Van 2012… We kijken vooruit om te anticiperen op verandering. Verandering leidt tot onzekerheid en onzekerheid biedt kansen. Als de wereld voorspelbaar was, zou handelen zinloos zijn. In deze publicatie richten we ons op drie gebieden waar de komende tien jaar structurele veranderingen zullen plaatsvinden: recht, zorg en werk. We kijken vooruit in negen interviews met vernieuwende denkers in hun vakgebied. Hun ideeën dagen ons uit om keuzes te maken en in actie te komen.
Recht Het rechtssysteem staat onder druk. Volgens Oscar Hammerstein dreigt de rechtbank een casino te worden. ‘Redelijkheid en billijkheid’ maken de rechtspraak gevoelig voor politieke opvattingen en de tijdgeest. Max Kommer wijst op het feit dat grote bedrijven rechtzaken gebruiken als pressiemiddel voor hun concurrenten. Hij vreest dat een instrumenteel gebruik van het recht het vertrouwen in het recht ondermijnt. Dimitri Tokmetzis geeft zijn visies op het recht in de virtuele wereld. Wie is eigenaar van al die data?
Zorg Nederlanders besteden in 2022 meer dan een kwart van hun inkomen aan zorg. Volgens Hans Hofstra is kostenbesparing het belangrijkste motief voor innovatie. Als het aan hem ligt houden we zelf onze gezondheid in de gaten en worden medische ingrepen steeds specifieker en preciezer. Misschien kunnen we onze organen zelfs leren zichzelf te herstellen. Annemieke Goris laat zien hoe zorg in 2022 grotendeels is gepersonaliseerd. Dat maakt preventie en behandeling op maat mogelijk. Maar hoe organiseer je een zorgverzekering als niemand dezelfde behandeling krijgt? Jan Staman ziet een belangrijke rol voor preventie, als antwoord op de uiteenlopende levensverwachting tussen hoog- en laagopgeleiden.
Werk Wat voor werk doen we in de toekomst en hoe doen we dat? Volgens Kim Spinder draait het om flexibiliteit. Dus kleine kantoorgebouwen met ontmoetingsplekken en tijdelijke arbeidsrelaties. Daarbij wil de nieuwe generatie werknemers waardegedreven werken. Joost van Genabeek legt uit dat innovatie gericht is op het verhogen van productiviteit. Dat is onontkoombaar gezien de vergrijzing. Tjeu Verheijen ziet geen toekomst in thuiswerken. Hij laat zien hoe Vodafone omgaat met ‘het nieuwe werken’.
Oscar Hammerstein is advocaat en oprichter van Hammerstein Advocaten Vroeger was de uitspraak van de rechter bij aanvang van het proces met redelijke zekerheid te voorspellen. De rechtspraak was gebaseerd op regels en jurisprudentie. Eigen interpretatie van de rechter speelde een marginale rol. Tegenwoordig speelt de eigen interpretatie van de rechter een veel grotere rol. Rechters houden bij hun vonnis rekening met “redelijkheid en billijkheid”. Ze zetten de wet opzij met als reden: “zo kan de wetgever het niet bedoeld hebben.” Wat men redelijk en billijk acht, komt voort uit de tijdsgeest. Rechtspraak krijgt dus een politieke invulling. Dit zorgt voor onvoorspelbaarheid in de rechtspraak: de rechtbank is in feite een casino geworden. Net als bij een casino kan het lonene om een gokje wagen. Dat maakt
tien jaar minder complex. Burgers, bedrijven en overheden stapten de afgelopen 10 jaar vaker naar de rechtbank om geschillen te beslechten. Daarmee nam de vraag naar advocaten toe. Tegenwoordig zijn er in Amsterdam evenveel advocaten als dertig jaar geleden in heel Nederland. De prijs van advocaten steeg gaandeweg. Grote kantoren met dure lobby’s op A-locaties zorgen voor hoge overheadkosten. Winst maken staat voorop. Jonge advocaten moeten zoveel mogelijk uren draaien, zodat de oude advocaten zo jong en gefortuneerd mogelijk met pensioen kunnen. Advocaten worden daarmee onbetaalbaar. Zo ziet Jan Modaal zijn kans op eerlijke rechtspraak verkleinen. Het hoge prijsniveau en de toplocaties behoren in 2022 tot het verleden. Het komende decennium vallen de grote advocaten5
recht
bijvoorbeeld hoger beroep een aantrekkelijke optie. De kans bestaat dat een hogere rechter op basis van dezelfde regels tot een ander oordeel komt. De waarde van regels is hiermee aan inflatie onderhevig. De wisselende interpretatie van regels leidt tot onzekerheid. Politici proberen deze onzekerheid weg te nemen en door het maken van nieuwe regels. Door al die regels is de Nederlandse rechtspraak nodeloos complex geworden, terwijl de essentie zo simpel is. De basisregel van het recht blijft de gulden regel: “Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook een ander niet”. De komende jaren zullen veel overbodige regels worden geschrapt. Als reactie op de nu heersende chaos zal de politiek zich richten op de handhaving van bestaande regels, in plaats van het verzinnen van nieuwe regels. Daarmee is het recht over
kantoren uiteen. In 2022 zijn er vooral kleine, betaalbare advocatenkantoren van rond de vijf medewerkers. Advocaten vragen een lager uurtarief omdat dure overhead is komen te vervallen. De overheadkosten voor advocaten nemen sterk af door het gebruik van ICT. Digitale zittingen zijn in 2022 een bekend fenomeen. Waarom zou je ergens naar toe reizen als het via het scherm even gemakkelijk gaat? De advocaat van 2022 is lager opgeleid. Het merendeel van de nieuwe advocaten heeft een HBO-opleiding afgerond. Dit betekent dat de deskundigheid van advocaten lager zal zijn; de grotere gedachten over hoe het recht tot stand komt, ontbreken. Advocatuur wordt meer een uitvoerend beroep.
6
Een tweedeling ontstaat tussen de oude advocaten die in een bibliotheek met wetboeken hun informatie zoeken, en de “Googlejuristen” die hun informatie op het Internet zoeken.
Dimitri Tokmetzis is hoofdredacteur van Sargasso
Volgens CEO van Google Eric Schmidt produceren we tegenwoordig in twee dagen meer informatie dan in de hele menselijke geschiedenis tot en met 2003. Persoonsinformatie is daar een groot deel van. Facebook, Twitter, Google, telefoonproviders en andere bedrijven hebben enorme databases met informatie over ons gedrag. Van wie is al die informatie? En wat betekent privacy nog? Er zijn drie scenario’s denkbaar. In het eerste scenario zijn gegevens het betaalmiddel op internet. Net als nu krijgen gebruikers toegang tot diensten op internet. Ze ‘betalen’ daarvoor door het beschikbaar stellen van informatie over hun voorkeuren en gedrag. Deze informatie is veel geld waard voor bijvoorbeeld verzekeraars en adverteerders. Doordat er steeds meer informatie over individuen beschikbaar is, kunnen bedrijven gebruik ma-
matie om geld te verdienen. In plaats van een gratis Gmail-account, nemen gebruikers een betaalabonnement. In ruil voor de betaling is Google zuinig op de data. Privacy krijgt in dit scenario een nieuwe betekenis, maar blijft bestaan. Lange tijd dacht ment dat dit scenario onmogelijk was. Toch zijn er signalen dat dit kan gebeuren. Denk aan het succes van Apple’s Appstore. Of aan de New York Times, die sinds kort de eerste online betaalkrant is geworden. Toch liggen in dit scenario´s nog risico´s besloten. Wie garandeert dat commerciële partijen persoonlijke informatie niet stiekem doorverkopen als de winstcijfers onder druk staan? In het derde scenario zijn mensen eigenaar en beheerder van hun eigen data. Ze hebben een overzicht van persoonlijke informatie over hun gedrag en kunnen zelf aangeven wie van 9
recht
ken van profiling. Dat is het behandelen van mensen op basis van hun voorspelde gedrag. Als Google weet dat je een jonge vrijgezelle man bent, krijg je vaker advertenties van datingsites te zien. In Amerika is de zogeheten credit score bepalend voor hoe je wordt behandeld door bedrijven en instanties. Met behulp van deze score bepalen banken of ze je een hypotheek verstrekken en werkgevers of ze je in dienst nemen. Mensen worden dus niet op basis van feitelijk gedrag beoordeeld, maar op basis van statistische waarschijnlijkheden. Dat kan tot onrechtvaardige situaties leiden. In het tweede scenario zijn gebruikers zich bewust van de waarde van de gegevens die ze nu vrij weggeven. Ze betalen liever met geld dan met persoonlijke informatie. Bedrijven zijn niet langer afhankelijk van de doorverkoop van persoonlijke infor-
welke informatie gebruik mag maken. Een gebruiker kan dan zeggen: De Belastingdienst heeft toegang tot mijn inkomensgegevens, net als mijn verzekeraar en verhuurder. Google mag – tegen betaling – beschikken over mijn locatie en Facebook krijgt helemaal niks. De meeste burgers kunnen niet zelf de software en hardware leveren voor dit onafhankelijke scenario. De overheid moet een reguleringskader bieden, waarbinnen de markt oplossingen ontwerpt.
10
Voor individuen kan profiling tot onrechtvaardige situaties leiden, omdat ze beoordeeld worden op basis van statische waarschijnlijkheden en niet op feitelijk gedrag.
Max Kommer is strateeg bij het Ministerie van Veiligheid en Justitie Het rechtssysteem is een voorbeeld van een Thomas theorema. Het Thomas theorema stelt dat situaties die mensen als reëel beschouwen, reëel zijn in hun gevolgen. Omdat mensen denken dat er een werkend rechtssysteem is, lukt het politie en justitie om het recht uit te oefenen. Als iedereen ineens de regels gaat overtreden, is er niets dat hen daarvan weerhoudt. Het is dus van groot belang dat men denkt dat het systeem werkt. Het geloof in het recht neemt af. Door commercialisering van de media is er steeds meer aandacht voor fouten in het rechtssysteem. Waar we ook kijken: er wordt geschreven en gesproken over het falen van het recht. Mensen hebben ook minder respect voor autoriteit. Rechters liggen steeds vaker onder vuur. Er
mogelijkheden: twee dystopieën en een utopie. Het is mogelijk dat het recht blijvend aan belang inboet. Er ontstaat dan een situatie waarin het recht van de sterkste geldt. De dystopie van Hobbes’ ‘state of nature’ – een oorlog van allen tegen allen. In een tweede dystopie krijgt de overheid meer mogelijkheden om het recht te handhaven. Dat is een situatie die vrijwel zeker zal afglijden richting naar excessief en willekeurig gebruik van staatsmacht. De samenleving wordt met het (straf)recht in de hand beschermd, maar de rechtsbescherming van het individu neemt af. Dit is het scenario van de politiestaat. Het utopische scenario begint bij burgers met een sterk rechtvaardigheidsgevoel die ontevreden zijn over de toepassing van het recht en verandering ei13
recht
is bijvoorbeeld vaak kritiek op de strafmaat. Het gevolg is een instrumentalistische kijk op het recht. Zo zien grote bedrijven een gang naar de rechtbank als onderdeel van hun bedrijfsstrategie. Ze voeren geen rechtzaken vanwege de uiteindelijke uitkomst, maar vanwege het trainerende effect van het proces op de concurrent. Ook het slachtofferschap is instrumenteler geworden. Slachtoffers voelen zich in hun recht staan om maximale compensatie te eisen. Vergeving is op de achtergrond geraakt. Dit instrumentalisme ondergraaft het geloof in het recht nog wel het meest. Mensen voelen dat dit niet de bedoeling van het recht kan zijn en verlangen terug naar vroeger. Een weg terug is er echter niet: de trends die het geloof in het recht ondermijnen zijn onomkeerbaar. Voor de toekomst zijn er drie
sen. Burgers en bedrijven krijgen meer mogelijkheden om zelf bij te dragen aan een rechtvaardiger maatschappij. Zonder direct politie of justitie in te schakelen. Stel een zakenrelatie betaalt zijn rekening niet. Waarom moet je dan naar de rechter voordat een deurwaarder kan worden ingeschakeld? Het gevoel dat burgers iets aan onrecht kunnen doen zal het imago van het recht ten goede komen. En daarmee, volgens het Thomas theorema, ook het functioneren ervan.
14
Burgers en bedrijven krijgen meer mogelijkheden om zelf bij te dragen aan een rechtvaardiger maatschappij.
Hans Hofstraat is directeur Healthcare bij Philips Innovatie in de zorg wordt voornamelijk gedreven door kostenbesparingen. Die zijn nodig vanwege de sterk toenemende zorgvraag. De vergrijzing leidt bijvoorbeeld tot een toename in ouderdomsklachten. Dat speelt in China nog veel sterker dan in Europa. Door de éénkindpolitiek zijn er relatief weinig jongeren. Terwijl de zorgvraag stijgt, zijn er minder mensen om de kosten te betalen. Internet verandert het leven van patiënten. Vrijwel iedereen raadpleegt bij klachten eerst het internet. Mensen googlen op hun symptomen en vormen zich een beeld van hun ziekte. Daarmee ontstaan ook online communities rond bepaalde aandoeningen. Via deze netwerken verspreid zich informatie over nieuwe behandelingen en manieren om met ziekte om te gaan.
der bijwerkingen. Betere diagnose betekent ook meer ruimte voor preventie. Mensen die weten dat ze vatbaar zijn voor een ziekte kunnen hun leven zo inrichten dat ze risico’s beperken. En daarmee kosten besparen. Over tien jaar zijn secundaire en tertiaire preventie veel belangrijker geworden. Secundaire preventie is het zo snel mogelijk opsporen van iets onaangenaams om verergering van de toestand te voorkomen. Tertiaire preventie is het trachten te voorkomen dat iets onaangenaams opnieuw voorvalt. Met een goede preventie hebben mensen veel meer controle over hun gezondheid. Dat vermindert het aantal ziekenhuis opnamen drastisch. Ook op gebied van behandeling leiden technologische ontwikkelingen tot kostendaling. In 2022 zijn behandelingen veel preciezer. Nano-technologie maakt de 17
zorg
De relatie tussen arts en patiënt verandert nu al en is in 2022 onherkenbaar. Patiënten hebben meer kennis en zijn mondiger. Philips ondersteunt deze transitie door technieken te ontwikkelen waarmee mensen zonder interventie van een arts zo lang mogelijk hun eigen gezondheid op peil kunnen houden. Over tien jaar is het dankzij technologie mogelijk om snel en goedkoop veel informatie over een patiënt te verkrijgen. Dat maakt de diagnose veel betrouwbaarder. Ter illustratie, in 2022 analyseren nanochips onder de huid continu de eiwitten in het bloed van een patiënt. Deze rijkdom aan informatie zorgt dat artsen het ziektebeeld nauwkeurig in kaart kunnen brengen. Dat maakt behandeling op maat mogelijk. De effectiviteit van behandelingen is daardoor over tien jaar groter dan nu. Bovendien hebben behandeling min-
ontwikkeling van kleinere instrumenten mogelijk. Veel ingrepen kunnen dan via een sleutelgatoperatie worden uitgevoerd. Patiënten herstellen na zo’n operatie veel sneller. Een wildcard voor de toekomst van de zorg vormen de ontwikkelingen in de regeneratieve geneeskunde. Regeneratie betekent dat cellen, weefsels en zelfs organen zichzelf kunnen herstellen en reproduceren. Dit is erg complex, maar de technologische mogelijkheden groeien exponentieel. Daarnaast zijn er veel risico’s aan verbonden, zoals ongecontroleerde celgroei. Maar als het lukt, betekent dit een radicale verandering in de zorg. De gemiddelde levensduur van mensen stijgt en de zorg wordt veel goedkoper.
18
In 2022 analyseren nanochips onder de huid 24/7 eiwitten in het bloed van een patiënt. Deze rijkdom aan informatie zorgt dat we de voorafgaand aan de behandeling de ziekte goed in kaart kunnen brengen
Annemiek Goris is directeur Stichting Toekomstbeeld der Geneeskunde In 2022 zijn geneesmiddelen en medische behandelingen gepersonificeerd. Er zijn pillen ‘op maat’ die de werkzame stoffen van verschillende geneesmiddelen bevatten. Die pillen geven gedurende de hele dag de juiste dosis af. Heel praktisch voor ouderen, die soms wel dertig pillen per dag moeten slikken. Door meer inzicht in DNA-structuren van patiënten, kunnen we straks ook behandelingen tegen kanker op de individuen toespitsen. Personificering heeft vergaande consequenties voor ons zorgstelsel. Vroeger werden medicijnen ontwikkeld met de gehele bevolking als doelgroep. Medicijnen moesten voor de doelgroep als geheel doelmatig zijn en voor niemand gevaarlijk. Daarbij hoorde een toelatings-
len voor individuele medicatie die voor anderen werkt, maar die zij vanwege hun DNA-structuur zelf nooit zullen gebruiken. Dit zal leiden tot nieuwe verzekeringsconcepten. Mensen die qua behandelingen in hetzelfde schuitje zitten, verzekeren zich samen. Zo weten ze zeker dat de behandelingen die hun verzekering vergoedt ook voor hen werken. Naast de huidige doelgroeppakketten als de “vegetariërpolis”, komen er nieuwe pakketen op basis van vergelijkbare DNA-structuren. Ook de diagnostiek verbetert snel. Zo is het voor borstkankerbehandelingen nu al mogelijk om aan het DNA van een patiënt te zien of een behandeling gaat werken. We komen uit een situatie waarin we eerst behandelden, om vervolgens te kijken of de behandeling effect had. Straks stellen we eerst een precieze diagnose, op basis waarvan we 21
zorg
model op basis van grootschalige steekproeven. Dit systeem werkt niet bij medicijnen die maar voor een klein deel van de bevolking zijn bedoeld. Wat betekent doelmatigheid nog? Niet meer de beste resultaten voor de grote groep, maar doelmatigheid op het niveau van het individu. Dat levert problemen op voor hoe we nu met toelating van medicijnen omgaan. Er komen zoveel medicijnen op de markt, dat het teveel werk is om die allemaal te testen. De zorgverzekeraars komen door personificering in een nieuwe realiteit terecht. Nu betaalt iedereen mee om zich te verzekeren voor de kosten van de behandeling van ziekten of gebreken die ons allemaal kunnen overkomen. Als behandelingen niet meer voor iedereen geschikt zijn ontstaat een probleem. Willen mensen beta-
concluderen of een behandeling effect zal hebben of niet. Dat kan voor de patiënt tot harde situaties leiden. Waar men eerst nog hoop had dat een behandeling aansloeg, weet men straks direct of dat wel of niet het geval zal zijn. Dat levert weer nieuwe vragen op voor verzekeraars. Stel: een patient wordt gediagnosticeerd met een type keelkanker, terwijl zeker is dat de behandeling waarvoor hij verzekerd is niet gaat werken. Heeft hij dan recht op uitkering? En mag je het uitgekeerde bedrag in plaats van behandeling gebruiken voor een laatste wereldreis? Of voor je nabestaanden? Ook hier is verdere individualisering en meer keuzevrijheid te verwachten.
22
Zo is het voor borstkankerbehandelingen nu al mogelijk om aan het DNA van een patiënt te zien of een behandeling gaat werken
Jan Staman is directeur van het Rathenau Instituut
Het ziekenhuis van 2022 is bij uitstek een intelligente, technologische leefomgeving. Bij de verpleging van patiënten zal technologie, in de vorm van sensoren en persuasive technology, een prominente rol spelen. In de nabije toekomst houden ‘de muren’ patiënten in de gaten. Technologie ondersteunt daarbij gedragsverandering en verleidt ons in een bepaalde richting. Maar waar liggen de grenzen? En wat als verleiding ombuigt tot misleiding en het indammen van de vrijheid van het individu? Technologie heeft ons veel gebracht. In de 17e eeuw was een beenbreuk goed voor een pijnlijke amputatie en een vroege dood. Tegenwoordig vinden we het niets bijzonders wanneer iemand een been breekt of een
we pikken niet alles: we vinden dat iedere Nederlander het recht heeft om zich ‘kapot’ te drinken en roken. Toch wordt de staatsinmenging in het privédomein en onze gezondheid steeds groter. En dat leidt tot felle – ideologische – discussies over hoe ver het kan en mag gaan. Wegen zorgkosten wel op tegen…? Wat als…? We gaan wennen aan verleidingen in de vorm van persuasive technology. En we gaan het overal gebruiken.We hebben nu als slimme energiemeters. Mensen blijken daar gevoelig voor en zetten de verwarming lager. Datzelfde principe kan je ook gebruiken op gebied van gezondheid. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat mensen heel vatbaar zijn voor dit soort suggesties. Op een station in Tokyo heeft men bijvoorbeeld een ‘snackautomaat’ voorzien van sensoren en intelligentie. Als de 25
zorg
stuk huid verliest bij het voetbal. Technieken om nieuwe weefsels te kweken bestaan nu al. De eerste generatie van ‘geprinte’ huid of spiermassa is nu nog verre van perfect, maar de resultaten zullen verbeteren en de kosten afnemen. Nieuwe biomaterialen zullen op grote schaal worden toegepast. Maar waar liggen de grenzen? Wanneer de reconstructieve geneeskunde zich bezig houdt met het oplappen van slachtoffers van ernstige ongelukken, stelt (natuurlijk) niemand deze vraag. Maar wat als er ingegrepen wordt in de persoonlijke levenssfeer van mensen? Bijvoorbeeld in ziekenhuizen en verpleeghuizen. Op gebied van veiligheid accepteren mensen vergaande interventies, bijvoorbeeld cameratoezicht. In het streven naar een 100% risicoloze samenleving krijgen we meer regelgeving op preventie. Maar
automaat een klant ziet aanlopen, doet hij een advies op maat. De lampjes gaan uit en één spot licht het geselecteerde product uit. Dikke mensen krijgen vaker een gezonde snack aangeboden, ouderen krijgen automatisch voldoende kalk aangeraden. In een schoolkantine waar de appels voor het snoep liggen, wordt gezonder gegeten.
26
De eerste generatie ‘geprinte’ huid of spiermassa is verre van perfect. Veel mensen kiezen dan nog liever voor een prothese
Kim Spinder is organisator van het Open Innovations Festival en bestuurslid van Stichting Ambtenaar 2.0 In 2022 zijn kantoren meer verspreid en kleiner dan nu. Het zijn ontmoetingsruimtes waar klanten, stakeholders en concurrenten elkaar ontmoeten. Eigen ruimtes voor medewerkers – ook voor directie zijn verdwenen. Daarvoor in de plaats komen aangewezen stilte- en ontmoetingsruimtes. Gedeelde vergaderplekken zoals “Seats to meet” hebben een vaste plek in het werkcircuit verworven. Mensen werken op een plek naar keuze op het moment dat het hen uitkomt. Dat vraagt andere werkplekconstructies. Bijvoorbeeld het “Bring your Own Bricks” concept. Daarbij krijg je van je werkgever
employee om bij te dragen aan het succes van de organisatie. In 2022 schenkt de werkgever meer flexibiliteit en vertrouwen. Toch moet het werk van de werknemer controleerbaar zijn. Dat betekent meer vrijheid gedurende het proces, maar sterkere afrekening op het resultaat. Werken in 2022 zal daarom vooral een uitdaging vormen voor de organisaties die op uurtarief werken en met sterk gereguleerde werkprocessen. Denk bijvoorbeeld aan de grote accountancy- en consultancy-kantoren. Die hebben een grote slag te maken. Werk is in 2022 sterk waardegedreven. De nieuwe generatie (nu 14 tot 20 jaar) is hier leidend in; zij kiezen voor authentieke organisaties die maatschappelijke waarden hoog in het vaandel hebben. Deze generatie begint vaker dan andere generaties een eigen bedrijf. Dit doen ze rondom een maatschappelijke visie, die ze 29
werk
geen werkplek, maar een budget. Met dat budget kan je een laptop kopen en een eigen werkplek organiseren waar je je fijn voelt. In 2022 werken we op een andere manier samen. Werk verloopt niet meer via de rigide organisatiestructuren of zzp- constructies die we nu kennen. Werk wordt uitgevoerd via flexibele werkverbanden. Mensen werken bijvoorbeeld de ene helft van de week voor de ene werkgever, en de andere helft voor een andere. De kernorganisatie is daarmee kleiner geworden. Daaromheen werkt een schil van op projectbasis gebonden medewerkers en zzp-ers. Het begrip “medewerker” is uit de tijd; organisatieleden zijn autonome professionals die vaak maar voor een beperkte tijd in dienst zijn. In 2022 gaat het niet meer over goed werkgeverschap maar over goed werknemerschap. Nu beperken urenregistratie en strikte werktijden het initiatief van de
missen bij het grote bedrijfsleven. De oude generatie ondernemers drukt succes uit in de hoeveelheid mensen dat in dienst is. De nieuwe generatie denkt duurzamer en maatschappelijker. Ook Social Media zal veel effect hebben op werk. Gegeven de huidige technologische ontwikkelingen is het niet erg waarschijnlijk dat wij nog bellen of e-mailen in 2022. Op Facebook verloop communicatie soepeler dan per e-mail. Ook het gebruik van software vanuit de “cloud” gaat het werk sterk veranderen. Het helpt mee aan de ondergang van papier.
30
Anno nu beperken urenregistratie en strikte werktijden het initiatief van de employee om bij te dragen aan het succes van de organisatie
Joost van Genabeek is senior onderzoeker bij TNO
Werk verkeert in een transitieperiode. We weten dat de oude organisatievormen sleets raken, maar hebben nog geen goed antwoord op nieuwe uitdagingen. De vakbond worstelt met nieuwe werkvormen, maar heeft nog geen vorm voor de nieuwe tijd gevonden. Voorlopig zal innovatie in werk vooral gericht zijn op verhoging van de productiviteit. Met minder mensen meer gaan doen, is het devies. Thuiswerken van ouders met kinderen levert bijvoorbeeld veel arbeidsuren op. Speciale dagen om voor de kinderen te zorgen worden gecombineerd met kleine taken die vanuit huis verricht worden. Dit zijn “verloren uurtjes” die door het nieuwe werken bij het arbeidsproces betrokken worden. De toenemende vraag naar productiviteitsverhoging
zame energievormen. Daarentegen zal veel werk verloren gaan in sectoren die vervuilend zijn, zoals de traditionele industrie. De transitie is te vergelijken met de teloorgang van de Nederlandse textielindustrie en de scheepsbouw in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw. Daarvoor in de plaats kwamen nieuwe vormen van dienstverlening en een automatiseringssector. De zorgsector zal de komende decennia door de vergrijzing sterk groeien. Nu al zijn er tekorten aan geneeskundigen en verplegend personeel. Deze personeelstekorten zullen in de toekomst alleen maar groter worden. Oplossingen zijn taaksplitsing en functiedeling waardoor lager geschoold personeel taken en functies van hoger geschoold personeel overneemt. Ook gaan we immigratie van geneeskundigen en verplegend 33
werk
vraagt een nieuw soort specialisme. Denk aan productiviteitsconsultants die organisaties helpen productiviteit te maximaliseren. De pensioenleeftijd zal in 2022 voorbij de zeventig jaar liggen. Hoewel mensen ouder worden en langer blijven werken, is tijdelijke uitval wegens kwaaltjes zeer veel voorkomend in 2022. In antwoord op de verminderde inzetbaarheid van ouderen zullen er mengvormen komen van werk en pensionering. Ouderen zullen langer, maar een afnemend aantal uren werkzaam blijven. Ook zal op grote schaal demotie worden geïntroduceerd. Ouderen doen geleidelijk stapjes terug in hun carrière om uiteindelijk pas op hoge leeftijd volledig te stoppen met werk. De energietransitie zal veel werk opleveren. Hierbij gaat het om installatie, onderhoud, productie en verkoop van nieuwe, duur-
personeel uit het buitenland zien. Daarnaast ligt het voor de hand dat steeds meer Nederlanders voor behandelingen naar het buitenland gaan. Naast de zorgsector zal ook de onderwijssector de komende jaren weer gaan groeien. De druk op de politiek om de centrale regie van de overheid over de zorg en het onderwijs te versterken zal toenemen. De overheid moet zo de toegankelijkheid en kwaliteit te garanderen. Hoewel privatisering momenteel nog de trend is, toont onderzoek aan dat teveel privatisering de staat juist meer geld kost dan het zelf uitvoeren van taken.
34
De toenemende vraag naar productiviteitsverhoging zal een nieuw soort specialisme vragen. Denk aan productiviteitsconsultants die organisaties helpen productiviteit te maximaliseren
Tjeu Verheijen is projectmanager The Changing Workplace by Vodafone In 2011 won Vodafone met het nieuwe hoofdkantoor de Winning Workplace Award voor de meest innovatieve en toekomstgerichte werkplek van Nederland. De ontwerper hanteerde drie opvallende uitgangspunten voor het gebouw. Hij bindt de strijd aan met thuiswerken, stelt OV nadrukkelijk boven de auto en positioneert zichzelf als ‘real life’ equivalent voor social media. De ontwerpfilosofie toont een duidelijke verwachting van hoe werken er in de toekomst uitziet. De kern van de visie is dat de mens centraal staat. Het nieuwe gebouw moet de mens, zijn werk en zijn ontmoetingen optimaal faciliteren. Ontmoeting is dan ook een filosofie die door het hele pand is verweven. Door het pand transparant te maken zijn collega’s en voorbijgangers altijd aanwezig. De verdiepingen bestaan uit één
mensen te leren kennen. Zoals in een kroeg. Het liefst wil het bedrijf weg van de e-mailcultuur en mensen elkaar weer face-toface met elkaar laten praten. Het nieuwe gebouw verleidt de medewerker om op kantoor te zijn. Daarmee gaat het gebouw expliciet de strijd aan aan met het thuiswerken. Wie thuis werkt zondert zich af. En dat is niet bevorderlijk voor kennisoverdracht, innovatie en creativiteit. Daarbij is het niet goed voor medewerkers om werk het huis binnen te halen. Door elders te werken blijft het huis bestemd voor quality time met vrienden en familie. Dat laatste vindt Vodafone zo belangrijk dat het ook voor werknemers die niet naar kantoor komen voorzieningen treft, zodat ze maar niet thuiswerken. Zogenaamde derde werkplekken als Igloo en seats2meet zorgen voor nieuwe impressies en ontmoetingen, nieuwe energie en 37
werk
ruimte met doorzichtige muren, genoemd naar ”The Bridge” uit Star Trek. In de schaarse afzonderingsruimtes die er wel zijn, staat de temperatuur zo afgesteld dat mensen er niet te lang blijven zitten. Werkplekken verschillen zoveel mogelijk van elkaar. Er zijn lounges in oud- Hollands tegeltjesstijl, een Italiaans terras en een treinstel om in te werken. Een brede trap slingert door alle verdiepingen heen. Zitlounges op en halverwege de trap faciliteren toevallige ontmoetingen. Want uit ontmoetingen komt innovatie voort. Vroeger ontmoette je genoeg collega’s op een vrijdagmiddagborrel. Maar in het tijdperk van de parttimer is die verdwenen. Daarom moet het kantoor de ontmoetingsfunctie overnemen. Het pand is een soort “live social media”; het creëert de kans om in een ongedwongen, gezellige sfeer nieuwe
houden het huis vrij van werk. Ook de locatie is gekozen met oog op het nieuwe werken. De plek middenin het centrum dwingt mensen met de trein te komen. Van de honderden parkeerplaatsen onder het kantoor bezit Vodafone er geen enkele. Medewerkers komen met het OV. Dat levert veel extra werktijd op, die anders in de file besteed was. Vodafone vraagt ook van klanten en bezoekers om met de trein te komen. Uitrijkaarten zijn er niet. Parkeren mag, maar is geheel op eigen kosten.
38
Vroeger ontmoette je genoeg collega’s op een vrijdagmiddagborrel, maar in het tijdperk van de parttimer is deze verdwenen. Daarom moet het kantoor de ontmoetingsfunctie overnemen.
Meer weten? Futureconsult is benieuwd naar uw mening over deze publicatie. Bezoek onze website en laat een bericht achter. U kunt ook mailen, bellen of langskomen op ons kantoor aan de Cruquiuskade te Amsterdam. Vanzelfsprekend staan wij ook klaar om u te begeleiden bij vragen over de toekomst van uw eigen organisatie. Futureconsult BV Cruquiuskade 309 1018 AM Amsterdam 020 320 31 oo
[email protected] www.futureconsult.nl
Colofon Tekst Thijs Turèl Henk-Jan van Alphen Jan Nekkers Ontwerp en illustraties Baracudah.nl Druk Roto Smeets Grafiservices Utrecht
