WADDEN. Kostbare kennis MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED. Kinderboek De kracht van verwondering. Wijsheid 50 jaar waddenwetenschap

WADDEN Prijs: € 2,50 Jaargang 50, september 2015

MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED

Kostbare kennis

Kinderboek De kracht van verwondering

Wijsheid 50 jaar waddenwetenschap

Solarjack Jas van de toekomst

Inhoud

Het wad is wervelend als de jeugd

Laatste kans om zoutwinning tegen te houden

, extra lang naar eten kunnen zoeken De enige wadplaat waar trekvogels al een kwart van de populatie aan kan door zoutwinning dalen. Alleen meer zeker. kanoeten is daardoor zijn leven niet

Jong geleerd Doodstil is het in de klas als onze juf in 1965 voorleest uit het boek Avontuur om Rottumerplaat. Op mijn Amsterdamse lagere school hebben we natuurlijk het rijtje Waddeneilanden uit ons hoofd geleerd. Maar nu beleven we in gedachten voor de eerste keer de wondere wereld van het wadlopen, de verraderlijke zandbanken en de uitgestrekte slibvelden. Het zou nog een tijdje duren voordat ik de Waddenzee echt aan den lijve kon ondervinden. Met de ambitie: elk kind moet een keertje op het wad staan, ging de Waddenvereniging dit jubileumjaar in. In dit nummer van het WADDENmagazine belichten we enkele projecten die daar de opmaat voor zijn. De activiteiten binnen het project Waddenambassadeurs, bijvoorbeeld, of het fotografieproject voor kinderen. Hoeveel indruk het wad op kinderen kan maken, vertellen twee oud-leden van de Wad-o-logen Bende, ruim tien jaar lang de jeugdclub van de Waddenvereniging. Kinderboekenschrijfster Judith van der Stelt vertelt hoe ze onbekende wadbeesten leerde kennen en daar een boek over maakte. Ook wetenschappers leren nog steeds over de Waddenzee en deden de afgelopen vijftig jaar heel wat ontdekkingen. De bezoekers van het jubileumsymposium gaan op zoek naar de ervaringen en verhalen van waddenbewoners. Met hen stellen we een agenda op voor een nieuwe duurzame toekomst van het waddengebied. Zullen we dan rondlopen in kleding die energie opwekt? De tijd zal het leren.

Hans Revier Hoofdredacteur

2

04

28

33

18

04 D oor jonge ogen Kinderen van Terschelling fotograferen hun eigen eiland

34 Wonder van de wetenschap De 7 meest bijzondere verhalen uit 50 jaar waddenwetenschap

08 Jubileumsymposium Op zoek naar ervaringen en verhalen van waddenbewoners

39 Jeugbende veroverde Waddenzee Oud-leden blikken na tien jaar terug op roemruchte Wad-o-logen Bende

10 Solar Parka wil zon Innovatieve jas voedt onderweg je smartphone 14 Passie voor het wad Jaco Spek laat mensen in Ecomare vragen stellen 18 Z omermarkt aan de haven Watersporters snuffelen aan het onderwaterleven 20 Schat van een verhaal Kinderboekenschrijfster Judith van der Stelt over het belang van verwondering Foto’s cover FOTO GROOT: Kinderen fotograferen de natuur van Terschelling; Sterre Delemarre FOTO'S KLEIN: Martijn van der Linden, Rijkswaterstaat/Joop van Houdt, Jan-Willem Bulle

RUBRIEKEN 12 Eten van het wad Topkok kookt jubileummenu deze keer: duindoornbavarois 17 Waddenshoppen 23 Wad4U Zo leren jonge dieren! 27 Column Arjan Berkhuysen Leer het echte wad kennen. Like! 29 Deining Actie, actualiteit en nieuws 42 Geniet Wad Boeken, kunst, eten, apps, uittips en meer 46 Wad 500 Club Ondernemers verzilveren kansen deze keer: Nienke Dijkstra van Doe eens Wad 47 Colofon

WADDENmagazine 3-2015 3-2015 3 WADDENmagazine

reportage

Rinske

Hidde

Anna

sterre delemarre

Arien

Kiki

Sterre Delemarre

Angel

Djairo

Sanne

Floris

Mees

Sterre

Meike

‘Kijk met de ogen van een toerist’ Thijs

Wout

Hidde

Sam

Op hun buik in het zand of met de voeten in het water laat fotograaf Sterre Delemarre kinderen de natuur van hun eigen eiland fotograferen. Zo leren ze dat ze in een kwetsbaar en uniek gebied wonen. Tekst: Marrit van den Akker

4

WADDENmagazine 3-2015 5

‘Het lijken wel rotsen’, zegt een vrouw enthousiast. Ze kijkt nog eens nauwkeurig naar de close-upfoto van een dennenappel, gemaakt door de elfjarige Kailah. In het Stayokay hostel op Terschelling hangt een reeks prachtige foto’s, die de sfeer van het eiland uitstralen. Beelden van herkenbare onderwerpen zoals vogels en schelpen, maar ook artistieke foto’s waar je twee keer naar moet kijken voordat je ziet wat er is gefotografeerd. De tentoonstelling is het resultaat van een project dat is opgezet door natuurfotograaf Sterre Delemarre en de Waddenvereniging. Samen met Staatsbosbeheer Terschelling en Stayokay Terschelling is gewerkt aan een eerste uitvoering van het project ‘Jij en Fotografie Natuurlijk’. Een combinatie van fotografie en intense natuurbeleving voor kinderen van de vier Friese Waddeneilanden. Een buitenschoolse activiteit, gericht op kinderen van 9 tot 14 jaar.

Fotografie leert je kijken ‘Het waddengebied is een van de meest waardevolle natuurgebieden en is uniek op de wereld. Voor de kinderen van de eilanden is de plek waar zij wonen zo gewoon dat zij zich nauwelijks realiseren hoe bijzonder het gebied is. Maar ook bij Tim

Britt

6

volwassen eilanders is er lang niet altijd het besef dat de Nederlandse Wadden wereldwijd van belang zijn’, zegt Allard Polak, coördinator educatie van de Waddenvereniging. Delemarre en hij werken al langere tijd aan dit project. ‘Sterre heeft deze workshops ook gegeven in andere natuurgebieden in Nederland en het is zeer inspirerend’, aldus Polak. Volgens Delemarre en Polak zijn kinderen de toekomst van het eiland en de beleidsmakers van morgen. Het doel van het project is kinderen op een zeer intense manier de natuur van de Wadden te laten beleven. ‘Hierdoor groeit hun bewustwording van de uitzonderlijke waarde van het gebied waarin zij wonen en waar ze zelf ook deel van uitmaken’, stelt Polak.

Op je buik in het zand Volgens Polak en Delemarre is de wereld van nu gericht op beeldtaal en beeldvorming. ‘Beelden zijn een belangrijke manier van communiceren. Fotografie stimuleert het bewust kijken. Tijdens het project leren kinderen op een natuurlijke manier spelen met licht, kleur en compositie. Zij leren hoe ze anderen kunnen laten zien wat ze hebben waargenomen.’ Tijdens de workshop op Terschelling

Bente

Kinderen zijn de toekomst van het eiland en de beleidsmakers van morgen

Tim je buik liggen, of door je knieën’, tipte de fotograaf. De kinderen deinsden hier niet voor terug. Liggend in het zand of gras, of tot aan de enkels in het slikkige wad werden de mooiste foto’s geschoten. Speciaal voor de ouders legde Delemarre deze taferelen vast. ‘Schitterend om te zien, die fotografen in spe, geconcentreerd kijkend door de lens, helemaal in hun eigen wereldje. Een mooie toevoeging aan de expositie’, vertelt Polak.

gingen de kinderen op pad met boswachter Remi Hougee van Staatsbosbeheer. Met de fotocamera’s in de aanslag luisterden de jonge eilanders aandachtig naar de boswachter die leuke natuurweetjes over Terschelling vertelde. Daarna was het tijd om zelf aan de slag te gaan. ‘Sterre gaf de kinderen opdrachten om beter te leren kijken. Ga eerst op één lijn staan en zoek iets dat je wilt fotograferen. Ga dan een stap opzij en fotografeer het nog eens. En dan nog een stap opzij’, vertelt Polak. ‘Zo laat ze de kinderen ervaren dat, als je goed kijkt, dingen er anders uit kunnen zien. En dan is het een kwestie van beslissen: vanaf welke kant neem ik de foto? Maak ik een foto van een detail of juist van een compleet landschap?’ Delemarre liet de kinderen ook zien dat je van perspectief kunt veranderen. ‘Ga maar eens op

Leren kiezen De twaalfjarige Famke legde haar waterdichte camera in een plasje water en fotografeerde zeesla. ‘Dat vind ik echt heel creatief’, vertelt Polak. Famke is zelf ook trots op haar foto. ‘Ik vind de foto speciaal omdat je allemaal kleine belletjes ziet.’ Na de workshop zochten de kinderen thuis drie foto’s uit waar ze het meest trots op waren. Deze namen ze mee naar de terugkommiddag. Tijdens deze middag plakten de kinderen stickers bij elkaars foto’s om aan te geven welke foto ze van iedereen het best vonden. Vervolgens koos elk kind zelf de foto uit die hij of zij wilde exposeren. ‘Het project gaat ook over keuzes maken’, vertelt Polak. ‘Heel leerzaam. Want er wordt geen waardeoordeel aan

Famke

verbonden. De keuze is goed omdat het kind die zelf heeft gemaakt.’ Kailah heeft deze boodschap opgepikt. ‘Het maakt niet uit hoe een ander over je foto denkt, want je kunt op allerlei manieren een foto maken.’

Alles wordt mooier Op woensdag 24 juni was het zover: wethouder Jeltje Hoekstra-Sikkema opende de expositie in het Stayokay hostel. De veertig trotse fotografen in de dop straalden bij het zien van hun eigen, uitvergrote foto’s op canvasdoek. Naast de foto’s hangen kaartjes. ‘We hebben opgeschreven waarom we de foto hebben uitgekozen en omdat we nu zelf al wat meer ervaring hebben, geven we ook fotografietips aan de bezoekers van de expositie’, aldus een van de kinderen. ‘Ik heb deze foto gekozen omdat ik natuurvervuiling heel erg vind, want daardoor gaan er dieren dood’, vertelt de 12-jarige Mike. Zijn foto toont een oud, verweerd chocolademelkpak op een ogenschijnlijk schoon strand. De jongen heeft als een van de weinigen gekozen voor een niet-natuurlijk onderwerp. Zijn verhaal erbij geeft de foto extra kracht. Ook Kiki van twaalf deelt haar ervaring met de bezoekers van de expositie: ‘Maak Mike

sterre delemarre

Kailah

sterre delemarre

reportage Jente

Taco van iets neutraals iets moois en kijk met de ogen van een toerist naar het leven. Ook in je eigen dorp of stad, alles wordt dan mooier.’ Samen met Delemarre geeft Polak de workshop dit najaar een vervolg op Vlieland. In 2016 worden de kinderen op Ameland en Schiermonnikoog uitgedaagd de waddennatuur op de gevoelige plaat vast te leggen. Ook dan wordt er gezocht naar een samenwerking met eilander organisaties. Polak is optimistisch en gelooft in de combinatie van creativiteit en natuurbeleving. ‘De expositie laat het unieke Werelderfgoed Waddenzee zien door de ogen van kinderen. Ik denk dat de jongens en meiden die aan de workshop hebben meegedaan nu beter beseffen dat het waddengebied een uniek en speciaal gebied is, waar heel veel te zien en te beleven valt, maar dat ook onvervangbaar is.’. De partijen die het project financieel steunen zijn provinsje Fryslân, de gemeenten Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog, het Dirk Mentzfonds, Stichting Albino, de Suzanne Hovinga Stichting en het Prins Bernhard Cultuurfonds. Alle foto's zijn te zien op www.waddenvereniging.nl/fotografienatuurlijk of tot 25 oktober in de Natuurschuur van Staatsbosbeheer op Terschelling.

Jules


symposium

Roy Vrouwenvelder

16 en 17 oktober jubileumSymposium

Op koers met Waddenkompas Onder de titel Wijs met de Waddenzee houdt de Waddenvereniging samen met de Waddenacademie een jubileumsymposium. Tijdens een reis door het waddengebied zoeken de deelnemers naar ervaringen en verhalen van waddenbewoners. De uitkomsten van het symposium worden gebruikt voor het maken van een Waddenkompas, met als doel de Waddenzee mooier en beter te maken. Tekst: Hans Revier

Vijftig jaar geleden stond het voortbestaan van de Waddenzee op het spel. Met de leus Wees Wijs met de Waddenzee wist de Waddenvereniging Nederland te mobiliseren en de inpolderingsplannen te verhinderen. Bescherming van de waddennatuur kwam centraal te staan in het beleid en uiteindelijk kreeg de Waddenzee in 2009 de status van natuurlijk werelderfgoed. De oproep uit de oude leus van de Waddenvereniging lijkt niet meer nodig. We zijn immers allemaal Wijs met de Waddenzee. Nu de Waddenzee is behouden komt de nadruk meer te liggen op het mooier en beter maken. ‘Het is belangrijk daarbij op te trekken met bewoners en ondernemers van het gebied’, stelt Arjan Berkhuysen, directeur van de Waddenvereniging. ‘Groene organisaties moeten die aansluiting verstevigen. Natuurbescherming kan volgens mij niet zonder draagvlak onder bewoners en gebruikers.’ Hij wijst ook op de zich terugtrekkende overheid. ‘Je ziet dat lokale initiatieven als Holwerd aan Zee en gasTvrij Terschelling tegenwoordig bijzonder effectief zijn.’

Verhalen achter de muur

Hotel Holwerd

De betrokkenheid met de Waddenzee is op de eilanden groter dan in de kustzone van Friesland, Groningen en Noord-Holland. De dijk lijkt voor de bewoners van de waddenkust een niet te slechten groene muur tussen het binnendijkse cultuurlandschap en de waddennatuur. Tijdens het symposium gaan de deelnemers op zoek naar verhalen van de waddenbewoners en hun verhouding tot het land en de zee. De Waddenzee vormde het kustgebied en de mensen die er wonen, maar wat is hun verhaal bij het wad? En hoe heeft die verbondenheid zich geworteld in de identiteit van het gebied? Met elkaar stellen we een agenda op voor de toekomst, waarbij ecologische, economische en sociaal-culturele thema’s aan bod komen. Berkhuysen: ‘Daarmee wordt een beeld geschetst over de toekomst van de Wadden, dat niet alleen bij bestuurders en de politiek landt, maar ook in het hart van de waddenbewoners in de dorpen, op de eilanden en langs de kust.’

De aftrap voor het symposium is op 16 oktober in Harlingen. Wetenschappers blikken terug op vijftig jaar waddenbescherming en geven aan wat voor de toekomst van het gebied belangrijk is. Aan het eind van de dag vertrekken de deelnemers naar Holwerd. Daar wordt het initiatief Holwerd aan Zee besproken in de context van een veranderende samenleving. De overnachting is in Holwerd, we zijn te gast bij de bewoners van het terpdorp. Zaterdag 17 oktober, de feitelijke 50ste verjaardag van de Waddenvereniging, gaan we het gebied in en ontmoeten we op verschillende plaatsen bewoners, kunstenaars, onderzoekers, lokale ondernemers en bestuurders. Aan de hand van die ontmoetingen en gesprekken starten we met het vormgeven van een Waddenkompas, een agenda voor de toekomst van het waddengebied. Tijdens een afsluitende bijeenkomst in Harlingen aan het eind van deze tweede dag worden de eerste contouren van het Waddenkompas geschetst.

Feestbijeenkomst

Wijs met de Waddenzee is het vijftiende symposium dat de Waddenacademie organiseert. Dit keer in samenwerking met de Waddenvereniging vanwege het 50-jarig jubileum. Inschrijven kan via de website van de Waddenvereniging: www.waddenvereniging.nl/jubilieum/ symposium. Daar vind je het complete programma. Deelname aan het symposium is gratis.

De deltadijk vormt een scherpe scheiding tussen de natuur van het werelderfgoed Waddenzee en het cultuurlandschap van Groningen, Friesland en Noord-Holland. 8

> WADDENmagazine 3-2015 9

Wek zelf zonne-energie op met innovatieve Solar Parka

Modeontwerpster Pauline van Dongen ontwikkelde in samenwerking met de Waddenvereniging en Blue LOOP Originals de Solar Parka. Met het zonnepaneel op de jas kun je binnen twee uur voldoende energie opwekken voor een volle telefoonbatterij. Tijdens het festival Into the Great Wide Open op Vlieland werd de jas gepresenteerd.

In de meest ideale omstandigheden is een telefoon binnen anderhalf uur van 0 tot 100 procent opgeladen.

Tekst: Marrit van den Akker foto's: Jan-Willem Bulle

Op weg naar de toekomst Met de draagbare solarkleding van Pauline van Dongen wordt een heel nieuwe draai gegeven aan het gebruik van zonnecellen. ‘Met de Solar Parka ben je volledig zelfvoorzienend. Het is bovendien een uiterst modieuze manier om je eigen energie op te wekken’, aldus Ruth ter Voort van de Waddenvereniging. De Waddenvereniging staat al vijftig jaar voor de bescherming en het behoud 10

van het waddengebied. De overgang van fossiele energie naar 100 procent hernieuwbare energie en energiebesparing ziet de vereniging als een essentiële stap om de Wadden te behouden. Met de Solar Parka levert de Waddenvereniging in haar jubileumjaar een concrete bijdrage aan deze kansrijke innovatie op het gebied van duurzame energie.

De smartphone is niet meer weg te denken uit het dagelijks leven. Maar onderweg is stroom niet altijd voorhanden. Met de Solar Parka, die de Waddenvereniging ontwikkelde met modeontwerpster Pauline van Dongen en Blue LOOP Originals, is dat straks verleden tijd. Ron van de Wiel van Blue LOOP Originals is enthousiast over de Solar Parka, die op dit moment nog niet verkrijgbaar is voor de consumentenmarkt. ‘Ik ben meteen verliefd geworden. De parka ziet er prachtig uit en door de technologische inslag kunnen we een nieuwe stijl neerzetten. Blue LOOP Originals is een bedrijf dat jeans recyclet. Garens van oude spijkerbroeken worden uitgeplozen en opnieuw

gesponnen tot garen dat geschikt is voor nieuwe producten van dezelfde, of soms zelfs betere, kwaliteit. Van zo’n weefsel is de parka gemaakt.’

Aantrekkelijk en duurzaam Van de Wiel vindt vooral de combinatie met het esthetische ontwerp van Van Dongen ontzettend inspirerend. ‘De strak geweven denimstof, gesealde naden en de mooie pasvorm vielen ook op tijdens de testronde. De mensen die de jas mochten testen waren verbaasd hoe stijlvol de jas is. En ook het opladen van telefoons en fotocamera’s ging voorspoedig.’ Volgens Van Dongen is de parka een combinatie van outdoor- en sportswear met een modieus ontwerp: ‘De Solar Parka is duurzaam met een goed verhaal maar ook aantrekkelijk.’ De veiling van de Solar Parka (de start was tijdens het festival Into the Great Wide Open op Vlieland) is van belang voor het vervolgproject waar Blue LOOP Originals, de Waddenvereniging en Pauline van Dongen aan willen werken. ‘De veiling wordt gehouden om aandacht te vragen voor de financiering van ons nieuwe project. We willen laten zien waar we mee bezig zijn, want dat is uniek. En we hopen dat er een grote instantie of particuliere geldschieter is, die het concept wil omarmen zodat we verder kunnen met de ontwikkeling van solarkleding. Het andere deel van de opbrengst gaat naar Werelderfgoed Waddenzee’, vertelt Van de Wiel.

Blauwe tenten Het nieuwe project heet Blue Camp. ‘Er worden tenten ontwikkeld waar de vrijwilligers van de Waddenvereniging gedurende de zomermaanden in gaan verblijven. Het

actueel

Jack to the future

weefsel van Blue LOOP Originals vormt de basis voor de tentdoeken en ook de solartechnologie wordt hierbij toegepast’, vertelt Van de Wiel. ‘Ik zie het bijna als een plicht om deze technologie te omarmen en om vervolgens weer een stap verder te gaan. Over tien jaar is solarkleding waarschijnlijk alledaags, maar dan kunnen wij zeggen dat we ermee begonnen zijn.’ Dat de parka pas tijdens het festival openbaar werd gemaakt, was niet zonder reden. ‘Wij geloven dat je eerst moet bewijzen dat het idee werkt. Dan pas is het een relevant product.’ Daarom werd de jas buiten de publiciteit eerst uitvoerig getest. De parka is volgens Van de Wiel nu een product dat zowel technisch als kunstzinnig goed op elkaar aansluit en bovendien een praktisch nut heeft. ‘Je apparatuur opladen met zonne-energie is geweldig, maar dat het via je kleding en on the road kan is formidabel.’

Doe mee aan de veiling De Solar Parka is op dit moment nog niet geschikt voor de consumentenmarkt. Door de ontwikkeling van de vier prototypes is veel kennis opgedaan over draagbare zonnecellen. Deze kennis wordt de komende tijd ingezet voor het ontwerpen van de volgende generatie solarkleding. Tijdens het festival Into The Great Wide Open begon de veiling van drie prototypes aan de hoogste bieder. Ook deelnemen aan de veiling? Dat kan tot 18 oktober, via onlineveilingmeester.nl


wad lekker

DDENR

Dessert uit de duinen

In 2012 opende meesterkok Marco Poldervaart zijn restaurant ’t Havenmantsje in het markante pand pal aan de haven van Harlingen. Daar proef je in de gerechten de wind, het water en het wad. Marco werkt graag met waddenproducten en speciaal voor het WADDENmagazine stelt hij een jubileummenu samen.

Tekst: Marco Poldervaart foto's: Dorus Breidenbach

Presentatie van een gerecht vind ik erg belangrijk. Mijn gasten moeten het wauw-gevoel krijgen. Van het sap van de duindoorn maken we een bavarois. Die presenteren we als een ‘duindoornwortel’, waarvoor ik een speciale siliconenvorm gemaakt heb. Die wortel ligt op eetbare zwarte aarde. Het ijs is gemaakt van bio-karnemelk en kumquat.

Duindoornbavarois 200 gram duindoornsap (zonder suiker) 50 gram suiker 6 gram bladgelatine 100 gram slagroom • Week de bladgelatine voor in koud water. • Verwarm het duindoornsap en los hierin de suiker op. • Roer de voorgeweekte 12

gelatine door het sap en laat het afkoelen tot kamertemperatuur. Zorg ervoor dat de massa een beetje lobbig wordt. • Klop ondertussen de slagroom tot yoghurtdikte en spatel deze door de reeds lobbig geworden duindoornmassa. Stort deze in de gewenste vorm. Laat de bavarois minimaal drie uur opstijven in de koelkast.

Zwarte aarde 110 gram bloem 120 gram suiker 120 gram boter 120 gram amandelpoeder 15 gram cacaopoeder Beetje zwarte kleurstof • Meng de boter met de suiker in de keukenmachine (gebruik de vlinder) en voeg de overige ingrediënten toe. • Rol het deeg uit op vetvrij papier of een siliconen bakmatje tot de dikte van een 2 euro muntstuk. • Bak het deeg op 140 graden in 15 minuten krokant. Laat de grote zwarte koek afkoelen, daarna verkruimelen

met de hand of met een keukenmachine.

geklopte slagroom door. • Laat opstijven in de koelkast.

Crème Anglaise

Gesuikerde kumquats

110 gram slagroom 105 gram melk 20 gram suiker 45 gram eidooier

1 dl witte wijn 1 stuks steranijs 1/2 vanilleboon 100 gram suiker 12 stuks kumquats

lop de eidooier en de suiker •K met een garde los in een passend bekken. •B reng de melk samen met slagroom aan de kook, giet de hete massa op het eidooier/suikermengsel. •G iet alles terug in de pan en verwarm nog heel even. Let op dat de temperatuur van deze massa niet boven de 85 graden uitkomt.

Chocoladehazelnootcrème 200 gram crème Anglaise 145 gram pure chocolade 200 gram room lobbig •L os de pure chocolade op in de warme crème Anglaise. •L aat iets afkoelen, spatel daarna de fijngemalen hazelnootjes en de lobbig

• Breng de witte wijn samen met de suiker, steranijs en de halve gespleten vanilleboon aan de kook. • Snij de kumquats in kleine plakjes en verwijderen de eventuele vrij gekomen pitjes. • Laat de kumquatschijfjes 12 minuten zachtjes koken in de siroop en laat volledig afkoelen.

Voor de presentatie Lepel de zwarte aarde in een strakke lijn op het bord. Leg de ‘duindoornwortel’ op de zwarte aarde. Garneer met passievrucht, hazelnootchocolade, Kaapse bes en de gesuikerde kumquats.

Alleskunner In de waddenregio worden op biologische wijze tal van speciale fruitsoorten geteeld. Dit fruit heeft bijzondere eigenschappen en is vers of in verwerkte vorm zeer smaakvol en bovendien gezond. Een van de fruitsoorten is de duindoornbes, die wordt verwerkt in onder meer jam, wijn, siroop, sap en mosterd.

Duindoorn De duindoorn is gemakkelijk te herkennen aan zijn stekels. Hij is in het wild volop aanwezig in de duinen. Duindoorns zijn tweehuizig. Dit betekent dat er mannelijke en vrouwelijke struiken zijn. In het najaar draagt de vrouwelijke struik een grote hoeveelheid oranje bessen. Deze besjes zijn goed tegen de dorst en bevatten veel vitamine C. Ook veel vogels eten ze graag. Aan het einde van het voorjaar krijgt de struik smalle, grijsgroene bladeren. De grijzige kleur komt door haartjes op het blad, die tegen uitdroging beschermen. Een duindoorn houdt van veel kalk in de bodem. Op de wortels zitten knolletjes, waarin bacteriën leven die stikstof uit de lucht halen en omzetten in een voor de duindoorn bruikbare verbinding. Zo kan die goed groeien in het voedselarme duinzand.

WIKI

EPT

EC

ma W

A

rco's


Passie voor het wad

'Het mooist vind ik het als mensen na een bezoek of excursie anders kijken naar het landschap.'

Volgens Jaco Spek

‘Ik Verleid mensen tot vragen’

xxxxx xxxxx

14

istock

Vuurtoren bij de Cocksdorp

Excursies geven, excursies ontwikkelen, nieuwe dingen maken, iets moois neerzetten, samenwerken. Allemaal woorden die horen bij Jaco Spek, voormalig projectleider educatie bij Ecomare. Spek heeft duidelijke ideeën over wat leren is en hoe je iets het beste in en over de natuur kunt leren. Eén zo’n idee was het opzetten van de Waddenzeeschool. Tekst en foto's: Frank Petersen

Het is een regenachtige zomerdag, alle parkeerplaatsen bij Ecomare zijn bezet. Het valt op dat er veel families zijn. Indrukwekkend is de nieuwe Walviszaal met grote skeletten en veel informatieve spelletjes en filmpjes over deze reuzen. Rond half twaalf klinkt ineens door de intercom: ‘Dames en heren, jongens en meisjes! De zeehonden worden over vijf minuten gevoerd.’ Bijna iedereen loopt naar de bassins buiten. Kennelijk houden mensen ervan om naar etende zeehonden te kijken. Ecomare is misschien wel het grootste educatiecentrum in het waddengebied. En dat merk je aan de drukte en de grote hoeveelheid informatie in elke zaal. En dan is er nog die enorme online-encyclopedie. Iedereen die iets wil leren of weten over de Waddenzee kan hier terecht. Jaco Spek heeft als projectleider educatie veel uitgedacht en opgebouwd van wat nu in Ecomare te zien is. Sinds deze zomer is hij locatiemanager van de vuurtoren bij de Cocksdorp. Ik ben heel erg benieuwd op welke manier hij vertelt

over zijn vak. Meer nog, of ik zijn ideeën over leren en educatie kan koppelen aan die liefde van bezoekers voor etende zeehonden.

Sterren en paling ‘Ik ben geboren in Bakkum, dicht bij zee dus. Van twee kanten ben ik eigenlijk besmet met kennis over de natuur. Mijn ene grootvader was geïnteresseerd in sterrenkunde. Niet met een opleiding of zo, maar hij had het wel graag gestudeerd. Dat kon niet, hij moest werken, dat was in die tijd zo. Maar hij bouwde zelf telescopen en had echt die wetenschappelijke belangstelling. Mijn andere grootvader was meer een natuurmens. We aten ook altijd groente uit zijn eigen moestuin. Hij zorgde er ook altijd wel voor dat er bij verjaardagen een paling was. Die ving hij zelf. Of die stroopte hij, moet ik eigenlijk zeggen.’ Spek studeerde milieuchemie in Beverwijk. ‘Tijdens die studie kon ik stage komen lopen bij het NIOZ. Toen ben ik heel veel het wad op geweest en heb ik > WADDENmagazine 3-2015 15

Passie voor het wad

heel veel monsters genomen voor een langlopend onderzoek van Theunis Piersma naar de voedselbeschikbaarheid voor wadvogels. Toen ben ik ook op Griend geweest en De Richel en dat soort plekken. Dat was heel inspirerend en daarna ben ik in Amsterdam de opleiding tot leraar biologie gaan doen. Tijdens die studie werd ik via via benaderd door de directeur van Ecomare. Ze zochten nog iemand die excursies op het wad kon geven in het seizoen. Dat heb ik gedaan. Daarna heb ik mijn studie afgemaakt en ben ik leraar biologie in Heemskerk geworden.’

Klaar om te leren ‘Na anderhalf jaar leraar zijn kon ik weer terug naar Ecomare. Ik werd aangenomen als projectleider educatieve dienst en heb hier heel veel verschillende

dingen mogen doen om bezoekers iets te leren over de natuur en het wad. Daarbij is voor mij altijd duidelijk geweest dat kinderen, en grote mensen net zo goed, nooit als vanzelf iets kunnen of willen leren. Wat je nodig hebt om te kunnen leren is dat je er aan toe bent en dat je het moet willen. Je moet in een omgeving zijn, of er moet een omgeving gemaakt worden, die de aanzet geeft om iets te willen weten. Als je vindt dat mensen iets zouden moeten leren, dan moet je er dus voor zorgen dat het systeem zo ingericht is dat ze die kennis willen hebben, dat ze het als het ware nodig hebben voor zichzelf. Anders moet je er niet aan beginnen. De essentie is dat hetgeen jij ze wilt bijbrengen voor hen al een vraag moet zijn. Voor mij is educatie dat je mensen ertoe gaat verleiden zich af te vragen: hoe zit dat

het project Waddenzeeschool De waddencentra van de Waddeneilanden hebben met elkaar de Waddenzeeschool opgezet. Spek werkte aan de vorming van de Waddenzeeschool namens Ecomare. ‘Je moet dingen altijd zo veel mogelijk samen doen, vind ik. Dat was hier ook zo. Alle centra hebben veel kennis in huis over de natuur en over educatie. Door dingen uit te wisselen en te delen wordt die kennis voor veel meer kinderen beschikbaar. En met name de toegankelijkheid van projecten en lespakketten via de website Waddenzeeschool maakt het voor het onderwijs in Nederland ook weer makkelijker om eens een lesje over de Waddenzee te geven. Want op welk eiland je ook zit: het gaat om dezelfde natuur. Die wadpier gedraagt zich echt niet anders op Ameland dan op Texel.’ Info: www.waddenzeeschool.nl. 16

nou eigenlijk? Dan speel je in op een behoefte en dat is ook veel leuker en dankbaarder om te doen.’

Anders kijken Met dat idee over leren en een fantastisch mooi eiland onder de voeten kon Spek aan de slag. Talloze excursies heeft hij in die jaren gegeven. Nieuwe vormen van excursies bedacht hij voor Ecomare, maar ook voor andere waddencentra in Nederland. Zelf is hij misschien nog wel het meest trots op de sterrenwacht, die op het dak van het veldcentrum bij Ecomare is gebouwd. ‘Dat is dan die verbinding met mijn opa. Dat doet me echt wel wat’, vertelt hij als we later over het wad bij Texel lopen. ‘Het mooist vind ik het als mensen na een bezoek of excursie anders kijken naar het landschap en meer zien dan daarvoor. Dat ze bij het zien van een scholekster ook zien dat daar dus kokkels voorkomen. Of bij het zien van een rozenstruik in de Slufter ook zien dat het heuveltje waar de roos op groeit dus niet overstroomd wordt door zeewater.’ Terug naar de zeehonden. Het voeren in bassins hoort misschien niet bij natuur. Maar dat is wel precies wat bezoekers willen zien en meemaken. Zo komen ze in de stemming en willen ze als vanzelf nog meer weten over de omgeving waar de zeehond van nature leeft. Spek had het over educatie als verleiding. Als je met die blik naar de opzet en uitstalling van Ecomare kijkt, ziet dat voeren van de zeehonden er toch net even anders uit.

reportage achtergrond

Krabben tukken

Het succes van de Zomermarkt

Lian Zigterman

Zoeken naar zeerupsen, zakpijpen en spookkreeftjes Veel bezoekers van het waddengebied zijn zich niet bewust van de natuurlijke rijkdom onder de waterspiegel. Deze zomer liet de Waddenvereniging, in samenwerking met de bezoekerscentra op de Waddeneilanden, de watersporters kennismaken met deze wondere wereld. In de jachthavens van Oudeschild (Texel), Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog verbaasde men zich over de kleurige zakpijpen, wekten de spookkreeftjes bewondering en werd op krabben gevist. Tekst: Hans Revier 18

Allard Polak, coördinator educatie van de Waddenvereniging, is erg tevreden over het verloop van de zomermarkten. ‘We werken prima samen met de centra op de eilanden en de watersportorganisaties. Ook de havenmeesters zijn enthousiast en verlenen alle medewerking. Hier op Terschelling zien ze de markt als een cadeautje, een waardevolle aanvulling op de voorzieningen voor hun gasten.’ Het valt hem op dat veel bezoekers zich nauwelijks bewust zijn van al het leven dat zich soms letterlijk onder de boeg van hun schip bevindt. Wat dat betreft voldoen de zomermarkten aan een behoefte. Voor volgend jaar worden plannen gemaakt om soortgelijke activiteiten aan de kust van het vasteland, bijvoorbeeld in Harlingen, Lauwersoog of Delfzijl, te ontwikkelen.

Renate de Backere

Lian Zigterman

Waddenambassadeurs

Renate de Backere

Lian Zigterman

Enthousiaste havenmeesters

Hongerlijdertje

Het vissen in de jachthaven aan het begin van de zomermarkt trekt altijd veel bekijks. Met een kruisnetje worden wat meloenkwalletjes, blauwe haarkwallen en een steurgarnaal boven water gehaald. En liggend op hun buik plukken de gidsen van de Waddenvereniging stukken wier en zeesla en de wonderlijk gekleurde zakpijpen van het steigerhout. Op het wier wriemelen merkwaardig langgerekte en doorschijnende vlokreeftjes. Deze spookkreeftjes, ook wel hongerlijdertjes genoemd, komen redelijk algemeen voor, maar veel bezoekers zien ze voor het eerst. Dat geldt ook voor de zeerupsen, die in de witte bakken met de gevangen levende have op de marktkraam scharrelen. Onder het binoculair zijn de ‘borsteltjes’ van deze borstelworm goed te zien.

Dick Schermer

In alle jachthavens van de Waddeneilanden is het iedere zomer een drukte van belang. De zomermarkten die de bezoekerscentra en de Waddenvereniging daar voor het project Waddenambassadeurs organiseren, trekken dan ook veel bezoekers. Zodra de marktkraampjes worden opgebouwd melden de eerste nieuwsgierige watersporters zich al. Met simpele opdrachten kun je schelpen leren herkennen, onder een binoculair het verschil tussen slib en zand zien en je verwonderen over allerlei wonderlijke dieren die je op en rond de steigers van de jachthaven kunt aantreffen.

Een vader en zoon zorgen voor een regelmatige aanvoer van krabben. Ze laten een touwtje, voorzien van een wasknijper met een stukje spek, vanaf de steiger voorzichtig in het water zakken. Zodra een krabbetje het stukje spek probeert te bemachtigen, halen ze in. Kinderen drommen eromheen, willen weten hoe je een krab het beste kan vastpakken en leren later aan de kraam het verschil tussen een mannetjes- en vrouwtjeskrab. Daar vermaken ze zich ook met het scholeksterspel. Met een blinddoek op moet je op de tast binnen een minuut zeven kokkels zien te vinden die in een bak met zand zijn verstopt. Zo ervaren zij voor welke uitdaging de wadvogels rond elk laagwater staan en hoe belangrijk het is dat ze daarbij niet verstoord worden.

Het Werelderfgoed Waddenzee heeft ambassadeurs nodig. En wie kunnen dat beter doen dan de schippers en watersporters die regelmatig op het wad vertoeven? Dit is in een notendop de doelstelling van het project Waddenambassadeurs. De Waddencentra, de Waddenvereniging, het Watersportverbond, de Vereniging voor Beroepschartervaart en de Stichting Jachthavens Waddeneilanden werken hierin samen. In het door het Waddenfonds ondersteunde project worden onder meer cursussen voor schippers van de bruine vloot georganiseerd en kunnen individuele watersporters workshops volgen. WADDENmagazine 3-2015 19

interview

‘Het wad zit in mij’ Schrijfster Judith van der Stelt liet zich inspireren door de Wadden en schreef het kinderboek De bodemschat. Onderweg naar Vlieland vertelt ze over haar verhaal, over gekke waddendieren en het belang van verwondering. Tekst: Frank Petersen Illustraties: Martijn van der Linden

Het boek begint met een harde klap. Een tuinstoel wordt tijdens een stormachtige nacht tegen het vakantiehuisje van Jannes en Fien gesmeten. De twee kinderen lopen de volgende ochtend zonder hun ouders naar de zee. De storm is gaan liggen en tussen de aangespoelde spullen vinden ze een klein meloenkwalletje. Dat kwalletje blijkt te kunnen praten. De kinderen besluiten het diertje terug te brengen naar het wrak waar het kwalletje vandaan komt. Op die reis komen ze typische dieren uit het water en de bodem van de Waddenzee tegen. Het verhaal is, zeker samen met de tekeningen van Martijn van der Linden, een heerlijke manier voor kinderen (en hun ouders!) om kennis te maken met de wonderen van de Waddenzee. De bodemschat is het tweede boek dat Van der Stelt schreef over de Wadden. ‘Het waddengebied zit als het ware in mij. Ik hou van de leegte en de stilte, maar ook van de kleuren en het licht. Als je er bent, worden al je zintuigen geprikkeld. Er hangt een speciale geur en overal hoor je de vogels: scholeksters, meeuwen, grutto’s, ganzen. Het is een speciaal landschap, met name bij eb, als je al die vogels rond ziet scharrelen langs hun lopend buffet. Het heeft een heel andere dimensie dan een willekeurige plek langs de Noordzee.’

Schrijven op Vlieland Het lijkt daarom bijna vanzelfsprekend dat het boek ontstond op de Wadden. ‘Voordat ik ging schrijven, sprak ik met Arthur Oosterbaan. Hij is veldbioloog bij 20

Ecomare op Texel. Met hem heb ik een lijst samengesteld van dieren die in dit boek moeten voorkomen. Hij vertelde veel over de karakteristieken of gekkigheidjes van elk dier.’ Met die cast van dieren in haar hoofd zat Van der Stelt in de zomer van 2014 op Vlieland. ‘Daar stond ik tussen zes en zeven uur ’s ochtends op, terwijl mijn man, dochter en nichtje nog lagen te slapen. Dan schreef ik de verhaaltjes die horen bij de dieren die Arthur en ik hadden geselecteerd. De eerste versie rondde ik ongeveer met Kerstmis af.’ Maar die oerversie van De bodemschat vond ze niet goed genoeg. De verhalen over de dieren klopten precies met hun eigenschappen. En dat al die dieren echt in de Waddenzee leven, klopte ook. Toch miste er nog iets, een rode draad. Iets dat kinderen en volwassenen nieuwsgierig maakt, dat ervoor zorgt dat je elke pagina wilt omslaan om te weten hoe het verder gaat. ‘En dat werd mij eigenlijk aangereikt door een ander kinderboek, dat ik nog op de plank had liggen. De verhaallijn daarvan bleek prachtig te passen bij de losse dierenverhalen. Ik verwerkte alles tot een geheel en twee maanden later lag het manuscript bij de uitgever.’

‘Als je goed om je heen kijkt, kan ik mij niet voorstellen dat je de verwondering verliest’

Gekkigheid in de klas Terwijl ze naast haar dochter aan tafel zit, en soms terloops even liefkozend over haar rug strijkt, vertelt de schrijfster over haar eigen verwondering. Ze wilde als kind graag meer weten over de natuur. ‘Ik heb een blauwe maandag op een natuurclub > WADDENmagazine 3-2015 21

interview

U 4 WAD

ereniging l naar: Waddenv ai m f o l be f, ij hr g.nl addenverenigin ng, goed idee? Sc w ki @ er ing.nl fo pm in o , l: g ai aa m Ewaddenverenig 93693 @ -4 fo 17 in Heb je een vr 05 : ar l. na Te es en g AB Harlin l je e-mailadr Postbus 90, 8860 ontvangen? Mai ef ri sb uw ie dn e jeug Wil je de digital Ruim baan voor de jeugd! altijd in het hart van n eerden Tekst: irene va het WADDENmagazine: vier jeugdpagina’s. Dat geeft jonge (en óók oudere) leden de kans even snel waddeninformatie te tanken.

Henk Postma

jong geleerd

gezeten. Dan gingen we determineren. Dat vond ik een half uur wel leuk, maar dan was ik toch afgeleid door de wolkenformaties of door een gedicht dat ineens in mijn hoofd ontstond. Het was me toch te saai om alleen te noteren wat we vonden. Datzelfde zag ik bij mijn eigen dochter gebeuren als ze puur educatieve verhalen las. Met dat soort verhalen heb je wel de kinderen te pakken die natuur al leuk

win een boek!

22

vinden, maar je mist ook een hele groep. Met een spannend verhaal bereik je veel meer kinderen.’ Na het schrijven van haar eerste kinderboek Waddenkind bezocht ze ook schoolklassen. Soms samen met vrijwilligers van de Waddenvereniging. ‘Dan nam ik spulletjes van het strand mee. Die vrijwilligers kwamen dan met een schepnet en van die grote kaplaarzen een klas binnen.

De Waddenvereniging geeft i.s.m. KNNV uitgeverij vijf exemplaren van De bodemschat (ISBN 9789050115551) weg aan kinderen die een mooie tekening maken van een echt waddier! Schrijf je liever een leuk waddengedicht, dan mag dat ook. Stuur je tekening of gedicht vóór 1 november 2015 naar KNNV uitgeverij, actie ‘WADDENmagazine’, Boulevard 12, 3707 BM Zeist, o.v.v. ‘kinderactie de Bodemschat’. Vermeld ook je naam, leeftijd en adres. De vijf leukste inzendingen winnen het boek.

Geweldig! Zij hadden allemaal educatief materiaal bij zich en vertelden dan over zo’n diertje. Daarna las ik een deel voor uit mijn boek. Door die afwisseling wisten we in plaats van vier wel twintig kinderen te boeien. Gewoon door de variatie, de grapjes en de gekke dingetjes tussendoor.’ Het lijken vooral die grappige dingen over dieren waar de schrijfster de nadruk op wil leggen. ‘Dat je bij een omgedraaide vrouwtjeskrab een bijenkorf ziet en bij een mannetje een vuurtoren. En ook de bodemdieren hebben best bijzondere dingen Zo’n sifon alleen al. Daar verwonderen kinderen zich over. Die verwondering zou je eigenlijk je hele leven moeten hebben. Als je goed om je heen kijkt, kan ik me haast niet voorstellen dat je die verliest.’

wiki

‘Op het wad hangt een speciale geur en overal hoor je scholeksters, meeuwen, grutto’s en ganzen’

Dansende bijen

De weg vinden

Heb jij een routekaart nodig om de weg te vinden of weet jij het uit je hoo fd? Elk jaar vliegen miljoenen vogels duiz enden kilometers tussen hun overwin teringsgebied en hun broedplaats. Som mige vogelsoorten weten instinctief welke kant ze op moeten vliegen. Ze kijken naar het landschap, zoals de bergen en de kustlijn, en de zon en de sterren om de juiste koers aan te hou den. Andere vogels krijgen hulp, zoals de brandgans. In de hechte brandgansfa milie leren de jongen de route van hun ouders. Ze vliegen de eerste keer sam en en op de terugreis durven ze het allee n.

Honingbijen vertellen elkaar met een dansje waar ze de lekkerste nectar kunnen vinden. Tijdens zo’n bijendans kunnen soortgenoten ruiken, horen en zien waar ze naartoe moeten vliegen. Als de bij een rondedans doet, is de bloem vlakbij. Als hij een kwispeldans doet, is de bloem veel verder weg. De snelheid van de dans vertelt hoe ver het vliegen is. Hoe enthousiaster de bij kwispelt, hoe meer lekkers er te vinden is. Door aan de bij te ruiken, kunnen de andere bijen de bloem herkennen. En dreigt er plots gevaar bij een goede bloem, dan geven de bijen elkaar een stopteken. WADDENmagazine 3-2015 23

WAD4U Een zeester heeft geen hersenen, maar hij weet wel een mossel open te maken met zijn zuignappen.

Geen handwerkles voor de spin, trefzeker spint hij zijn draad en vormt hij zijn web.

Kanoeten kunnen met hun snavel in nat zand voelen of er in de buurt een schelp in de grond zit. Ook weten ze of hij niet te groot is om op te eten.

Zingen kunnen ze allemaal, maar zangvogels luisteren goed naar hun ouders om nog mooiere liedjes te kunnen zingen.

De wetenschapper Konrad Lorentz deed een grappige ontdekking. Ganzen die net uit het ei gekomen zijn, zien de eerste 'persoon' in hun leven voor hun moeder aan en volgen die overal. Zo werd Lorentz ganzenmoeder.

De heremietkreeft wordt 'bloot' geboren, zonder schild. Handig dat hij weet dat hij een schelp als huis kan gebruiken.

Zodra de grijze zeehond zijn babybontjasje kwijt is, kan hij gaan zwemmen. Hij moet dan zelf maar zien hoe hij een visje vangt.

lidewij kemme

Om te kunnen vliegen moet je eerst sterk genoeg zijn. Als een vogel er aan toe is, dagen zijn ouders hem uit door zijn eten steeds verder weg aan te bieden. Zo leert hij het met vallen en fladderen.

24

Vissen gaan niet naar school om te leren. Ze weten al dat de kans kleiner is dat ze door een roofvis gepakt worden wanneer ze dicht bij elkaar zwemmen.

Leren kun je ook door te spelen. Vossenwelpen leren met hun gestoei een prooi te bespringen.

Nestjes bouwen kunnen vogels van zichzelf, maar ook hier geldt: oefening baart kunst.

? t e i n f o d r Gelee


snelle leerling

ColumnArjan Hoe meer Minecraft, hoe meer schoolreisjes naar de Wadden, stelt Arjan Berkhuysen, directeur van de Waddenvereniging.

Buiten-beeld/Arie Ouwerkerk

In het waddengebied zijn veel Japanse oesters te vinden. De scholekster heeft daarom zijn menu van mossels en kokkels uitgebreid. Het was in het begin niet makkelijk om de onbekende oesters open te krijgen, maar de scholekster heeft zichzelf een paar trucjes geleerd. Als de oesterschelp al open staat, gaat het makkelijk. De scholekster wrikt de schelp met z’n snavel verder open en pikt het oestervlees eruit. Bij een dichte oester gebruikt hij z’n snavel De gewone zeehond krijg haar jong vaak op een zandbank, die bij de eers als een hamertje. Hij zoekt een dun stuk tkomende vloed weer onder water ligt. Gelu kkig wordt het jong geboren met zijn van de schelp en pikt er een gat in zwemvacht en kan hij al meteen zwe mmen en duiken. Na twee dagen kan hij om het vlees eruit te krijgen. zelfs al twee minuten onder water blijv en. De eerste weken drinkt hij vette melk bij zijn moeder en groeit hij razends nel. Na drie tot zes weken is hij groo t genoeg en gaat de moeder weg. Gelukkig heeft hij dan genoeg vetreserves, wan t hij moet zichzelf leren wat hij kan eten en hoe hij dat moet vangen.

26 26

Krrrak!

De zilvermeeuw eet graag een lekker mosseltje. Maar de mossel zit stevig dichtgeklemd. Hoe krijg je die open zonder gereedschap? Daar heeft de slimme meeuw iets op gevonden. Hij pakt de mossel op met zijn snavel en vliegt de lucht in. Van grote hoogte laat hij de mossel naar beneden vallen en hoopt dan op een krakend geluid. Als het gelukt is, ligt de mossel opengebroken op de grond te wachten. Hetzelfde trucje lukt de meeuw ook met een strandkrab of een oester.

Herman Verheij

Oester eter

Buiten-beeld/Inge van der Wulp

WAD4U

Digitaal landschap ‘Dan maak je maar een nieuwe wereld’, zei ik gefrustreerd en gaf de laptop terug aan mijn zoon. Net als de rest van de kinderen op school is hij gek op Minecraft. Met dit computerspel bouwt hij hele werelden: kastelen, tunnels, tuinen, alles kun je maken. Maar het programma verrast ook met onverwachte ontwikkelingen. Er komen opeens wolven langs of de gebouwen worden in de loop van de tijd overwoekerd door groen. Een leuk spel, zeker als je het als ouder vergelijkt met spelletjes waarbij kinderen worden uitgedaagd mensen neer te schieten of steden op te blazen. Maar er was iets misgegaan op de laptop en nu was mijn zoon alle werelden kwijt die hij de afgelopen maanden had gecreëerd. Ik hielp met zoeken op C-schijven, clouds en andere voor mij steeds onbegrijpelijker digitale constructies, tot ik riep dat hij maar een nieuwe wereld moest maken. Om er vervolgens aan toe te voegen: waarom ga je niet lekker buiten spelen? In de digitale wereld valt veel leuks

en moois te ontdekken. Je kunt je er echter ook helemaal in verliezen. Ik zie het bijvoorbeeld op vakantie als hele gezinnen en vriendengroepen in de mooiste omgevingen met volle aandacht naar hun mobieltjes kijken. Like! De verleiding van het digitale is zo groot dat het moeite kost ons er los van te maken. Zittend achter schermpjes is dat niet alleen fysiek, maar ook mentaal een uitdaging. Voor je het weet, denken we dat alles met een paar tikjes op een toets maakbaar is. Ik denk dat educatie een hoofdtaak van natuurorganisaties moet zijn. Educatie waarin we ervaren hoe bijzonder de aarde en natuur is en dat we het met deze aarde moeten doen. En nieuwe generaties hebben nog de kans om dat op hun eigen verrassende manier vorm te geven. Ik zeg, hoe meer Minecraft, hoe meer schoolreisjes naar de Wadden. In plaats van gefrustreerd de laptop dicht te slaan ben ik maar vast de duinen ingelopen, want niets helpt mij zo goed tegen een dosis computerfrustratie.


www. wadden vereniging .nl

Deining

Tekst: Ester Kuppen, Hans Revier, Hans Laagland (Tresoar)

Henk POSTMA

De Waddenvereniging praat u bij over acties en actuele zaken rond het behoud van het waddengebied. Vaker waddennieuws ontvangen? Een abonnement op de digitale nieuwsbrief is gratis: www.waddenvereniging.nl.

Eems: werk in uitvoering Troebel, troebel Het is duidelijk dat het grote probleem van de Eems, de enorme troebelheid, twee oorzaken heeft. In het Nederlands/Duitse deel, stroomafwaarts van Emden, wordt veel gebaggerd waarbij die bagger weer in de Eems verspreid wordt. Er zijn daar onvoldoende gebieden waar dit slib kan bezinken en dus blijft het rondzweven. Daarnaast is in het Duitse deel, stroomopwaarts van Emden, de afgelopen honderd jaar zo veel veranderd door inpolderen, rechttrekken en verdiepen dat er voortdurend extra slib vanuit zee het systeem in komt. Er is daar zo

veel slib opgehoopt, dat soms niet eens meer helemaal duidelijk is waar het water ophoudt en de bodem van de rivier begint.

Nederlands-Duitse instelling moet snel aan de slag met het uitwerken en uitvoeren van de maatregelen. Nederland en Duitsland moeten daarvoor voldoende middelen vrijmaken.

50 x beter Ruim vijftig maatregelen om de Eems te verbeteren staan in het concept Integraal Management Plan voor de Eems. Tien Nederlandse en Duitse natuur- en milieuorganisaties hebben hier gezamenlijk op gereageerd. Ze willen dat de maatregelen voortvarend worden uitgevoerd. Begonnen kan worden met het instellen van een Institute for Estuarine Management Ems-Dollart. Zo’n

Slib voor boeren Dit voorjaar is begonnen met een proef om slib uit de Eems te gebruiken voor het verbeteren van akkers in de Veenkoloniën. Baggerslib is in een dunne laag uitgereden over akkers van vijf boeren. Het is nu afwachten welk effect het slib heeft op de akkerbouwresultaten. Als slib niet teruggebracht hoeft te worden in de Eems, zou dat de vertroebeling van

de Eems kunnen verminderen.

MIRT Onder leiding van het ministerie van Infrastructuur en Milieu en de provincie Groningen is het afgelopen anderhalf jaar bekeken hoe Nederland de problemen van de Eems kan aanpakken. Dit gebeurde onder de vlag van een onderzoek voor het Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT). Begin november wordt besloten of provincie en ministerie gezamenlijk maatregelen nemen en zo ja, welke dit zijn.


Herman Verheij

Deining

Frisse wind

Buiten-beeld/Henny Bandsma

Met enig spektakel werd het jubileumboek De Kleuren van het Wad tijdens de openingsdag van het Oerolfestival op Terschelling gepresenteerd. Oprichter van de Waddenvereniging, Kees Wevers, nam het eerste exemplaar in ontvangst. Tijdens Oerol verzorgde de Waddenvereniging verschillende excursies waarbij schrijver Kester Freriks passages uit het boek voorlas. Het boek is te stellen via de webshop van de Waddenvereniging.

Bodem daalt wél door zoutwinning De Waddenvereniging is samen met Natuurmonumenten en Vogelbescherming in beroep gegaan tegen de besluiten om zoutwinning onder de Waddenzee toe te staan. Uit onderzoek blijkt dat daarbij wel degelijk kans is op bodemdaling. Initiatiefnemer Frisia Zout BV en het ministerie van Economische Zaken gingen er ten onrechte steeds vanuit dat de bodemdalingskom direct volledig opgevuld zou worden met zand en slib. Als platen door bodemdaling lager komen te liggen, vallen ze minder lang droog. Dit kan grote negatieve effecten hebben op vogels, die op de platen voedsel zoeken. Frisia Zout wil zout gaan winnen onder de Ballastplaat, ten noordwesten van Harlingen. Deze plaat is zeer belangrijk voor bijvoorbeeld de kanoet, die juist daar bijtankt tijdens zijn lange trektocht. 30

Trots

Voorzitter Alexander de Roo (60) zoekt een opvolger. ‘De Waddenvereniging staat er goed voor, gaat een nieuwe fase in en het wordt tijd voor een nieuw en fris gezicht aan het hoofd van het bestuur.’ ‘Dit jubileumjaar vind ik een mooi moment om op zoek te gaan naar een opvolger. Intern staat de vereniging goed op de rails en in het beleid rond de Waddenzee dient zich een nieuwe fase aan: samen met bewoners en gebruikers dit Werelderfgoed mooier en beter maken. Die aanwijzing door UNESCO was een enorme opkikker in het begin van mijn bestuursperiode. Ook de taaie en moeizame onderhandelingen over de visserij in de Waddenzee zijn mij

‘Dat Nuon uiteindelijk geen kolencentrale in de Eemshaven bouwde, vind ik een mooi resultaat. Jammer dat RWE haar plannen wel doorzette. Trots ben ik op de manier waarop we als vereniging ons standpunt over windenergie hebben geactualiseerd. De discussie was constructief en er is geen tweespalt ontstaan. De ledenraadpleging via internet was daar heel belangrijk bij. Je hoeft niet meer naar een vergadering in een zaaltje om je mening kenbaar te maken. Dat wordt ook de basis voor een andere modernere structuur van de vereniging. Daar zal het bestuur zich samen met de ledenraad de komende tijd over buigen.’

Vrouw als opvolger? ‘De Waddenvereniging is een leuke club en het is een eer daar voorzitter van te zijn.

Zwaaien naar de Wadden Ter afsluiting van het Oerol-festival tekende landschapskunstenaar Bruno Doedens van SLeM met honderden mensen een menselijke kaart van het hele waddengebied op de Noordsvaarder. Zo ontstond een spectaculaire foto van het UNESCO Werelderfgoed. Een foto die de samenhang en wisselwerking van natuur en cultuur symboliseert. Ter ere van vijftig jaar inzet voor de belangen van het wad is de foto aan de jubilerende Waddenvereniging aangeboden.

In het Nederlandse ngo-wereldje heeft de Waddenvereniging nog haar op de tanden. Bovendien is de vereniging volledig onafhankelijk. Als voorzitter probeer je te verbinden en ervoor te zorgen dat iedereen het naar zijn zin heeft. Op papier kost het niet zo veel tijd, zeven vergaderingen per jaar, maar in de praktijk valt dat wel eens tegen. Ik zou het mooi vinden als een vrouw mij opvolgt. De afgelopen vijftig jaar heeft de Waddenvereniging maar twee vrouwelijke voorzitters gekend.’

Indien u zich kandidaat wilt stellen voor het voorzitterschap van de Waddenvereniging of een meld kandidaat wilt aandragen, u aan! kunt u dit kenbaar maken via [email protected]. Het bestuur neemt dan contact op. Ook voor statutair aftredend bestuurslid Jan Drenth zoekt het bestuur een opvolger. Liefst iemand met een ecologische achtergrond en veel kennis van de waddennatuur.

Gerrit Bart Volgers

bijgebleven. Dankzij onze lange adem hebben we resultaat weten te boeken. Maar het blijft moeilijk om hetgeen zich onder de waterspiegel afspeelt met passie voor het voetlicht te brengen.’

Jubileumboek op Oerol


Deining

Kosten en aanmelden 15 oktober Symposium Wadden op de Kaart

Het symposium vindt plaats bij Tresoar in Leeuwarden, aanvang 12.00 uur. Aan deelname zijn geen kosten verbonden. Aanmelden: [email protected] of 058-7890740 / 058-7890792. Meer informatie: www.tresoar.nl.

Zwerven over oude kaarten

1

Tijdens het symposium Wadden op de Kaart van Tresoar en de Waddenacademie staat de geschiedenis van de Wadden centraal.

De Wadden vormen het buitenbeentje van Nederland. Landschap en klimaat, mens en cultuur, infrastructuur en economie zijn er anders en dus kenmerkend. De eilanden, maar ook de aangrenzende kuststrook kennen hun eigen historie en hebben, gemeenschappelijk en afzonderlijk, een eigen identiteit. Uit kaartmateriaal blijkt dat er in de negentiende eeuw al plannen waren tot inpoldering van de Waddenzee. Met de oprichting van de Waddenvereniging is dit voorkomen en is de focus komen te liggen op natuurbehoud.

2

foto's: Collectie Tresoar, CC-BY-SA)

3

Op de kaart Vanuit het historisch belang van dit veelzijdige gebied organiseren Tresoar (het Fries historisch en letterkundig centrum) en de Waddenacademie het symposium Wadden op de kaart. Het symposium is op 15 oktober, een dag voor het jubileumsymposium van de Waddenvereniging (zie ook pagina 8 en 9). Een belangrijk onderdeel is de presentatie van een internationale waddenbibliotheek, opgezet door Tresoar en de Waddenacademie. Ook de bibliotheek van de Waddenvereniging zal daar deel van uitmaken. Daarnaast zijn er lezingen aan de hand van een of meer kaarten uit de nieuwe kaartenwebsite van Tresoar: het Fries Kaartenkabinet (www.frieskaartenkabinet.nl). Sprekers zijn onder andere natuurschrijver en cultuurrecensent Kester Freriks, auteur van het jubileumboek De kleuren van het

32

wad: van bedreigde zee tot werelderfgoed, Els van der Laan, die als landschapsarchitect het thema bekijkt vanuit het perspectief van groen erfgoed en historicus Albert Buursma die spreekt over verdwenen en wandelende eilanden. Dagvoorzitter van het symposium is Meindert Schroor (directielid en portefeuillehouder Cultuurhistorie bij de Waddenacademie) die ook het initiatief voor de waddenbibliotheek presenteert.

Week van de Wadden

Mini-lezing

Naast het symposium zijn er diverse andere activiteiten in de Week van de Wadden (15 tot 22 oktober). In de bioscoopzaal van Tresoar vertoont het Fries Filmarchief films uit de collectie rond de Wadden. Daarnaast is er een mini-expositie met bijzonder kaartmateriaal uit de collectie van Tresoar. Rederij Wagenborg Passagiersdiensten vertoont op de digitale schermen in de veerboten historisch kaartmateriaal.

Behalve lezingen is er in het programma ruimte voor eigen inbreng binnen het thema Wadden op de Kaart. In een korte bijdrage van maximaal vijf minuten (pitch) kunt u een eigen oproep, een korte lezing of presentatie onder de aandacht te brengen. Interesse in het houden van een pitch? Stuur dan uw voorstel in minimaal tweehonderd woorden naar: [email protected].

1 Kaart uit 1762 van de Waddenzee en de waddeneilanden, met daarop

aangegeven de diverse geulen, diepten en tonnen (zie ook: http://www.frieskaartenkabinet.nl/nl/fries-kaartenkabinet/13214) 2 Kaperskaart van Schiermonnikoog uit omstreeks 1735. Deze kaart, gemaakt in opdracht van de Staten van Friesland, toont de juiste ligging van de bakens rond het eiland. De kaart is gemaakt om de praktijk van het jutten tegen te gaan. (zie ook: http://www.frieskaartenkabinet.nl/nl/fries-kaartenkabinet/00758) 3 Kaart uit de negentiende eeuw met het ontwerp tot inpoldering van de Waddenzee tussen Ameland en de Friese kust (zie ook: http://www.frieskaartenkabinet.nl/nl/fries-kaartenkabinet/00969)


Rijkswaterstaat/Joop van Houdt

wetenschap

Moments of nature/Marcel van Kammen

50 jaar wetenschap Deel 3

Wonderlijke feiten

Gasbehandelingsstation van de NAM in de duinen van Ameland.

1 Scholeksters op stand Een halve eeuw biologisch onderzoek in het waddengebied bracht veel kennis over de vaak verrassende onderlinge relaties tussen de planten en dieren die er leven. De kwelders van Schiermonnikoog leverden het inzicht dat de daar broedende scholeksters in een keiharde standenmaatschappij leven. Rond 1980 werd gestart met een onderzoek naar geringde vogels die broeden op de Oosterkwelder. Scholeksterparen met een nest aan de rand van de kwelder bleken een zesmaal hoger broedsucces te hebben dan paren met het nest verder landinwaarts. Dat de kwelderrand-ouders hun jongen direct mee het wad op kunnen nemen om ze te voeren (en heel agressief andere vogels van hun territorium verjagen) verklaart het verschil. Ook bracht het onderzoek aan het licht dat scholeksters tot 36 jaar oud kunnen worden en dat sommige paren jaren wachten op een broedplek op de kwelderrand.

Eureka! Het waddengebied is een ‘speeltuin’ voor wetenschappers. In de afgelopen vijftig jaar zijn er dan ook talloze onderzoeken gedaan, soms met opmerkelijke uitkomsten. Het WADDENmagazine belicht zeven hoogtepunten uit de waddenwetenschap.

2 De bodem die daalde De ‘aardgasaap’ is verschenen op Ameland, schreef het Waddenbulletin, de voorloper van het WADDENmagazine, in 1972. Het artikel ging over de plannen van de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) om bij de oostpunt van Ameland gas te winnen. En die aap moest maar snel terug in de mouw van de NAM. Want een gaswinningsinstallatie, dat paste niet in de Amelandse natuur. Pas een jaar later dook het woord ‘bodemdaling’ op in het verenigingsblad. >

Tekst: Marcus Werner

Scholeksters broeden beter aan de rand van de kwelder.


50 jaar wetenschap Deel 3

Wonderlijke feiten

Roy Vrouwenvelder

Wulken waren ooit talrijk in de Waddenzee.

Het groeide uit tot dé gevreesde bedreiging voor de natuur van Ameland en de hoofdreden waarom de Waddenvereniging jarenlang verbeten strijd voerde tegen de gaswinningsplannen. Dat de bodem zou inzakken door het oppompen van gas uit de minuscule poriën in het gesteente diep onder Ameland, was zeker. Alleen, hoe diep zou de ‘bodemdalingsschotel’ worden en hoe snel zou dat gaan? En vooral, zouden daardoor kwelders onder water verdwijnen, bijzondere duinvalleien vol zout water lopen, de vegetatie ingrijpend veranderen? Het zou tot 1987 duren voor de NAM gas begon te winnen op Ameland, overigens met een vrij onopvallende installatie in de duinen. Tot die tijd, en nog ver daarna, werd - mede door de aandacht van de Waddenvereniging - onderzoek na onderzoek uitgevoerd. De NAM liet samendrukbaarheidsproeven uitvoeren op gesteentemonsters om de bodemdaling te berekenen. Op het diepst zou de bodemdaling 26 centimeter zijn, en wel in 2025, was een eerste voorspelling uit 1985. Later werd dat op grond van nieuw onderzoek bijgesteld tot 18 centimeter. Omdat er sneller gas werd gewonnen, bleek in 1995 toch 26 centimeter de beste voorspelling. Intussen plaatsten onderzoekers meetpunten op het wad en de kwelders van Ameland en hielden die met argusogen in de gaten. Vegetatiekundigen brachten onvermoeibaar jaar op jaar de begroeiing van kwelders en duinvalleien in kaart. Dertig jaar later weten we dat de gevolgen van bodemdaling op Ameland meevallen. De natuurlijke opslibbing van kwelders houdt de daling bij en ook de natte duinvalleien leden nauwelijks natuurschade. Pas na langjarig onderzoek kon worden vastgesteld dat de dynamiek van de Wadden toch nog overwon.

3 Olievogels Alarmerend was de uitkomst van een studie die de Rijksuniversiteit Groningen 36

Rijkswaterstaat/Joop van Houdt

wetenschap achtergrond

Meeuwen en scholeksters leerden de ‘Japanners’ open te breken

uitvoerde in 1998 naar een ander gevolg van de menselijke energiehonger op de natuur van het waddengebied. De Waddenvereniging wilde beter inzicht krijgen in de effecten van olieverontreiniging op wadvogels. De conclusie: de overlevingskans is zeer laag en zelfs het schoonmaken en de opvang van olievogels heeft maar beperkt zin, omdat tachtig procent alsnog sterft. Als om te onderstrepen hoe kwetsbaar de Waddenzee en haar vogelbewoners zijn voor olie, verloor in oktober 1998 het vrachtschip Pallas voor de Duitse waddenkust honderden tonnen olie. Ruim tienduizend kust- en zeevogels, vooral eidereenden, werden getroffen. De meesten daarvan stierven, zoals het onderzoek al voorspelde.

Ondanks dat rond 1990 werd gevreesd dat het eiland Rottumeroog in de golven zou verdwijnen, bleef het door natuurlijk zandtransport in de Waddenzee toch bestaan

4 Vrouwen worden mannen Schepen brengen meer dan olie in de Waddenzee. Al in de vroege jaren tachtig bleek er iets vreemds aan de hand te zijn met wulken, grote zeeslakken die ooit talrijk waren in de Waddenzee. Vrouwelijke wulken veranderden in mannetjes, wat de voortplanting verstoorde. Het bleek te liggen aan TBT, een stof in aangroeiwerende verven op schepen. De wulk stierf in de Waddenzee al voor de millenniumwisseling uit. In 2008 werd TBT internationaal verboden.

5 De Japanners kwamen Een ramp leek het, toen in 1971 de Japanse oester in de Waddenzee opdook, waarschijnlijk door mensen meegebracht. Gevreesd werd dat deze ‘exoot’ de mossel in het waddengebied zou wegconcurreren. Vogels zouden moeilijk kunnen eten van de Japanse oester met zijn sterke, grillig gevormde schelp en de tweekleppige had weinig andere roofdieren. Onder meer uit in 2009 afgerond onderzoek blijkt dat de Japanse oester eerder een verrijking is voor de Waddenzee. De concurrentie met de mossel valt mee en gemengde banken van Japanse oester en mossel compenseren de uitgebreide

mosselbanken die uit de Waddenzee verdwenen. En meeuwen en scholeksters leerden de ‘Japanners’ open te breken.

6 Hoe de zeehond 1984 overleefde In de eerste jaren na de oprichting van de Waddenvereniging ging het slecht met de zeehond, héél slecht. Tot vlak na WO II zwommen er zo’n 2700 gewone zeehonden in de Waddenzee, volgens primitieve schattingen uit die tijd. Maar in 1976, hoewel de vroegere jacht op zeehonden al in 1962 was verboden, waren van de populatie nog minder dan vierhonderd dieren over. Het Texelse onderzoeksinstituut RIN, dat het onderzoek uitvoerde, stelde in een artikel in het Waddenbulletin dat de Nederlandse zeehond weleens in 1984 kon zijn uitgestorven. Waarom, bleek uit onderzoek aan het RIN: een te laag geboortecijfer als gevolg van pcbvergiftiging van moederdieren en aantasting van het immuunsysteem door de watervervuiling. Toch haalde de zeehond het Orwell-jaar. En vanaf 1985 groeide de populatie in de Waddenzee weer,

vooral door immigratie van jonge dieren uit het Duitse waddengebied, opschoning van het waddenwater en, in mindere mate, de opvang van zieke zeehonden. In 1988 en 1992 stierven nog grote aantallen zeehonden aan een door zeehonden uit het Noordpoolgebied en de Deense Waddenzee meegebracht virus, dat vooral verzwakte dieren trof. In later onderzoek van het RIN (daarna IBNDLO, tegenwoordig Wageningen IMARES) werd >

Hazen, rotganzen en eidereenden Er waren nog meer belangrijke ontdekkingen: bijvoorbeeld dat grazende hazen overwoekering van de kwelder tegenhouden, waardoor overwinterende rotganzen kunnen eten van hun favoriete kweldergrassen. En dat diezelfde rotganzen niet in één ruk naar de broedgebieden in Siberië vliegen, maar een tus-

senstop maken langs de Witte Zee, zoals biologen in 1993 ontdekten. Of dat eidereenden als gevolg van het door vissers weghalen van kokkels en mosselbanken, massaal verhongerden en ziek werden, omdat zij overschakelden op met parasieten geïnfecteerde krabben als voedselbron, zoals rond 2000 bleek. WADDENmagazine 3-2015 37

de minimale verstoringsafstand van rustende zeehonden bepaald op twaalfhonderd meter. De telmethoden voor zeehonden vanuit vliegtuigen, tijdens laagwater wanneer ze doorgaans rusten op zandbanken, zijn in de loop der jaren steeds verder geperfectioneerd. Omdat in een laagwaterperiode niet alle zeehonden ook een zandbank opzoeken, maar vanuit de lucht onzichtbaar in het water blijven, werd met speciale zenders onderzocht hoeveel tijd de gemiddelde zeehond doorbrengt in het water en rustend op een zandbank, om de telgegevens te kunnen corrigeren. De laatste jaren gaat het goed met de zeehonden in Waddenzee: in 2014 leefden er ruim zevenduizend.

7 Belangrijke bouwers

50 jaar wetenschap

In vijftig jaar is veel geleerd over het functioneren van het waddenecosysteem. Inzicht in de dynamiek van natuurlijke processen, de effecten van bepaalde

Josje Fens

Deel 3

Wonderlijke feiten

Vrijwilligers verzamelen zeegras op het wad bij het eiland Sylt. 38

achtergrond

wetenschap

In 2014 leefden er ruim zevenduizend zeehonden in de Waddenzee

stoffen op de planten en dieren, maar ook hun onderlinge relaties en de ‘keuzes’ die individuele dieren maken, helpen om het gebied te beschermen. Maar het onderzoek is nog lang niet klaar. Pas de laatste tien jaar begint bij ecologen door te dringen hoe belangrijk zogeheten ‘biobouwers’ zijn. Dit zijn planten of dieren die hun leefomgeving veranderen op een grote schaal. In de Waddenzee zijn banken vormende mosselen en zeegras essentiële biobouwers, zo laten diverse onderzoeken zien die rond 2010 werden opgestart. Zeegrasvelden verdwenen rond 1930 uit de Waddenzee, voor uitgestrekte droogvallende mosselbanken viel het doek begin jaren tachtig. Maar deze biobouwers zorgen door hun stroomremmende werking voor het neerslaan van extra slib en helder water. Door die gunstige omstandigheden, maar ook omdat tussen het zeegras en de schelpdieren ideale schuil- en paaiplaatsen ontstaan voor allerlei ander leven, neemt de biodiversiteit enorm toe. Om de terugkeer van zeegrasvelden een handje te helpen, experimenteert de Waddenvereniging sinds 2011 met het uitzaaien van bij het Duitse eiland Sylt verzameld groot zeegras. De eerste proeven bij Schiermonnikoog, met drijvende zakjes zaaddragend zeegras, zijn hoopgevend. In 2014 kreeg het zeegrasproject een vervolg met aan palen vastgemaakte zakjes zeegras. Het wachten is nu op de resultaten. Onderzoekers van onder meer de Rijksuniversiteit Groningen en zeeonderzoeksinstituut NIOZ zijn intussen druk doende met het in kaart brengen van allerlei details van de vorming van mosselbanken. Jonge mosselen hechten graag aan vaste structuren. Experimenten met (afbreekbare) kokosmatten op het wad mislukten omdat matten én mosselen wegspoelden. Een soort kratten van afbreekbaar bioplastic lijken betere papieren te hebben. Jonge mosselen zijn daarin veiliger voor garnalen, krabben en zeesterren die, zoals de mosselonderzoekers ontdekten, een slachting kunnen aanrichten onder babymosselen.

Een fantastische bende Van 1993 tot 2005 vormde de Wad-o-logen Bende het paradepaardje van de educatieve activiteiten van de Waddenvereniging. Met twee oud-leden, van de ooit leukste jeugdclub van Nederland, blikt hoofdredacteur Hans Revier terug. ‘Het wad is niet meer weg te denken uit mijn leven.’ Tekst: Hans Revier


Femke voor de Waddenwinkel in Hoorn op Terschelling.

Al snel na de oprichting begint de Waddenvereniging activiteiten voor kinderen te ontwikkelen: lespakketten, een boek over de Wadden voor de jeugd en op de eilanden kunnen kinderen aan speciale excursies deelnemen. Begin jaren tachtig is educatie een structureel onderdeel van het werkpakket. Een speciaal aangestelde medewerker reist met de Waddenbus door het land en verzorgt, vaak in samenwerking met de plaatselijke voorlichtingswerkgroep, een lesprogramma op basisscholen. Begin jaren negentig ontstaat het plan het educatieve werk minder schools aan te pakken. Kinderen moeten zelf het wad ontdekken en ervaren, is het idee. Nynke Bout, Chris Elsinga, Gretha Liefers en Andy Liebrand maken een nieuw jeugdboek, Raadsels van de Wadden, vol met proefjes, spelletjes, bouwopdrachten en handleidingen. Wie alle raadsels in het boek oplost krijgt een officieel diploma en mag zich Wad-o-loog van de Waddenvereniging noemen.

Bendeleden

Kim met Sipke-Jan Bousema van het Jeugdjournaal tijdens Expeditie Esbjerg in 2001.

40

Femke Batterink (31) is een van de eerste gediplomeerde Wad-o-logen. ‘We gingen elk jaar met vakantie naar Terschelling en vaste prik was een bezoek aan de Waddenwinkel in Hoorn. Vooral het aquarium met al die waddenbeesten vond ik geweldig. Ook deed ik vaak mee aan kleurwedstrijden. Ik herinner me nog heel goed dat ik het diploma kreeg, ondertekend door Barend Larus van Argentatus. Dat maakte veel indruk.’ Kim Einder (25) ontdekt Raadsels van de Wadden een paar jaar later bij de bakfiets van de Waddenvereniging op Schiermonnikoog. ‘Ik weet nog dat ik drie dagen lang heb lopen twijfelen of ik het zou kopen. Ik vond het ontzettend mooi, maar ik moest het van mijn zakgeld betalen. Het examen heb ik snel gemaakt en het was fantastisch om dat diploma te krijgen.’

Tientallen kinderen leggen het Wad-o-logen examen af en gediplomeerd verenigen ze zich in de Wad-o-logen Bende. Ze krijgen een eigen tijdschrift Slik! toegestuurd en kunnen meedoen aan allerlei activiteiten die de Waddenvereniging voor de Bendeleden in het waddengebied organiseert.

Slik-diven en schatzoeken ‘We gingen wadlopen naar Ameland’, herinnert Femke zich. ‘We moesten met z’n allen door een hele diepe geul. Dat maakte indruk. En we werden vreselijk vies als we gingen slik-diven (op je buik over de modder glijden, red.).’ Tijdens de Wad-o-logendagen, vaak gekoppeld aan de ledendagen voor volwassenen en de zomerkampen, maken de kinderen kennis met verschillende aspecten van het waddengebied. Daarbij wordt het avontuur niet geschuwd. Ze beleven de Nacht van het Wad tijdens een nachtelijke zwerftocht op Schiermonnikoog, gaan op zoek naar een Vikingenschat bij Den Oever of vissen bij windkracht acht op garnalen. ‘Daar kan geen boek tegenop’, vertelt Kim. ‘Er is geen leukere manier om het wad te ontdekken dan wroeten in de modder. Ik weet nog steeds hoe je het verschil tussen een mannetjes- en vrouwtjeskrab kan zien’. Op geheel eigen wijze voert de Wad-ologen Bende ook actie voor het behoud van de Waddenzee. Femke: ‘We voerden actie in Den Haag tegen de gaswinning. Met van die grote eigen gemaakte T-shirts. Ik kreeg speciaal vrij van school. De hoofdmeester gaf daarvoor toestemming vanwege de grote educatieve waarde. Ik had geen idee wat hij daar mee bedoelde.’ De

Bende is ook vaste gast op de trilaterale ministersconferentie over de Waddenzee die elke drie jaar wordt georganiseerd. Kim meldt zich aan voor Expeditie Esbjerg, een vaartocht van Den Helder naar Esbjerg waar in 2001 de negende ministersconferentie plaatsvindt. De Wad-o-logen gaan op zoek naar de wildernis van de Waddenzee om hun ervaringen met de ministers te delen. ‘Mijn moeder kwam me speciaal uit de klas roepen om te vertellen dat ik was uitgekozen om mee te doen. Ik ging mee op het eerste traject, van Den Helder naar Greetsiel. Dat was heel spannend, de staatssecretaris was bij het vertrek en School TV maakte opnames aan boord. Bovendien mocht ik als 12-jarige in Esbjerg de ministers in het Engels toespreken.’

De bende wordt opgeheven Rond haar vijftiende stopt Femke met de Wad-o-logen Bende en stapt over naar de JNM, Jongeren in de Natuur. Haar ervaringen als Wad-o-loog neemt ze mee als ze later lid wordt van de WEX, de Werkgroep Excursies van de Waddenvereniging. Ze werkt korte tijd voor Greenpeace en voert actie tegen de bouw van de kolencentrale in de Eemshaven. Nu werkt ze bij Eneco aan energiebesparingsprojecten voor bedrijven. ‘Het wad is niet meer weg te denken uit m’n leven. Als ik mijn ouders bezoek in Friesland moet ik altijd even over de dijk kijken. Even het wad aantikken, zeggen we dan.’ Kim is nog bij de Wad-o-logen betrokken als de Waddenvereniging in 2005 bezuinigt, reorganiseert en de veel geld en menskracht kostende Wad-o-logen Bende

‘Lekker vies worden en gekke beesten open pulken, daar worden kinderen warm van’

achtergrond

De zilvermeeuw Barend Larus van Argentatus: de mascotte van de Wad-o-logen Bende

beëindigt. ‘Uit onvrede met dat besluit in Harlingen heb ik toen met een paar vriendinnen een platbodem gehuurd en een weekend georganiseerd. Dan doen we het zelf wel, was ons idee.’ Ze heeft veel geleerd van haar tijd bij de Wad-o-logen. Nu werkt ze als eindredacteur bij Kidsweek en 7days, weekkranten voor respectievelijk kinderen en jongeren. ‘Ik heb leren organiseren en in mijn huidige werk probeer ik ook op een leuke, enthousiaste manier dingen aan kinderen en jongeren uit te leggen.’

Club van alle tijden Femke en Kim zijn ervan overtuigd dat een club als de Wad-o-logen Bende nog steeds van deze tijd is. Kim: ‘Het is echt niet zo dat kinderen het liefste thuis achter de computer zitten. Ze willen best naar buiten en gelijkgestemden ontmoeten. Met elkaar staan voor een bepaald doel, zo’n groepsgevoel dat tijdens Expeditie Esbjerg ontstond is van alle tijden.’ Femke is het daar mee eens. ‘Met andere kinderen avonturen beleven en letterlijk in de Waddenzee duiken spreekt veel meer aan dan welke les of welk boek dan ook. Lekker vies worden en gekke beesten open pulken, daar worden kinderen warm van.’ WADDENmagazine 3-2015 41

Genietwad

Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.

Van het wad: boeken, apps, wandelingen, eten, kunst en meer


Tekst: Paula Zuidhof

Overnachten

Lichtzee

Voor de negentiende keer staat de maand november in het teken van de Kunstmaand Ameland, een grote expositie die zich uitstrekt over het hele eiland en kunst in de breedste zin laat zien. 2015 is door UNESCO uitgeroepen tot Internationaal Jaar van het Licht. Voor de organisatie van Kunstmaand Ameland reden om dit jaar het thema Zee van Licht te kiezen. Er is speciale aandacht voor sculpturen, beeldhouwers zijn uitgenodigd om workshops en demonstraties te geven. Wanneer: 31 oktober t/m 29 november.

Filmweekend Terschelling

Filmliefhebbers opgelet: de Terschellinger Filmdagen komen er weer aan. Tijdens deze zevende editie, vrijdag 13 tot en met zondag 15 november, draait het als vanouds om films kijken op de mooiste locaties van het eiland, gezellige ontmoetingen met andere filmliefhebbers en veel (ont)spanning. Ook wordt

een masterclass gegeven, waar je het geheim leert van het schrijven van goede filmverhalen. Kaarten zijn zowel online, als bij de VVV Terschelling te koop vanaf maandag 26 oktober om 9.00 uur. Zie voor het volledige programma: www.terschellingerfilmdagen.nl.

Varen en luisteren

Concert op de veerboot

Als opmaat naar het Internationaal Kamermuziekfestival Schiermonnikoog vindt op vrijdagavond 2 oktober een bijzonder concert plaats op de veerboot. Om 18.45 uur vaart de boot vanuit Lauwersoog het wad op om daar voor anker te gaan. De motor gaat af voor een anderhalf uur muziek op drie dekken. Na het concert vaart de boot door naar Schiermonnikoog (aankomst 21.15 uur) en weer terug naar Lauwersoog. Ook vanaf het eiland is dit bijzondere concert bij te wonen: een boot vertrekt om 17.45 uur naar Lauwersoog. Toegangsprijs: € 32,50, inclusief retour veerboot. Voor kaarten: www.schiermonnikoogfestival.nl. 42

Zien

De zee op tegels Harlingen is sinds 1598 de bakermat van het Friese aardewerk. In de Harlinger Aardewerk- en Tegelfabriek wordt nu nog steeds ambachtelijk gewerkt. Wie een kijkje neemt in de fabriek, zal zien dat de eeuwenoude kennis van klei, glazuur en pigmenten wordt gebruikt om klassieke tegels en aardewerk te maken. Maar ook voor moderne designproducten. Voor veel afbeeldingen op tegels en tableaus is de Waddenzee een inspiratiebron. Adres: Voorstraat 94, Harlingen. Open op werkdagen 8.0018.00 uur, zaterdag 9.00-17.00 uur. Rondleidingen alleen op afspraak. Info: www.harlinger.nl.

Wandelen Het Amelandse wandelevenement Tussen Slik en Zand vindt dit jaar op 17 oktober plaats: de verjaardag van de Waddenvereniging! Het 50-jarig bestaan van de vereniging is dan ook het thema. Deelnemers wandelen langs en door de schitterende eilanden waddennatuur en langs plaatsen die een rol hebben gespeeld in de 50-jarige geschiedenis van de Waddenvereniging. Leden (of als je lid wordt) van Waddenvereniging ontvangen bij aanmelding en opgave van het lidmaatschapnummer € 5,- korting. Deelnemers die minimaal 1 jaar lid worden van de Waddenvereniging krijgen maar liefst € 10,- korting. www.tussenslikenzand.nl.

anja brouwer

Zien

Tussen Slik en Zand

Zien

Lezen

Demonstratie schapendrijven

Ameland aan Tafel

Op schapenboerderij Klein Zeeland bij Oosterend op Texel zijn regelmatig demonstraties schapendrijven. Met getrainde en heel precies afgerichte honden, meestal bordercollies, wordt een grote schaapskudde naar het weiland gestuurd waar de boer ze hebben wil. Ook voor kinderen is het

mooi om te zien hoe de honden naar de commando’s luisteren, met elkaar samenwerken en de schapen bij elkaar weten te houden. De demonstraties zijn onder andere op 4, 11 en 18 oktober, 15.00 uur. Prijs: € 5,00, kinderen € 3,00. Info: www.kleinzeeland.nl.

Het (kook)boek Ameland aan Tafel staat vol culinaire tradities, anekdotes en originele recepten van het eiland, inclusief een route langs restaurants waar je van Amelander specialiteiten kunt genieten. Schrijfster Ria Evers-Dokter is geboren op Ameland en van kinds af geïnteresseerd in alles wat met koken te maken heeft. Haar moeder, oma, opa en tante komen diverse malen in het boek voor. Ze haalt culinaire herinneringen op en deelt recepten die ze van haar oma leerde. Te koop (€ 17,50) op Ameland bij de boekhandels en deelnemende restaurants. Te bestellen via www.persbureau-ameland.nl. WADDENmagazine 3-2015 43

Genietwad Actief

Alle activiteiten van de Waddenvereniging vindt u in de kalender op onze website: www.waddenvereniging.nl.

Wandelen

Markante Monumentenwandeling Vlieland

Lezen Geen trouwplannen, maar altijd al eens het Oude Raadhuis en de Kerk van Vlieland van binnen willen zien? Museum Tromp’s Huys biedt iedere donderdag een rondwandeling onder de noemer ‘Markante Monumenten Wandeling’ door drie bijzondere, oude gebouwen: het museum, het oude raadhuis en de kerk. De wandeling van 1,5 uur is voor minimaal vier en maximaal vijftien personen. Tarief: entree Museum Tromp’s Huys plus € 3,50 p.p., opgeven aan de balie van het museum. Op aanvraag ook voor groepen.

Beach Obstacle Run

De Beach Obstacle Run Texel, kortweg BORT, is de strijd met natuurlijke elementen als wind, water, zee, duinen, bos en strand. De uitdaging: dertig uitgezette hindernissen die het parcours (lood)zwaar maken, maar de ervaring onvergetelijk. BORT vindt plaats op zaterdag 17 en zondag 18 oktober op het strand van Texel. De start is bij Texelcampings, Badweg in De Koog bij paal 20. De obstakels staan tussen paal 17 en paal 21. Er zijn vier afstanden: 1200 m, 3 km, 6 km en 12 km. Inschrijven: www.beachobstaclerun.nl.

Luisteren

Schrijfster Yvonne Brill is een groot liefhebber van het waddengebied. Vanuit die achtergrond schreef en illustreerde ze het kinderboek Wadje de Zeehond, over alles wat er te zien en beleven is in het waddengebied, met Wadje als centrale figuur. De teksten zijn in het Nederlands en in het Duits. Het boek geeft kinderen een boodschap mee: laten we zuinig zijn op het gebied om er nog heel lang van te kunnen genieten. Voor € 14,95 verkrijgbaar in de boekhandel en op internet.

Volks- en zeemansliederen Het Terschellinger mannenkoor de West Aleta Singers zingt op 15 oktober volks- en zeemansliederen in de kerk ET-10. Een tweede concert is tijdens het weekend van de Berenloop, de jaarlijkse marathon van Terschelling, op 7 november in de Meslânzerkerk. Beide kerken staan in Midsland. De West Aleta Singers bestaan uit ongeveer zestig leden. Voor de begeleiding kan het koor een beroep doen op accordeonisten en een pianist. De naam Aleta is afkomstig van het beroemde en beruchte wijnschip dat op 12 februari 1920 strandde bij Terschelling en het eiland overspoelde met wijn. Beide concerten beginnen om 20.00 uur.

Waar tot 2007 de medewerkers van de Waddenvereniging hun arbeid verrichtten het Harlingen voor behoud van de Waddenzee, kun je nu luxe slapen en eten. Het voormalige Waddenhuis heeft een gedaanteverwisseling ondergaan en is Hotel Harlingen geworden, met restaurant en terras. Hotel Harlingen heeft designkamers en twee appartementen. Op loopafstand: het winkelcentrum van Harlingen met de havens en de afvaarten naar Terschelling en Vlieland. En de Waddenvereniging? Die huist nu in de Droogstraat 3, een paar straten verderop. Info: www.hotelharlingen.com.

Zien

Delta Piano Trio

44

Overnachten

hotel

Wadje de Zeehond

Luisteren Het laatste van de reeks concerten bij kaarslicht van het seizoen 2015, in het eeuwenoude kerkje op Vlieland, is van het Delta Piano Trio. Dit veelbelovende gezelschap van drie jonge, Nederlandse topmusici werd opgericht in Salzburg (Oostenrijk). Violist Gerard Spronk, celliste Irene Enzlin


en pianiste Vera Kooper laten op zaterdag 17 oktober, aanvang 20.30 uur, hun muziek op overtuigende wijze samensmelten. De opbrengst van de sfeervolle kaarslichtconcerten is ten bate van de bijzondere concertlocatie. Kaartverkoop: 17 oktober 10.30-12.00 uur bij het kerkje.

Windfestival

Het eerste weekend van oktober is het tijd voor de tweede editie van het Windfestival op het strand bij De Koog op Texel. Vorig jaar, toen het festival voor het eerst werd georganiseerd, hing de lucht vol kleurige vissen, beren en andere kunstige showvliegers tussen snelle en wendbare kites. Dit jaar beloven de organisatoren nog meer spektakel. Kijk mee, vlieger mee en vergeet je fototoestel niet op 3 en 4 oktober ‘s middags, Strand bij Paal 20, De Koog, Texel. WADDENmagazine 3-2015 45

De Waddenvereniging heeft voor ondernemers op en rond de Wadden de WAD 500 Club opgericht. Doel is: kansen benutten die het Werelderfgoed Waddenzee biedt voor bedrijven. Een van de deelnemers is Doe eens Wad.

henk postma

Wad500club

WADDENmagazine

WADDENmagazine, september 2015, nummer 3. Verschijnt 4 keer per jaar. Uitgave van de Waddenvereniging. E-mail: [email protected]. ISSN 0 166-4824 Hoofdredactie: Hans Revier Eindredactie: Fanny Glazenburg, Daniël Mulder

Tekst: hans revier

Redactie: Corina van der Meulen, Lidewij Kemme, Frank Petersen, Jojanneke Drijver, Marrit van den Akker, Marcus Werner

Ledenraad

De ledenraad van de Waddenvereniging heeft een zware adviesfunctie. De maximaal 25 leden worden benoemd tijdens de Algemene Ledenvergadering. Hun zittingsduur is maximaal 2 keer 4 jaar. Samenstelling: De samenstelling van de ledenraad is, op grond van betrokkenheid en deskundigheid, evenwichtig. De leden zijn geografisch verspreid over Nederland.

Idee en concept: Sanoma Vormgeving: Très Melis Druk: Pijper Media, Groningen Henk Postma

Advertenties: A2 Acquisitie & Advies Tel. 023 - 526 04 05. E-mail: [email protected] Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden behoeft niet te betekenen dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie.

Henk Postma

De zee daagt je uit

• Bedrijf: Key-events/Doe eens Wad • Opgericht: 1999 • Eigenaar: Nienke Dijkstra • Werknemers: 1 • Locatie: Lauwersoog • Website: www.doeeenswad.nl www.facebook.com/doeeenswad

46

Als kind leerde Nienke Dijkstra (1969) aan de hand van haar opa het wad kennen. Ze droomde er van op elk schip te kunnen varen. En haar droom werd werkelijkheid. Na het behalen van haar schippersdiploma stond ze aan het roer van traditionele zeilschepen en bevoer ze de Waddenzee, Noordzee en Oostzee. Nu is ze de trotse schipper-eigenaar van de vissermanschouw De Raaf en is de zee het decor voor trainingen die zij aan kleine groepen geeft. ‘Het wad is onvoorspelbaar en daagt je uit. Op het ene moment vergt zij het uiterste van de bemanning, dan weer dwingt ze je juist om rust te nemen. Bijvoorbeeld als je vastloopt tijdens laagwater. Op zee ervaar je dat je onderdeel bent van een groter geheel, dat je haar niet in je macht hebt.’ Voor de trainingen gebruikt Nienke deze kracht van de zee. ‘Op een mooie manier kleedt de zee je uit, brengt mensen terug naar de essentie. Aan boord ontdek je waar je goed in bent en terug aan wal ga je met een frisse blik weer aan het werk.’ Naast de trainingen voor bijvoorbeeld werknemers van de Europese Commissie,

de Provincie Groningen of de Dienst Landelijk Gebied is Nienke in 2012 gestart met Doe eens Wad. ‘We vielen een keer droog op het Rif, een zandplaat ten noorden van Engelsmanplaat, en vonden daar een jerrycan vol chemisch afval. Die hebben we meegenomen en in Lauwersoog afgegeven. Dat gaf een ongelofelijk goed gevoel.’ Sindsdien organiseert Nienke maandelijks tochten naar het Rif om daar afval te verzamelen onder het motto: Doe eens Wad. ‘Zo vraag ik aandacht voor de Plastic Soep in de Waddenzee. Samen met anderen werk ik aan constructieve oplossingen voor dit probleem. Tijdens de Werelderfgoedweken worden deze tochten in samenwerking met de Waddenvereniging georganiseerd. De deelnemers zijn enthousiast als ze kapotte visnetten, plastic zakken of afgedankte jerrycans verzamelen en in Lauwersoog afgeven. ‘Nooit was opruimen zo leuk’, blikt een van hen terug. Nienke hoopt dat haar tochten er aan bijdragen dat we onze relatie met de zee herstellen. ‘Je kunt zo veel leren van de zee.’

Waddenvereniging Postbus 90, 8860 AB Harlingen Droogstraat 3, 8861 SR Harlingen Tel. 0517-493693, fax 0517-493601 E-mail: [email protected] www.waddenvereniging.nl Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33 BIC: RABONL.2U De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons. De vereniging doet dit via politieke lobby, beleidsbeïnvloeding, juridische acties en voorlichting. Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal 27 euro voor leden (2,25 euro per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal 18 euro per jaar. Giften en legaten Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging. Het WADDENmagazine wordt gedrukt op FSC© gecertificeerd papier. De kunststoffolie is 100% afbreekbaar (biofolie) en levert na verbranding geen schadelijke reststoffen op. Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.

Taken: De ledenraad komt ten minste tweemaal per jaar bijeen en krijgt ondersteuning vanuit het bureau van de vereniging. De raad adviseert in ieder geval over de begroting, de jaarrekening, het jaarverslag en het beleidsplan. Daarnaast adviseert hij het bestuur en de ALV gevraagd en ongevraagd over alle andere zaken. Structuur: De ledenraad kent verschillende adviesgroepen waarin leden van de raad zitting hebben, zoals: • Ruimtelijke ordening en geologie • Ecologie en gezondheid • Organisatie, begroting, fondsenwerving en jaarstukken • Communicatie, zichtbaarheid en jubileum Dagelijks bestuur: • Jan Castelein, voorzitter ([email protected] / 026-4742577). • Foppe Huitema ([email protected] / 06-53427382) • Wietske Jonker-ter Veld, secretaris ([email protected] / 0592-541762). Leden van de ledenraad 20142015: Jan de Boer, Wijtze Boomsma, Maaike van Boven-Klunne, Hans Domburg, Peter de Groot, Hans Hiemstra, Rudy de Hoog, Sergej KoopmansMolenveld, Rosalie Martens, Gerard van Vliet, Chris Weijer, Astrid van de Weijenberg. Meer weten over de ledenraad? Stuur een e-mail naar een van de bestuursleden van de ledenraad of neem telefonisch contact op.

Wensen

Samen met bewoners en gebruikers de Waddenzee groter, mooier en beter maken. In het decembernummer meer over deze verjaardagswens van de Waddenvereniging en een terugblik op het jubileumsymposium. www. wadden vereniging .nl

Ga voor nieuws, acties en verenigingszaken naar

www.waddenvereniging.nl WADDENmagazine 3-2015 47

WADDEN. Kostbare kennis MAGAZINE OVER HET WADDENGEBIED. Kinderboek De kracht van verwondering. Wijsheid 50 jaar waddenwetenschap

Recommend Documents