13‐4‐2014
Tijd van regenten en vorsten 1600‐1700 Onderzoeksvraag:
6.2 Wie heeft de macht? Dit deel van 6.2 hoort bij de HC “De republiek”
Wie hadden in de Republiek, in Frankrijk en in Engeland de politieke macht?
Kenmerkende aspect: • Het streven van vorsten naar absolute macht. • De bijzondere plaats in staatskundig opzicht en de bloei in economische en cultureel opzicht van de Nederlandse republiek. Opstand o.a. voortgekomen uit een afkeer van de politiek van centralisatie van Filips II. Opstandige gewesten en steden wilden autonomie behouden (particularisme) , dit was goed te herkennen in de staatsinrichting van de Republiek der Zeven Verenigden Provinciën = soort statenbond = bond van 7 zelfstandige gewesten (provinciën) elk gewest regelde zijn eigen zaken in de Gewestelijke Staten Samenwerking in de Staten Generaal bij: •
de buitenlandse politiek, defensie en daarmee verbonden financiën.
•
het bestuur van de Generaliteitslanden (b.v. veroverde gebieden Brabant en Zeeuws‐Vlaanderen) De belangrijkste mannen in de Republiek waren de raadspensionaris en de stadhouder.
Tijd van regenten en vorsten 1600‐1700 Onderzoeksvraag:
6.2 Wie heeft de macht?
Wie hadden in de Republiek, in Frankrijk en in Engeland de politieke macht?
Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
De Staten‐Generaal • Ieder gewest stuurde vertegenwoordigers naar de Staten‐Generaal in Den Haag • Besluiten waren alleen mogelijk als iedereen het ermee eens was. • Maar in praktijk was de stem van het gewest Holland vaak doorslaggevend.
1
13‐4‐2014
Tijd van regenten en vorsten 1600‐1700
6.2 Wie heeft de macht?
Een aantal raadspensionarissen van het gewest Holland tijdens de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden:
1586‐1619 Johan van Oldenbarnevelt Onthoofd na conflict met stadhouder Maurits
1629‐1631, 1636‐1651 Jacob Cats Was ook dichter ‘vadertje Cats’
1653‐1672 Johan de Witt vermoord door prinsgezinden
De raadspensionaris • Raadpensionaris (ook geschreven als raadspensionaris) was de titel van de belangrijkste ambtenaar en rechtskundig adviseur van de staten van zowel het gewest Holland als het gewest Zeeland. • De raadpensionaris, tot 1617 landsadvocaat genaamd, leidde de afvaardiging van de staten van Holland naar de Staten‐ Generaal. • Omdat de gewesten Holland en Zeeland meer dan de helft van de belastingen betaalden fungeerde deze raadpensionaris in wezen vaak als de hoogste bestuurder van de gehele Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Vergelijkbaar met de huidige minister president en minister van buitenlandse zaken.
2
13‐4‐2014
Tijd van regenten en vorsten 1600‐1700
6.2 Wie heeft de macht?
Een aantal stadhouders in dienst van de Staten‐Generaal
1620‐1625: Maurits van Nassau
1640‐1647: Frederik Hendrik van Oranje
1647‐1650: Willem II van Oranje
1696‐1702: Willem III van Oranje
1722‐1751: Willem IV van Oranje‐Nassau
1751‐1795: Willem V van Oranje‐Nassau
De Stadhouder • Oorspronkelijk was de stadhouder een edelman die namens de landsheer bij diens afwezigheid in één of meerdere gewesten voor hem het gezag uitoefende. • Met het Plakkaat van Verlatinghe in 1581 werd de landsheer afgezworen. Daardoor was de functie in feite overbodig geworden. Toch werd besloten hem in ere te houden. De reden was dat men de belangrijkste aanvoerders van de opstand, onder wie Willem van Oranje, een hoofdfunctie in de uitvoerende macht wilde geven, zonder ze tot landheer te laten uitgroeien. • In de gewesten maar ook vaak in De Republiek oefende de stadhouder de hoogste militaire functies uit: als kapitein‐generaal van het leger en admiraal‐generaal van de vloot. De stadhouders voeren nooit mee met de vloot, maar als admiraal‐generaal waren ze wel opperbevelhebber. Officieren tot een bepaalde rang werden door hen benoemd.
Tijd van regenten en vorsten 1600‐1700
6.2 Wie heeft de macht?
Staten‐ Generaal bestaat uit afgevaardigden van de gewesten Regelde; • Buitenlandse politiek • Defensie • Bestuur Generaliteitslanden
sturen
leden van het huis van Oranje‐Nassau, meestal waren er twee stadhouders
Gewestelijke Staten
sturen Platteland geleid door de adel
bestaat uit afgevaardigden van de adel / steden (regenten) regelden: • eigen bestuur provincie • eigen rechtspraak • eigen belastingen • kerkelijke zaken
benoemt
hoogste bestuursambtenaar van de Staten van Holland
benoemt
Raadspensionaris (ook landsadvocaat genoemd)
Stadhouders Legeraanvoerders & voorzitters Gewestelijk Staten
sturen Steden geleid door de Burgemeester en het vroedschap (gemeenteraad) hierin zaten de regenten (bestuurders, rijke burgers)
3
13‐4‐2014
Tijd van regenten en vorsten 1600‐1700
6.2 Wie heeft de macht?
Het machtsconflict tussen de raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt en de stadhouder Maurits Raadpensionaris van het gewest Holland
Opperbevelhebber van het leger
Beslist over financiën en militaire acties
Verweet Oldenbarnevelt roekeloos gedrag bij gedwongen aanval op Duinkerken (Slag bij Nieuwpoort, 1600)
Beschermen zeehandel was het belangrijkste, wilde minder geld uitgeven aan landleger.
Bezuinigen op het leger zou de positie van de stadhouder verzwakken.
Voorstander wapenstilstand met Spanje dit was immers gunstig voor de handel en financiën. (12‐jarig bestand 1609‐1621)
Verdere aantasting macht van stadhouder dus voorstander van hervatting van de strijd tegen Spanje. Spanje was in zijn ogen toen op z’n zwakst en hij wilde het verslaan.
Kiest voor de religieuze stroming van Arminius
Kiest voor de religieuze stroming van Gomarus
Conflict
Johan van Oldenbarnevelt
Maurits van Nassau
Tijd van regenten en vorsten 1600‐1700
6.2 Wie heeft de macht?
Arminius leider van de Remonstranten of rekkelijken.
Gomarus leider van de Contra‐remonstranten of preciezen
Nadruk op tolerantie; zo hadden ze een vrijere opvatting over de interpretatie van de bijbel en geloofden niet in predestinatie.
De mens heeft geen invloed op zijn eeuwige bestemming (predestinatie), calvinisme moest tot in de uiterste consequentie in samenleving worden doorgevoerd.
Johan van Oldenbarnevelt kiest voor tolerantie en dus voor Arminius
Maurits, kiest voor Gomarus. Hij is voor een calvinistische eenheidskerk. Voor hem gold Cuius regio, eius religio de bestuurder bepaalt ’s lands godsdienst.
Aanhangers werden ook wel staatsgezinden genoemd. Voorstanders van de republiek en de macht van de regenten.
Aanhangers werden ook wel prinsgezinden (orangisten) genoemd. Steunden de zoon van Willem van Oranje, Maurits in zijn aanspraken op een Nederlandse troon of stadhouderschap.
Medestanders met name onder de rijke burgers / regenten.
Medestanders met name onder het gewone volk de 'kleyne luyden’.
Conflict
Johan van Oldenbarnevelt
Maurits van Nassau
4
13‐4‐2014
Tijd van regenten en vorsten 1600‐1700
6.2 Wie heeft de macht?
Het machtsconflict tussen de raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt en de stadhouder Maurits Johan van Oldenbarnevelt
Maurits
Van Oldenbarnevelt werd bang voor een staatsgreep van Maurits. Om macht Maurits te beperken kwam hij met de ‘Scherpe Resolutie’ : Hollandse steden mochten zelf soldaten in dienst nemen om opstandjes (van b.v. contraremonstranten) aan te kunnen pakken. De Staatse troepen (leger van de Staten Generaal o.l.v. Maurits) moesten in het gewest Holland voortaan de lokale stadsbestuurders gehoorzamen.
Zag deze ‘Scherpe Resolutie’ als een ondermijning van zijn gezag als de opperbevelhebber van het Staatse leger en als middel om de contraremonstranten aan te pakken. Dit was voor Maurits niet acceptabel en hij pleegde daarna inderdaad een staatsgreep.
Conflict
Johan van Oldenbarnevelt
Maurits van Nassau
Tijd van regenten en vorsten 1600‐1700
6.2 Wie heeft de macht?
Het machtsconflict tussen de raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt en de stadhouder Maurits Johan van Oldenbarnevelt
Maurits
Gearresteerd en na een schijnproces ter dood veroordeeld (1619)
Hervatte de strijd met Spanje vanaf 1621.
5
13‐4‐2014
Tijd van regenten en vorsten 1600‐1700
6.2 Wie heeft de macht? Historische bron een gedicht van Vondel. Vraag, was Vondel staats‐ of prinsgezind?
Tijd van regenten en vorsten 1600‐1700
6.2 Wie heeft de macht?
Historische bron, een prent. Vraag: was de tekenaar staats‐ of prinsgezind?
De oorlog tegen Spanje kostte de staat handenvol geld en belemmerde de handel. Maurits was tegen een wapenstilstand omdat het Spaanse leger danig verzwakt was. Door Maurits werd een wapenstilstand met het katholieke Spanje wantrouwend bekeken. Maurits zou in de wapenstilstand een list van de vijand vermoeden om het katholieke geloof terug te brengen.
Van Van Oldenbarnevelt en zijn medestanders staan links vooraan bij een jezuïet (katholiek). In het midden probeert een als monnik vermomde Oldenbarnevelt en zijn medestanders staan links vooraan bij een jezuïet (katholiek). In het midden probeert een als monnik vermomde duivel, de Nederlandse Leeuw en Belgica duivel, de Nederlandse Leeuw en Belgica in de Hollandse Tuin met een olijftak tot vrede te verleiden. Rechtsboven schudt Maurits aan de in de Hollandse Tuin met een olijftak tot vrede te verleiden. Rechtsboven schudt Maurits aan de grote zeef genaamd 'Hooch grote zeef genaamd 'Hooch Nodich'. In de lucht verdrijft Tijd de furiën Twist, Bedrog en Geweld. Nodich'. In de lucht verdrijft Tijd de furiën Twist, Bedrog en Geweld.
6
