Welk effect heeft sociale vergelijking op de teamcohesie?

Sport­ psychologie

De hockeymannen hebben het niet gered op de Olympisch Spelen in Peking. Ze gingen voor goud, maar kwamen zonder medaille thuis. Achteraf kwamen de onderlinge verwijten. De ouderen zeiden dat het aan de jongeren lag, de jongeren verweten het de ouderen en weer anderen zeiden dat de kloof tussen jong en oud te groot was. Spelers vergeleken zichzelf met hun teamgenoten en hingen daar een (meestal negatief) oordeel aan. In dit artikel wordt ingegaan op de invloed van verschillende vormen van sociale vergelijking op de cohesie in een team.

Welk effect heeft sociale vergelijking op de teamcohesie? Afke van de Wouw

In de sport wordt sociale vergelijking

citaat van Ronald de Boer over zijn

(vergelijking met anderen) vaak toege-

overgang van Twente naar Ajax:

past. Competitie speelt bij veel sporten een grote rol en is op zichzelf een vorm

‘Ik wil niet zeggen dat ik me een “ster”

van sociale vergelijking. De prestaties

voel, want dat ben ik ook helemaal niet.

van de ene sporter worden vergeleken

Maar het maakt zeker verschil of je ernaast

met die van andere sporters om te be-

bungelt of als belangrijke speler wordt te­

oordelen wie er heeft gewonnen.

ruggehaald. Maar de positie die ik hier heb

Volgens de sociale vergelijkingstheorie

is niet zo hoog als bij Twente. Daar was ik

zijn mensen minder geneigd zich met

toch wel een beetje “de man”. Dat ben ik

anderen te vergelijken, indien er objec-

hier niet.’ (Sportclub, 3 maart 1993)

tieve informatie over hun functioneren voorhanden is, zoals eindtijden, scores uitslagen.2

Subjectieve informatie

In teamsporten als voetbal, basketbal

geeft namelijk minder stabiele en ac-

en hockey speelt cohesie een belang-

curate informatie over henzelf. Toch is

rijke rol. Cohesie, samenhang binnen

sociale vergelijking wel degelijk ook

de groep, is een toestand waarin de

aanwezig in de meetbare sporten, om-

groepsleden samenwerken, elkaar be-

dat de prestaties pas waarde krijgen

trekken bij de uitvoering van de taak

indien ze gerelateerd worden aan an-

en elkaar ondersteunen. Cohesie als

en

dere

22

Cohesie

prestaties.11

De 10 km schaatsen

onderlinge aantrekkings­kracht (of

in 20 minuten op een WK is een slechte

groepshechtheid, of groepsgevoel, of

prestatie. Wordt deze tijd echter gere-

solidariteitsgevoel) is dus te beschou-

den bij de plaatselijke ijsclub dan kan

wen als de lijm of het cement in de

het de eerste plaats opleveren en is het

groep.7 Bij teamsporten zijn de groeps-

dus een “goede” prestatie.

leden tijdens de uitvoering van de taak

Een ander voorbeeld is het volgende

steeds geheel van elkaar afhankelijk. In

S p o r t g e r i c h t n r. 6 / 2 0 0 8 – j a a r g a n g 6 2

alle omstandig-

wel behalen van

heden beïnvloe-

succes, zouden

den ze elkaar en

er dus subgroe-

moeten ze bij de

pen kunnen gaan

eigen taakuit-

ontstaan in het

voering rekening

team. De succes­

houden met de

volle groep draagt,

taakuitvoering

in het bereiken van

van anderen. Co-

het groepsdoel, de

hesie is bij deze

kiem bij zich voor

takken van sport

het uiteenvallen van

doorslaggevend,

de groep.7 Het is

omdat men al-

aan de coach dit

leen in weder-

verschijnsel tijdig

zijdse aanpas-

te signaleren en de

sing tot optimale

doelstellingen na

prestaties kan

het behalen van

komen.1

successen zodanig

In diezelfde teamsporten is de omge-

pogingen van de onderzoekers om

te formuleren of aan te passen, dat zo-

ving veranderlijk en onvoorspelbaar.

samenwerking tussen de beide sub-

veel mogelijk teamleden de doelen als

Hierdoor zijn de sporters onzeker

groepen tot stand te brengen. Er was

stimulerend blijven beschouwen.

over hun vaardigheden en prestaties,

een intergroep vergelijking ontstaan.

waardoor ze meer geneigd zijn om

Uiteindelijk bleek een ‘superordinate

Eigenwaarde

sociaal te vergelijken11. Zowel cohesie

goal’ wel tot samenwerking te leiden.

Sporters met een groot gevoel van

als ‘sociale vergelijking’ spelen dus een

Dit overheersende, gezamenlijke doel

eigenwaarde zijn meer geneigd naar

belangrijke rol in veel teamsporten.

ontstond, doordat er op het kampter-

hun maximale mogelijk­heden te pres-

Maar beïnvloeden zij elkaar ook? En

rein een nijpend gebrek aan water was.

teren.6 Daarentegen presteren sporters

zo ja, hoe?

Het aanvullen van het water werd een

met weinig gevoel van eigenwaarde

overheersend, gezamenlijk doel en de

meestal beneden hun kunnen. Veel

Sociale vergelijking in groepen

intergroep vergelijking verdween.

zelfvertrouwen schijnt dus noodzake-

Teamsporters maken deel uit van een

Niet alleen het hebben van bepaalde

lijk te zijn voor optimale prestaties.

groep. Leden van groepen kunnen zo-

doelen is van invloed op de sociale

Het persoonlijke zelfvertrouwen kan

wel inter-groep (met andere groepen,

vergelijking, ook het uiteindelijk berei-

worden vergroot door neerwaarts in-

bijvoorbeeld de tegenstander) als intra-

ken van doelstellingen. Bij het berei-

tergroep te vergelijken.5 Om de eigen-

groep (met teamgenoten) sociaal verge-

ken van een gezamenlijk doel, dat een

waarde die ze hebben te behouden zijn

lijken. Team­spelers hebben tegelijkertijd

team en een coach gezamenlijk hebben

groepsleden met een lage eigenwaarde

gezamenlijke en concurrerende doelen.

geformuleerd en gezamenlijk wilden

dan ook eerder geneigd neerwaarts

In een wedstrijd kan een gezamenlijk

bereiken, zullen sommige teamleden

intergroep te vergelijken dan groepsle-

doel zijn ‘het winnen van die wedstrijd’

zich gelijk weer nieuwe en hogere doe-

den met een hoge eigenwaarde.

en een concurrerend doel ‘een basis-

len voorstellen. Het stellen van nieuwe

Een groepslid kan zowel vertrouwen

plaats bemachtigen of behouden’.11

en hogere doelen zou vergeleken kun-

hebben in de groep (‘collective self-es-

Het doel van de groep is van invloed

nen worden met opwaarts vergelijken,

teem’) als in zichzelf (zelfvertrouwen).

op het soort sociale

vergelijking.8

In

daar doelen altijd direct of indirect

Deze twee soorten zelfvertrouwen zijn

een onderzoek naar 10- en 11-jarige

gerelateerd zijn aan betere prestaties

gescheiden. Of een groepslid meer

jongens in een Amerikaans zomer-

en/of vaardigheden van anderen. Voor

geneigd is het ‘collective self-esteem’

kamp werden twee concurrerende

sommige andere teamleden kan dit

danwel het zelfvertrouwen te bevorde-

groepen gevormd door uitslagen van

opwaarts vergelijken stimulerend zijn

ren, hangt af van welk vertrouwen het

onderlinge wedstrijden te manipule-

(“zo goed kan ik ook gaan presteren”),

grootst is. Omdat mensen geneigd zijn

ren. De eenmaal opgewekte gevoelens

voor anderen is het mogelijk bedrei-

strategieën te kiezen die hun zelfcon-

binnen en tussen de groepen bleken

gend (“zo goed kan ik nooit worden”).

cept bevestigen of verbeteren, zal het

vervolgens bestand tegen allerlei

Door het bereiken van een doel, of-

grootste vertrouwen meer bevorderd

S p o r t g e r i c h t n r. 6 / 2 0 0 8 – j a a r g a n g 6 2

23

worden. Een student met een geringe

hesie te komen is dan ook het leveren

taak binnen de organisatie.10

eigenwaarde zal eerder geneigd zijn

van goede teamprestaties: succes leidt

Het voorop stellen van het individu-

op te scheppen over de resultaten van

dan ‘vanzelf’ tot cohesie.7

eel belang doet feitelijk direct afbreuk

zijn schoolvoetbalteam dan over zijn/

Effecten van sportteam cohesie zijn

aan de groepscohesie. Als de groepsle-

haar eigen (sport)prestaties. Een stu-

volgens Carron1:

den verdeeld raken en in subgroepen

dent met een hoge eigenwaarde zal

– verbeterde taakuitvoering, waaron-

uiteenvallen wordt veelal direct de

juist wel geneigd zijn op te scheppen

der het met meer inzet nastreven

effectiviteit van de groep schade toe-

over zijn eigen prestaties. Groepsleden

van doelen die de groep zich gesteld

gebracht.7

met een hoog ‘collective self-esteem’ beoordelen hun eigen groep positiever

heeft; – stabiliteit in de groep, waaronder ster-

Sociale vergelijking en cohesie

dan andere groepen, vooral wanneer

kere trouw/loyaliteit, verminder­de

Uit het voorgaande bleek dat neer-

hun eigen groep bedreigd wordt. Ze

afwezigheid en grotere weerstand

waartse intergroep vergelijking bij-

tegen verdeeldheid in de groep;

draagt tot een groter zelfvertrouwen

gaan dus neerwaarts intergroep vergelijken. Positieve resultaten van de eigen groep worden dan toegeschreven aan

– verbeterde interactie en communicatie binnen de groep;

van sporters. Een groter zelfvertrouwen leidt bij sporters tot betere prestaties. Betere prestaties leiden op hun

de goede eigenschappen van de eigen

– groepsprocessen van de eigen groep

groep. Slechte resultaten worden meer

overdreven positief beoordelen en

beurt tot een vermeerdering van de

toegeschreven aan externe factoren.5

die ‘van buiten’ (van andere groe-

teamcohesie. Op basis van deze ge-

Tot slot kan nog over sociale vergelij-

pen) overdreven negatief evalueren.

gevens zou er geconcludeerd kunnen

king vermeld worden, dat een indi-

De weerstand tegen het uiteenvallen

worden, dat neerwaartse intergroep

vidu meer intragroep zal gaan verge-

van de groep dient hierbij onderstreept

vergelijking leidt tot meer cohesie.

lijken als hij zich meer met de groep

te worden, daar de groep intern veelal

Ook bleek dat een individu zich meer

kan identificeren. “The

met de leden van zijn

stronger the individual’s

eigen groep gaat ver-

identification with the

gelijken als hij zich

group, the more salient the

meer met de groep

group will become and the

kan identificeren.

more likely the individual

De factoren die van

will be to make intragroup

invloed zijn op de

comparison”.4 Een indi-

identificatie met een

vidu is meer geneigd

groep komen sterk

zich met een groep te

overeen met de eerder

identificeren als hij of zij

genoemde kenmerken

al lang deel uit maakt

van cohesie. Het zou

van die groep, een hoge

daarom ook omge-

status heeft binnen de

draaid kunnen wor-

groep, intensief en fre-

den: cohesie leidt tot

quent communiceert

meer identificatie van

met andere groepsleden afhankelijk is

hechter wordt, om daarmee sterker als

een persoon met de groep, waardoor

van de andere groepsleden om belang-

eenheid naar buiten te kunnen (op)

deze persoon meer intragroep gaat

rijke prestaties te behalen en zowel

treden tegen de externe concurrent/

vergelijken.

door de groepsleden zelf als door bui-

vijand.

Verder bleek meer cohesie in een team

tenstaanders gezien wordt als een lid

Op individueel niveau leidt cohesie tot

o.a. te leiden tot het overdreven posi-

van die groep.

grotere tevredenheid met het prestatie-

tief beoordelen van de eigen groep en

gericht bezig zijn en tot een stabielere

het overdreven negatief beoordelen

Sportteam cohesie

groepsorganisatie en –structuur. Door

van andere groepen. Er is hier sprake

Cohesie binnen het sportteam blijkt

dit laatste bestaat er meer duidelijk-

van intergroep neerwaartse vergelij-

vooral een gevolg te zijn van teampres-

heid over eigen en andermans functie

king, daar de eigen groep als (overdre-

tatie. Als er eenmaal successen komen,

binnen de (groeps-) organisatie. Dit

ven) positief beschouwd wordt. Cohe-

groeit de samenhang in de groep van-

leidt tot rust en ruimte om zich bezig

sie leidt met andere woorden tot een

zelf. Een bewezen manier om tot co-

te kunnen houden met de primaire

neerwaartse intergroep vergelijking.

24

S p o r t g e r i c h t n r. 6 / 2 0 0 8 – j a a r g a n g 6 2

Conclusie: de wederzijdse beïnvloe-

door er subgroepen kunnen gaan ont-

groep kan identificeren. Dit wil niet

ding van neerwaartse vergelijking en

staan. Bijvoorbeeld in een groep met

zeggen dat de groep homogeen dient

cohesie kunnen op basis van het bo-

enkele jonge en enkele oudere spelers.

te zijn. Een groep kan erg cohesief zijn

venstaande beschouwd worden als een

De jongeren zouden gemakkelijk on-

ondanks verschillen in vaardigheden,

zichzelf versterkend proces.

derling steun kunnen zoeken tegen de

bekwaamheid en know-how van de

ouderen, die kritiek op één van de jon-

leden van de groep.3 De groepsle-

Weerstand tegen uiteenvallen

geren hebben geuit.

den maken juist gebruik van deze

Een ander effect van cohesie is dat er

De neerwaarts vergelijkende speler zal

verschillen door te profiteren van el-

binnen de groep een grotere weerstand

in zijn prestaties niet veel verbeteren,

kaars sterke punten. Ook vullen ze

ontstaat tegen het uiteenvallen van

daar hij voor de juiste copingstrate-

elkaar aan in dienst van de groep en

de

groep.1

De groep wordt dan intern

gieën en sporttechnieken opwaarts zal

schermen ze elkaars zwakke plek-

veelal hechter om daarmee sterker als

moeten vergelijken. Hij vergelijkt dus

ken af. Verscheidenheid binnen een

eenheid naar buiten te kunnen treden

neerwaarts in eigen belang en niet in

sportgroep is ook noodzakelijk, omdat

tegen de externe concurrent. Dit ster-

het teambelang. Dit zal, samen met het

niet iedereen even effectief is voor de

ker als eenheid naar buiten treden zou

ontstaan van subgroepen, de cohesie

verschillende aspecten van de uit te

het intergroep neerwaarts vergelijken

verminderen.

voeren taak.7 Er kan geconcludeerd

kunnen stimuleren.

Indien de sociaal vergelijkende speler

worden, dat er verschillen moeten zijn,

Op individueel niveau werd duidelijk,

een ‘sterspeler’ is, die zeer veel beter

maar niet te groot en/of teveel.

dat cohesie o.a. leidt tot meer duide-

speelt en presteert dan de rest van het

lijkheid over eigen en andermans func-

team, is er nog een reden aan te geven

Slot

tie binnen de (groeps-) organisatie.10

waardoor de cohesie kan verminderen.

Tot slot kan naar aanleiding van het

De sociale vergelijking wordt minder

De andere, minder sterke spelers zul-

voorgaande beredeneerd worden, dat

naarmate een sporter meer duidelijk-

len zich opwaarts gaan vergelijken met

lage cohesie in een team kan leiden tot

heid over zijn of haar situatie en vaar-

de ‘sterspeler’. Voor sommigen kan dit

meer intrateam vergelijken. Bij een lage

digheden

heeft.2

Dit zou betekenen dat

bedreigend zijn (zo goed kan ik nooit

cohesie in een team worden de indivi-

de cohesie leidt tot vermindering van

worden) of zelfs zo hoog gegrepen,

duele doelen belangrijker dan de geza-

sociale vergelijking. Dit komt echter

dat er helemaal niet vergeleken wordt

menlijke doelen. De individuele doelen

niet overeen met bovenstaande: ‘cohe-

(if the distance is very great there exists a

kunnen concurrerende doelen zijn,

sie leidt tot meer identificatie van een

strong likelihood that the agent in an infe­

waardoor onderlinge rivaliteit ontstaat.

persoon met de groep, waardoor deze

rior position will give up3). Het kan zelfs

Deze onderlinge rivaliteit zal waar-

persoon meer intragroep gaat verge-

voorkomen, dat de sterspeler buiten-

schijnlijk bijdragen aan het verdeeld

lijken’. Waarschijnlijk is de omgeving

gesloten wordt. De mens is namelijk

raken van het team en aan een toename

van de teamsporten zodanig verander-

geneigd zich vooral te vergelijken met

van intrateam vergelijking. Daar een

anderen.2

De zeer goede spor-

lijk en onvoorspelbaar, dat de sporters

‘gelijke’

steeds geneigd zullen blijven om soci-

ter (stersporter) kan dus het groepsge-

aal te vergelijken.

voel

ondermijnen.7

De cohesie zal ook

team met een lage cohesie zichzelf niet als een geheel beschouwt (het is immers verdeeld), zal het ook minder geneigd

in dat geval afnemen.

zijn om zich ‘als geheel’ met een ander

Individueel belang

Indien het individuele belang zo groot

team vergelijken. De interteam verge-

Verder werd duidelijk dat het voorop

is, dat er rivaliteit ontstaat, zal vol-

lijking zal dus verminderen. Als er toch

stellen van het individuele belang

gens de sociale differentiatie theorie

interteam vergeleken wordt, zal dit

direct afbreuk doet aan de groepsco-

het (gezamenlijke) doel door sommige

waarschijnlijk opwaarts zijn, omdat het

hesie. Neerwaarts vergelijken met de

groepsleden anders geïnterpreteerd

‘collective self-esteem’ laag is. Dit lage

worden.3

Daar het gezamenlijke

teamgenoten (intragroep vergelijking)

gaan

zou dit tot gevolg kunnen hebben. Een

doel op deze manier een meer indivi-

de groepsleden hun eigen groep waar-

speler die zich constant met mindere

dueel doel gaat worden, wordt het in-

schijnlijk negatiever beoordelen dan

spelers vergelijkt doet daar het team

dividuele belang meer vooropgesteld,

andere groepen, door gebrek aan succes

niet veel goeds mee. De mindere spe-

waardoor de groepscohesie zal ver-

wat met cohesie samenhangt (cohesie

lers gaan zich niet prettiger voelen

minderen (zie ‘sportteamcohesie’).

binnen het sportteam blijkt vooral een ge­

binnen het team als ze het bemerken

Ook werd vermeld dat een individu

volg te zijn van teamprestatie, zie ‘sport-

(bijvoorbeeld door kritiek). Zij zullen

meer intragroep zal gaan vergelijken

team cohesie’). Of de teamleden meer

steun gaan zoeken bij anderen, waar-

als deze persoon zich meer met de

opwaarts danwel neerwaarts intrateam

‘collective self-esteem’ ontstaat doordat

S p o r t g e r i c h t n r. 6 / 2 0 0 8 – j a a r g a n g 6 2

25

zullen vergelijken, hangt af van het gevoel voor eigenwaarde van de sporter. Daar het respect voor elkaar is verminderd bij lage cohesie, zal de neiging tot illusoire superioriteit vergroot kunnen zijn en daarmee de neerwaartse vergelijking. Indien een speler te superieur is voor het team (al dan niet op basis van illusie of werkelijkheid), kan het zijn dat een speler zich niet (meer) met de groep kan identificeren, waardoor de intragroep vergelijking afneemt en de speler een ander team gaat zoeken, die meer zijn ‘gelijke’ is.2

Dus… Beïnvloeden sociale vergelijking en de sportteam cohesie elkaar? Ja, neerwaartse intergroep vergelijking leidt tot meer cohesie. Neerwaarts intragroep vergelijken leidt tot een vermindering van cohesie. Cohesie leidt tot neerwaartse inter-

social originality. European Journal of Social ­Psychology, 4(1), 17-52. 4. Levine JM & Moreland RL (1987). Social comparison and outcome evaluation in group contexts. In J.C. Masters & W.P. Smith (Eds.) Social comparison, social justice, and relative deprivation (pp. 105-131). New Yersey: Lawrence Erlbaum Associates, Publishers. 5. Luhtanen R & Crocker J (1991). Self-esteem and intergroup comparisons: Toward a theory of collective self-esteem. In J. Suls & T.A. Wills (Eds.), Social Comparison (pp. 211-232). New Yersey: Lawrence Erlbaum Associates, Publishers. 6. Martens R, Vealey RS & Burton D (1990). Competitive Anxiety in Sport. Champaign ­(Illinois): Human Kinetics Publishers. 7. Rossum J van & Murphy P (1994). De sportgroep: een haat-liefde verhouding tussen cohesie en prestatie? Richting Sportgericht, 48, 255-263. 8. Sherif CW (1973). Intergroup conflict and competition: Social-psychological analysis. In O. Grupe, D. Kurz & J.M. Teipel (Eds.), Sport in the modern world: Chances and problems ­ (pp. 60-70). Heidelberg: Springer. 9. Widmeyer WN, Brawley LR & Carron AV (1992). Group dynamics in sport. In T.S. Horn (Ed.), Advances in sport psychology (pp. 163-180). ITT 08-2008:73 03-09-08 09:07 Pagina 73 Champaign (Illinois): Human Kinetics Publishers.

10. Widmeyer WN, Brawley LR & Carron AV (1985). The measurement of cohesion in sport teams: The group environment questionnaire. London (Ontario): Sports Dynamics. 11. Yperen, NW van (1992). Self-enhancement among major league soccer players: the role of importance and ambiguity on social comparison behaviour. Journal of Applied Social Psychology, 22, 1186-1198.

Over de auteur

Afke van de Wouw is bewegingswetenschapper en sportpsycholoog. In het verleden heeft ze ook als fysiotherapeut in de sport gewerkt. Daarnaast werkte ze voor sportorganisaties als NOC*NSF en NLcoach. Als sport­ psycholoog begeleidt Afke (top) sporters, teams en coaches op het mentale vlak. Tevens geeft ze onderwijs/cursussen/lezingen aan coaches en sportfysio­therapeuten op gebied van sportpsychologie. Voor meer info: [email protected]

groep vergelijking. Cohesie en neer(Advertentie)

waartse vergelijking kunnen elkaar dus stimuleren en in stand houden. Verder leidt cohesie tot meer identificatie van een persoon met de groep, waardoor deze persoon meer intra-

INTERNATIONAL INSTITUTE FOR TRAINING I.I.T.VOF OUDE BAAN 19 5854 PJ NIEUW BERGEN (L) NEDERLAND TEL 0031-(0)485 34 34 26 E-MAIL [email protected] HOMEPAGE www.toinevandegoolberg.nl

groep gaat vergelijken. Naar aanleiding van bovenstaande mag verondersteld worden dat het hier dan gaat om intragroep opwaartse vergelijking, daar anders de cohesie zal verminderen. Een lage cohesie leidt tot een verminderde intergroep vergelijking. Indien

ALLROUND CONDITIE / HERSTELTRAINER • Erkend door het NGS en Korps Mariniers • 12 maandagavonden van 19.30 – 22.30 uur, waarvan 50% praktijk • Hoofdthema’s:

de intergroep vergelijking toch wordt

•

toegepast, zal het meestal een opwaartse vergelijking zijn. Een lage co-

• •

hesie leidt tot een vermeerderde intra-

•

groep vergelijking. Op- of neerwaarts vergelijken, is afhankelijk van het gevoel van eigenwaarde van de speler, maar zal meestal neerwaarts zijn door

- Revalidatie, conditieopbouw kracht-, snelheid- en uithoudingsvermogen volgens De Rehaboom® en trainingsprogramma’s schrijven Cursusdata: 12-19-26 januari, 2-9-16-23 februari, 2-9-16 maart, 6-27 april 2009 Locatie Nationaal Sportcentrum Papendal te Arnhem (Toplocatie) Cursusprijs € 795,00 inclusief boek ‘De Rehaboom®’, syllabus, certificaat, koffie/thee Docent Toine van de Goolberg, IIT - Fysieke trainer 1ste team NEC Nijmegen 2008 - Bondscoach Nederlandse Atletiek Unie (KNAU) - Conditie-Hersteltrainer Feyenoord I 2000 - 2005 - Fysieke trainer NOC*NSF en NSkiV (alpineskiën dames en heren) - Docent Masteropleiding Sportfysiotherapie Avans+ te Breda en NPi

het gebrek aan respect voor elkaar.

Referenties

1. Carron, AV (1988). Group dynamics in sport. London (Ontario, Canada): Spodym Publishers. 2. Festinger L (1954). A theory of social comparison processes. Human Relations, 7, 117-140. 3. Lemaine G (1974). Social differentation and

26

S p o r t g e r i c h t n r. 6 / 2 0 0 8 – j a a r g a n g 6 2

Voor meer informatie over de docent en cursus: www.toinevandegoolberg.nl U kunt voor aanvullende informatie ook contact opnemen: Telefoon 0485-34 34 26 Fax 0485-53 09 54 Mobiel 06-53 33 2678 E-mail [email protected]