In het laatste halfjaar van de oudste kleuters wordt gewerkt met een groepsplan taal.
Groepsplan taal/ fonemisch bewustzijn
2
Kleuterleerkracht, eventueel in samenspraak met intern begeleider/taalcoördinator/ taalspecialist
Bespreken: intern begeleider/ taalcoördinator/ taalspecialist
Uitvoeren: kleuterleerkracht
Herfst en voorjaar
Kleutervolgsysteem 2x per jaar worden de gegevens uit het kleutervolgsysteem geëvalueerd.
Uitvoeren Bespreken Wie?
Tijd Verwijzing
1
Toetsing Signalering
Protocol kleuterklas
Haal ideeën voor aanbod uit de reader ‘Van luisteren naar fonemisch bewustzijn’.
Kleuters clusteren in instructiegroepen op basis van gegevens uit KVS.
En daarbij: Bij meer dan tweemaal een onvoldoende de lijst ‘Vroege kernmerken van dyslexie bij kleuters’ samen met ouders invullen. Daarnaast bij oudste kleuters die uitvallen onderzoek naar de auditieve en visuele waarneming afnemen. Bij ernstige spraaktaalachterstand: logopedisch onderzoek en eventueel therapie. Zelden: individueel handelingsplan voor in de klas. Voorstel overige therapie.
Wanneer een kind meer dan twee items onvoldoende scoort: de gegevens overnemen op een individueel profiel taalontwikkeling, bijlage 3.
Interventie
B VS-s cho o l a dvi e s
Reader ‘Van luisteren naar fonemisch bewustzijn’.
Groepsplan taal, bijlage 7.
Bijlage 8: voorbeeld van een IHP.
Oudste kleuters: Auditieve waarneming, bijlage 5. Visuele waarneming, bijlage 6.
Bij uitval standaard: Vroege kenmerken van dyslexie bij kleuters, bijlage 4.
Standaard Leerlijnen uit het kleutervolgsysteem (aanbodsdoelen en volgdoelen), klassenstaat volgdoelen, bijlage 1, 2 en 3.
Onderzoeksmaterialen en bijlagen
23
Evaluatie groepsplan taal/ fonemisch bewustzijn
Het leerrijpheidsonderzoek
Overdracht naar klas 1
3
4
5
Kleuterleerkracht in samenspraak met intern begeleider
Kleuterleerkracht, intern begeleider of andere betrokkene vanuit de school (of anderen die bij het onderzoek betrokken zijn)
Kleuterleerkracht, eerste klas leerkracht, intern begeleider/ taalcoördinator/ taalspecialist
Na 8-10 weken (helft van het laatste halfjaar).
Leerrijpheidsonderzoek: van januari tot april onderzoeken afnemen of het KVS samenvatten.
Voor de zomervakantie, juni.
Reader ‘Van luisteren naar fonemisch bewustzijn’.
Preteaching: Kleuters die wel naar klas 1 gaan maar niet of zwak scoren bij: gretigheid naar letters auditieve analyse auditieve synthese kunnen preteaching krijgen.
Bij vermoeden van dyslexie: Overdracht verslaglegging eerder ondernomen acties. Leerling wordt aandachtsleerling en zit in de verlengde instructiegroep bij taal. Leerling wordt ieder IB-overleg besproken. Leerling krijgt zonodig extra hulp (zie verder begeleiding eerste klas).
Begeleidingsplan voor een kleuter met verlengde kleutertijd (derdejaars kleuter).
Indien nodig: Handelingsplan voor in de kleuterklas.
Aanpassingen in het groepsplan aangeven.
Bij de overdracht naar klas 1: de invullijst ‘Het leerrijpheidsonderzoek’ uit Proces Leerrijpheid vrijescholen of een eigen overdrachtsformulier.
TAK-toets
Zie hierboven.
Leerlijnenoverzicht taal, bijlage 1, 2 en 3.
Aanpassingen in het aanbod of in de clustering.
Bij onduidelijkheid: aanvullend onderzoek naar de taalvaardigheden.
Zie boven, bijlage 4, 5 en 6.
Evaluatieformulier groepsplan taal, bijlage 7.
Bij gebleken onrijpheid/ achterstanden op taalgebied: Bepalen of er aanvullend onderzoek nodig is.
Toelichting op protocol kleuterklas
25
Stap 1: Het evalueren van de gegevens uit het kleutervolgsysteem Twee keer per jaar worden alle gegevens uit het kleutervolgsysteem geëvalueerd. Voor mensen die werken met de papieren versie kan dat op de klassenstaten taal in een overzicht worden weergegeven (bijlage 1). Voor hen geldt dat de evaluatie direct volgt op het moment van invullen. Zij gebruiken voor het invullen observaties uit het logboek. Mensen die met Volglijn werken, zijn gewend om per periode te evalueren. Voor hen geldt dat ze deze periode evaluaties tweemaal per jaar wat taal betreft bewust bij elkaar leggen en bespreken. Wij adviseren leerkrachten om zich in beide gevallen niet alleen te beperken tot de doelen die onder het kopje taal beschreven staan, maar ook te kijken naar de uitkomst van de Invullijst kijkwijzer spelontwikkeling. Dit omdat in de spelontwikkeling alle ontwikkelingsgebieden van een kleuter waargenomen kunnen worden.
B VS-s cho o l a dvi e s
Vanaf welke leeftijd? Soms ontstaat twijfel vanaf welk moment de doelen van het kleutervolgsysteem gevolgd moeten worden. Wij houden de regel aan: bij ieder kind van 4.6 jaar – 5.5 jaar wordt bij de evaluatie gekeken naar de doelen voor de 5-jarigen. Dat is als een kleuter binnen het komende halfjaar 5 jaar wordt, of 5 jaar is en nog geen 6 jaar wordt vóór het volgende evaluatiemoment. Bij iedere kleuter vanaf 5.6 jaar wordt bij de evaluatie gekeken naar de doelen van de 6-jarigen. Er zijn onderwijsinspecteurs die adviseren met 4.3 jaar te beginnen met het invullen van het kleutervolgsysteem. In dat geval adviseren wij om daarvoor de Invullijst kijkwijzer spelontwikkeling te gebruiken. Vroege kenmerken dyslexie Bij kleuters die bij de taalontwikkeling twee of meer vaardigheden niet beheersen of onvoldoende hebben gescoord, worden besproken met de intern begeleider. Voor deze kinderen wordt de lijst Vroege kenmerken van dyslexie bij kleuters (bijlage 4) ingevuld. Het is aan te bevelen deze lijst samen met de ouders in te vullen om ook waarnemingen van ouders (op tijd) mee te nemen in de signalering. Bij meer dan tweemaal onvoldoende scoren worden de gegevens overgenomen op een Individueel profiel taalontwikkeling (bijlage 3). Volglijn gebruikers selecteren taaldoelen voor één kind. Daarnaast wordt bij oudste kleuters die uitvallen, onderzoek gedaan naar de auditieve (bijlage 5) en visuele waarneming (bijlage 6). Houd rekening met kindkenmerken als ‘verlegen zijn en weinig vertellen in de kring’. Kinderen die chronisch verkouden zijn, buisjes in de oren hebben, bij wie de amandelen geknipt zijn, moeten extra goed in hun taalontwikkeling gevolgd worden. Deze kinderen kunnen door (tijdelijke) verkoudheidsdoofheid te veel aan taalinput missen of gemist hebben. Lijst Auditieve waarneming (bijlage 5) Deze lijst onderzoekt aanvullend de auditieve waarneming en bestaat uit: rijmen, fonemisch bewustzijn en auditief geheugen. De normering staat per onderdeel aangegeven. Lijst Visuele waarneming (bijlage 6) Deze lijst onderzoekt aanvullend de visuele waarneming en bestaat uit 10 series van plaatjes waar verschillen waargenomen moeten worden. Het kind moet 8 van de 10 plaatjes goed hebben waargenomen. Logopedisch onderzoek Bij ernstige spraak-taalachterstand wordt logopedisch onderzoek en eventueel therapie geadviseerd. Deze kinderen vragen aanbod dat in een kleuterklas en op een school door leerkrachten niet te bieden/te onderzoeken is. Er zijn scholen waar vanuit de gemeente bij 5-jarigen logopedische screening plaatsvindt. Vooraf kan de kleuterleerkracht op een formulier voor de logopedist aangeven of er sprake is van een vermoeden van dyslexie. Voor kinderen met ernstige spraak- en taalachterstand is verwijzing naar een logopedist noodzakelijk.
Handelingsplan voor in de klas Vanuit Handelingsgericht Werken (HGW) kunnen kinderen in groepsplannen beschreven worden en wordt aanbod op instructie- en onderwijsbehoefte ingedeeld. Individuele handelingsplannen (IHP’s) worden voor kleuters nauwelijks nog opgesteld. De OPP’s (Ontwikkelingsperspectief) hebben de IHP’s ten dele vervangen. Soms eist een samenwerkingsverband dat een school met IHP’s werkt. Bijlage 8 is een voorbeeld van een IHP in de kleutertijd. Stap 2: Groepsplan taal/fonemisch bewustzijn De ontwikkeling van een kleuter verloopt niet lineair maar fluctuerend. Dit betekent dat de ene kleuter iets kan met 4.7 jaar en een andere kleuter met 5.3 jaar. Beide kleuters maken een gezonde, normale ontwikkeling door. In een kleuterklas waar een rijke leer- en leeromgeving verzorgd wordt, de kinderen goed in hun ontwikkeling gevolgd worden en het aanbod gedifferentieerd wordt op leeftijd en onderwijsbehoeften, kan volstaan worden met een groepsplan taal voor de oudste kleuters in het laatste kleuter halfjaar. Wij adviseren scholen voor de oudste kleuters in het eerste halfjaar het aanbod te richten op de luistervaardigheden en de fonologische ontwikkeling. Vanzelfsprekend op een wijze die recht doet aan de kleutertijd: in spelletjes, kringspelen, gedichten en verhalen. Fonemisch bewustzijn Voor het tweede halfjaar van het laatste kleuterjaar komt er in dit aanbod naast het fonologisch bewustzijn, het aanbod rondom het fonemisch bewustzijn bij. En dat aanbod wordt beschreven in het groepsplan taal. In sommige scholen zal dit in twee groepsplanperiodes worden onderscheiden. In dat geval valt de evaluatie natuurlijk tussen de beide groepsplanperiodes. Scholen kiezen er dan meestal voor om in de eerste groepsplanperiode de fonologische ontwikkeling aan te bieden en in de tweede periode de fonemische ontwikkeling. Stap 3: Evalueren en bijstellen van het groepsplan Na 8 tot 10 weken (vaak is dat rond Pasen) is er een evaluatiemoment. Indien wenselijk kan er eerder of vaker geëvalueerd worden. Kinderen worden in het groepsplan taal geclusterd op instructie-/onderwijsbehoefte. Jongere kleuters met een ontwikkelingsvoorsprong kunnen eveneens opgenomen worden in het groepsplan taal. In de reader ‘Van luisteren tot fonemisch bewustzijn’ (Eijgenraam & Wijnbergh, 2016) worden voorbeelden voor het groepsplan taal beschreven. Aanbodsdoelen versus volgdoelen in de leerlijnen In de kleuterklas wordt aan veel meer onderdelen aandacht besteed dan puur aan de volgdoelen. Het aanbod is rijk en omvattend. De samenhang van de taalontwikkeling met de sociaal-emotionele ontwikkeling, met de denkontwikkeling met de ontwikkelingsfase waarin het kind zich bevindt, is groter dan zich in welke indeling dan ook laat verwoorden. We adviseren om bij de evaluatie van het groepsplan ook de leerlijn taal wat dit aanbod betreft erbij te nemen. De volgdoelen zijn wat te karig om op ideeën voor bijstelling te komen. Dit omdat lang niet alles dat in de kleutertijd wordt aangeboden ook op individueel niveau gevolgd hoeft te worden. Zie bijlagen 1, 2 en 3. Tussendoelen beginnende geletterdheid De tussendoelen beginnende geletterdheid, zoals in 2001 geïntroduceerd door Wentink en Verhoeven, zijn een onderdeel van de leerlijn voor de schriftelijke taalvaardigheden. Wanneer deze tussendoelen niet gemakkelijk bereikt worden, kan dat een voorspeller zijn voor het optreden van latere leesproblemen of dyslexie. Sinds de introductie van deze doelen worden ze daarom ook gevolgd op kindniveau. De onderdelen van de tussendoelen die in de kleutertijd bereikt worden zijn door BVS opgenomen in de leerlijn in het kleutervolgsysteem. Zie bijlage 2. Preteaching Ons advies is om preteaching in te zetten in het kader van leerrijpheid voor een kleuter die naar klas 1 gaat, maar zich op het gebied van taalbewustzijn (daaronder vallen zowel het fonologisch- als het fonemisch bewustzijn) nog te weinig ontwikkeld heeft. Het kind krijgt
Stap 4: Leerrijpheidsonderzoek Bij twijfel op taalontwikkelingsgebieden kunnen, als dat nog niet bij een van de eerdere stappen is gedaan, de lijsten Auditieve waarneming (bijlage 5) en Visuele waarneming (bijlage 6) ingevuld worden. Sommige scholen kiezen ervoor om deze onderdelen voor ieder kind te bekijken als standaardonderdeel van het leerrijpheidsonderzoek, daarom noemen we ze hier nogmaals. Handelingsplan Bij kinderen voor wie een individueel handelingsplan is opgesteld (zie onder stap 1), worden deze gegevens natuurlijk meegenomen bij het leerrijpheidsonderzoek. Vaak worden deze plannen geëvalueerd tegelijk met de besprekingen van het leerrijpheidsonderzoek. Begeleidingsplan derde kleuterjaar Voor kleuters met kleutertijdverlenging/derde kleuterjaar wordt geadviseerd een begeleidingsplan op te stellen. In ieder geval voor de laatste helft van het jaar. Dit begeleidingsplan is afgeleid van het leerrijpheidsonderzoek en alle andere gegevens. In dit begeleidingsplan wordt beschreven op welke ontwikkelingsgebieden het kind specifiek aanbod of specifieke instructie nodig heeft. Het begeleidingsplan kan kort en bondig zijn. De uitwerking van het plan wordt opgenomen in het logboek/de week- of periodevoorbereiding en geëvalueerd in het kleutervolgsysteem en in het begeleidingsplan derdejaars kleuter. In sommige gevallen, vooral daar waar de interventie zich specifiek richt op taal, kan de aanpak ook in het groepsplan worden weergegeven. TAK toets De Taaltoets Alle Kinderen (TAK) meet de mondelinge taalvaardigheid van een kind. Geschikt voor zowel allochtone als autochtone kinderen en kan eventueel als aanvullend instrument voor beeldvorming worden afgenomen. 5. Overdracht naar klas 1 Voor de zomervakantie vindt de overdracht plaats van de kleuters die naar klas 1 gaan. Dit om ervoor te zorgen dat vanaf dag één in klas 1 alle kinderen het onderwijsaanbod krijgen dat aansluit bij hun ontwikkelings- en onderwijsbehoeften. Een vermoeden van dyslexie wordt bij de overdracht besproken, op papier meegegeven of digitaal overgedragen. Het gaat dan om een samenvatting van alle ondernomen acties uit de kleutertijd. In klas 1 wordt deze leerling nauwlettend gevolgd in de ontwikkeling en in eerste instantie bij de instructieafhankelijke groep kinderen geplaatst. Dit zijn de kinderen die automatisch een verlengde instructie krijgen bij de taalactiviteiten. De leerling wordt bij iedere IB-bespreking besproken. De leerling krijgt indien nodig extra hulp. Zie verder bij begeleiding eerste klas in dit protocol. Leerrijpheidsonderzoek Scholen die werken met formulieren uit de publicatie Proces Leerrijpheid vrijescholen (Wijnbergh & Eijgenraam, 2015), gebruiken de invullijst ‘Het leerrijpheidsonderzoek’. Deze dient dan als overdrachtsformulier naar klas 1.
27 B VS-s cho o l a dvi e s
aangepast aanbod om de doorgaande leerlijn tussen de kleutertijd en klas 1 vorm te geven en een voorwaarde voor het latere leren te verzorgen. Voorbeeld: een oudste kleuter die niet weet dat er letters in deze wereld bestaan, geen enkele interesse toont voor de geletterde wereld en nog geen letter van de eigen naam kan schrijven of herkent in een boek, op een etiket van de pindakaas of jam, krijgt preteaching. De preteaching houdt in dat het kind bijvoorbeeld enkele letters uit de eigen naam aangeleerd krijgt. In klas 1 kent het kind bij aanvang deze letters en kan daardoor beter meegaan in het aanbod van letters. Soms krijgen deze kinderen de letters aangeleerd met de ondersteunende gebaren, zoals deze op veel scholen worden aangeboden die werken met de methodiek ‘Zo leer je kinderen lezen en spellen’ (Schraven, 2013). Wanneer het kind geen preteaching zou krijgen, zou het al direct in het grote enthousiasme van de overige eersteklassers de aansluiting missen. Het is bijzonder moeilijk om deze gretigheid naar letters aan te boren op het moment dat de letters ook al aangeleerd worden. We hebben hier duidelijk voor ogen dat het niet om algehele rijping gaat, maar om een kind dat leerrijp is, maar de gretigheid op taalgebied mist. Het is een van de vroege kenmerken van (mogelijke) dyslexie.
