Vrouwen houden huis. Geloven in duurzame economie Verslag van de Synodedag van 8 maart 2014

www.vrouwensynode.nl

Vrouwen houden huis. Geloven in duurzame economie Verslag van de Synodedag van 8 maart 2014 Redactie Arine Benschop Utrecht, 7 juni 2014

Inhoud Prachtige en bemoedigende dag Vrouwensynode maakt echte verjongingsslag Netwerken Thema / hoofdlezing “TEDtalks” Activiteiten ‘s middags Verder praten met Anneleen Decoene Filmworkshop Solar Mama Workshop geloof en duurzaamheid Bijbelworkshop Ruth Excursie Zuidas en interview Monika Milz Workshop songtekst schrijven Workshop Kasmoni Workshop Basisinkomen Vieringen Evaluatie Inleiding Deelneemsters en datum Cijfers Keuze van thema De dag zelf Locatie, catering en techniek Organisatie Financiën PR en verslaglegging Financiële verantwoording Bijgestelde begroting Resultaat Staat van baten en lasten Bijlagen Programmaboekje Flyer Lezing Anneleen Decoene Blog van Karin van den Broeke op pkn.nl Verslag van Marianne van Waterschoot op www.nieuwwij.nl

2

3 4 5 6 7 8 8 9 10 10 11 12 13 14 14 16 16 17 17 17 18 19 20 21 22 23 23 23 24 25 25 32 33 38 40

Prachtige en bemoedigende dag We zijn van ver gekomen en er is heel veel gebeurd maar we zijn er nog niet Voor u ligt het verslag van de Synodedag die de Oecumenische Vrouwensynode gehouden heeft op 8 maart 2014. Ongeveer 145 vrouwen ontmoetten elkaar in de Thomaskerk rond het thema ‘Vrouwen houden huis – geloven in duurzame economie’. Karin van den Broeke, preses van de generale synode van de Protestantse Kerk in Nederland, merkte in haar blog op dat ze deels bestonden uit vrouwen boven de vijftig – de oude garde – en deels uit vrouwen onder de dertig. Maar uit beide categorieën waren er veel vrouwen voor de eerste keer. De waardering van alle onderdelen van de dag was hoog. De meeste onderdelen scoorden gemiddeld rond de 8. ‘Leuke dag, divers publiek, goede organisatie’, schreef iemand, een ander: ‘Dank voor de prachtige en bemoedigende dag!’

de inschrijftafel (©ms)

De werkgroep Synodedag bestond uit Monique Wekker-Bergers, Anne-Francine van Gogh, Wil Fransen, Trees van Montfoort en Arine Benschop. Inger van Nes werd aan de werkgroep toegevoegd voor advies en publiciteit gericht op jonge vrouwen. Met trots presenteren we dit uitgebreide verslag.

v.l.n.r. Monique Wekker, Trees van Montfoort, Jasja Nottelman, Arine Benschop, Inger van Nes, AnneFrancine van Gogh, Wil Fransen, Cathérine Verviers (rh)

Afhankelijk van uw tijd en interesse kunt u beslissen wat te lezen. We hebben bij de organisatie nadrukkelijk ingezet op verjonging zonder daarbij ons bestaande netwerk te verwaarlozen. Hierover leest u in de paragrafen Vrouwensynode maakt echte verjongingsslag en Netwerken. Inhoudelijk informatie vindt u onder Thema / hoofdlezing, “TEDtalks”, Activiteiten ’s middags, Vieringen en in de Bijlagen de integrale tekst van de lezing van Anneleen Decoene. De meer zakelijke onderdelen staan in de paragrafen Enquêteresultaten, Evaluatie en Financiën. In de Bijlagen zijn ook nog opgenomen het programmaboekje en verslagen gepubliceerd op www.pkn.nl en www.nieuwwij.nl. De foto’s zijn gemaakt door Mariean Schut (©ms), Rina Homan (rh), Trees van Montfoort (tvm) en Noortje Luning (nl). Veel leesplezier! Jasja Nottelman, voorzitter van het bestuur

3

Vrouwensynode maakt echte verjongingsslag De Vrouwensynode heeft een trouwe achterban die met de jaren ouder wordt. Het bestuur acht hen zeer hoog, maar wil graag ook jongere generaties vrouwen bereiken. Een expert meeting met tien jonge vrouwen in 2013 over wat hen bezighoudt op gebied van vrouw, geloof en samenleving en wat de Vrouwensynode voor hen kan betekenen, werd positief beoordeeld. De vrouwen wilden graag een vervolg. tijdens de lunch (©ms)

Daarom besloot het bestuur om extra aandacht te besteden aan een Synodedagprogramma dat ook voor jongere vrouwen aantrekkelijk is en om de publiciteit speciaal op hen gericht uit te breiden. Professioneel advies van Inger van Nes werd ingehuurd om meer vrouwen onder de 35 jaar te trekken. Zij heeft ervaring zowel op gebied van het organiseren van evenementen voor jonge mensen rond zingeving en maatschappelijke thema’s, als wat betreft de daartoe benodigde publiciteit. workshop songtekst schrijven (©ms) Zij was enthousiast en zag goede mogelijkheden om tijdens de Synodedag de verschillende generaties met elkaar in gesprek te brengen. Zij gaf daartoe enerzijds advies over het programma, de tone-of-voice en PR-materiaal. Anderzijds verzorgde ze de online-communicatie en PR via social media. Voor haar blog over de Synodedag koos Karin van den Broeke als titel ‘Vrouwensynode maakt echte verjongingsslag’. Ze schrijft: De jongste groep vrouwen laat een nieuwe vorm van strijdbaarheid zien. Zij halen verhalen naar voren van vrouwen uit onze samenleving die niet tot de witte christelijke middenklasse behoren en wier positie in onze samenleving heel wat minder gemakkelijk is. Zij laten iets zien van vrouwen wereldwijd, voor wie educatie nog altijd niet vanzelfsprekend is. Zij stellen opnieuw fundamentele en kritische vragen bij de wijze waarop wij denken en doen in samenleving en kerk. Zij hebben het niet nodig om voor zichzelf iets te bevechten, maar zij voelen zich verbonden met seksegenoten die op veel plaatsen kwetsbaarder blijken dan mannen. Het thema ‘economie’ staat centraal tijdens deze oecumenische vrouwensynode. Duurzaamheid is een thema waarvoor in kerken veel aandacht is. Het past bij het rentmeesterschap waartoe we geroepen zijn. De jongste groep vrouwen laat tijdens de vrouwensynode zien hoe vrouwen en mannen daar baat bij hebben. Sociale duurzaamheid. Vormen van samenleven die de kracht van vrouwen en mannen gebruiken. Omdat God met ieder mens onderweg is naar het land waar mensen willen wonen. Mooi dat het de vrouwensynode gelukt is om een echte verjongingsslag te maken. Vrouwen die het niet zozeer nodig hebben om voor zichzelf iets te bevechten, maar die zich wel bewust zijn van de kwetsbaarheid van veel vrouwen op aarde. Ze hebben mij weer aan het denken gezet.

4

Marianne van Waterschoot schrijft op de website van NieuwWij

napraten over de lezing, v.l.n.r. Anneleen Decoene, Inger van Nes, Annego Hogebrink, Rosaliene Israël (©ms)

Anneleen Decoene zorgde met haar presentatie voor de nodige gespreksstof. Haar inzichten in het verschijnsel feminisme geven vrouwen van nu, vooral de jonge garde, handvatten om de positie van de vrouw in Nederland en elders vanuit een nieuw perspectief te bezien en te versterken. De ogenschijnlijke eenzijdigheid van vrouwen die voor vrouwen opkomen, blijft vooral internationaal broodnodig. Maar ook in eigen land is er nog veel tegenstelling. Het is de kunst een beweging op gang te houden die niet tegen iets is, maar vooral voor iets gaat zoals veel van de jongere vertegenwoordigers duidelijk aangaven. Het gaat om duurzaam leven in gelijkwaardigheid.

Tijdens de dag waren de jonge vrouwen heel zichtbaar als vrijwilligsters, workshopleidsters of met een bijdrage in de slotviering. Opmerkingen uit de enquête vatten het samen: Prachtige dag. Veel jonge vrouwen, fantastisch. / Een goed verzorgde dag. Veel jonge vrouwen. Goed!! / Jong en oud / Inspirerend en opvallend veel jongeren.

Netwerken Als platform voor groepen en personen die betrokken zijn bij de brede oecumenische vrouw-en-geloofbeweging, biedt de Vrouwensynode gelegenheid tot ontmoeting en netwerken. Zoals altijd was er daarom in het programma veel aandacht voor onderling contact en inbreng van de deelneemsters.

tijdens de lunch (©ms)

Om te laten zien hoeveel expertise er bestaat op gebied van vrouw-en-geloof en om te helpen (ver)banden te smeden was er dit keer extra het netwerkpakket waarmee deelneemsters zich konden presenteren. Ze werden daartoe als volgt uitgenodigd. Ben je werkzaam op gebied van gender en religie? Als vrijwilliger of betaald? Als je je aanmeldt voor de Synodedag heeft de Vrouwensynode een aanbieding voor je. Je krijgt de mogelijkheid om je eigen bedrijf of de organisatie waarvoor je werkt extra onder de aandacht te brengen via ons Netwerkpakket.

bestudering van de netwerkpagina's in het programmaboekje (© ms)

Waaruit bestaat het Netwerkpakket? 1 Tijdens het ochtendprogramma maakt onze voorzitster Jasja Nottelman de deelneemsters attent op je aanwezigheid, zodat ze je in de pauzes weten te vinden. 2 Een stukje tekst (en een afbeelding) over je organisatie of over je werkzaamheden in het programmaboekje van de Synodedag.

5

3 4 5

Dezelfde tekst en afbeelding als onderdeel van het verslag van de Synodedag op de website van de Vrouwensynode vanaf uiterlijk 31 maart. Gelegenheid om een poster op te hangen en/of foldermateriaal neer te leggen in de ruimte waar de pauzes gehouden worden. En natuurlijk je eigen aanwezigheid. Tip: doe iets herkenbaars met je uiterlijk, zodat je makkelijk te vinden bent. netwerkbanners van Casella (©ms)

presentatie in het ochtendprogramma (©ms)

Er werd goed gebruik van gemaakt van het netwerkpakket. Tijdens een opsta-rondje in het ochtendprogramma kregen de aanwezigen daardoor een goede indruk van wat er allemaal gebeurt op gebied van vrouw-en-geloof. Van 24 vrouwen en/of hun organisaties werd informatie opgenomen in het programmaboekje. Deze informatie staat ondertussen ook op www.vrouwensynode.nl en is al aangevuld met nog 3 bijdragen.

Thema / hoofdlezing Voor de tekst van deze paragraaf is geput uit het verslag van Joanne Seldenrath.

De vrouwensynodedag ging over economie, maar maakte vooral bewust van de keuzes waar vrouwen voor staan. Wat kiezen we en hoeveel keuze laat de economie ons? Wat zijn de gevolgen van onze keuzes? En, in de lezing van Anneleen Decoene: hoe word je een waarlijk vrije vrouw? Om te geloven in duurzame economie moet je goed gek zijn, zegt Anneleen Decoene. Zij geeft de hoofdlezing; in haar workshop wordt daarover nagepraat. Ze ontmaskert de manieren waarop het liberalisme feminisme neutraliseert. Het heet dat het doel van feminisme is bereikt. De gelijkheid van vrouwen is geïnstitutionaliseerd en bij wet geregeld. Feminisme is dus iets van vroeger, of iets dat (nog) nodig is in verre landen. Ook wordt feminisme gedefinieerd als individuele bevrijding. Succesvolle alleenstaande vrouwen bewijzen dat alles mogelijk is. Maar dit neoliberale denken kijkt niet naar machtsverschillen en geeft geen verklaring voor de complexiteit van de samenleving. De crisis treft vrouwen harder. Juist de sectoren waar vrouwen werken, moeten inleveren. Vrouwelijke vrijwilligers vullen de gaten op en tegelijk zijn vrouwen meer afhankelijk van de voorzieningen waarop bezuinigd wordt. ‘Ik heb nood aan feminisme dat kritische vragen durft te stellen’, zegt Anneleen Decoene. Ze pleit voor een radicaal herdenken van de samenleving. Een samenleving waar niet het recht van de sterkste zegeviert en waar bestaande machtsverhoudingen Anneleen Decoene (tvm) niet aanvaard worden. Het persoonlijke is nog steeds politiek, zegt ze. We moeten op zoek naar structurele oorzaken en uitwegen, leren te politiseren – kleinschalige initiatieven politiek vertalen.

6

Het gaat om een solidariteit die niet misbruikt wordt, om allianties tussen feminisme, antiracisme en ecologie, om gezamenlijke actie, ook vanuit de universiteit. Als christelijke middenklasse vrouwen dienen we ons te oefenen in het kruispunt-perspectief: we zijn niet alleen slachtoffer van bestaande verhoudingen maar ook medeplichtig. Steeds nemen we een andere positie in, of meer dan één positie. Verzet is mogelijk door lastige vragen te stellen over leiderschap en over verzwegen thema’s. Anneleen daagt christelijke vrouwen uit om hun macht te gebruiken. Immers God is verbonden met armen, met de mensen die wegtrekken uit de onderdrukking. Neoliberalisme is niet onvermijdelijk. Vragen voor haar workshop zijn: hoe bewonen we onze samenleving, hoe vormen we gemeenschap, welke afgoden ontmaskeren we, wie of wat is heilig voor ons – hoe worden we een waarlijk vrije vrouw?

“TEDtalks” Voor de tekst van deze paragraaf is geput uit het verslag van Joanne Seldenrath. De “TEDtalks” zijn te zien op de website van de Vrouwensynode www.vrouwensynode.nl.

Voorzitter Jasja Nottelman plaatste deze dag in het traject dat in Deventer begonnen is met duurzaamheid. Daarna introduceerden de workshopbegeleidsters hun workshop. Er was een keur aan workshops maar kiezen was moeilijk omdat alle workshops zo aantrekkelijk klonken. Deze vorm van introductie gaf wel een goed beeld van alle mogelijkheden en alternatieven. Vier presentaties: hoeveel keuze laat de economie ons? Anne-Claire Mulder schetste het probleem van botsende verplichtingen. Vrouwen moeten hun inkomen verdienen, vrijwilligerswerk doen als ze in een uitkering zitten, en mantelzorg verrichten voor hun familie. Dat is niet te combineren! Maar in onze ruileconomie wordt geld zonder tegenprestatie gezien als een vorm van luiheid. Bovendien blijkt, nu vrouwen de arbeidsmarkt zijn opgegaan, dat zorg in wezen onbetaalbaar is. In de workshop komt het alternatief ter sprake: een onvoorwaardelijk basisinkomen voor iedereen als uiting van menselijke waardigheid en ultieme vrijheidsgedachte.

Jasja Nottelman en Anne-Claire Mulder (©ms)

Jutta Eilander, in wier workshop credo’s centraal stonden, betoogde dat duurzaamheid voor jongeren vanzelfsprekend is, maar kiezen vereist wel nadenken. Kun je kiezen voor duurzame kleding als je een klein inkomen hebt? Jongeren hebben boosheid en onbegrip voor ouderen, bedrijven, bio-industrie en kerken. In de kerk wordt oecumene wel beleden maar is het geen praktijk. Laat zien dat we over onze eigen grenzen heen kunnen stappen!

Jutta Eilander (©ms)

Voor Susan Doodeman is het Barefoot College inspirerend. In haar workshop wordt gekeken naar de documentaire Solar Mamas. Na afloop zal het gesprek gaan over de vragen: investeer je in een individu of in een gemeenschap, in vrouwen of in mannen? En wat is duurzaam daaraan?

7

Suzan Doodeman (©ms)

Janneke Stegeman geeft een Bijbelworkshop. Met name het Oude Testament kent revolutionaire verhalen, maar de Bijbel wordt ook gebruikt om machtsposities te bestendigen. Ruth gaat over bezit en gender. In haar workshop wordt aan de hand van theatersport niet gezocht naar antwoorden maar naar de vragen die ook voor vandaag relevant zijn. Hoofdlezing: lastige vragen Het verslag over de hoofdlezing vindt u in de paragraaf Thema / hoofdlezing. De integrale tekst van de hoofdlezing staat in de Bijlage.

Janneke Stegeman (©ms)

Nog drie presentaties: wat zijn de gevolgen van onze keuzes? Lydia van Maurik ontdekt nu ze een opleiding tot boerin volgt, dat trekkers en melkmachines gebaseerd zijn op mannelijke maat. Maar ook is ze getroffen hoe al werkend en zingend de modder zomaar verbonden wordt met Jezus’ brood. In haar workshop wordt geprobeerd om dankbaarheid voor al wat leeft op muziek te zetten.

Lydia van Maurik (©ms)

Aspha Bijnaar vertelt hoe ze van kinds af aan met kasmoni heeft geleefd. Kasmoni is een alternatief spaar- en kredietsysteem. In de workshop wordt na informatie over kasmoni een rollenspel gedaan. Monika Milz zal in de laatste workshop Aspha Bijnaar (©ms) geïnterviewd worden door Jessa van de Vaart. Monika was werkzaam in de bankwereld maar doet nu dingen ‘waar ik meer van mezelf in kwijt kan’. Daar hoort ook het lidmaatschap bij van de Green Deal Board van het Ministerie van Economische Zaken. Ze vindt dat juist de mensen die geconfronteerd worden met de problemen, bij de oplossing betrokken moeten worden. Vrouwen moeten hun stem

Monika Milz (©ms)

laten horen over hoe we de planeet aan de volgende generatie overdragen, hoe we kunnen bijdragen aan een goed leven.

Activiteiten ‘s middags Verder praten met Anneleen Decoene Verslag: Janneke van der Veer Waarom is feministische theologie nodig? De lezing van Decoene vormde een helder en zeer welkom antwoord op deze vraag. In deze workshop scherpten we dit antwoord op een aantal punten aan door middel van een groepsgesprek. Allereerst viel op dat er verschillende generaties deelnamen aan het gesprek. Waar de oudere generatie nog heeft gestreden om volwaardig deel te kunnen nemen aan de maatschappij, wordt gelijkwaardigheid door de jongere generatie vrouwen vaak beschouwd als een voldongen feit.

8

verschillende generaties (©ms)

Toch blijft er nog wel wat om voor te strijden. Wat te denken van jonge vrouwen die zich via sexy kleding een weg banen naar de top? Of van impliciete discriminatie, waardoor vrouwen minder vaak literaire prijzen krijgen of geacht worden naast hun baan het grootste gedeelte van huishouden en zorg op zich te nemen? Kenmerkend aan feministische theologie is dat het een concrete, politieke en dynamische theologie is. Het is een theologie van bevrijding. Ze blijft niet zweven, maar kiest vanuit de concrete context partij. Dit betekent ook dat we ons bewust zijn van onze eigen positie. De mensen in deze workshop zijn voor 95 procent blank en hoogopgeleid. Wat betekent dat voor ons gesprek? De dringende noodzaak van feministische theologie wereldwijd is duidelijk, maar kunnen wij denken en spreken voor anderen? Aan de ene kant is onze positie in de werkelijkheid een kracht, tegelijkertijd vormt het een beperking. In elk geval is het van belang ons steeds bewust te zijn van het kruispunt waarop we staan: de verschillende factoren die onze (machts)positie bepalen (ras, opleiding, geslacht). intensieve discussie (©ms)

Hoe concreet deze theologie ook is, in je eentje red je het niet tegenover een neoliberalistische, individualistische maatschappij. Het is belangrijk elkaar op te blijven zoeken, elkaar te inspireren en netwerken te vormen. Zo krijgen we handvaten aangereikt om in ons dagelijkse leven de blinde vlekken steeds weer bloot te leggen, met een kritisch visioen voor ogen van respect en solidariteit voor iedereen.

Filmworkshop Solar Mama Workshopleiding: Suzan Doodeman Verslag: Willemijn de Jong We kijken een stuk uit de film Rafea: Solar Mama. De documentaire volgt Rafea, een analfabete moeder van het platteland in Jordanië, die wordt opgeleid tot zonne-energie ingenieur. Met alle strubbelingen die daarbij horen. Na de documentaire zijn we onder de indruk. "Je vraagt je af hoe dit verder gaat.” Het gesprek is al gauw in volle gang… “Rafea zegt over haar man ‘he kills my spirit’. Dat vat de worsteling van deze vrouw met haar man goed samen. Er was manipulatie van een andere man voor nodig om haar man zover te krijgen dat hij haar naar India liet gaan. Bizar.” / “Ja, maar ook niet zo gek. Haar man was ook in verwarring, er wordt een heel nieuw bewustzijn in dat Middenaandacht (rh) Oosterse dorpje gebracht.” / “Ze zeggen in de film ‘ze sturen vrouwen, want die blijven in hun eigen dorp. Vrouwen geven hun kennis door’ik vind het bijzonder dat die eigenschap van vrouwen zo mooi in beeld komt bij dit práchtige project.” / “Eigenlijk hebben wij hier met hetzelfde probleem te maken. Vrouwen moeten een carrière én kinderen. Bij vrouwen is het nog altijd een compromis of een samenwerking tussen hun moeder-zijn en hun eigen ontwikkeling. Dat blijft lastig. Mannen kunnen vaak volledig voor hun carrière gaan.” Conclusie: “Op het platteland in ontwikkelingslanden, maar ook hier in ons Nederland is er bij vrouwen moed voor nodig om ongebaande wegen te gaan!”

9

Workshop geloof en duurzaamheid Workshopleiding: Jutta Eilander Verslag: Marianne Molenaar ‘Ik wil wat mij gegeven wordt zo goed mogelijk doorgeven’ Jutta Eilander neemt ons in haar creatief-meditatieve workshop mee op een zoektocht naar de relatie tussen geloof en duurzaamheid. De zaal ziet er vrolijk uit: een roze kleed op tafel, tubes verf, tijdschriften her en der aan het werk (©ms) verspreid. Eén voor één komen we binnendruppelen en wachten we op wat komen gaat. Eigenlijk wel lekker om iets te doen, na al dat denken van vanmorgen. Maar niet voordat we opgeschrikt worden met een gedicht: (…) Ik begrijp best dat het leven u niet goedgezind is geweest en mij beter. (..) Maar ik moet u eerlijk zeggen: Moet ik er dan iets aan doen? Ik ga er niets aan doen. (..) Ik heb er geen zin in. geloof en duurzaamheid verbeeld (©ms)

Na een stille meditatie mogen we aan de slag met de vraag hoe geloof en duurzaamheid voor ons met elkaar te maken hebben. Dit verbeelden we in kleuren, plaatjes en teksten. Voor de één zijn duurzaamheid en geloof sterk verbonden met de schepping en de kleuren groen, blauw en geel. Een ander verbindt duurzaamheid aan een diep vertrouwen en het zich geliefd weten. ’Duurzaamheid is voor mij: op zoek naar het mooiste overdonderende leven.’ En ook: het zorgen voor later. Al knippend en pratend ontdekken we: wat van waarde is willen we doorgeven; aan elkaar en aan de volgende generatie.

kleurrijk geloven (©ms)

Bijbelworkshop Ruth Workshopleiding: Janneke Stegeman Verslag: Helene Timmers Van tevoren schreef ik me al in voor de workshop over het bijbelboek Ruth. 's Morgens bij de workshoppresentaties vertelt Janneke dat ze theatersport wil inzetten. Spannend!

plezier tijdens de workhsop (tvm)

Na een korte opwarming gaan we het verhaal van Ruth uitspelen. We zitten in een grote kring, iemand stapt naar het midden en is Naomi die het plan opvat om terug te keren naar Israël. Anderen springen in

10

wanneer het verhaal erom vraagt en langzamerhand ontvouwt zich het verhaal. Ruth en Orpah, de arbeiders, de ontmoeting met Boaz…. We spelen nog eens, binnen 3 minuten en nog eens binnen een minuut, om tot de essentie van het verhaal door te dringen. Vervolgens vertelt Janneke over het boek Ruth aan de hand van twee aspecten: gender en de losser. Om te beginnen worden Naomi en Ruth opvallend genoeg soms aangeduid met mannelijke voornaamwoorden of suffixen. Janneke geeft hier twee mogelijke verklaringen voor: (1) Ruth en Naomi nemen mannelijke rollen aan. Zo gaan ze samen op reis en Ruth is degene die in het voedsel voor beiden voorziet; (2) Naomi had liever een man of een zoon gehad om voor haar te zorgen. Deze man had het land in bezit kunnen nemen. Ten tweede de 'losser'. De functie van deze losser is om bezit veilig te stellen voor de toekomst. Als iemand noodgedwongen grond moest verkopen, dan liever aan een familielid, zodat hij het later terug zou kunnen kopen. Dankzij het systeem van lossers is het heel moeilijk is om grootgrondbezitter te worden en grondspeculatie wordt onmogelijk doordat het land binnen de familie blijft. Dit systeem roept vragen op hoe wij in deze tijd omgaan met bezit; hoe komt het dat al het bezit is verdeeld over een kleine groep?

theatersport (tvm)

Hoe zat het nou precies met de keuzevrijheid en economische afhankelijkheid van Ruth? In twee groepen praten we verder. We stellen kritische vragen aan Ruth: waarom heb je niet gewoon werk gezocht? Heb jij zelf ook voordeel van een huwelijk met Boaz? En Ruth stelt kritische vragen aan ons: bestaat trouw en opoffering nog? Is bij jullie nog steeds de man de stamhouder, ook al heb je vrije keuze? Tenslotte spelen we het verhaal nog een keer, met maar twee personages: Ruth en Boaz. Beiden krijgen in ons spel een sterke vrouw als adviseur. Dat worden Angela Merkel en Oprah (die – heel toepasselijk - eigenlijk Orpah genoemd zou worden). Ruth ziet het eerst niet zo zitten om met een oudere man onder de dekens te kruipen. Dankzij het inzicht dat Oprah weet te verschaffen in Boaz’ karakter en de strategische adviezen van Angela gaat ze de voordelen zien en weet ze met een slim spel Boaz (en zijn land!) aan zich te binden.

Excursie Zuidas en interview Monika Milz Interviewer: Jessa van der Vaart Geïnterviewde: Monika Milz Verslag: Noortje Luning Het mooie weer leende zich goed voor een wandeling over de Zuidas. De vrouwenhoofden draaien zich omhoog als Monika Milz, voorzitter van de Green Deal Board en werkzaam (geweest) in directeursfuncties van het bankwezen, vertelt over wat er in die torenhoge gebouwen gebeurt. Het is een spannende excursie, want de meeste vrouwen zeggen geen idee te hebben van hoe de financiële wereld eigenlijk in elkaar zit. Maar angst voor het onbekende is niet nodig, zegt Milz, want het hele bankwezen is uiteindelijk uit te leggen aan de hand van een huishoudportemonnee. Zij zou graag afrekenen met het Nederlandse, vrouwelijke adagio ‘ik kan niet rekenen, ik ben een alfa!’ en meer diversiteit in leiderschapsfuncties is

11

haar missie. Milz is er heilig van overtuigd dat het vrouwelijke talent om het overzicht te houden heel goed combineert met mannelijke megalomanie in de zakenwereld. Milz vindt het geweldig dat je als bank of als Green Deals Board iemand in staat kunt stellen zijn of haar dromen waar te maken.

Jessa van der Vaart interviewt Monika Milz (nl)

‘Dat klinkt inderdaad inspirerend, maar hoe valt dat ideaal te rijmen met de berichten in de krant?’ vraagt een bezoekster zich af. Hetzelfde hoor je wel eens over de kerk, reageert Milz: het is een mooi ideaal, maar in de praktijk slaat men elkaar de hersens in. neergestreken in het Crowne Plaza hotel op de Zuidas (nl)

Inderdaad: op beide plekken zijn er mensen, vrouwen nodig die idealisme en duurzaamheid ook daadwerkelijk in de praktijk brengen.

Workshop songtekst schrijven Workshopleiding: Lydia van Maurik Verslag: Joanne Seldenrath ‘Als een doedelzak??’ ‘Ja een beetje meditatief.’ Halverwege de workshop heerst er ongeloof. Gaan we werkelijk een lied schrijven en nog zingen ook? Lydia van Maurik houdt er alle vertrouwen in. Ze heeft ons laten nadenken over een natuurervaring, ons opgedeeld in twee groepjes en de opdracht gegeven om onze woorden te zetten op de melodie van Gezang 21 uit het oude Liedboek voor de kerken: ‘Alles wat adem heeft...’ Het groepje wisselt ervaringen uit, overlegt, schrijft, stelt samen. Dan komt Lydia bij ons groepje zitten. We zingen niet erg goed maar desondanks leert ze ons een tweede stem. We mogen ook een zoemtoon produceren, inderdaad een soort doedelzak.

in zo weinig tijd? (©ms)

Nu voegt Lydia de twee groepen bij elkaar, elk met het couplet dat ze hebben gemaakt. Iemand uit het andere groepje begint met een solo, wij zoemen, vallen in, zingen de tweede stem bij onze tekst. Lydia geeft ons de laatste aanwijzingen, dan worden de twee coupletten gekopieerd en zijn we helemaal klaar voor ons optreden tijdens de viering. Een workshop die vleugels geeft!

Aardende geuren, ze roepen mij wakker Merels die wekken mijn zon gemoed Buiten, naar buiten, ik wil U omarmen Handen doorploegen uw vruchtbare klei Open je hart, laat je zwaarte los Uw licht en het leven zingt je toe Halleluja, halleluja!

Alles wat adem heeft, roept ons tot danken Machtige bomen beschermen mij Alles wat adem geeft, laat mij ervaren Zonlicht dat openbarst over mij Tengere krentenboom groeit en geeft Vruchten, die stormen overleeft Halleluja, halleluja!

12

voorzangers tijdens de slotviering (©ms)

iedereen zingt mee (©ms)

Workshop Kasmoni Workshopleiding: Aspha Bijnaar Verslag: Lisa Borgerhoff van den Bergh Buiten lijkt het zomer, maar het stralende middelpunt van deze workshop is Aspha Bijnaar. Deze energieke dame onderwijst ons vanmiddag in ‘kasmoni’. Een eeuwenoud informeel banksysteem dat ervoor zorgde dat zij in Nederland kon gaan studeren en uiteindelijk promoveerde op deze spaartraditie in Suriname en Nederland. We beginnen met een inbeeldingsoefening en iedereen krijgt honderd nep-euro. Dit is het bedrag dat we elke maand met moeite kunnen sparen. Dan slaat het noodlot toe: de wasmachine van één van de deelneemsters, Nora, is kapot gegaan. Ze is niet kredietwaardig en de overheid kan ook niks betekenen. Wat nu? De groep blijkt solidair en brengt hun geld naar Nora. ‘Maar wat nou als volgende week mijn wasmachine stuk gaat?’ vraagt iemand verongelijkt. Het antwoord blijkt simpel maar doeltreffend: als alle vrouwen elke maand hun honderd euro in een pot stoppen kan elke deelneemster één geld gaat van hand tot hand (©ms) keer de hele kas krijgen, totdat iedereen aan de beurt is geweest. Op deze manier kun je relatief makkelijk sparen voor iets groots (zoals het vliegticket van je dochter) en ben je, door een combinatie van discipline en sociale druk, solidair met de rest van de groep. Dit is kasmoni in een notendop. De rest van de workshop bedenken we hoe dit systeem er concreet uitziet. We maken schema’s en stellen (kritische) vragen. Aspha maakt ons duidelijk dat – hoewel er verschillende worst-casescenario’s zijn – dit principe van vertrouwen en saamhorigheid de tand des tijds, welvaart, emigratie en crisis goed doorstaat. En dat is een zonnige boodschap in een financiële wereld waarin angst en egoïsme nog vaak de boventoon voeren. uitleg over kasmoni (©ms)

13

Workshop Basisinkomen Workshopleiding: Anne-Claire Mulder Verslag: Dore van Montfoort Heftige discussie in de workshop basisinkomen Het onvoorwaardelijke basisinkomen voor iedereen (OBI) is niet een nieuw idee. In de jaren ‘70 werd er in Nederland al gediscussieerd over de mogelijkheid en de voor- en nadelen van zo’n basisinkomen van iedereen. Wat gebeurt er als je iedereen een levensstandaard biedt? Zonder eisen? Iedereen krijgt een basisloon en alles wat je daarbovenop verdient is mooi meegenomen, maar het is niet noodzakelijk. Zouden we ons meer gaan richten op belangrijke dingen? Zou de kunst opbloeien? Zouden we gelukkiger zijn? Of zou het OBI uiteindelijk toch neerkomen op een huisvrouwenloon? Er is genoeg geld, dus de vrouw kan thuis blijven en voor de kinderen zorgen.

TEDtalk Anne-Claire Mulder (©ms)

Tijdens de workshop hebben we met twintig vrouwen fel over deze vragen gediscussieerd. Als je niet meer afhankelijk bent van een baan voor geld, ga je dan nog wel werken? En wie doet dan de ‘Dreckarbeit’? Wie doet nog het vuile en zware werk? Wie gaat schoonmaken en vuilnis ophalen? Zou onze samenleving nog functioneren? Raakt de balans zo niet zoek?

over de voors en de tegens (©ms)

Het blijft natuurlijk gespeculeer. Er zijn wel onderzoeken gedaan naar de invloed van een OBI, onder andere in een hele stad in Canada, maar de werkelijke impact op onze economie en die van de wereld is niet te overzien. Het is een hele andere manier van met geld omgaan die niet past in ons kapitalistische systeem. Is het wel mogelijk zoiets fundamenteels te veranderen aan onze economie? Een mooi idee, maar waar moeten we beginnen? En kunnen we dit wel als land alleen?

Vieringen Voor de tekst van deze paragraaf is geput uit het verslag van Joanne Seldenrath.

Cathérine Verviers (©ms)

De vieringen werden geleid door Anne-Francine van Gogh en Cathérine Verviers. Zij zorgden voor het stramien en de liederen. Volgens goed gebruik in de vrouw-en-geloofbeweging hadden vele deelneemsters een inbreng en via hen alle aanwezigen. Cathérine en Anne-Francine smeedden op de dag zelf alles tot een mooi geheel.

14

Anne-Francine van Gogh (©ms)

Openingsviering: wat kiezen we? De openingsviering zat vol goede wensen: een vredelied van Huub Oosterhuis en groeten vanuit de PKN, de Bond van Oud-Katholieke Vrouwen, de Unie Nederlandse Katholieke Vrouwenbeweging, de Ekklesia-beweging en de Oecumenische Vrouwensynode van Amsterdam. Nora Asrami zou aanwezig zijn vanuit de islamitische gemeenschap maar was helaas ziek. In haar welkom deelde voorzitter van de Vrouwensynode, Jasja Nottelman, mee dat Doreen Hazel op 7 maart overleden was, de vrouw die womanistische theologie in Nederland heeft ontwikkeld. Ze las psalm 23 in een parafrase van Doreen.

Jasja Nottelman (©ms)

In de openingsviering stond een beeld verborgen onder een prachtige doek. Na de lezingen uit Ps 106, 19 en Mt 16, 24 werd het beeld onthuld: een gouden stierkalf dat er overigens erg schattig uitzag, vertaalde de keuze waarvoor we gesteld zijn in Bijbelse bewoordingen: dienen we God of de mammon? Dienen we God of een gouden stierkalf? Met een vraagteken... wat doen wij? (©ms)

Slotviering: hoe word je een waarlijk vrije vrouw? Vanuit de workshops wordt aan de slotviering meegewerkt met een gebed, een rollenspel of het lied uit de workshop van Lydia van Maurik. De bijdrage uit de workshop van Aspha Bijnaar gaat over een vrouw die het

voorbeden (tvm)

geld eerder nodig heeft – wat nu? Kasmoni geeft ruimte, afhankelijk van hoeveel ruimte de vrouwen elkaar geven. Immers, een volgende keer hebben ze zelf het geld dringend nodig.

uit de workshop songtekst schrijven (rh)

rollenspel kasmoni (rh)

Zo kan economie eruitzien als een gelovige houding en met economisch handelen gecombineerd worden.

rollenspel Ruth (tvm)

15

slotviering (rh)

Het leven stelt vrouwen (en mannen) altijd voor onverwachte tegenslagen, het is niet maakbaar maar gebeurt. Maar, volgens de tekst uit de workshop van Anneleen Decoene, van Rosaliene Israël:

In het midden ligt de vraag: - soms zijn we er dichtbij, dan staat deze weer verder van ons af'Feminisme, feministische-theologie waarom, waartoe?' Met deze vraag zijn wij, vrouwen van verschillende generaties, met uiteenlopende achtergronden samen onderweg. En dat willen we blijven doen met onze voeten op de aarde, een partijdige kijk op de werkelijkheid en met blijvend een kritisch visioen voor ogen van respect en solidariteit voor iedereen.

Rosaliene Israël (©ms)

We zijn van ver gekomen en er is heel veel gebeurd. Maar we zijn er nog niet: dezelfde thema's keren terug en de werkelijkheid is weerbarstiger dan gedacht.

Voor wie zich dan nog afvraagt 'Feminisme, waarom?' Nou, daarom: om de blinde vlekken te ont-dekken, bij mijzelf, bij onszelf en in de wereld om ons heen.

Dit roept het beeld op van een labyrint. Met een weg naar binnen en vanaf het midden weer de lange weg naar buiten

Evaluatie Inleiding De Synodedag is volgens plan en succesvol verlopen. Het aantal deelneemsters was goed geschat. De locatie beviel prima. Het thema was kwalitatief goed en divers uitgewerkt in de hoofdlezing, presentaties en workshops. Een veel gehoorde opmerking was dat het moeilijk was uit de interessante activiteiten ‘s middags een keus te maken. De vieringen werden door het gros van de aanwezigen zeer gewaardeerd. De Synodedag is financieel naar wens afgesloten. Middenin het programmaboekje was een evaluatieformulier ingevoegd. De ingeleverde formulieren werden verwerkt door Wil Fransen. Trees van Montfoort schreef erover in de Nieuwsbrief. Daaruit komt een deel van de tekst in deze evaluatie.

16

Deelneemsters en datum Met 145 deelneemsters was de opkomst voor de Synodedag iets hoger dan die van de Synode van 2012 en van de Synodedag in 2010. Bewust was gekozen om de dag op internationale vrouwendag te houden. Gelet op veel concurrerende activiteiten op die dag, kunnen we concluderen dat de Synodedag zich mocht verheugen in veel belangstelling. Aan het eind van de dag vulden ruim 90 deelneemsters het evaluatieformulier in. De meerderheid was boven de vijftig, negen respondenten waren tussen de dertig en de vijftig, ook negen vrouwen waren jonger dan dertig. Bijna 40% was nieuwkomer, niet eerder betrokken bij de Vrouwensynode. Er hebben zich tien nieuwe vrijwilligers aangemeld. Iets meer dan de helft was lid van of betrokken bij de PKN, ongeveer een vierde Rooms- of Oud-Katholiek, ruim een achtste betrokken bij een andere protestantse kerk of een oecumenische gemeente. Enkele personen vulden ‘geen’ in. Naar de mate van betrokkenheid werd ook gevraagd: 15% is nauwelijks of weinig betrokken bij de genoemde kerk, 12% gemiddeld, 66% is ruim tot zeer betrokken. De deelnemers van de Synodedag waren zeer tevreden. Ze gaven gemiddeld een 8 aan vrijwel alle onderdelen van de dag, van de workshops tot de catering. De Vrouwensynode had ingezet op “significant meer deelneemsters onder de 35 jaar”. We zijn tevreden met het resultaat, zie de paragraaf Vrouwensynode maakt echte verjongingsslag. Om de belangstelling van jonge vrouwen te behouden en uit te breiden, heeft het bestuur dit tot speerpunt van het beleid van de komende jaren gemaakt. Vijfendertig deelneemsters maakten gebruik van het gereduceerde deelnametarief. Dat is in verhouding veel meer dan bij de Synode van 2012 en de Synodedag 2010. Vermoedelijk heeft het onderwerp economie, de locatie in Amsterdam en een groter aantal jonge deelnemers hieraan bijgedragen. We zijn blij dat we hen allemaal hebben kunnen ontvangen.

Cijfers De waardering voor alle onderdelen van de dag was hoog. ‘Leuke dag, divers publiek, goede organisatie’, schreef iemand. Een ander: ‘Mooi!’ De meeste onderdelen scoorden gemiddeld rond de 8. Alleen de vieringen zaten daaronder (7,4), vooral door enkele onvoldoendes vanwege het ontbreken van vrouwenliederen: ‘Graag liederen uit Eva’s lied of andere door vrouwen geschreven.’ Gemiddelde cijfers presentaties in de ochtend lezing activiteiten ’s middags vieringen ontmoeting en netwerken catering

8,2 8,0 7,9 (afzonderlijk tussen de 7,5 en 8,3) 7,4 7,8 8,2

De mogelijkheid om een opmerking toe te voegen werd vaak gebruikt om de organisatoren te bedanken.

Keuze van thema Uit de reactie van de deelneemsters aan de Synode van 2012 Vrouwen tussen geloven, geld en groen bleek dat er veel vraag was naar verdere uitdieping van het thema economie en duurzaamheid, zowel in de zin van ecologische als sociale duurzaamheid.

17

We kozen ervoor tijdens de Synodedag vooral aandacht te besteden aan sociale duurzaamheid. Omdat sociale en ecologische duurzaamheid vaak met elkaar in verband staan, kwam dat laatste ook geregeld aan bod. Een vraag naar een goed thema voor de volgende Vrouwensynode in het evaluatieformulier werd door meerderen beantwoord met doorgaan met het thema duurzaamheid: ‘Duurzaamheid opnieuw, thema nog zo pril’, ‘waar vinden we natuur in eigen omgeving’, ‘transitiedenken’. Een goede keuze dus. En een aspect wat we in de toekomst bij andere thema’s niet uit het oog het oog zullen verliezen.

De dag zelf Lezing en presentaties in het ochtendprogramma Op advies van Inger van Nes weken we af van de meest gebruikelijk invulling van zo’n dag met een lezing als start. In plaats daarvan werd de lezing onderdeel van een programma met korte “TEDtalks” van alle workshopleidsters. Aan hen was gevraagd niet zozeer uit te gaan leggen hoe hun workshop zou verlopen, maar een persoonlijk verhaal neer te zetten over waarom ze hun onderwerp voor het voetlicht wilden brengen. Dit leverde sprankelende en zeer diverse voordrachten van rond 5 minuten. De lezing was het vijfde onderdeel van het programma. Anneleen Decoene kreeg 20 minuten ter beschikking. Ze zette een stevig verhaal neer. Dit was ook de bedoeling van de organisatoren. De lezing werd gemiddeld gewaardeerd met een 8,0. De ervaring leert dat de meeste deelneemsters aan een vrouwensynode graag uitgedaagd worden en dat deed de lezing zeker. Daarom was er ook veel vraag naar publicatie ervan om alles nog een keer te kunnen nalezen en herkauwen. Inmiddels is de lezing te lezen op de website van de Vrouwensynode. Uit de wandelgangen hoorden we dat nieuwkomers aan het begin van het ochtendprogramma graag wat meer gehoord hadden over wat de Vrouwensynode nu eigenlijk is. Ook een duidelijker standpunt over waarom feministische theologie zo belangrijk is voor de Vrouwensynode werd gemist. Een opvallend geluid, omdat we om niet af te schrikken hier juist meestal niet zo expliciet over spreken. Nuttige en bemoedigende kritiek. Activiteiten ‘s middags Tot een week voor de Synodedag was het mogelijk via onze website voorkeur voor een workshop door te geven. Ongeveer 50 deelneemsters maakten daarvan gebruik. In de lunchpauze konden de overigen een ticket voor een workshop van een bord halen. Ruilen was voor de eersten ook nog mogelijk. Uit de reacties bij het ticketbord bleek dat niet voor iedereen duidelijk was dat de activiteiten maximale aantallen deelnemers hadden. Dit moet in de toekomst explicieter gezegd worden. Zoals altijd probeerden sommigen toch nog bij “uitverkochte” activiteiten aan te sluiten. Een gastvrouw uit werkgroep/bestuur lette erop dat dit niet gebeurde. Vooral bijvoorbeeld bij de workshop Ruth was dit noodzakelijk. Verder praten met Anneleen Decoene en de excursie scoorden een 7,5. Beide kregen enkele zessen. In het napraten met Anneleen ging veel aandacht naar de (verschillen tussen) de aanwezige generaties. Sommigen misten daardoor verdieping wat betreft het thema. De gegeven cijfers varieerden van zes tot negen. Het interview tijdens de excursie was minder sprankelend dan het voorgesprek daarover was geweest. De meningen waren verdeeld met enkele zessen, maar ook een tien en alles daartussenin. Basisinkomen kreeg een 7,7 en geloof en duurzaamheid een 7,9, beide uit een zeer gelijkmatige score van zevens, achten en enkele negens. De tevoren meest populaire workshop Ruth scoorde een 8,1 met zowel een tien als een zes en verder cijfers daartussenin. Hetzelfde cijfer kreeg de filmworkshop met twee zessen, een zeven en veel achten en negens. De workshops waar mensen noodgedwongen in terecht kwamen omdat er elders geen plaats meer was, kasmoni en songtekst schrijven, kregen uiteindelijk de hoogste waardering, beide gemiddeld 8,3, met alleen achten en negens.

18

Het waren inderdaad heel goede workshops. Deels is het hoge cijfer ook te verklaren door het algemene verschijnsel dat mensen meer tevreden zijn over een uitkomst als ze niet hebben kunnen kiezen. Vieringen De vieringen tijdens synodes en synodedagen zijn de onderdelen waarvoor het meest lijkt te gelden: over smaak valt niet te twisten. Belangrijke voorwaarde die het bestuur eraan gesteld had, was dat er veel gelegenheid tot inbreng van de deelneemsters moest zijn. Dat is heel goed gelukt, dank zij de flexibele opstelling van Anne-Francine van Gogh (uit de werkgroep) en Cathérine Verviers (als jonge kracht ingehuurd). Velen prezen de vieringen en het bestuur was er erg tevreden over, maar er waren ook enkele (zeer) kritische geluiden. Vooral dat er geen liederen gezongen werden, die door vrouwen gemaakt zijn, leverde een paar zware onvoldoendes op. Daarnaast was er groot verschil van mening over het a capella zingen. Sommigen vonden het juist heel mooi, anderen misten begeleiding. Op de vrouwenliederen zal een volgende keer gelet worden. Daarbij moet wel aangetekend worden dat dit voor de jongere generatie helemaal geen kwestie lijkt te zijn. Dit is ook de reden waarom er niet op aangedrongen is bij de voorbereiding waarvoor juist de jonge Cathérine Verviers gevraagd was. Onderling contact en netwerken De mogelijkheden voor ontmoeting en netwerken kregen een van de nieuwkomers een 7,7 en van de oudgedienden een 7,9 in de evaluatie. Ondanks de onbekendheid van de nieuwkomers, toch een mooi cijfer, niet significant verschillend van de oudgedienden. Zie voor dit onderwerp verder de paragraaf Netwerken.

Locatie, catering en techniek Locatie De gekozen locatie, de Thomaskerk in Amsterdam, beviel heel goed. Ook van de deelneemsters kwamen veel positieve reacties daarover. Via station Amsterdam Zuid is de kerk vanuit het hele land uitstekend bereikbaar. Symbolisch sterk was dat de kerk naast het financiële centrum van de Zuidas staat. De heel eigen stijl van het kerkgebouw werd gewaardeerd. Het prachtige weer en de bijkomende lichtinval was ons goed gezind. De kerk heeft veel nevenruimten en vooral gebruik van de theaterzaal in de ochtend gaf het programma extra cachet. De geluidsversterking was uitstekend, zowel in de kerk als in de theaterzaal. De eerste afspraken over huur werden in april van 2013 gemaakt met de toenmalige koster. Alles werd van de kant van de Vrouwensynode uitgebreid vastgelegd in een contract en van beide zijden ondertekend. Door schade en schande wijs geworden, wisten we dat zoiets zeker bij een wisseling van de wacht noodzakelijk is. Dat bleek later ook zo te zijn. Met de komst van de nieuwe koster bleken er veranderingen in tarieven en regels te zijn. Toen hij echter eenmaal wist wat er eerder op papier gezet was, heeft hij zich daaraan gehouden en ook zo naar het kerkbestuur geadviseerd. Er zijn twee werkbezoeken vooraf afgelegd, het eerste begin november 2013, het laatste krap drie weken voor de synodedag. Er is tijdens die bezoeken veel informatie over de locatie verzameld en prettig met de koster overlegd. De oude koster had een “huiscateraar” aangeraden, Kragtwijk uit Amstelveen. Later bleek hiervan bij de nieuwe koster niets bekend te zijn. Nieuw beleid was dat de Thomaskerk zelf de catering verzorgd. Zo niet dan moet er een fors bedrag betaald worden voor ondersteuning en opruimen. Vanwege de afspraken met de oude koster gold dit voor ons nog niet. De koster en een vrijwilligster van de Thomaskerk waren de hele dag aanwezig en zeer hulpvaardig. Wij van onze kant kregen een compliment van hen voor de goed geoliede organisatie en alle blije gezichten.

19

Catering

Monique Wekkers (links) deelt de lunch uit (©ms)

Naast Kragtwijk bekeken we nog enkele andere aanbieders van duurzaam geproduceerde lunches. Kragtwijk bleek in 2013 uitgeroepen te zijn tot meest duurzame ondernemer van Amstelland. Met een prima prijs-prestatie-verhouding en professionele organisatie was dit een zeer goede keus voor de lunchcatering. De lunch werd in papieren zakjes geleverd, waardoor snel uitgedeeld kon worden en er nauwelijks rommel ontstond voor de medewerkers van de Thomaskerk. Koffie, thee, iets te drinken bij de lunch en een eventueel drankje achteraf werden door de Thomaskerk verzorgd en via consumptiebonnen (3 p.p.) afgerekend. Extra consumpties konden contact betaald worden.

Technische hulpmiddelen In tegenstelling tot op de Synode van 2012 werd er tijdens de Synodedag weinig gebruik gemaakt van technische hulpmiddelen. Vanzelfsprekend was er geluidsversterking, met een compliment aan de Thomaskerk voor de uitstekende kwaliteit. Er werd nauwelijks met beamers gewerkt. Inger van Nes adviseerde hiervan af te zien vanwege de interesse van de jongere generatie. Een korte, pittige presentatie waarin de spreekster een persoonlijk verhaal doet, werkt veel beter dan een lezing langs punten van een PowerPointpresentatie. Organisatorisch was dit ook erg aangenaam, omdat er minder aan technische hulpmiddelen geregeld hoefde te worden. Er werd alleen een beamer geleend van de Bond van Oud-Katholieke vrouwen voor de filmworkshop. Degene die was ingehuurd om de presentaties te filmen voor publicatie op internet bracht zijn eigen apparatuur mee. De koster gaf prima ondersteuning op technisch gebied.

Organisatie Werkgroep Na een aarzelend begin voor de zomer van 2013 met nog wat open plaatsen, was de werkgroep half september 2013 op sterkte: uit het bestuur Wil Fransen (secretaris), Trees van Montfoort (pr) en Arine Benschop (penningmeester); vrijwilligers AnneFrancine van Gogh en Monique Wekker-Bergers; ingehuurd Inger van Nes. Het bestuur had zich ingespannen een projectleidster te vinden, maar degene die zich aanmeldde, werd helaas ziek. Arine werd daarom naast haar taak rond de financiën projectleidster. Wil werd ook van de werkgroep secretaris. Trees deed de gebruikelijke pr, Inger van Nes die via facebook en twitter. Anne-Francine richtte zich vooral op de vieringen. Monique verwerkte de inschrijving. Vanzelfsprekend was iedereen betrokken bij de ontwikkeling van het programma. Nadat de eerste contacten gelegd waren door verschillende werkgroepleden, onderhielden Arine en Inger het verdere contact met de inleidsters. De samenwerking in de werkgroep was zeer pleziering. Er werd gewerkt aan de hand van een projectplan en een publiciteitsplan. Contact met de inleidsters Zoveel hoofden, zoveel zinnen. Bij het organiseren van synodes en synodedagen blijkt steeds weer dat inleidsters heel verschillend inschatten wat er van ze wordt verwacht, welke informatie ze daarover wanneer krijgen en welke vergoeding er tegenover staat. Wat hun taken betreft: er werd tijdens het organiseren pas helder welke bijdrage er in het ochtendprogramma van hen werd verwacht. Sommige inleidsters waren daarvoor al gevraagd. In het algemeen werd niet altijd duidelijk gecommuniceerd dat het om een flinke klus ging. Daarbij komt dat sommigen ook zouden komen als ze het gratis zouden moeten doen, terwijl anderen er voor hun broodwinning van afhankelijk zijn en markt-

20

conform betaald willen worden. Sommigen vinden het prettig uitgebreid en vroegtijdig geïnformeerd te worden, anderen willen liever pas in de maand tevoren informatie krijgen en overleg hebben. Bij de organisatie kwam uiteindelijk alles op z’n pootjes terecht, maar soms wel met kunst en vliegwerk. Aanbevelingen: Taken van inleidsters helder hebben voor ze worden gevraagd; grenzen en voorkeuren Vrouwensynode aangeven; afspreken dat bij wijziging inhoud of vormgeving van de kant van de inleidster meteen contact opgenomen wordt met de werkgroep; omvang van het werk en beloning meteen duidelijk communiceren; persoonlijk afstemmen wanneer er met ze wordt overlegd en ze extra informatie krijgen. Checklist van wat er van ze wordt verwacht: overleg (persoonlijk of telefonisch) over voorstel voor hun activiteit / wanneer minstens aanwezig tijdens de dag zelf / zelf meebrengen eventuele technische hulpmiddelen / ondertekenen zakelijke overeenkomst / tekst en afbeelding inleveren voor website / geïnterviewd worden voor Nieuwsbrief / afstemming kort tevoren / eventueel regelen dat iemand verslag schrijft / officiële factuur. Digitale hulpmiddelen Net als bij de Synode 2012 werden op grote schaal digitale hulpmiddelen ingezet bij de organisatie van de synodedag. Inschrijving ging via een formulier op de website en de meeste deelneemsters maakten daarvan gebruik. Slechts enkelen gebruikten een papieren inschrijfformulier. Ook het vooraf opgeven van voorkeuren voor workshops (niet verplicht) ging via een formulier op de website. De voordelen van elektronische formulieren zijn (1) minder fouten door invullers, omdat daarvoor checks ingebouwd waren, (2) geen problemen met leesbaarheid en geen overschrijffouten bij verwerking in de administratie, (3) onmiddellijke automatische bevestiging naar de deelneemsters, (4) minder tijdsbeslag en minder kosten voor de organisatie. Een klein en afnemend aantal vindt het gebruik van elektronische hulpmiddelen nog lastig. Sommigen belden daarover en dan kon het formulier gezamenlijk met de ‘helpdesk’ worden ingevuld. Voor vragen over opgave en andere informatie waren 2 emailadressen speciaal aangemaakt. Er was gekozen voor Gmail omdat deze accounts eenvoudig door alle werkgroepleden in te zien waren. Vanuit de organisatie werd gewerkt met Dropbox. Hierbij worden alle relevante documenten opgeslagen in een map op internet. De werkgroep en het bestuur hadden toegang tot Dropbox. Het voordeel is dat (1) er intern veel minder heen en weer gemaild hoeft te worden, (2) iedereen overzicht heeft en de voortgang transparant is, (3) wanneer iemand van de organisatie uitvalt het werk makkelijk door een ander overgenomen kan worden (4) Dropbox automatisch gedurende een maand backups bewaart van oudere versies van documenten. Een van de werkgroepleden maakte geregeld backups van Dropbox. Bij afsluiten van de administratie van de Synodedag zal de Dropbox toegevoegd worden aan het archief van de Vrouwensynode. Alleen bestuursleden hebben daartoe toegang.

Financiën Vanuit de ervaring van de Synodedag 2010 en de Synode van 2012 is ernaar gestreefd vroegtijdig subsidies te werven. Wanneer de plannen voor invulling van de dag nog niet helemaal uitgekristalliseerd zijn, is echter het financiële plaatje ook nog niet rond. De eerste aanvragen werden verstuurd voordat besloten was tot de inzet van Inger van Nes. Sommige aanvragen moesten daarom later opnieuw ingediend worden. Afgewezen werd de aanvraag van € 3500 bij Kerk en Wereld omdat de Synodedag qua thema teveel voortbouwde op die van 2010 en de Synode van 2012. Kerk en Wereld subsidieert niet meermaals wat men beschouwt als hetzelfde project. Het daardoor ontbrekende bedrag werd bij elkaar gesprokkeld, deels in de vorm van garanties bovenop het reeds toegezegde bedrag bij twee fondsen, deels door gehonoreerde aanvragen voor bedragen rond € 500 bij kleinere fondsen.

21

Voor een bijdrage van diaconieën in Amsterdam en omgeving voor het aanvullen van het deelnamebedrag voor mensen met een minimuminkomen zijn veel brieven uitgestuurd. Uiteindelijk werd er een diaconie bereid gevonden hiervoor garant te staan. Zie verder de paragraaf “Financiële verantwoording”.

PR en verslaglegging PR vooraf De Synodedag is aangekondigd via de eigen website, de papieren Nieuwsbrief en de digitale nieuwsbrief van de Vrouwensynode. De Nieuwsbrief van december 2013 met het definitieve programma, achtergrondartikelen en een opgaveformulier is behalve aan de abonnees ook gestuurd aan iedereen die aan de synodes van 2007 en 2012 en de synodedagen van 2008 en 2010 deelnam, evenals aan vrouwen die betrokken zijn bij vrouw-en-geloof en van wie de adressen bij de Vrouwensynode bekend zijn. Er is een persbericht naar het gebruikelijke bestand van de Vrouwensynode met dagbladen, tijdschriften over zingeving, verwante organisaties en kerkelijke gremia. Kerkbladen in Amsterdam en omgeving zijn benaderd met kopij. Pastores van de kerken zijn deze keer niet aangeschreven. Het persbericht leverde een interview met Jasja Nottelman voorafgaand aan de Synodedag in het Friesch Dagblad. De redactie van Kerkinformatie (PKN) vroeg om een foto. Anneleen Decoene is vooraf geïnterviewd door het Nederlands Dagblad. Dat artikel verscheen op 8 maart. Er werd een flyer ontworpen (tegen vrijwilligersvergoeding). Flyers, posters en extra Nieuwsbrieven zijn verspreid op plaatsen waar zich mogelijk geïnteresseerden bevonden. Aukje Vonk heeft zich op eigen initiatief vanuit Amstelveen ingespannen om de kopij in kerkbladen in Amstelveen en Amsterdam geplaatst te krijgen. Ze heeft posters opgehangen en flyers verspreid. Inger van Nes en ook voorzitter Jasja Nottelman gebruikten gericht hun kanalen via Facebook en Twitter. Wil Fransen postte over de Synodedag op LinkedIn. Ondanks een grotere inzet van sociale media blijkt dat de meeste respondenten van het evaluatieformulier van de Synodedag gehoord hebben via de papieren Nieuwsbrief, de digitale nieuwsbrief en mondeling via bekenden. Facebook lijkt een ondersteunende rol gespeeld te hebben, evenals in mindere mate websites en bladen. Twitter werd slechts eenmaal genoemd. Verslaglegging tijdens en achteraf De eindredactrice van de Nieuwsbrief, Joanne Seldenrath, was verantwoordelijk voor de verslaglegging van de synodedag. Bij de activiteiten schreven vrijwilligsters een verslag. Op een na zijn alle toegezegde verslagen zijn ook binnengekomen. Joanne kon zelf het ontbrekende verslag aanvullen omdat zij bij de betreffende activiteit aanwezig was. De “TEDtalks” uit het ochtendprogramma werden vastgelegd voor plaatsing op YouTube en via dat kanaal op de website. Vanzelfsprekend is een verslag verschenen in de Nieuwsbrief en op de website. De deelneemsters op verschijnen van het verslag op de website attent gemaakt. Een interview met Anneleen Decoene dat Inger van Nes op 8 maart met haar hield, verscheen in Woord & Dienst van april 2014. De Linker Wang publiceerde een verslag van de hand van Dirk Visser. Er verschenen verslagen in verschillende kerkbladen, waaronder dat van de Doopsgezinde Gemeente Amsterdam (ook van Dirk Visser) en dat van Steenwijk (van de hand van Coby Jacobs-Gravesteijn). Voorzitter van de PKN-synode Karin van den Broeke schreef over de Synodedag in haar blog op de PKN-website. Marianne van Waterschoot schreef een verslag voor de website van NieuwWij. Al met al een zeer goed resultaat wat de pr betreft.

22

Financiële verantwoording Bijgestelde begroting De oorspronkelijke begroting van juli 2013 is in september 2013 bijgesteld vanwege de inzet van Inger van Nes om substantieel meer jonge vrouwen te trekken. De oorspronkelijke begroting werd daardoor met € 4000 verhoogd tot € 13.900. De Vrouwensynode financierde van dat verschil zelf € 1000 uit haar daarvoor bedoelde voorziening. De totale eigen bijdrage van de Vrouwensynode kwam daarmee op € 3000. Een bescheiden bedrag van € 170 werd begroot uit extra deelnamegelden. Zoals bij vorige bijeenkomsten ook gebeurd is, werd besloten diaconieën uit de omgeving van de Thomaskerk te vragen om het deelnamebedrag voor mensen met een minimuminkomen aan te vullen voor € 650. Voor het resterende bedrag van € 2180 werden extra subsidies geworven. Het totale begrote bedrag aan subsidies werd daarmee € 7000.

Resultaat Zowel de werkelijke baten als de werkelijk lasten waren iets lager dan de begroting. Een klein bedrag aan subsidie hoefde daarom niet opgevraagd te worden. De Synodedag werd daarmee sluitend afgesloten. Op detailniveau blijken veel van de posten ook goed begroot te zijn. Afwijkingen van meer dan 10% tussen begrote en werkelijke bedragen komen alleen voor aan de kant van de lasten. Meer werd uitgegeven aan Huur Thomaskerk (vanwege een extra workshop werd een extra ruimte gehuurd, PR (vanwege betaling vrijwilligersvergoeding voor ontwerp flyer), Reiskosten organisatie (de werkgroepleden wonen zeer verspreid over het land), Evenementenverzekering (bedrag was niet aangepast aan hogere begroting), Onvoorzien (hieruit werden reiskosten betaald voor enkele deelneemsters die langdurig van een minimuminkomen leven). Minder werd uitgegeven aan Eten en drinken (de lunch was per persoon iets voordeliger dan begroot en niet iedereen bleek 3 consumptiebonnen ingeleverd te hebben), Reiskosten begeleiding (de meeste inleidsters woonden in (de buurt van) Amsterdam, anderen kregen hun reiskosten vergoed van hun werknemer), Overige kosten activiteiten (geen kosten voor technische hulpmiddelen).

23

Staat van baten en lasten

24

Bijlagen Programmaboekje

25

26

27

28

29

30

31

Flyer

32

Lezing Anneleen Decoene Vrouwen houden huis – Geloven in duurzame economie Vrouwensynode 8 maart 2014 Anneleen Decoene Geloven in een duurzame economie, in neoliberale tijden: daar moet je goed gek voor zijn! Om te kunnen en te durven geloven in die duurzame economie – te midden van een neoliberale kapitalistische samenleving die gebaseerd is op grenzeloze economische groei, concurrentie, efficiëntie en winststreven - heb ik nood aan de inzichten en de inspiratie van feministische theologie. Postfeminisme? Mijn keuze voor feministische theologie is niet bepaald hip of populair. Het is immers precies die neoliberale context die het idee voedt dat feminisme haar doel allang bereikt heeft. Het collectieve activisme is afgenomen en de feministische beweging is geïnstitutionaliseerd. De 20ste eeuw was de eeuw van de vrouwenemancipatie! Vrouwen hebben nu gelijke rechten verworven, ze mogen stemmen, uit werken gaan, een bankrekening openen en leven samen met de nieuwe man die soms helpt bij de opvoeding van de kinderen! De formele, juridische gelijkheid tussen vrouwen en mannen lijkt gerealiseerd. De eventuele nog bestaande discriminaties dienen weggewerkt te worden door de wettelijke instrumenten verder toe te passen en de toegang tot bestaande rechten uit te breiden1. Want, zo gaat de redenering, de witte vrouw mag dan wel uitgeëmancipeerd zijn, de “allochtone” vrouw is dat nog lang niet2. In deze opvatting wordt feminisme verbonden met toen – met de tijd dat vrouwen nog niet konden stemmen – en met daar – niet in het Westen. Dit postfeministische gelijke-rechten-vertoog3 is gebaseerd op racistische vooronderstellingen waarbij de emancipatie van de witte middenklasse de norm uitmaakt. Dit vertoog slaagt er niet in de complexiteit, die de levens van vrouwen in een geglobaliseerde, neoliberale samenleving kenmerkt, te verklaren4. Vrouwen in een neoliberale economie… Wereldwijd verrichten vrouwen tweederde van het werk, krijgen vrouwen één tiende van het wereldinkomen, en hebben vrouwen 1 procent van het bezit in handen. 70 procent van de armen wereldwijd zijn vrouwen5. Ook in België en Nederland is armoede vrouwelijk6, verdienen vrouwen minder dan mannen, werken veel meer vrouwen dan mannen deeltijds, hebben vrouwen een veel kleiner pensioen, zijn vrouwen oververtegenwoordigd in sectoren met minder gunstige arbeidsomstandigheden, nemen vrouwen veel minder vaak dan mannen leidinggevende functies in, zijn vrouwen diegenen die huishoudelijk werk opnemen, al van jongsaf aan: jonge meisjes in België doen op een schooldag gemiddeld een derde meer huishoudelijk werk dan jongens, op zondag anderhalve keer zoveel en zaterdag is topdag: dan doen meisjes dubbel zoveel huishoudelijk werk7. De crisis van die neoliberale economie treft vrouwen harder dan mannen: die sectoren waar vooral vrouwen aan het werk zijn moeten inleveren en vrouwen verliezen hun baan, vrouwen vangen die bezuinigingen op door (nog) meer onbetaalde zorgarbeid, en vrouwen zijn meer dan mannen afhankelijk van de voorzieningen waarop bezuinigd wordt (zoals zorg, kinderopvang, uitkeringen)8. Vrouwen worden uiteraard niet allemaal in gelijke mate getroffen door die bezuinigingen, discriminatie of hindernissen. Machtsverschillen tussen vrouwen zijn aan het werk. Die machtsverschillen helpen bovendien de ongelijke arbeidsverdeling tussen mannen en vrouwen in stand te houden: zo kunnen witte, middenklasse vrouwen doorgroeien op de arbeidsmarkt omdat vrouwen uit etnisch-culturele minderheden het traditionele vrouwenwerk overnemen. Deze doorgroei, of, zo men wil, emancipatie, leidt niet tot een meer gelijke arbeidsverdeling tussen mannen en vrouwen9.

33

Individueel marktfeminisme? Als men vandaag, in deze neoliberale context van discriminatie en ongelijkheid, dan toch nog de noodzaak inziet van een feministische strijd, dan wordt dit feminisme vaak gedefiniëerd in termen van individuele bevrijding en individuele verantwoordelijkheid: als je als vrouw écht wil, dan kan je het maken, dan red je het, dan breek je door dat glazen plafond, dan word je aangenomen met je vreemd klinkende naam, dan combineer je als een gek zorg en arbeid. Succesverhalen van die vrouwelijke manager of die alleenstaande moeder dienen als bewijs dat wie echt wil, er toch komt. Dit is Nikefeminisme: ‘Just do it!’10 En als dat niet lukt, dan is dat jouw eigen verantwoordelijkheid, jouw eigen falen. Wanneer deeltijds werkende vrouwen een te klein inkomen of te klein pensioen hebben, dan is dat hun eigen schuld, ze moeten maar voltijds werken. Als vrouwen met een hoofddoek geen baan vinden of problemen ondervinden op het werk, dan moeten ze die hoofddoek maar afzetten – zo luidt de logica11. Deze vorm van feminisme past naadloos in een neoliberaal kapitalistisch kader, dat mensen en dingen individualiseert, waardoor structurele verbanden en machtsverschillen tussen individuen niet meer gezien maar integendeel geneutraliseerd en genaturaliseerd worden. Feminisme wordt in deze neoliberale kapitalistische context omgevormd tot een individueel programma dat er op gericht is om enkelingen vooruit te helpen binnen de bestaande machtsverhoudingen12. De transformatie van die bestaande machtsverhoudingen is niet aan de orde. Integendeel, dit feminisme zélf is vermarkt: het verkondigt dat enkel door te conformeren aan ‘de’ marktnorm je een waarlijke, echte, vrije vrouw kan zijn13 – met, in volgorde van belangrijkheid, een dure pradahandtas, vibrator, job, flat en man14. Zo propageren reclame, tv-beelden, vrouwenbladen, en zo zit het ook in ons hoofd. We zijn de natte droom van menig marketeer15. Bovendien spelen sommige oude feministische eisen handig in de kaart van het hedendaagse neoliberale, transnationale kapitalisme. Zo komt de gekende feministische kritiek op het mannelijke kostwinnersmodel met de vrouw aan de haard en het feministische pleidooi voor de toetreding van vrouwen tot de arbeidsmarkt goed van pas in neoliberale tijden waar het tweeverdienersmodel centraal staat. Of nog: zo leidt de oude feministische kritiek op het paternalisme van de welvaartstaat en het daarmee samenhangende feministische pleidooi voor het empoweren van individuen van onderuit tot een versterking van de neoliberale mantra dat iedereen zélf verantwoordelijk is voor haar toekomst. Dat brengt filosofe Nancy Fraser ertoe om te stellen dat feminisme vandaag, willens nillens, de dienstmaagd van het neoliberale kapitalisme is16. Kritisch feminisme Het mag duidelijk zijn: om te kunnen en te durven geloven in die duurzame economie helpt noch het postfeminisme, noch het individuele marktfeminisme. Waar ik nood aan heb, is een kritisch feminisme dat bevrijding niet definieert als gelijkheid verwerven met de heersende klasse. Ik heb nood aan een feminisme dat precies het maatschappelijke kader waarin mannen en vrouwen zich bewegen, in vraag durft te stellen. Met bell hooks zie ik feminisme als “niet enkel een strijd om een einde te maken aan het superioriteitsgevoel van de man of een beweging die streeft naar gelijke rechten voor de vrouw. Feminisme is een vastberaden inzet om een einde te maken aan de ideologie van overheersing, zodat de zelfontwikkeling van mensen voorrang kan krijgen op economische groei, imperialisme en materiële wensen17.” Feministische theologie is voor mij een radicale cultuur- en religiekritiek. Ze tekent protest aan tegen de bestaande onderdrukking in religie en samenleving, en beoogt het opheffen van lijden ten gevolge van geweld, uitbuiting en onzichtbaarheid. Dat kritisch feministisch theologisch perspectief stelt ons voor een aantal uitdagingen. Ik formuleer enkele aandachtspunten die mijns inziens cruciaal zijn wanneer we willen geloven in die duurzame economie vandaag, in neoliberale tijden. In de eerste plaats zet dat kritisch feministisch theologisch perspectief ons aan tot het radicaal herdenken van onze samenleving. Dan kan opnieuw ruimte gemaakt worden voor essentiële

34

maatschappijkritische vragen. Hoe doen we dat, een samenleving vorm geven waar niet het recht van de sterkste zegeviert, maar waar de meest kwetsbaren centraal staan? Hoe zorgen we ervoor dat we het samen met elkaar en met deze planeet uithouden? Vanuit een kritisch feministisch theologisch perspectief worden de bestaande machtsverhoudingen niet als gegeven ervaren of aanvaard, maar worden precies die machtsverhoudingen getransformeerd. Audre Lorde schreef immers al jaren geleden: “The master’s tools will never dismantle the master’s house18.” Dit perspectief daagt uit om ons samen te oefenen in het opnieuw dromen en denken van die krijtlijnen en structuren van onze samenleving. Het appelleert onze moed om samen, concreet, visioen te durven ontwikkelen. Als we bijvoorbeeld een samenleving voor ogen hebben waarin niet concurrentie en uitbuiting centraal staan, dan zullen we anders moeten gaan denken over de verhouding tussen betaalde en onbetaalde arbeid, en niet langer enkel productieve arbeid valoriseren maar ook andere vormen van arbeid zoals sociale arbeid, zorgarbeid en zelfarbeid gaan waarderen19. Ten tweede stelt dit kritische feministische theologische perspectief dat het persoonlijke nog steeds politiek is. Precies in een neoliberale context, waar de discriminatie veroorzaakt door machtsverschillen zo snel vertaald wordt naar een privéprobleem dat je in je eentje moet oplossen, is het nodig om samen te zoeken naar de structurele oorzaken en uitwegen voor de moeilijkheden waar we tegenaan lopen. Dat betekent dat we als kritische feministen terug zullen moeten leren politiseren20, dat we vanuit onze dagdagelijkse verhalen – over hoe die neoliberale economie onze levens en lijven bezet – ons organiseren, tegenmacht opbouwen en het conflict met de heersende machten niet schuwen. Wanneer bijvoorbeeld in de context van een duurzame economie kleinschalige do-it-yourself initiatieven ontstaan, dan is het ook belangrijk dat we samen zoeken hoe we kunnen bouwen aan de krachtverhoudingen opdat ook maatschappelijke structuren veranderen – anders dreigt dit do-it-yourself mechanisme volledig gerecupereerd te worden door die neoliberale logica. Het kritische feministische perspectief dat ik voor ogen heb, roept ons ten derde ook op tot solidariteit in denken en handelen21. Juist vandaag is het noodzakelijk om te leren zien hoe we altijd al met elkaar verbonden zijn, en hoe in neoliberale tijden deze verbondenheid misbruikt wordt: hoe de kansen en de rijkdom van de ene verbonden zijn met de uitbuiting en de armoede van de anderen. Die verbondenheid leren zien en analyseren, doorprikt de mythe van het individualisme. Het zien en analyseren van verbondenheid is echter niet genoeg. We zullen ook solidair moeten leren handelen. Het neoliberalisme is immers een utopisch virus dat heel ons maatschappelijk weefsel heeft aangetast, van de grote macro-economische structuren en mechanismen tot in de kleinste cellen van onze denkpatronen22. Dat neoliberale kapitalistische systeem is zo alomvattend aanwezig, dat enkel een solidair verzet deze hegemonische macht kan breken. We staan voor de uitdaging om allianties te smeden23 tussen onze verschillende strijden – de feministische strijd, de antiracistische strijd, de ecologische strijd, de queer strijd – en om verschillende niveaus met elkaar te verbinden en gemeenschappelijk actie te voeren – zo lijkt het me van belang dat het kritische theoretische werk dat aan de academie gebeurt zich, voorbij de institutionalisering, opnieuw verbindt met grassroots bewegingen, bijvoorbeeld. Een oproep tot solidariteit is echter niet zonder gevaar. De geschiedenis van feministische theologieën leert ons dat een solidariteit die geen rekening houdt met de machtsverschillen tussen vrouwen, enkel een nieuwe vorm van overheersing is waarbij één groep de dienst uitmaakt – en vaak zijn dat witte, christelijke middenklasse vrouwen. Het ontwikkelen van die broodnodige solidariteit zal moeten vertrekken vanuit een analyse van onze sociale posities en de machtsverhoudingen die daarmee verbonden zijn. De plaats waar onze voeten staan in de concrete materiële werkelijkheid, bepaalt immers hoe we denken, wat we zien en niet zien. We kunnen ons oefenen in het hanteren van een kruispuntperspectief24 dat ons toont hoe onze identiteiten gelijktijdig bepaald worden door verschillende assen van betekenisgeving, zoals gender, etniciteit, klasse, seksualiteit en religie. Dan wordt scherp duidelijk dat sommigen onder ons in deze neoliberale context ook dominante posities innemen, en dat ik bijvoorbeeld als witte, christelijke middenklasse vrouw niet enkel slachtoffer ben van een systeem van seksistische onderdrukking, maar dat ik ook medeplichtig ben aan

35

machtsstructuren die mij bevoordelen, en mij witte, middenklasse en christelijke privileges toekennen. Het is mogelijk om, voorbij schuld en onmacht, verzet aan te tekenen tegen deze medeplichtigheid, om ons bewust te worden van onze blinde vlekken, om onze privileges te bevragen en te transformeren25. Dat leidt tot lastige vragen: Wie nemen in onze groepen en organisaties leiderschapsposities in? Als socio-economische kwetsbare vrouwen in onze organisaties aan zet zouden zijn, hoe zou dat dan de cultuur en de gewoontes van onze werking veranderen? Of nog: over welke problemen en thema’s zwijgen wij, witte christelijke middenklasse vrouwen? Wat thematiseren wij niet en waarom? De rol van witte christelijke middenklasse vrouwen die zich engageren in een solidair verzet bestaat er dan enerzijds in om de normale, dominante reflex van het-voor-het-zeggente-hebben af te leren. In deze solidariteit wordt de agenda bepaald door hen in minder machtige posities. Anderzijds worden christelijke middenklasse vrouwen uitgedaagd om de macht die ze hebben aan te wenden op het maatschappelijke forum, om daar verandering te creëren. Hier ligt bijvoorbeeld de uitdaging om zich als witte christelijke middenklasse vrouwen luid en duidelijk uit te spreken tegen het misbruik van feminisme voor racistische doeleinden in de hoofddoekendebatten. Het is precies deze kritische zelfreflectie op de eigen sociale positie, een meervoudige positie van onderdrukking en van dominantie, die de mogelijkheidsvoorwaarde vormt voor een solidair verzet. Ik vat samen: Als we hier vandaag dat geloof in die duurzame economie willen hard maken, vanuit kritisch feministisch theologisch perspectief, dan betekent dat dus dat we bij de initiatieven en ideeën die hier vandaag op tafel liggen nagaan - in hoeverre zij de krijtlijnen van die samenleving radicaal herdenken - of zij politiserend werken - met wie ze solidariteit opbouwen - en welke machtsdynamieken verhelderd moeten worden opdat de emancipatie van de ene niet ten koste gaat van de andere Theologische vragen Misschien had u deze vragen niet verwacht van een theologe, en zit u nu wat ongemakkelijk te schuiven op uw stoel, wachtend op een uiteenzetting over het wezen en het bestaan van God. Ik heb het woord God tot hiertoe niet genoemd, maar toch gaan de zinnen die ik hier uitsprak precies daarover: over diegene die in de christelijke traditie verbonden wordt met de armgemaakten, de meest kwestbaren onder ons; over die God die gebeurt in de geschiedenis, daar waar mensen wegtrekken uit onderdrukking, waar toekomst opengaat, waar iets verandert richting bevrijding26. De vragen die ik hier stel, zijn voor mij bij uitstek theologische vragen: Hoe dromen we onze samenleving? Hoe krijgen we de machtsverhoudingen in deze samenleving blootgelegd? Hoe vormen we gemeenschap? Welke afgoden hebben wij te ontmaskeren? Aan wie vertrouwen wij ons toe, wie geven wij ons geloof? En vooral: wie of wat is heilig voor ons? Een kans om mens te worden Deze vragen, deze uitdagingen, waarvoor dat kritische feministische theologische perspectief ons plaatst, zijn niet min. Wanneer we ons samen wagen om die duurzame economie vorm te geven, dan confronteert ons dat onvermijdelijk ook met de rommeligheid, de imperfectie en de ambiguïteit van het leven27. Deze confrontatie opent echter ook de mogelijkheid om te erkennen hoe neoliberale overheersing ons schaadt, onze relaties beperkt en onze hoofden bezet. Hier ligt een kans om onze passie, onze creativiteit, onze relationaliteit en onze verantwoordelijkheid te heroveren, hier ligt een kans om eindelijk mens te worden. Tot slot Bovendien maakt die kritische feministische theologie duidelijk dat het neoliberale kapitalisme niet de noodzakelijke gang van zaken is. Het neoliberalisme is niet onvermijdelijk, maar een welbepaalde

36

politieke en ideologische keuze28 voor een samenleving die ten dienste staat van de winstmaximalisatie – het is aan ons om daar al dan niet in te geloven. Er zijn duizenden alternatieven! We hebben de mogelijkheid om te kiezen voor een andere, rechtvaardiger samenleving, het is mogelijk om te geloven in een andere, duurzame economie. Waar wachten we op? BRACKE, Different Worlds Possible: Feminist Yearnings for Shared Futures, in J. KERR, E. SPRENGER & A. SYMINGTON (ed.), The Future of Women’s Rights. Global Visions and Strategies, London, 2004. 2 Voor kritische analyses van deze gedachte, zie o.a. M. BOTMAN, N. JOUWE, G. WEKKER (ed.) Caleidoscopische visies. De zwarte, migranten- en vluchtelingen-vrouwenbeweging in Nederland, Amsterdam, 2001; G. COENE & C. LONGMAN (ed.), Eigen emancipatie eerst? Over de rechten en representatie van vrouwen in een multiculturele samenleving, Gent, 2005. 3 I. ROBEYNS, Het postfeministische spook, in Lover. Tijdschrift over feminisme, cultuur en wetenschap, 28 (2001) 1, 14- 19. 4 R. BRAIDOTTI, De terugkeer van grote verhalen. Een feministische en multiculturele visie op Europa, Den Haag, 2003. 5 UNICEF, Gender Equality, http://www.unicef.org/gender. 6 Zie bijvoorbeeld ROSADOC, Vrouwelijke armoede, http://www.rosadoc.be/joomla/index.php/rosa-s-vrouwennieuws/hottopics/479-vrouwelijke-armoede. 7 S. DE GRAEVE, Feminisme als progressief en solidair alternatief, lezing Dag van het Socialisme, 2 november 2013, Antwerpen. 8 VROUWENRAAD, Financiële crisis: Vrouwen en meisjes zijn twee keer de dupe, Nota 8 maart 2013. Voor gegevens uit Nederland zie: ATRIA, Vrouwen en de crisis, Nota mei 2013. 9 Voor een analyse, zie: B. ROMMELSPACHER, Multikulturelle Dialoge. Selbst- und Fremdbilder im Widerstreit unterschiedlicher Interessen, in D. STRAHM & M. KALSKY (ed.), Damit es anders wird zwischen uns. Interreligiöser Dialog aus der Sicht von Frauen, Ostfildern, Matthias Grünewald Verlag, 2006, 118-133. 10 S. BRACKE, Different Worlds Possible: Feminist Yearnings for Shared Futures. 11 S. DE GRAEVE, Feminisme als progressief en solidair alternatief. 12 A. VAN RAEMDONCK & E. EMBRECHTS, Nationale vrouwendag en internationale mannendag: aan allen proficiat?, Dewereldmorgen, 20 november 2013. 13 A. GORDIER, Pleidooi voor een oncool feminisme, Blog De Tweede Sekse, 4 augustus 2010. 14 N. POWER, One-Dimensional Woman, Winchester, 0 Books, 2009. 15 A. GORDIER, Pleidooi voor een oncool feminisme. 16 N. FRASER, How feminism became capitalism’s handmaiden – and how to reclaim it, The Guardian, 14 oktober 2013. 17 B. HOOKS, Ain’t I a Woman? Black Women and Feminism, Boston, 1981, p. 194. 18 A. LORDE, The Master’s Tools Will Never Dismantle the Master’s House, in C. MORAGA & G. ANZALDUA (ed.), This Bridge Called My Back. Writings by Radical Women of Color, New York, Kitchen Table, 1981. 19 A. SNICK, Alleenstaande moeders: een uitdaging voor het dominante model van arbeid, in Genderstudies: een genre apart? Een stand van zaken. Akten van het colloquium 2009, Brussel, Sophia, 2010, 341-356. 20 Zie voor politisering ook: B. VAN BOUCHAUTE, (De)politisering van, in, door het middenveld? Werkdocument voor De Toekomstfabriek, 7 november 2012. 21 J. RIEGER & KWOK PUI-LAN, Occupy Religion. Theology of the Multitude, Lanham, Rowman & Littlefield Publishers, 2013. 22 L. DE CAUTER, Tegen de hegemonie van het neoliberalisme, Dewereldmorgen, 11 december 2011. 23 S. BRACKE, Different Worlds Possible: Feminist Yearnings for Shared Futures. 24 M. BOTMAN, N. JOUWE & G. WEKKER (ed.), Caleidoscopische visies. De zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwenbeweging in Nederland, Amsterdam, Koninklijk Instituut voor de Tropen, 2001. 25 M. HOBGOOD, Dismantling Privilege. An Ethics of Accountability, 2nd rev. ed., Cleveland, OH, The Pilgrim Press, 2009; J. HARVEY, K. CASE & R. GORSLINE (ed.), Disrupting White Supremacy from Within. White People on What We Need to Do, Cleveland, OH, The Pilgrim Press, 2004; E. WOLLRAD, Weiβsein im Widerspruch. Feministische Perspektiven auf Rassismus, Kultur und Religion, Königstein, Ulrike Heimer Verlag, 2005; A. DECOENE, Hopeloos wit? Een feministische zoektocht naar de bevrijding van God op het kruispunt van racisme en seksisme, Onuitgegeven Doctoraatsproefschrift, KU Leuven, 2012. 26 Zie ook R. VERWIMP, Als geld God wordt. Over religie en kapitalisme, in E. VANDEPERRE (ed.), Gevaarlijke Herinnering. Remi Verwimp. Tegendraadse Stem van levensbeschouwelijke tradities, Antwerpen, Garant, 2010, 81-98. 27 S. WELCH, After Empire. The Art and Ethos of Enduring Peace, Minneapolis, MN, Fortress Press, 2004; S. WELCH, A Feminist Ethic of Risk, 2nd ed., Minneapolis, MN, Fortress Press, 2000. 28 J. BLOMMAERT, Vakbonden, vakbondbashing en de macht, Dewereldmorgen, 4 mei 2013. 1 S.

37

Blog van Karin van den Broeke op pkn.nl http://www.pkn.nl/actueel/Nieuws/nieuwsoverzicht/Paginas/Vrouwensynode-maakt-echteverjongingsslag.aspx

Vrouwensynode maakt echte verjongingsslag

10 maart 2014 Op zaterdag 8 maart kwam de oecumenische vrouwensynode bijeen in de Thomaskerk in Amsterdam. Een volle kerk. Veel vrouwen zijn al jarenlang betrokken bij de vrouwensynode. Maar, zo zal gedurende de dag blijken, er zijn ook heel wat vrouwen die er voor de allereerste keer zijn. De vrolijke, frisse inbreng van een aantal jonge vrouwen stemt me tot nadenken. Wat is hier aan de hand? De leeftijdsgroep 35 tot en met 50 lijkt mager vertegenwoordigd. De vrouwen die er zijn, zijn over het algemeen duidelijk ouder dan 50 of jonger dan 35. Hoe komt dat? Hoofdspreekster tijdens het ochtendgedeelte is de Vlaamse Anneleen Decoene, onderzoekster aan de KU Leuven. Zij benoemt het perspectief van vrouwen uit de witte middenklasse. Daarmee valt er een licht op de verschillende groepen die aanwezig zijn. Bij de oudste vrouwen is nog altijd strijdbaarheid te proeven vanwege de strijd die zij zelf hebben moeten voeren in kerk en maatschappij, om een volwaardige plek te kunnen veroveren. Ik bewonder de vrouwen die predikant geworden zijn in een tijd dat, nog afgezien van alle theologische discussies, hardop de vraag gesteld werd of vrouwen emotioneel wel opgewassen zouden zijn tegen de verantwoordelijkheid van dit ambt. Veel vrouwen van mijn eigen generatie kennen die strijd niet. Wij staan op de schouders van zusters voor ons. Wij weten dat er in de kerk verschillend gedacht wordt over de vrouw in het ambt. We hebben onze manieren gevonden om daar respectvol mee om te gaan en we zetten ons positief in op plaatsen waar we kansen zien. Het strijdmodel hoeft voor ons niet zo nodig. De jongste groep vrouwen laat een nieuwe vorm van strijdbaarheid zien. Zij halen verhalen naar voren van vrouwen uit onze samenleving die niet tot de witte christelijke middenklasse behoren en wier positie in onze samenleving heel wat minder gemakkelijk is. Zij laten iets zien van vrouwen wereldwijd, voor wie educatie nog altijd niet vanzelfsprekend is. Zij stellen opnieuw fundamentele en kritische vragen bij de wijze waarop wij denken en doen in samenleving en kerk. Zij hebben het niet nodig om voor zichzelf iets te bevechten, maar zij voelen zich verbonden met seksegenoten die op veel plaatsen kwetsbaarder blijken dan mannen. Het thema ‘economie’ staat centraal tijdens deze oecumenische vrouwensynode. Duurzaamheid is een thema waarvoor in kerken veel aandacht is. Het past bij het rentmeesterschap waartoe we geroepen zijn. De jongste groep vrouwen laat tijdens de vrouwensynode zien hoe vrouwen en mannen daar baat bij hebben. Sociale

38

duurzaamheid. Vormen van samenleven die de kracht van vrouwen en mannen gebruiken. Omdat God met ieder mens onderweg is naar het land waar mensen willen wonen. Mooi dat het de vrouwensynode gelukt is om een echte verjongingsslag te maken. Vrouwen die het niet zozeer nodig hebben om voor zichzelf iets te bevechten, maar die zich wel bewust zijn van de kwetsbaarheid van veel vrouwen op aarde. Ze hebben mij weer aan het denken gezet. 10 maart 2014 - ds. Karin van den Broeke, preses van de generale synode van de Protestantse Kerk in Nederland

39

Verslag van Marianne van Waterschoot op www.nieuwwij.nl http://www.nieuwwij.nl/verdieping/oecumenische-vrouwensynode-2014/ Op Internationale Vrouwendag, zaterdag 8 maart, togen zo’n 150 dames naar de Thomaskerk op de Zuidas in Amsterdam voor de Oecumenische Vrouwensynode 2014. Het thema van deze dag, ‘Duurzame economie’, is dan ook actueel. Veel van de vrouwen leven vanuit hun geloof en zetten gericht eigen materieel en immaterieel vermogen in om goed te doen. Hun blik reikt verder dan het eigen erf.

Door: Marianne van Waterschoot Het weer was de organisatie van de Oecumenische Vrouwensynode op 8 maart goed gezind. Ondanks een aantal treintrajecten met storing of werkzaamheden, was het goed reizen naar Amsterdam-Zuid. Zingeving, dienen en vieren vanuit een zakencentrum als de Zuidas geeft een extra dimensie aan zo’n dag. Dat in de praktijk van de aanwezige vrouwen economie meer betekent dan ‘goed beheer van een huishouding’ werd door de dag duidelijk. Goed beheer van welvaart betekent zorgen dat er voldoende is voor jezelf en de ander. Schaarse goederen dienen eerlijk verdeeld te worden. Dat is de consequentie, maar ook de verantwoordelijkheid van ieder mens die de planeet aarde bevolkt. Duurzaamheid, welvaart en welzijn werden via diverse invalshoeken bezien en flink op de vrouwelijke kaart gezet. Introductie Na de gebruikelijke plichtplegingen als deelname bevestigen, programma en consumptiebonnen overhandigd krijgen, was er een half uur ingeruimd voor informele kennismaking in de hal van de Thomaskerk. Daarna begaven de bijna 150 aanwezigen zich naar de ruime kapel. Na het eerste welkom meldde de organisatie het overlijden van feministisch theologe en christelijk rituologe Doreen Hazel. Bestuurslid Trees van Montfoort ontsluierde daarna een gouden kalf: je kan niet én God én de Mammon dienen’. Een selectie vertegenwoordigers vanuit verschillende kerken en geloofsgemeenschappen gaf een groet namens de achterban. Nora Asrami, vertegenwoordigster van islamitische vrouwenorganisatie Al Nisa, liet via Inger van Nes weten niet aanwezig te kunnen zijn wegens ziekte. De rode lijn door de dag: het is goed dat vrouwen met elkaar afstemmen en elkaar inspireren om van daaruit goed te doen. Sprekers en thema’s Het sprekerspanel was goed gevuld: een diversiteit aan voordrachten kwam voorbij. Alles moest in twee uur aan bod komen, dus was het schema strak: de stopwatch bepaalde. Voornamelijk jonge, vrouwen deelden via stand-up voordracht hun persoonlijke visie op het thema duurzaamheid. Universitair docent Vrouwen- en Genderstudies Anne-Clair Mulder hield een betoog voor een onvoorwaardelijk basisinkomen voor iedereen. Dit concept van basisondersteuning staat in

40

spanning met de controle en dwang van de huidige ‘voor wat, hoort wat’-economie. Jutta Eilander, jongerenpastor bij de Oud-Katholieke Kerk Nederland, schetste een goed beeld van hoe jongeren naar duurzaamheid kijken. Zij hoeven geen mooie praatjes of hokjesgedrag: geen woorden maar daden is het adagium. Suzan Doodeman, geestelijk verzorger en verbonden aan Van Nes & Co, deelde haar inspiratiebron: Bare Foot College in India, dat naar voorbeeld van Ghandi zorg en onderwijs levert aan de allerarmsten. Duurzaamheid betekent voor hen mensen in hun kracht zetten en kansen scheppen. Bijbelwetenschapper Janneke Stegeman bracht het begrip ‘macht’ onder de aandacht via het Bijbelverhaal van Ruth. Zij duidde via de oudtestamentische verhalen machtsposities en – verhoudingen en vertaalde die naar het heden. De meeste tijd was gereserveerd voor sociologe, theologe en docent aan de Katholieke Universiteit van Leuven, Anneleen Decoene. Haar verhandeling over de kenmerken van het postfeministisch tijdperk én haar eye openers over de ongelijkwaardigheid tussen man en vrouw in de huidige, neoliberale maatschappij bewerkstelligden een golf door het publiek. Vrouwen gingen op het puntje van hun stoel zitten, noteerden de term ‘Nike feminisme’ en lachten hartelijk om ‘de natte droom’ van menig neoliberale man: het individuele feminisme wordt ingezet als marketing instrument om aan te tonen dat feminisme overbodig geworden is. Een onterechte bewering volgens Anneleen. Muzikante en ecologisch boerin in opleiding, Lydia van Maurik zorgde voor een moment van bezinning met haar persoonlijk verhaal en gitaar- en zangspel. Sociologe Aspha Bijnaar liet zien dat het in wezen simpel is om solidair en duurzaam te zijn. Aan de hand van ‘Kasmoni’ (het uit de slaventijd ontstane en nog steeds gebruikte banksysteem van kleine inleg) gaf zij voorbeelden van vrouwen in Suriname maar ook elders, die in het eigen onderhoud voorzien en bovendien nog geld opzij leggen voor de eigen toekomst of die in hun kinderen. Topvrouw uit de bankwereld Monika Mils gaf aan dat ook vanuit de niet zo voor de hand liggende werkomgevingen als banken gekeken wordt of kan worden naar duurzaam handelen. Een ecologisch en economische wezenlijk gedragen bezorgdheid en solidariteit zorgt volgens haar voor een goede overdracht naar de volgende generaties. Middag Tijdens de goed verzorgde en voedzame biologische lunch was er gelegenheid om te netwerken. Veel vrouwen gingen dan ook in gesprek, onderwerpen van de dag of anders werden bij de kop gepakt en namen en visitekaartjes uitgewisseld. De boekentafel van uitgever Narratio in de kapel was een rustpunt voor velen. Na de lunch konden de deelnemers kiezen voor verder praten met een aantal sprekers van de ochtend, maar ook aan ‘minder praat, maar doe’ workshops deelnemen als het Bijbelverhaal Ruth, de film Solar Mama, een excursie naar de Zuidas, songtekst schrijven of het onderwerp ‘duurzaamheid’ verbeelden met een zelfgemaakte collage. Algemene indruk Ruim een derde van de aanwezigen bezocht de synode voor de eerste keer. Er waren in tegenstelling tot nogal wat van dit soort bijeenkomsten veel jonge vrouwen. Dat geeft hoop voor de toekomst. Uitermate handig en vooral nuttig was het programmaboekje, waarin behalve de dagindeling en de Oosterhuis-liederen tijdens de viering, netwerkpresentaties waren opgenomen. Het was overigens een gemiste kans om door vrouwen gecomponeerde liederen te zingen. Het was een prima dag met een gevarieerd programma. De ochtend was wel erg vol, getuige een gonzend hoofd en behoorlijk houten billen. De banken in de hogere regionen van de Theaterzaal zijn hard. Het was voor veel vrouwen kiezen: aantekeningen

41

maken of met volle aandacht luisteren. Het is niet overbodig, dat de organisatie via de websites downloads van voordrachten gaat plaatsen, vooral die van Anneleen Decoene met haar inspirerende voordracht. Zij bood een verfrissende kijk op het vrouw zijn in de maatschappij en het feminisme als fenomeen in het bijzonder. Maar de wetenschappelijke verhandeling was lang en werd snel uitgesproken. Feminisme Anneleen Decoene zorgde met haar presentatie voor de nodige gespreksstof. Haar inzichten in het verschijnsel feminisme geven vrouwen van nu, vooral de jonge garde, handvatten om de positie van de vrouw in Nederland en elders vanuit een nieuw perspectief te bezien en te versterken. De ogenschijnlijke eenzijdigheid van vrouwen die voor vrouwen opkomen, blijft vooral internationaal broodnodig. Maar ook in eigen land is er nog veel tegenstelling. Het is de kunst een beweging op gang te houden die niet tegen iets is, maar vooral voor iets gaat zoals veel van de jongere vertegenwoordigers duidelijk aangaven. Het gaat om duurzaam leven in gelijkwaardigheid. Dat een aantal overwegend blanke midden- en hogere klassen dames volop keuzes hebben en goed opgeleid de wereld intrekken, betekent nog niet dat dit voor alle vrouwen mogelijk is. Meer dan de helft van de wereldbevolking bestaat uit vrouwen, waarvan slechts zeven tot tien procent goed of hoog opgeleid is en leidinggevende posities bekleedt. Dit relatief kleine aantal succesvolle vrouwen wordt te vaak als representatief ingezet tegenover de feministische roep om meer gelijkheid en gelijkwaardigheid. De natte droom van de neoliberale marketing man, dit kleine aantal vrouwen met hun verworvenheden tegenover de noodzaak dat vrouwen blijven opkomen voor vrouwen plaatsen, werd deze dag met een grote bezem de Thomaskerk uitgeveegd. Lui achterover leunen en genieten van gelijke rechten voor vrouwen en mannen kommt nicht im Frage, zolang er nog ongelijkheid, uitbuiting en armoede is. De jaarlijkse Oecumenische Vrouwensynode bijeenkomst wordt mede mogelijk gemaakt door het Catharine Halkesfonds – www.vrouwensynode.nl. Marianne van Waterschoot is redacteur Boek & Beeld van Nieuwwij.nl. Bovenstaande foto werd gemaakt door Trees van Montfoort.

42