Waterlandstichting Vrijzinnige economie? Joep Schrijvers Sinds kort is het begrip ‘vrijzinnigheid’ weer op het toneel verschenen om uiting te geven aan een onbehagen in de cultuur. Wil dit begrip een vruchtbaar en inspirerend concept zijn dan zal het breed, stekelig én praktisch moeten zijn. We zullen het ook met nieuwe ervaringen, beelden en morele inzichten moeten actualiseren. Het is niet voldoende dit begrip alleen in te zetten tegen autoritaire en intolerante religieuze en atheïstische opvattingen. Er is in de wereld meer aan de hand dan geloofsdogmatiek. In dit artikel ga ik daarom op zoek naar vrijzinnigheid in de wereld van technologie, organisatie en werk: waar zit nog vrijzinnigheid in de economie? Om dat te doen zal ik de samenleving typeren als een organisatiesamenleving waarin de cybernetische rationaliteit autoritaire trekken krijgt. Vervolgens zal ik betogen dat deze onwelkom zijn. Ten slotte geef ik enkele voorbeelden van nieuwe vrijzinnigheid: de scharrelruimte. De organisatiemaatschappij Er zijn vele manieren om de hedendaagse samenleving te typeren, ik baseer de mijne, de organisatiemaatschappij, vooral op de backbone ervan: de technologie. Want niet het gepreek van dominees heeft onze samenleving gemaakt maar de ingenieurs, betongieters, de baggeraars en hun critici. Geen vierkante centimeter is aan hun aandacht ontsnapt zoals het prachtige, monumentale en meerdelige werk ‘Techniek in Nederland’ onder leiding van Harry Lintsen laat zien. Hoewel de negentiende eeuw al de tijd van de grote infrastructurele werken was, - kanalisering van de rivieren, wegenaanleg en aanleg spoorwegen - begon ons land zich pas vanaf 1870 tot de hedendaagse organisatiesamenleving te ontwikkelen waarin de cybernetische rationaliteit dominant is. Minimaal twee sleuteltechnologieën zijn hiervoor cruciaal geweest: de motor en de computer. Motor De massale introductie van diesel- en elektromotoren maakte de mechanisering én optimalisering van bedrijfs-, huishoudelijke en transportprocessen mogelijk. Men kon voor het eerst in de geschiedenis aan allerlei deelprocessen eigen krachtbronnen toekennen én deze voor het eerst ook nauwkeurig in- en bijstellen.
pagina 1 van 8 - www.waterlandstichting.nl
Niet de stoommachine was revolutionair maar de diesel- en de elektromotor omdat deze de mens in staat stelden power op grote schaal te decentraliseren en te hercombineren. Om deze gemotoriseerde processen goed te laten verlopen moesten de mensen rond de machines goed georganiseerd worden. Elke handeling aan een nippeltje, een schroefje en een boutje werd voorgeschreven, genormeerd in targets en onder een uitgekiend regime van beloningen gebracht. Het scientific management dat in de beginjaren van de mechanisering ontstaat was daarvan het logisch vervolg: doormeten, bijstellen, normeren. De fundamenten van de cybernetische rede waren gelegd. Computer Vanaf de jaren zeventig kwam de tweede sleuteltechnologie de samenleving binnen: de computer. Kenmerkend voor de ICT-ontwikkeling werd decentralisatie van de intelligentie. Voor het eerst konden mensen deze intelligentie ? invoer, opslag, verwerking en distributie van informatie ? massaal verspreiden naar alle hoeken en gaten van de rijkere westerse wereld. De computer heeft tot grote veranderingen in de organisatievormen geleid. De afgelopen vijftien jaar zijn de piramidale bureaucratieën steeds vaker omgevormd tot flexibele gemonitorde ketens: supply chains. Het principe daarvan is een zeer ver doorgevoerde decompositie van processen in deelprocessen, die vaak territoriaal verspreid worden naar gebieden die bedrijfseconomisch het meest lucratief zijn, terwijl de effectiviteit en efficiency door de ICT ‘gemonitored’ blijven. We zijn daardoor beter in staat om dynamisch en flexibel te plannen. Zo kunnen bijvoorbeeld uit een koe honderden vleesproducten worden gesneden. De slachters krijgen via beeldschermen door wat real time de actuele vraag van restaurants en winkels in een stad is. Zij kunnen hun planning bijstellen terwijl de koe nog in de ‘verwerkingsstraat’ is. Deze informatisering van de processen betekent dat de sturings- en planningsprocessen in de samenleving exponentieel toenemen. Niet alleen in de slachterijen maar ook in de gezondheidszorg, industrie, het onderwijs en de opvoeding. De discussie over de kinddossiers is van het laatste een voorbeeld. Cybernetisch rede Sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw is de bestuurskunde een wetenschappelijke discipline geworden én een bloeiende praktijk voor Jan en
pagina 2 van 8 - www.waterlandstichting.nl
Alleman. Het houdt in dat de wereld om ons heen alleen nog maar beschouwd wordt vanuit het nut dat ze ons kan brengen. We vormen die wereld om tot een systeem, leggen er normen aan op ?zoveel productie, zoveel output, zoveel zelfontplooiing, zoveel geluk en in de gaten houden of alles wel klopt. Afwijkingen sturen we bij, maar het liefste voorspellen we die zodat vooraf kunnen ingrijpen. Onze samenleving ontwikkelt zich van een interventie- naar een preventiemaatschappij. De dynamische cybernetische rede onderscheidt zich van de traditionele, stabiele rede die veel meer een algoritmische structuur had: we meten de begincondities, passen een formule toe waarin de wetmatigheden zijn samengevat, berekenen de eindcondities en gaan dan de stappen zetten. De cybernetische rede is veel dynamischer en stelt processen onder de ‘dwang’ van meting- en interventielussen. Telkens wordt de werkelijkheid real time afgebeeld in een cockpit, spreadsheet of navigator, met normen vergeleken en bestookt met maatregelen om de afwijkende werkelijkheid in overeenstemming met het spreadsheet te krijgen. Een fraai voorbeeld van cybernetische rationaliteit is te vinden bij de levering van goederen aan supermarkten. ’s Morgens komen daar meerdere vrachtauto’s. Omdat er maar één plek is om te lossen krijgen de vrachtwagen een timeslot toegekend: je mag bijvoorbeeld lossen tussen 6.00 en 6.30 uur in de morgen. Nu komen er die ochtend vijf vrachtauto’s maar vanwege de files kom je te laat voor je timeslot. Via de GPS en de GSM weet je waar de andere vier vrachtauto’s zijn. Een andere vrachtwagen blijkt sneller te reizen dan gedacht. Je ruilt van timeslot. De planning is real time bijgesteld. De cybernetische rede werkt. De hele kwaliteits- en certificeringsbeweging van de afgelopen decennia moet ook geïnterpreteerd worden als een versterking van de cybernetische rede in de samenleving. Alles wordt geëvalueerd en ondergebracht in systemen van vijf sterren, zevenpuntsschalen en rapportcijfers. Deze keuringssystemen zijn zelf op hun beurt weer voorwerp van inspectie en toezicht. Integrale kwaliteitszorg is niets anders dan een vorm van ‘meta-cybernetica’: toezicht op het toezicht. De klacht in het onderwijs dat er zoveel inspecties van inspecties van inspecties zijn is hiervan de expressie. Is dat erg? Allereerst wil ik gezegd hebben dat de technologische revoluties veel heil en zegen hebben gebracht. Mensen in Nederland worden twee keer zo oud als in de preindustriële periode, leven min of meer in redelijke welvaart hoewel daar nog veel
pagina 3 van 8 - www.waterlandstichting.nl
aan te verbeteren valt. Om 16,5 miljoen mensen te scholen, te voeden, gezond oud te laten worden en zich te laten ontwikkelen heb je geavanceerde technologie nodig én organisatie. Een vrijzinnige benadering van technologie, economie en arbeid behelst dan ook beslist geen kitscherige, romantisch terug-naar-de-natuur filosofie maar veeleer een fikse koerswijziging daarvan. Is de cybernetische samenleving ondanks alle zegeningen dan erg? Ja, toch ook. Ik zal een paar voorbeelden in willekeurige volgorde geven. Systeemidiotie Veel besturingslusjes leiden tot bizarre uitwassen waar mensen last van hebben, maar die soms ook komisch zijn. In de winter van 2007 sloten tramconducteurs hun deuren terwijl passagiers nog aan het instappen waren. De trams waren niet overvol. Ook reden ze soms gewoon haltes voorbij terwijl daar een halve menigte aan wachten was. Wat bleek het geval? Het GVB had al meer dan zes ton boete opgelopen omdat ze te laat bij de haltes vertrokken. Er was met deze organisatie een malusregeling afgesproken. Als je meer dan drie minuten te laat was kreeg je boete. Zoals bekend is op tijd rijden niet echt het eerste kenmerk van het Amsterdamse Vervoersbedrijf, waardoor het inderdaad een fikse boete had ‘gescoord’. De directie van dat bedrijf gaf daarop de trambestuurders en conducteurs de opdracht beter op tijd te rijden, zelfs als dat er toe leidde dat passagiers niet meer konden instappen. Een fraai voorbeeld van ontspoord monitoringsdenken door spreadsheetfundamentalisten. De afbeelding boven werkelijkheid Om te sturen is er permanent informatie nodig over de actuele situatie van het systeem en zijn omgeving. Dit leidt ertoe dat er steeds meer energie gaat zitten in het verzamelen van gegevens over de primaire processen. In de thuiszorg (en niet alleen daar) leidde dit ertoe dat helpsters en verzorgsters normen opgelegd kregen voor de verrichtingen die ze aan het lichaam van de patiënt deden. Voor het wassen van de billen kregen ze een paar seconden de tijd. Om nu de beleidsmakers inzage te geven in de efficiëntie van hun zorg moesten ze vaker en meer rapporteren over wat ze hadden gedaan. Ze waren hiermee meer tijd kwijt dan met de primaire zorg. De afbeelding van de werkelijkheid werd belangrijker dan de werkelijkheid zelf. Opgelegd genormeerd gedrag Veel subtieler en venijniger is de aanwezigheid van normen en criteria in de cybernetische loops. Sturen kan namelijk alleen wanneer er doelen, criteria of normen zijn gedefinieerd. Een beetje man eet 2500 calorieën per dag, werkt 32 uur, zorgt 18 uur voor de kinderen, doet 1 uur aan mantelzorg, beweegt 30 minuten per
pagina 4 van 8 - www.waterlandstichting.nl
dag, drinkt maximaal drie borrels per dag, vrijt 2,1 keer per week, heeft een persoonlijk ontwikkelplan met slim geformuleerde ontwikkeldoelen, scoort hoog op zijn EQ en heeft minimaal twee keer maand een flinke spirituele aandoening. Zulke normen sijpelen steeds vaker ons bewustzijn binnen en vervangen onze hoogstpersoonlijke vrijzinnige normstelling. Intolerantie voor de afwijking De normering leidt ertoe dat er steeds minder ruimte komt voor het afwijkende. Een dakloze kan in Amsterdam niet gewoon zwerver zijn en opgevangen worden door charitatieve instellingen. Nee, hij dient direct te worden ingesluisd in een keten, een project met doelen, activerende werkvormen, foto’s, vingerafdrukken en veel rapportages voor de plaatselijke overheden. GroenLinks vond dat Amsterdam een emancipatiemachine moest worden. Dus kreeg je een intensivering van de cybernetische rationaliteit tot in de keukentjes en de huiskamertjes van kleinschalige opvangcentra. De opgepookte begeerte Zoals de Amerikaanse politicoloog Barber onlangs in zijn boek over de infantilisering van de consument laat zien, heeft de begeerte in onze samenleving een geheel andere waardering gekregen. Dit laat zich verduidelijken door de hedendaagse begeerte te vergelijken met die uit de klassieke oudheid. Vroeger worstelde men natuurlijk net zo met de emoties en hartstochten als wij nu doen. Alleen probeerde men in de oudheid geen slaaf van zijn passies te worden. De mens zat zelf op de bok en mende zelf zijn hartstochten, zoals Plato in zijn emotieleer beschreef. Deze gedachte is ergens in de twintigste eeuw verlaten. De mens zou pas echt vrij zijn wanneer hij vrij is om te begeren, zo luidt het parool van onze tijd. Barber wees erop dat we in een permanente staat van verlangen worden gehouden door massale marketing- en reclame-interventies. Daar is een reden voor: wanneer wij ophouden consument te zijn valt de vraag naar goederen en diensten voor een aanzienlijk deel weg. De begeerte moet ertoe bijdragen de overproductie in onze economie aan de praat te houden. Niemand in de westerse wereld ontsnapt aan de monitoringsinterventies van marketiers. We zijn ‘glazen’ consumenten geworden, geordend naar postcodegebieden, lifestyles, waardenorientaties, metaforen en belevenispreferenties en worden voortdurend aangespoord de slaaf van onze passies te zijn. Ontnemen van verantwoordelijkheid en autonomie
pagina 5 van 8 - www.waterlandstichting.nl
De gemonitorde orde heeft ten slotte nog een ander schadelijk neveneffect. Het ontneemt mensen hun recht op verantwoordelijkheid en daarmee op autonomie. Vrachtwagenchauffeurs rijden met snelheidsbegrenzers, automobilisten die graag een borreltje lusten krijgen met alcoholslots in hun auto te maken, helpdeskmedewerkers hebben uitgeschreven vraag- en antwoordscripts voor zich om hun klanten te woord staan. Onderwijzeressen moeten elke week hun kinderen toetsen en krijgen van het systeem een oordeel over de voortgang van hun pupillen. Groen = op de norm; oranje = dreiging onder de norm; rood = onder de norm. De geavanceerde pedagogische software geeft de leerkracht vervolgens aan wat zij met de rode leerlingen moet doen. De verantwoordelijkheid en autonomie is volledig ingewisseld voor het slaafs uitvoeren van door anderen bedachte scripts en protocollen. De professional is geMacDonaldiseerd. Wie kinderen heeft en wil scheiden dient aan de rechter een opvoedingsplan te overleggen. Nieuwe vrijzinnigheid De samenleving is één grote organisatie geworden, een configuratie van ketens waarbinnen miljarden cybernetische loopjes zijn geïnstalleerd die op hun beurt ook weer aan elkaar gelinkt zijn. Waar is nog vrijzinnigheid te vinden? Slow bewegingen In navolging van de slow-foodbeweging zijn er vele initiatieven om ook andere levensgebieden ‘slow’ te maken. Zo heb je inmiddels slow management, slow politics, slow motherhood en sinds kort ook slow seks. Kenmerkend voor deze slowbewegingen is de afwijzing van externe normering door middel van tijd en de omarming van een gang van zaken die nodig is om kwaliteit te leveren. Een boeuf bourguignon mag weer een flink aantal uren stoven, een kind mag weer kind zijn, professionals mooie diensten ontwikkelen en producten maken, en de seksualiteit mag zijn eigen dynamiek vinden in de hormonale wervelingen van het lichaam. We vinden de slowgedachte ook terug in de postmateriële mentaliteit van veel Nederlanders en met name van de jongste, die nu de arbeidsmarkt betreden. Men gaat niet meer voor de carrière met het meeste geld, de geneugten van de ratrace naar de top en de overuren. Men wil naast werk ook aandacht kunnen hebben voor de zorg en kunnen genieten van de vrije tijd. Je zou de slowbewegingen kunnen samenvatten met de vrijzinnige slogan: niet de tijd bepaalt de activiteit maar de activiteit de tijd. Eerherstel professionals Sinds enkele jaren kennen we in Nederland en niet alleen daar een opstand van professionals. Frontliniewerkers in het onderwijs, de zorg, de politie en andere
pagina 6 van 8 - www.waterlandstichting.nl
dienstverlening zijn de dictatuur van de turfsmurfen zat en eisen hun professionele scharrelruimte terug. De toename van controlemechanismen wordt opnieuw vervangen door een vrijzinniger kleinschaliger stelsel van vertrouwen en overleg. Dit stelsel biedt meer mogelijkheden voor vrijzinnigheid dan de cybernetische meeten regelstructuren. Vrouweneconomie Het is een publiek geheim dat alle maatregelen om vrouwen door het glazen plafond te stoten amper gewerkt hebben. Ooit gaf ik een lezing bij de Lioness, de kansrijke topvrouwen van de ING, toen Rinnooy Kan daar nog de boventoon voerde. In het nagesprek constateerde deze dat alle maatregelen van kinderopvang tot speciale kweekvijvers en vrouwspecifieke MD(Management Development)trajecten niet tot de gedroomde resultaten hadden geleid. Want, bleek keer op keer: wanneer vrouwen midden dertig zijn keren zij zich af van de grote organisaties om voor zichzelf te beginnen of om zich aan te sluiten bij kleine netwerkbedrijven. Want, gaven deze vrouwen steeds aan: ik ga voor kwaliteit, wil flexibel zijn, heb geen zin in de ratrace en laat mij maar mijn ambities en het moederschap combineren. De vrijzinnigheid is te vinden in deze parallelle ‘vrouweneconomie’ waar andere regels gelden dan alleen die van de gemonitorde dienstverlening. Jonge mannen laten zich inmiddels ook door deze attitude en praktijken van vrouwen inspireren. De Opzijgeneratie en haar opvolgsters zoals Macha-feministes als Mees hangen een ouderwets arbeidsethos aan dat volledig is gebaseerd op werk, werk, werk in de intensieve menshouderij. Scharreltechnologie De wijsgerig antropoloog de Mul is een warm aanhanger van de stelling van de Groningse filosoof Plessner dat de mens een ‘prothesewezen’ is, een bewerktuigd dier vanaf het begin van zijn ontstaan. Toen de mens niet meer wegvluchtte voor de leeuw maar stil stond, zich omdraaide en een steen wierp, ontstond de mens. De Duitse filosoof Sloterdijk redeneerde op eenzelfde manier. Helaas heeft veel technologie de mens tot een onderdeel van de systemen gemaakt. In de film The Matrix is de mens alleen nog maar een batterij, die droomt dat hij leeft. Er bestaat daarentegen ook vrijzinnige technologie. Dat zijn de ‘protheses’ die de mensen sterker maken of compenseren. Een voorbeeld daarvan in het genre ‘low tech’ is de fiets. Andere voorbeelden zijn de IKEA-kastjes, componenten die de koper zelf kan variëren al naar gelang zijn situatie, of Youtube, waarmee iedere internetgebruiker uitzendstation wordt onafhankelijk van de spreadsheets van netcoördinatoren en commerciële inkopers.
pagina 7 van 8 - www.waterlandstichting.nl
Meetvrije zones Zijn er nog meetvrije zones in onze samenleving te vinden? Op een symposium over het glazen lichaam in 2008 georganiseerd door NRC-Handelsblad en het Rathenauinstituut, dat aan de monitoring van de mens gewijd was, wist men er een te vinden: de boerka. Om deze mannelijke seksuele strategie nu als een voorbeeld van vrijzinnigheid te nemen gaat me te ver maar het punt is gemaakt. Vrijzinnigen moeten op zoek gaan naar meetvrije zones, deze verdedigen en uitbreiden. Laat de dingen hun gang gaan, de gebeurtenissen hun keer nemen. Mensen hun ding laten doen is geen daad van onverschilligheid maar een erkenning van de autonomie. Laat de rafelranden van de stad rafelig, laat de broedplaatsen onbespied, laat kinderen met rust en val klanten niet met evaluatieformulieren lastig. Laat mensen vooral scharrelen. Wanneer krijgen steden het keurmerk: absoluut cameravrij? Stop normering De documentairemaakster Sunny Bergman maakte een indringende documentaire over de schoonheidsidealen van vrouwen. Zij bezocht plastisch chirurgen, interviewde vrouwen en liet haar schaamlippen beoordelen. Als zij aan de idealen wilde voldoen een gepimpte en gefotoshopte vrouw te zijn had ze ook onder het mes gemoeten. Wat deze documentaire zo duidelijk maakte was niet eens de geldzucht van de chirurgen (so what?) maar de werking van de cybernetische loops. De norm van het ideale lichaam, gepromoot en neergezet in een bombardement van tienduizenden beelden in reclame en op de tv, de vrouw die zichzelf steeds met deze normen vergeleken en een evaluatie van de buitenwereld moest welgevallen, de zoektocht naar het interventierepertoire ? de liposuctie, de borstverkleiningen of vergrotingen, gelifte wangen en billen ? om uiteindelijk bijgestuurd te zijn en weer op norm: stoplicht groen. Vrijzinnigheid is niet de vrijheid om jezelf aan de fotoshopnormen aan te passen maar de vrijheid om de natuur zijn gang te laten gaan, te treuren over de dingen die voorbij zijn en te aanvaarden dat de ouderdom en uiteindelijk de dood onvermijdelijk zijn. Conclusie Waar is de vrijzinnigheid in de economie en de cultuur te vinden? Daar waar mensen zich verzetten tegen de autoriteit en het vanzelfsprekende gezag van de cybernetische dogmatiek, waar zij elkaar aansporen om meer en vaker te scharrelen en de existentiële gang der dingen aanvaarden zoals zij zijn. Joep Schrijvers is auteur van onder andere Het Wilde Vlees, de tomtomisering van de passionele mens, dat in 2006 verscheen.
pagina 8 van 8 - www.waterlandstichting.nl
