therapy. Peplau, A., Perlman, D. eds. New York: Wiley. P.2. Fokkema, T. & Naderi, R. 2013 Differences in late-‐life loneliness: a comparison between Turkish and native-‐born older adults in Germany. European Journal on Ageing 10(4): 289-‐300. Ford, C.L. & Harawa, N.T. 2010 A new conceptualization of ethnicity for social epidemiologic and health equity research. Social Science and Medicine 71:251-‐258. Geest, S., van der 2004 “They don’t come to listen”: The experience of loneliness among older people in Kwahu Ghana. Journal of Cross-‐Cultural Gerontology 19:77-‐96. Gemeente Amsterdam 2010 Vermijd de woorden autochtoon en allochtoon in officiële publicaties van de gemeente Amsterdam. Initiatief voorstel. Gemeente Amsterdam. GGD Amsterdam 2004 Gezond zijn en gezond leven in Amsterdam. Gezondheidsmonitor. Amsterdam: GGD Amsterdam. GGD Amsterdam 2008 Zo gezond is Amsterdam! Gezondheidsmonitor. Amsterdam: GGD Amsterdam. GGD Amsterdam 2013 Amsterdam Gezond en Wel!? Gezondheidsmonitor. Amsterdam: GGD Amsterdam. GGD Amsterdam 2014 Sociale Kaart Amsterdam. http://www.socialekaart.amsterdam.nl, accessed 26 juni 2014. GGD Haaglanden 2010 Haagse Gezondheidsmonitor. Den Haag: GGD Haaglanden. GGD Utrecht 2010 Volksgezondheidsmonitor. Utrecht. Utrecht: GGD Utrecht. Ghorashi, H. 2009 Antropologen en het multiculturele debat. In Antropologen in een zee van verhalen. T. Sunier ed. Pp. 45-‐57. Amsteradm: Aksant. Glas, G., 2008 Leegte als betekenis en als concept. Tijdschrift voor Psychotherapie 34 (6): 408-‐421. Green, J. & Thorogood, N. 2004 Qualitative Methods for Health Research. London: SAGE publications Ltd. Grygiel, P., Humenny, G., Rebisz, S., Switaj, P. & Sikorska, J. 2012 Validating the Polish Adaptation of the 11-‐item De Jong Gierveld Loneliness Scale. European Journal of Psychological Assessment 29(2):129-‐139. Hamid, J. & Smits, A. 2002 Tijd dat wij uw klanten worden. Utrecht: Multicultureel Instituut Utrecht, Schakels. Heelsum, A.J., van 1997 De etnisch culturele positie van de tweede generatie Surinamers. Amsterdam: Het Spinhuis. Hooghiemstra, B.T.J. & Niphuis-‐Nell, M. 2001 Sociale atlas van de vrouw: Deel 3 Allochtone vrouwen. Den Haag : VUGA. Huijnk, W., Gijsberts, M. & Dagevos, J. 2014 Jaarrapport integratie 2013: Participatie van migranten op de arbeidsmarkt. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Iecovich, E. 2013 Psychometric Properties of the Hebrew Version of the de Jong Gierveld Loneliness Scale. Educational Gerontology 39:12-‐27.
63
Ip, D., Wai Lui, C., & Hong Chui, W. 2007 Veiled entrapment: A study of social isolation of older Chinese migrants in Brisbane, Queensland. Cambridge: Cambridge University Press. Johnson, A.G. 2000 The Blackwell Dictionary of Sociology: A User’s Guide to Sociological Language. Malden, MA: Blackwell Publishers. Ethnicity Pp. 109-‐110. Jókövi, E.M. 2000 Vrijetijdsbesteding van allochtonen en autochtonen in de openbare ruimte: Een onderzoek naar de relatie met sociaal-‐economische en etnisch-‐culturele kenmerken. Wageningen: Alterra, Research Instituut voor de Groene Ruimte. Jong Gierveld, J., de & Kamphuis, F.H. 1985 The development of a Rasch-‐type loneliness-‐scale. Applied Psychological Measurement 9: 289-‐ 299. Jong Gierveld, J., de & van Tilburg, T. 1995 Social relationships, integration and loneliness 155-‐172 in living arrangements and social networks of older adults. Eds. Kees P.M. Knipscheer, J . de Jong Gierveld, T.G. van Tilburg en P.A. Dykstra. Amsterdam: Vrije Universiteit Press. Jong Gierveld, J., de & van Tilburg, T. G. 1999 Manual of the loneliness scale. Vrije Universiteit Amsterdam, Department of Social Research Methodology. Vrije Universiteit Amsterdam, Amsterdam (updated version 18.01.02) (1999). Jong Gierveld J., de, van Tilburg, T. & Dykstra P.A. 2006 Loneliness and social isolation. In The Cambridge handbook of personal relationships. Vangelisti, A. en Perlman, D. eds. Cambridge: Cambridge University Press. Jylhä, M., Jokela, J. 1990 Individual experiences as cultural: A Cross-‐cultural Study on Loneliness among the Elderly. Ageing and Society 10:295-‐315. Kahn, R. L. 1994 Social support, content, causes and consequences. In Aging and quality of life. R. P. Abeles, H. C. Gift, & M. G. Ory, eds. Pp. 163–184. New York: Springer. Keij, I. 2000 Hoe doet het CBS dat nou? Standaarddefinitie allochtonen Index: Feiten en Cijfers over onze Samenleving 10: 24-‐25. Luanaigh, C. Ó., & Lawlor, B. A. 2008 Loneliness and the health of older people. International Journal of Geriatric Psychiatry 23(12):1213-‐1221. Ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport 2012 Eenzaamheid [kamerbrief 30 Oktober]. Den Haag: VWS. Molleman, H. 2004 Het minderhedenbeleid in historisch perspectief: leren van gemaakte fouten. Kleur bekennen: Integratiebeleid, denkstijlen en Bestuurstijlen. 37-‐50. Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ) 2001 Gesprekken zonder grenzen. Communiceren met patiënten van Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en Antilliaanse afkomst. Woerden: Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie. Ncayiyana, D.J. 2007 Racial profiling in medical research: What are we measuring? South African Medical Journal. 97(12):1225-‐1226. Netherlands Kinship Panel Study 2006 Steun aan ouderen: een taak voor de kinderen? Percepties van autochtone en allochtone ouderen. Geron, 8(1): 29. Peplau, A., Perlman, D. Eds. 1982 Loneliness: A sourcebook of current theory research and therapy. New York: Wiley. Pinquart, M. 2003 Loneliness in Married, Widowed, Divorced and Never-‐Married Older Adults. Journal of Social and Personal Relationships 20:31-‐54. Pinquart, M. & Sörensen, S. 2001 Influences on Loneliness in Older Adults: A Meta-‐ Analysis. Basic and Applied Social Psychology 23(4):245-‐266. Ponizovsky, A.M. & Ritsner, M. S.
64
2004 Patterns of Loneliness in an Immigrant Population. Comprehensive Psychiatry 45(5): 408-‐414. Reniers, G. 1999 On the history and selectivity of Turkish and Moroccan migration to Belgium. International Migration 37(4): 679-‐713. RMO 2012 Tussen afkomst en toekomst: Etnische categorisering door de overhead. Advies mei 2012. Den Haag: RMO. Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling. Rokach, A. & Bacanli, H. 2001 Perceived causes of loneliness: a cross-‐cultural comparison. Social behavior and personality 29(2):169-‐182. Rubenstein, C., & Shaver, P. 1982 The experience of loneliness. In Loneliness. A sourcebook of current theory, research and therapy L. A. Peplau & D. Perlman, eds. Pp. 206–223. New York: Wiley. Sansone, L. 1999 Small Places, Large Migrations: Notes on the Specificity of the Population of Surinamese and Antillean Origin in the Netherlands. Review 22(4):471-‐501. Sawir, E., Marginson, S., Deumert, A., Nyland, C. & Ramia, G. 2008 Loneliness and international students: an Australian study. Journal of Studies in International Education 12:148–180. Schellingerhout, R. 2004 Gezondheid en welzijn van allochtone ouderen. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Schinkel, W., & van Houdt, F. 2010 The double helix of cultural assimilationism and neo-‐liberalism: citizenship in contemporary governmentality. The British Journal of Sociology 61(4): 696-‐715. Sharma, R. 2012 The Relationship Between Loneliness, Ethnic Identity, and Dimensions of Membership Across First, Second, and Third Generation Americans. Colonial Academic Alliance Undergraduate Research Journal 3. Staden, C.W., van & Coetzee, K. 2010 Conceptual Relations between loneliness and culture. Current Opinion in Psychiatry 23:524-‐529. Stronks, K., Snijder, M.B., Peters, R.J.G., Prins, M., Schene, A.H. & Zwinderman, A.H. 2013 Unravelling the impact of ethnicity on health in Europe: the HELIUS study. BMC Public Health 13:402. Tak Yu Leung, G., de Jong Gierveld, J. en Chiu Wa Lam, L. 2008 Validation of the Chinese translation of the 6-‐item De Jong Gierveld Loneliness Scale in elderly Chinese. International Psychogeriatrics 20(6):1262-‐1272. Theeke, L., Goins, R. T., Moore, J. & Campbell, H. 2012 Loneliness, Depression, Social Support, and Quality of Life in Older Chronically Ill Appalachians. The Journal of Psychology146(1):155-‐171. Thurston, R. C. & Kubzansky, L. D. 2009 Women, loneliness, and incident coronary heart disease. Psychosomatic medicine 71(8): 836. Tilburg, T., van & de Leeuw, E. 1991 Stability of Scale quality under various data collection procedures: a mode comparison on the ‘de Jong-‐Gierveld Loneliness Scale*. International Journal of Public Opinion Research 3(1):69-‐85. Tilburg, T., van, de Jong-‐Gierveld, J., Lecchini, L. & Marsiglia, D. 1998 Social Integration and Loneliness: A Comparative Study among Older Adults in the Netherlands and Tuscany, Italy. Journal of Social and Personal Relationships 15: 740-‐756. Tilburg, T., van, Havens, B. & de Jong Gierveld, J. 2004 Loneliness among older adults in the Netherlands, Italy, and Canada: A multifaceted comparison. Canadian Journal on Ageing 23:169-‐180. Treas, J. & Mazumdar, S. 2002 Older people in America’s immigrant families: dilemmas of dependence, integration, and isolation. Journal of Aging Studies 16:243–258. Trouw 2013 De eenzame Turk. Trouw, 8 oktober. Tubergen, F. van & Kalmijn, M. 2009 Language Proficiency and Usage Among Immigrants in the Netherlands: Incentives or Opportunities? European Sociological Review 25(2):169–182. Uysal-‐Bozkir, Ö., Parlevliet, J.L. & de Rooij, S.E.
65
2012 Insufficient cross-‐cultural adpatations and psychometric properties for many translated health assessment scales: A systematic review. Journal of Clinical Epidemiology 66:608-‐618. Verhoeven, I. & Tonkens, E. 2013 Talking Active Citizenship: Framing Welfare State Reform in England and the Netherlands. Social Policy and Society, 12(3): 415-‐426. Vermeulen, H. 2002 Cultuur en ongelijkheid: De relatie tussen de 'eigen cultuur' van immigrantengroepen en de ontwikkeling van hun maatschappelijke positie. In Nederland multicultureel en pluriform? Een aantal conceptuele studies. J. Lucassen and A.D. Ruijter, eds. Pp. 7-‐46. Amsterdam: Aksant. Vertovec, S. 2007 Super-‐Diversity and its Implications. Ethnic and Racial Studies 30(6):1024-‐1054. Vertovec, S. 2011 “Diversity” and the Social Imaginary. European Journal of Sociology 53(3): 287-‐312. Victor, C.R., Burholt, V. & Martin, W. 2012 Loneliness and Ethnic Minority Elders in Great Britain: An Exploratory Study. Journal of cross Cultural Gerontology 27:65–78. Vijver, F.J.R. van de & Poortinga, Y.P. 1997 Towards an integrated analysis of bias in cross-‐cultural assessment. European Journal of Psychological Assessment 13(1):29. Weiss, R.S. 1973 Loneliness: The Experience of Emotional and Social Isolation. Cambridge MA: The MIT Press. Wimmer, A. 2009 Herder's Heritage and the Boundary-‐Making Approach: Studying Ethnicity in Immigrant Societies. Sociological Theory 27(3): 244-‐270. Yanow, D. & van der Haar, M. 2012 People out of place: allochthony and autochthony in the Netherlands' identity discourse— metaphors and categories in action. Journal of International Relations and Development 16(2): 227-‐ 261. Yuval-‐Davis, N. 2006 Intersectionality and feminist politics. European Journal of Women's Studies 13(3): 193-‐209.
66
Appendix Topic list focusgroep discussies eenzaamheid in verschillende groepen. Demografische gegevens groep: - Sekse - Leeftijd en jaar van migratie - Land van herkomst - Opleidingsniveau - Thuissituatie (getrouwd/inwonende kinderen)? Inleiding • Welkom en bedankt voor medewerking. • Voorstellen (Marieke, student antropologie/onderzoek stagiaire GGD) • Onderzoek: Dit onderzoek gaat over eenzaamheid in verschillende groepen in Amsterdam. Eenzaamheid komt voor in elke cultuur. Er is uit een onderzoek van de GGD gebleken dat er wel verschillen zijn in de eenzaamheid van de groepen. Vooral in de Turkse groep leek eenzaamheid bijvoorbeeld erg hoog te zijn. Het doel van mijn afstudeeronderzoek is te onderzoeken of dat klopt en te begrijpen waarom. • Ik wil graag jullie hulp, omdat ik probeer te begrijpen wat eenzaamheid is en hoe het komt dat mensen eenzaam zijn. Door met jullie daarover te praten hoop ik dat beter te begrijpen. Om te ontdekken of iemand eenzaam is wordt er vaak gebruik gemaakt van een bepaalde vragenlijst. Die heb ik bij me. Ik zou graag met jullie kijken naar de vragenlijst en horen wat jullie van de vragen denken. Ik hoop dat jullie met jullie ervaring en kennis over de groep en het leven hier in Amsterdam aan mij kunnen vertellen wat er voor zorgt dat mensen eenzaam zijn. • Indeling: o Eerst is het denk ik goed om te bespreken wat eenzaamheid eigenlijk is, wat het voor ons betekend. o Dan wil ik kijken naar de vragenlijst over eenzaamheid. We kunnen bespreken of de vragen inderdaad over eenzaamheid gaan en hoe eenzame mensen op die vragen kunnen antwoorden. o En ik zou graag van jullie horen of er speciale dingen zijn in het leven van de Turkse groep in Nederland waardoor eenzaamheid een groot probleem zou kunnen zijn. • Belangrijk: o Reageren op de vragen en op elkaar. o Er bestaan geen goede of foute antwoorden. o Ik hoor graag uw eigen mening en ervaring en het kan dus zijn dat er tegengestelde meningen zijn, u hoeft het niet eens te worden. o Dit onderzoek gaat over eenzaamheid, maar we hebben het niet zozeer over eenzaamheid in uw persoonlijk leven. Misschien kent u andere mensen die eenzaam zijn, of kunt u zich voorstellen hoe het is. • Opname en Vertrouwelijkheid • Duur en pauze • Vragen? Voorstelrondje Naam/leeftijd/leeftijd van migratie
67
Deel 1: Eenzaamheid Ik wil het nu eerst graag met jullie hebben over wat eenzaamheid is, zodat we allemaal hetzelfde bedoelen als we daarover praten. - Let erop dat eenzaamheid en sociaal isolement goed worden onderscheiden. Sleutelvragen 1. Wat is eenzaamheid? 2. Wanneer zou u iemand eenzaam noemen? 3. Waar merkt u aan dat iemand eenzaam is? Samenvatten antwoorden deel 1. Heb ik dit zo goed samengevat? Deel 2: Vragen DJGLS In veel onderzoek naar eenzaamheid wordt gebruik gemaakt van een vragenlijst om erachter te komen of iemand eenzaam is of niet. Deze vragenlijst wil ik nu met jullie bekijken en per vraag kort bespreken. [Gebruik Turkse vertaling] - Let tijdens het bespreken op cultuurspecifieke aspecten die worden genoemd, waar nodig bevraag die apart in deel 3. - Stel per vraag vragen als: Wat betekend dat?/Wat zou hierop geantwoord kunnen worden?/Wie wordt er bedoeld? Probe vragen (Om de groep aan te moedigen om verder te praten, verduidelijking vragen, etc.) Kunt u daar iets meer over vertellen? Kunt u een specifiek voorbeeld geven? Is dat een kenmerk van de … groep? 1. Er is altijd wel iemand in mijn omgeving bij wie ik met mijn dagelijkse probleempjes terecht kan (s). 2. Ik mis een echt goede vriend of vriendin (e). 3. Ik ervaar een leegte om mij heen (e). 4 Er zijn genoeg mensen op wie ik in geval van narigheid kan terugvallen (s). 5. Ik mis gezelligheid om mij heen (e). 6. Ik vind mijn kring van kennissen te beperkt (e). 7. Ik heb veel mensen op wie ik volledig kan vertrouwen (s). 8. Er zijn voldoende mensen met wie ik me nauw verbonden voel (s). 9. Ik mis mensen om mij heen (e). 10. Vaak voel ik me in de steek gelaten (e). 11. Wanneer ik daar behoefte aan heb, kan ik altijd bij mijn vrienden terecht (s) (s)=sociale eenzaamheid; (e)=emotionele eenzaamheid. Evaluerende vragen: 1. Wat vinden jullie van de vragen? 2. Zouden jullie deze vragen stellen om erachter te komen of iemand eenzaam is? 3. Zijn er dingen die missen, of die niet kloppen? Kort samenvatten. Heb ik dit zo goed samengevat? Deel 3: Eenzaamheid specifieke groep
68
Nu wil ik het graag hebben over eenzaamheid in de Turkse groep. Denkt u dat er veel eenzaamheid is? - Vraag hier door op onderwerpen aan bod gekomen in deel 2, of bevraag nieuwe onderwerpen uit de lijst met probe thema’s. 1. Wat zou ervoor zorgen dat Turkse mensen in Amsterdam eenzaam zijn? Probe thema’s Uit andere onderzoeken bleek dat … voor sommige mensen heel veel eenzaamheid gaf. Van andere groepen hoor ik dat … speelt. Speelt voor u … ook een rol? Kunt u daar iets meer over vertellen? • • • • •
•
• •
Familiestructuur/Contact met familie/Verantwoording familie om zorg te dragen/Zorg vragen buiten de familie (taboe?) Sociale contacten buiten de familie/ Sociale contacten binnen/buiten de Turkse groep Diversiteit en verbondenheid binnen de Turkse groep: verschillen in plaats/streek van herkomst. Effecten van migratie geschiedenis op eenzaamheid: o Taalproblemen, o Verschillen in culturele en sociale normen tussen thuis en gastland, o Verschillen in culturele en sociale normen tussen eerste en tweede generatie, o heimwee en gemis van familie en vrienden in het thuisland, o het ‘retun-or-stay dilemma’. Acculturatie stress: De stress die wordt ervaren als onderdeel van het veranderingsproces dat ontstaat wanneer twee etnische groepen in voortdurend contact komen. Social defeat experience: stress van het gevoel een buitenstaander te zijn. Mate van behoudt van eigen cultuur/etnische identiteit (kennis en deelname aan etnische cultuur)
Samenvatten antwoorden deel 3. Heb ik dit zo goed samengevat? Afrondende vragen Heeft u nog iets belangrijks gemist tijdens de groepsdiscussie van vandaag of wilt u nog graag iets kwijt? Heeft u nog tips? Bedankt voor uw medewerking! De komende tijd ga ik nog meer groepsgesprekken houden met mensen van verschillende groepen om zo nog meer te weten te komen over verschillen in eenzaamheid. Van deze gesprekken zal ik een rapport schrijven met belangrijke bevindingen. Dit rapport zal de basis vormen voor mijn afstudeerscriptie en de resultaten worden ook aan de GGD gepresenteerd. Mocht u de resultaten ook willen weten dan kan ik die via de groepsbegeleider aan u doorgeven.
69
