Geschreven in het zand. Een beeldend schrijven over het ontstaan van Wadland en een selectie van ingezonden tekstregels voor de Waddenzee. Wadland - Oerol 2014 Over de wonderlijke werking van de cyclische natuur.
WADLAND geschreven in het zand
-1 12
Zaterdag 21 juni 2014 om 10.21 uur buigt het noordelijk halfrond van de aarde maximaal naar de zon, het moment van de zonnewende. Dit boekje geeft rond dit moment per half uur de waterstand op Terschelling-West aan; onderin het tijdstip, links het waterpijl.
22 51
SLeM
Uitgave SLeM - Stichting Landschapstheater en Meer Idee en realisatie Bruno Doedens, Machiel Spaan Teksten Joop Mulder, oprichter/creatief directeur Oerol Bruno Doedens, SLeM; Machiel Spaan, M3H Arjan Berkhuysen, directeur Waddenvereniging Tekstredactie Frits Vogels Foto’s GBV = Gerrit Bart Volgers; BD = Bruno Doedens Vormgeving Theo Heldens Druk Ten Brink Meppel Bindwerk Hexspoor Boxtel Dit Wadlandboekje is een coproductie van Oerol, SLeM & Waddenvereniging -1 02
© SLeM 2014 - ISBN 978-90-822399-0-4 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van SLeM.
23 21
Hoe het wad Mondriaan ontdekte
Voorwoord _________
-0 87
Op de Noordsvaarder van Terschelling is voor Oerol 2014 de landschapsinstallatie Wadland gebouwd. In het zand tussen de lange dammen van wilgentenen worden tekstregels voor de zee geschreven, een ode aan de natuur, haar kracht en haar schoonheid. In de wetenschap dat de natuur dynamisch en cyclisch is, zijn met eb teksten in het zand gekrast die met vloed weer door de zee worden meegenomen, elk getij opnieuw. Wadland maakt, met zijn op het schilderij ‘Pier en Oceaan’ van Mondriaan geïnspireerd patroon, op theatrale wijze de werking van de kweldervorming zichtbaar en vertegenwoordigt daarmee een nieuwe wijze van kijken naar en omgaan met de natuur. We noemen het Culturele Landschapsontwikkeling. Naast de werking van de ecologische wetmatigheden, de wind en stroming als haar
23 51
natuurlijke aanjagers, krijgen daarbij ook de sociale en culturele componenten een prominente plaats. We bedanken iedereen die heeft bijgedragen aan de totstandkoming van Wadland en speciaal alle studenten en vrijwilligers die samen de méér dan twaalfhonderd meter wilgendammen hebben gebouwd. Geniet van natuur en cultuur. Geniet van Wadland. Joop Mulder, Machiel Spaan en Bruno Doedens
-0 70
24 21
GBV
Wadland _______
een vervolg op Pannenland 2013 waarin het proces van duinvorming beleefbaar werd gemaakt.
Wadland 2014 is een tijdelijk landschap van wilgentenen dat het proces van kweldervorming zichtbaar maakt. Wadland is geïnspireerd op het abstracte schilderij van Mondriaan ‘Pier en Oceaan - 1915’. Het is een experiment en schaalmodel voor nieuw te ontwikkelen kwelders. Zoals bijvoorbeeld de Strieperkwelder bij Midsland, een initiatief van de Gemeente Terschelling in samenwerking met Oerol in het kader van Sense of Place en Culturele Landschapsontwikkeling. -0 48
Wadland is een geconstrueerd landschap op de Noordsvaarder van circa honderdvijftig bij honderdvijftig meter. Water en slib uit de Waddenzee zoekt met behulp van de eb- en vloedbeweging zijn weg binnen de structuur van wilgentenendammen waardoor kreekjes en een eerste aanzet van kleine wallen gaan ontstaan. Wadland is
24 51
Wadland is gebouwd met de hulp van meer dan tweehonderdvijftig studenten uit binnen- en buitenland en vrijwilligers. Bij de Wadlandworkshops stond het ‘learning by doing’ centraal. Door direct te bouwen met de wilgentenen zijn verrassende constructie-principes voor het weven en knopen ontdekt. Op een intuïtieve wijze zijn de mogelijkheden van het materiaal doorgrond. Door oefening en herhaling zijn alle deelnemers ‘experts’ geworden in het bouwen met wilgentenen. De gebouwde wilgentenendammen worden keer op keer blootgesteld aan het getij. De dammen hebben invloed op de stroming en de zandverplaatsing. Door te testen, te kijken, te monitoren en steeds weer te verbeteren, ontstaat er gedurende de workshops een
-0 26
01 21
BD
BD
steeds scherper beeld van het dynamische proces en het mogelijke eindresultaat. Studenten leren samen te werken en worden fysiek geconfronteerd met de logistiek van het bouwproces.
-0 05
Naast het bouwen hebben we ook hoogwaterlezingen en duinwandelingen georganiseerd. Met de lezingen wordt Wadland geplaatst in de reeks van SLeM-projecten zoals Jaarringen 2006 en Pannenland 2013. Het begrip Culturele Landschapsontwikkeling speelt hierbij een essentiële rol. Tijdens de duinwandelingen vertelt geoloog en bioloog Han Leereveld over de ontstaansgeschiedenis van de Waddenzee en de Waddeneilanden. Met deze verhalen plaatsen we Wadland in een grotere context. Wadland is meer dan een landschappelijke installatie. Het is ook een educatief project dat studenten van verschillende opleidingen
01 51
met elkaar verbindt en studenten leert over de nieuwe wijze van Culturele Landschapsontwikkeling. Het laat studenten ervaren wat het is om onderdeel te zijn van iets groots en dynamisch en wat de rol van de verbeelding daarin kan zijn. Machiel Spaan en Bruno Doedens
0 06
02 21
BD
BD
Sense of Place ______________ 0 33
Als onderdeel van Leeuwarden Culturele Hoofdstad van Europa in 2018 is het project ‘Sense of Place’ in het leven geroepen. Een initiatief om verder te kijken dan alleen Terschelling en met bijzondere landschapsprojecten de rijkdom en potentie van het Cultureel Erfgoed Waddenzee aandacht te geven en zichtbaar te maken. Met een tiental initiatieven met verschillende kunstenaars zal het project ‘Sense of Place’ in de komende jaren ingevuld gaan worden. Wadland van SLeM is hiervan het eerste project. Het dient als voorbeeld voor de Culturele Landschapsontwikkeling van (nieuwe) kwelders, waaronder de beoogde verandering van de Strieperkwelder ten zuiden van Midsland. De mens heeft, in de relatief korte geschiedenis van Terschelling, met talloze ingrepen, het huidige landschap vormgegeven. Kloosterlingen legden eeuwen geleden in het Waddengebied dijkjes
02 51
aan, zij startten de inpoldering. De mens bleef pionieren in het landschap, in eerste instantie vanuit lijfsbehoud, later ook vanuit economische motieven en weer later vanuit een betrokkenheid met de natuurlijke omgeving en het behoud van de natuurlijke kwaliteiten. Met handwerk en machines, telkens werden nieuwe methoden ontdekt, toegepast en doorontwikkeld. Nieuwe inzichten gaan een dialoog aan met het specifieke getijdenlandschap en spelen een spel met de elementen. Alles wat wij zien, beleven en ervaren is door mensenhanden aangeraakt. Kijk naar de duinvorming waaronder de stuifdijk, de inpoldering en niet te vergeten de kwelders. Oerol wil graag een gids zijn in de Culturele Natuur- en Landschapsontwikkeling én het bewustzijn van de plek, de notie van een locatie. Een gids die spreekt als verkenner, reiziger en bewoner. Een gids van realiteit en actualiteit, maar ook van fictie en
0 46
03 21
GBV
BD
0 55
fantasie. Oerol wil in de komende jaren een verhaal brengen over het landschap dat in het centrum van de gebeurtenissen staat: wat brengt de mens teweeg in het landschap en hoe vertalen we dat vanuit en naar de samenleving? Improvisaties, imitaties, fysieke pres(en)taties, babbelen, oreren, verleiden, alle technieken uit het theater zien we in het landschap terug. En alles in het licht van ‘Sense of Place’, om ons gevoel en besef van de locatie naar boven te halen. In de geschiedenis van het Oerol festival is er via de kunsten een nieuwe relatie ontstaan tussen het gevormde landschap en de beleving ervan. De relatie tussen cultuur en natuur wordt op zowel speelse als kritische wijze ondervraagd. Het landschap van Terschelling, met zijn geologische, sociologische, biologische en historische eigenheden en processen, vormt zowel het platform als de voedingsbodem voor dit creatieve onderzoek. In dit laboratorium voor cultuur en natuur wil Oerol een bijdrage leveren aan ontwikkelingen
03 51
en de discussie voeden door een nieuwe vorm van samenwerking tussen kunstenaars en wetenschappers met het getijdenlandschap van het Waddengebied als gedeelde fascinatie. ‘Sense of Place’ is onze volgende stap. Landschapsontwikkeling willen wij koppelen aan de kunsten. Landschapsarchitecten en ‑kunstenaars die zich bemoeien met kweldervorming en zandsuppletie, beeldend kunstenaars die observatoria ontwerpen, theatermakers die expedities maken. Oerol kan gedurende het festival de resultaten van onderzoeken en landschapsontwikkelingen op locatie tonen en laten beleven door een groot publiek. Vervolgens moet dit de leidraad zijn die het waddengebied nog meer bijzonder maakt vanwege de Culturele Natuur- en Landschapsontwikkeling en de beleving er van. Joop Mulder
0 57
04 21
GBV
GBV
Culturele Landschapsontwikkeling ________________________________ 0 53
Culturele Landschapsontwikkeling heeft als doel landschapsvormende processen cultureel aan te jagen, te verrijken en onder de aandacht te brengen van bewoners en een breed publiek. Dit door samenwerking van kunstenaars, wetenschappers, studenten, eilandbewoners en bezoekers. Daarmee worden zowel het begrip en de schoonheid van de dynamische processen die het waddengebied en Terschelling continu vormen en vervormen vergroot, als ook de processen zelf beïnvloed en aangejaagd. Zo ontstaan inspirerende rijkere landschappen die meerdere doelen dienen en de schoonheid en poëzie van proces en resultaat zichtbaar maken. Deze benadering, ontwikkeld door Joop Mulder (Oerol) en Bruno Doedens (SLeM), kan gezien worden als een bijdrage naar het
04 51
zoeken van een logische volgende stap in de ontwikkeling van het landschap in Nederland. Een logische stap in het omgaan met landschap en natuur in het ‘gevecht’ met de zee, waarin Nederland al eeuwen voorop loopt. Na het technisch kunnen bouwen van kustverdedigingen, het droogleggen en vormgeven van nieuw land, van landschap, zelfs van natuur, voegen we een nieuwe culturele laag toe. Door participatie en verbeelding zorgt deze voor de benodigde ‘maatschappelijke verankering’ zonder de ecologische waarden en veiligheidsdoelstellingen te vergeten. Overheden zijn in het Waddengebied al jaren bezig met Dynamisch Kustbeheer, zandsuppleties, de zee inlaten, het land mee laten groeien, zachtere dijken en biobouwers, zijn hier voorbeelden van. De overheid krijgt daarbij ook steeds vaker te maken met sceptische bewoners. Onbegrip over landschappelijke veranderingen blijkt veelal voort te
0 44
05 21
BD
BD
0 31
komen uit gebrekkige informatievoorziening en betrokkenheid. Het verbeteren van het draagvlak en de informatievoorziening vraagt om een andere werkwijze. Een manier van werken die de bewoners meer bij het proces betrekt en ze ook trots maakt op het resultaat van de landschapsvervormingen. Hiervoor is het nodig nieuwe coalities te vormen, nieuwe werkwijzen toe te laten, experimenten aan te gaan én de verbeelding te laten spreken. Dit kan o.a. door kunstenaars en wetenschappers van verschillende disciplines bij de landschapsvormende processen die de eilanden continu vormen en vervormen een centralere rol te geven. Zo kunnen nieuwe plannen voor bijvoorbeeld zandsuppleties en zachtere dijken een positief imago krijgen en tot de verbeelding spreken. Op deze manier kunnen mogelijk ook onnodige procesvertragingen worden voorkomen. Kunstenaars en wetenschappers nemen in deze processen de rol om met vele betrokken partijen de landschapsvormende processen - van
05 51
natuurkrachten én menselijke activiteiten - te beïnvloeden en te vertalen naar overtuigende beelden die sociale en culturele verankering en betekenis geven. Joop Mulder en Bruno Doedens
0 13
06 21
GBV
Waddenvereniging ________________
-0 06
Het wad is een van de grootste gebieden op aarde waar het getij nog vrij spel heeft. Eb en vloed, zoet en zout, wisselen elkaar voortdurend af. Door deze dynamiek is er een uniek landschap ontstaan met een schitterende natuur. In 2009 is de Waddenzee uitgeroepen tot natuurlijk werelderfgoed. Het is daarmee ons eigen Great Barrier Reef, Kilimanjaro of Grand Canyon. Net zo uniek, maar dan heel dichtbij! De Waddenvereniging is er voor en door waddenliefhebbers zoals u. Samen zorgen we ervoor dat iedereen kan blijven genieten van het waddengebied. We werken aan een goede balans tussen menselijke activiteiten en de kwetsbare waddennatuur. Voor kustverdediging moet er in het kader van klimaataanpassing heel wat gebeuren en
06 51
de Waddenvereniging is er voorstander van dat dit zo natuurlijk mogelijk gebeurt. Niet zomaar hogere dijken, maar waar het kan gebruik maken van de waddendynamiek om de kust veiliger te maken. De actieve betrokkenheid van bevolking en creatieve mensen bij dit soort projecten is een goede zaak. Sommige mensen zijn bang dat het omslaat in tuinieren op de vierkante centimeter, maar wij denken dat dat wel meevalt als we de natuurlijke processen van het waddengebied als uitgangspunt nemen. Wadland is hier als pilot een mooi voorbeeld van. Arjan Berkhuysen
-0 28
07 21
BD
GBV
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
28
29
30
NAP
Wadlandkalender - water- en maanstanden, West-Terschelling, juni 2014 125 zonnewende
100 125
75
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
100
50 75
25
50
0
25
-25
-0
-50
- 25
-75
- 50
-0 48
-100 - 75 -125 - 100 -150 - 125 - 150
eerste kwartier
volle maan
07 51
laatste kwartier
nieuwe maan
27
-0 68
08 21
GBV
Geschreven in het zand -0 85
08 51
Laag kerft zon schaduw in wad, straks streelt maan het water Nicolette Leenstra - Assen
Honderden rollende koppen met donkerblauwe ogen komen op ons af -0 98
Marion Smit - Utrecht
09 21
D’aan einder daze mist toont in heiig licht vers gekwelderd land Riann - Alkmaar
Inkeer uitkeer keer op keer omkeer terugkeer keer je weer? Lidewij Kemme - Broek op Langedijk
-1 08
09 51
Het water komt, het water gaat – beweging waaruit land ontstaat Linda Maters - Amsterdam
Golven nemmen gien ofscheid | Golven nemen geen afscheid Willem Tjebbe Oostenbrink - Zuidhorn
-1 12
10 21
Wie schept dit land uit zee en zand? Is het de maan of Mondriaan? Linda Maters - Amsterdam
o, wadland van komen en gaan | laat mij op uw bodem staan Janny Baars - Hoevelaken
-1 10
10 51
Met de handen diep in de zakken, de voeten zilt, word ik opgetild Luciën Jansen - Buurse
geuren wad | het dijkpad kronkelt | kiezelt stil | de wind lucht | me op Rob Komen - Alkmaar
-1 03
11 21
in getijden ademt de aarde eeuwig verlangend naar de maan Hilda Boer - Enschede
Wel, wat wirrelt en wurmt het wulpse wad weer! Ted van Putten - Den Haag
-0 90
11 51
Accepting the way-It is and is not and both-And not both, It is! Fons Elders - Warder
-0 73
Wind waait wolken over het wad water trekt sporen eiland geboren Magda Rietdijk - Niawier
12 21
Met komen en gaan groeien de kwelders langzaam aan Thomas Smith - Groningen
-0 52
Kom en ga, schuimende kracht van transparant zacht glas Anita Hugen - Aruba
12 51
wijds wadden wad | wereldwijd wonder | waar water, maan en slik | het leven maken... Nelleke Hildebrand - Tilburg
-0 30
Met duimdrukken in ‘t wad, geef ik mijn blauwdruk af, ik ben hier Willem Olthof - Nieuwegein
13 21
Klotsend, ruisend, zacht en zout zwelt het water hard en koud Afra de Jong - Schijndel
-0 05
open... dicht en adem... ontwaak in de stroom... wees stil en luister Ruth van de Pol - Megen
13 51
De zandkorrels schuren met de tranen van de zee, schoorvoetend Yvonne de Vries - Assen
0 20
En is het de maan die de overvloed van tranen weg laat ebben? Gemma Cornelissen - Beuningen
14 21
0 42
het stijgt en daalt, golft en stuwt met de wind, al het leven Jeanne Stammeshaus- van der Windt - Schiedam
Neemt dan de branding zijn wending in het waddenrequiem S. van Tuinen - Enschede
14 51
0 60
Horizon-taal lees ik, in een zee van ruimte, om grenzeloos te zien! Jozua van der Ploeg
Het Stryper wyfke | Heeft Brandaris’ licht geleid | Tot Groene Weiden P.B. Kempe
15 21
0 75
zaand stöft, ken niet oarden, sliek is geboren veur woddelschieten Willem Tjebbe Oostenbrink - Zuidhorn
De maan omhelst deze tijgebonden plaats, één kus is nu genoeg S. van Tuinen - Enschede
15 51
0 85
wadlanders, druppels over wangen nat
nat van het wad
Marja Dortmans - Haps
Wyn en Weagen wuolje op en oer dit lân | En ik ik sjoch it oan Geartsje Talsma - Wirdum FR
16 21
0 90
De maan weerspiegelt mijn gemoed van ingetogenheid en overvloed Monique Hendrikx-Hoenderdos
Vage maandraden trekken het water aan Willeke Verbeek - Harderwijk
16 51
0 88
o, wonderlijk wad, zelfs droog ben je nat... H. van Dijk - Norg
Zanden baarden toen | Sinte-Lucia vloeide | vogelwachtlopers P.B. Kempe
17 21
0 81
Fluwelig blauw, gemeen grijs, nacht en dauw, waterzon – daarom Henk Littel - Dordrecht
welke voet of vis omspoeld, voor bij jou deze golf is... Mariken de Goede - Amsterdam
17 51
0 67
Lucht en watert de grens die steeds verder het land op kruipt Henk Hoenderdos
Jouw aantrekkingskracht overspoelt me en laat me naakt achter Ben Souren - Nijmegen
18 21
0 50
een herinnering die opkomt en daarna weer vergeten - een duin Kika Groszkopf - Amsterdam
Kom, fluistert de maan tegen de zee | Je bent de liefde zelf Han van den Boogaard - Nijmegen
18 51
hier hoor je de adem van de wereld, zie je de hartslag van de zee 0 27
Maarten van Doremalen - Heerenveen
voorouders lang gelaagd zijn wij als klei, gelegd door ademend tij Ruth Bugel - Assen
19 21
na heen weer weer | en dan weer heen | en dan weer weer Paul Saris - Wortel (Hoogstraten)
0 05
waarom wad alles zo dichtbij,
eenmaal golf jij, tegenlicht dichtbij Jeroen Verveer - Rotterdam
19 51
-0 20
20 21
SLeM - Stichting Landschapstheater en Meer ________________________________________
-0 44
SLeM schept ruimte voor verbeelding, activeert verwondering voor het alledaagse en laat sporen achter in het landschap en in de geest. Landschapstheater gaat over hoe kunstvormen het landschap en haar bewoners kunnen beïnvloeden, vervormen en van betekenis kunnen voorzien. Binnen de stichting, opgericht in 2003, komen de vakgebieden locatietheater, film/video en landschapsarchitectuur samen. Experimenten met de specifieke eigenschappen van de verschillende en zich uitbreidende disciplines komen voort uit de overtuiging dat wederzijdse beïnvloeding tot verrijking en vernieuwing leidt. Het contrast tussen de trage tijd bij landschapsarchitecten en de samengebalde en manipuleerbare tijd bij theatermakers, filmers en schrijvers biedt hiervoor vele mogelijkheden. Landschapstheater opereert op het grensvlak van de dagelijkse werkelijkheid. Hiervoor
wordt een landschap gemaakt of vervormd en ten behoeve van het verschuiven van het perspectief vervreemd en opgeladen. In dit gecrëerde en vaak tijdelijke landschap is het publiek zowel deelnemer als toeschouwer. Het publiek kan zich in dit landschap verliezen zonder te verdwalen. Het stichtingbestuur van SLeM wordt gevormd door Bruno Doedens, Veronique Vetjens en Frits Vogels. De raad van toezicht bestaat uit Marike Dijksterhuis, Marcel Kastein en Tobias Woldendorp.
20 51
-0 65
Jaarringen 2006
Pannenland 2013
21 21
Credits _______ Wadland is een coproductie van Oerol en SLeM en wordt door Bruno Doedens (SLeM) en Machiel Spaan (M3H) gerealiseerd met medewerking van specialisten, studenten, vrijwilligers en eilanders. Wadland is gerealiseerd in het kader van Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018. De ontwikkeling van de Strieperkwelder is een initiatief van de Gemeente Terschelling. SLeM verzorgt op voorspraak van Oerol het ontwerp.
Deelnemende studenten/opleidingen Academie v. Bouwkunst, landschapsarchitectuur en architectuur, Amsterdam Hogeschool Van Hall Larenstein, landschapsarchitectuur, Velp Unitec Auckland, landschapsarchitectuur, Nieuw Zeeland Hogeschool Van Hall Larenstein, kust- en zeemanagment, Leeuwarden Hanzehogeschool, bouwkunde, Groningen Universiteit van Wageningen, landschapsarchitectuur, Wageningen University of Copenhagen, urban design, Denemarken
-0 84
Projectteam Wadland - SLeM Bruno Doedens, Machiel Spaan, Eva Souren, Stein van Brunschot, Erwin Webbink, Ariaan Witteveen, Han Leereveld, Theo Heldens, Piet Hein Spieringhs, Andras Hamelberg, Chris Corstens, Jan-Karel Lameer, Frits Vogels, Brigitte Defaix.
21 51
16-17 dec 2013
12 mei 2014
13 mei 2014
17-18 mei 2014
24-25 mei 2014
29 mei - 1 juni 2014
www.slem.org | www.oerol.nl | www.waddenvereniging.nl
-0 98
