VPT Themadag Geluidsontwerp: Het profiel van de geluidsontwerper. mini-reader

VPT Themadag Geluidsontwerp:

Het profiel van de geluidsontwerper mini-reader

Scheltema, Leiden 6 november 2006

VPT Vereniging voor Podiumtechnologie E : [email protected] W: www.vpt.nl T : 020-6161 238

VPT Themadag Geluidsontwerp: Het profiel van de geluidsontwerper

Inhoudsopgave

Het profiel van de geluidsontwerper Inleiding op het onderwerp

pagina 4

Pleidooi voor de geluidsontwerper Over geluidsontwerp in het theater

pagina 6

Geluidsontwerp met surroundsound Verslag van de werkweek geluidsontwerp

pagina 9

Bibliografie geluidsontwerp in het theater Een selectie uit de beschikbare bronnen

pagina 11

Uitgave: Vereniging voor Podiumtechnologie i.s.m. BV Oorzaak, november 2006 Alle teksten in deze mini-reader zijn geschreven door Jorg Schellekens. Pleidooi voor geluidsontwerper verscheen eerder in Zichtlijnen 105 in een eindredactie van Jos van de Haterd. Geluidsontwerp met surroundsound verscheen eerder in Zichtlijnen 108 in een eindredactie van Jos van de Haterd.

pagina 3


Het profiel van de geluidsontwerper De themadag geluidsontwerp is de meest recente bijdrage aan de discussie over geluidsontwerp in het theater. In het Nederlandse theater is dit nog altijd een discipline die minder vanzelfsprekend lijkt dan die van het ontwerpen van andere theatrale elementen zoals licht, decor of kostuums. Het is de jongste van deze disciplines en tevens is het het minst duidelijk wat dit vak precies inhoudt. Desondanks is geluidsontwerp te beschouwen als een volwaardige ontwerpende discipline. Er zijn zeer grote verschillen te bespeuren tussen wat geluidsontwerpers onderling in de praktijk precies doen, maar er zijn ook vele overeenkomsten. Alle ontwerpers zijn op een inhoudelijke manier met geluid bezig en werken met dramaturgische uitgangspunten hoe technisch en praktisch het traject daarheen soms ook is. Ook tijdens de recente werkweek voor geluidsontwerpers werd dit weer duidelijk: iedereen is in de kern met hetzelfde bezig maar pakt dit op hele andere manieren aan. De onduidelijkheid over de inhoud van het vak lijkt zich te manifesteren op twee specifieke punten: muziek en techniek. Veel geluidsontwerpers componeren zelf, of dit nu vorm krijgt in het zelf schrijven van noten of het verzamelen, knippen, plakken en rangschikken van samples van wat voor geluiden dan ook. Geluidsontwerp is voor veel mensen onterecht synoniem voor het op maat maken van muziek en geluidseffecten, op zo’n manier dat het nauw aansluit bij de andere elementen van een voorstelling. Compositie voor theater kan een belangrijk onderdeel van een geluidsontwerp zijn en is dit ook vaak maar is niet noodzakelijk en is dan ook geen definiërende factor. Aan de andere kant van het spectrum treffen we de techniek, en geluidsontwerpers waarvoor de versterking van geluid zeer belangrijk is terwijl compositie voor hen minder van belang is. Wanneer bijvoorbeeld een geluidsontwerp voor een opera wordt gemaakt dan is de compositie over het algemeen een vast gegeven waar de geluidsontwerper verder geen invloed op heeft. Des te groter is zijn inmenging in hoe deze muziek uiteindelijk klinkt. Het proces om een artistiek verantwoord klankbeeld te bereiken is in dit soort gevallen vaak zeer technisch van aard maar ook hier is hoogstaande techniek niet het einddoel, net zo goed als voor een voornamelijk componerende ontwerper mooie muziek een middel is en geen doel op zich. Onder andere door deze tweeledigheid is de vraag naar het profiel van de geluidsontwerper meer dan gerechtvaardigd. Niet alleen om meer duidelijkheid te scheppen naar andere theatermakers, maar zeer zeker ook voor de geluidsontwerpers zelf. Ook een opleiding voor geluidsontwerpers zal niet tot stand kunnen komen voordat duidelijk is wat de term precies inhoudt. Om met de theatermakers te beginnen: bijna alle freelance geluidsontwerpers zijn het erover eens dat theatermakers zich vaak maar beperkt bewust zijn van de mogelijkheden van geluid. Er staat hier freelance omdat vaste ontwerpers zich vaak verbinden aan juist die theatermakers die geluid wel intensief in willen zetten en om die reden ook een dergelijke samenwerking aangaan. Zelfs theatermakers die wel een van deze freelancers bij een productie betrekken zijn zich maar gedeeltelijk bewust van de kracht van geluid. Laat staan de theatermakers die standaard geen geluidsontwerper bij hun producties betrekken. Het is in ieders belang om dit bewustzijn te vergroten en duidelijk te krijgen welke rol de geluidsontwerper hierin kan of misschien wel moet spelen. De mogelijkheden, beschikbaarheid en betaalbaarheid van moderne audiotechnologie stelt ons in staat om alle

pagina 4


aspecten van geluid te manipuleren. Dit is niet vrijblijvend. Op het moment dat we dit allemaal kunnen is het niet inzetten van deze middelen net zo goed een keuze als het wel inzetten en over die keuze moet worden nagedacht. Op dit punt wil ik hier niet verder op ingaan omdat dit idee uitgebreider wordt besproken en beargumenteerd in het pleidooi voor geluidsontwerper verderop in deze mini-reader. De geluidsontwerpers zelf kennen de mogelijkheden van geluid natuurlijk per definitie wel en hebben in ieder geval vanuit hun eigen beroepspraktijk een idee over wat geluidsontwerp inhoudt. Toch kan het ook voor hen nuttig zijn om in bredere zin na te denken over het profiel van de functie van geluidsontwerper. Het onderzoeken en formuleren van wat men nu precies gemeen heeft kan helpen bij de communicatie, zowel onderling als met anderen. Iedereen heeft er baat bij als theatermakers zich meer bewust worden van wat geluidsontwerpers doen en kunnen maar zolang daar onderling nauwelijks overeenstemming over is kan moeilijk verwacht worden dat de buitenwereld dit wel duidelijk voor ogen heeft. Er is op dit moment nog geen opleiding en literatuur en andere bronnen op het gebied van geluidsontwerp zijn schaars. Iedere geluidsontwerper leert het vak dus in de praktijk en vanuit een eigen meer of minder relevante achtergrond. Hier is niets op tegen maar wie zich verder in de materie wil verdiepen kan er dus zeer veel baat bij hebben om de vele opgedane ervaringen met anderen uit te wisselen, iets wat pas kan wanneer er een basis wordt gevonden om met anderen in gesprek te gaan. Als je ziet wat een relatief kleinschalig initiatief als de werkweek geluidsontwerpen de deelnemers oplevert dan wordt duidelijk hoe een structurele uitwisseling van kennis en ervaring de discipline verder kan helpen. Bij het definiëren van het profiel lijkt het erg voor de hand te liggen om geluidsontwerpers op te delen in verschillende groepen, met name de eerder genoemde componerende ontwerpers en technische ontwerpers. Dan hebben we het nog alleen over theater terwijl een geluidsontwerper voor een film zich grotendeels met nog weer andere dingen bezig houdt. Toch lijkt het me raadzaam om niet op deze verschillen in te zoomen maar juist naar overeenkomsten te zoeken. De duidelijkheid die in het op te stellen profiel wordt gezocht wordt niet vergroot door categorieën en de daar onvermijdelijk bijkomende uitzonderingen. Als we bijvoorbeeld naar het Engelse theater kijken, waarin geluidsontwerp al veel meer een gevestigde discipline is, dan zien we dat een dergelijk onderscheid niet gemaakt wordt. Mensen als Paul Groothuis (te gast tijdens de werkweek) en Steve Brown houden zich met alle aspecten van geluidsontwerp bezig zonder hier verder een punt van te maken. In het al eerder genoemde pleidooi voor de geluidsontwerper en in een vorig jaar afgerond onderzoek heb ik betoogd dat de functie van geluidsontwerper gedefinieerd wordt door een verantwoordelijkheid om over elk geluid in een voorstelling na te denken, over alle aspecten ervan. Niet elk aspect kan en hoeft door de geluidsontwerper gemanipuleerd te worden maar hij is zich bewust van elk geluid en de verhouding van dit geluid tot alle andere hoorbare dingen die hij wel onder controle heeft. Deze definitie zou een mogelijk startpunt kunnen zijn voor een gemeenschappelijk profiel. Maar misschien is dit ook niet het geval en komen we vanmiddag in de discussie uit op een heel andere insteek of ontdekken we alleen maar nog meer verschillen. Het maakt de discussie sowieso de moeite waard om te voeren. Naast het pleidooi voor de geluidsontwerper is aan deze inleiding een verslag van de werkweek geluidsontwerpen van juni jongstleden toegevoegd. Tot slot een bibliografie met een overzicht van de beperkte bronnen op het gebied van geluidsontwerp, plus een beknopte selectie aan andere bronnen die er niet letterlijk over gaan maar aanknopingspunten bieden voor verder onderzoek.

pagina 5


Pleidooi voor de geluidsontwerper Nadenken over elk geluid Van de 'ontwerpende' disciplines in het theater is geluidsontwerp de meest onduidelijke. Van geval tot geval is nog wel aan te wijzen wat de taken en verantwoordelijkheden van de geluidsontwerper zijn. Maar wanneer je producties, ontwerpers en definities met elkaar vergelijkt kom je er niet snel uit wat de kenmerken van het vakgebied precies zijn: hebben we het over componisten, musici, geluidstechnici, gerauschmachers of sound designers zoals we die uit de filmwereld kennen? Misschien mede door die onduidelijkheid lijkt geluidsontwerp in ons land een ondergeschoven kindje. Nederlandse geluidsontwerpers leveren kwalitatief hoogstaand werk af, maar de betrokkenheid van een geluidsontwerper bij een productie is lang niet zo vanzelfsprekend als een licht-, kostuum-, of decorontwerper. Is het dan nodig om bij elke voorstelling een geluidsontwerper te betrekken? Het korte antwoord is: nee. Schrap de kostuums, het decor en het licht en de acteur staat naakt op een donker en leeg toneel. Er is vast een voorstelling te bedenken waarvoor dit een artistiek verantwoord uitgangspunt is, maar meestal zal er toch iets met licht, kostuums en toneelbeeld moeten gebeuren. Hoewel dit lang niet altijd leidt tot samenwerking met een ontwerper zijn theatermakers zich er terdege van bewust dat dit elementen van een voorstelling zijn waarover moet worden nagedacht. De toeschouwer zoekt nu eenmaal achter alles een betekenis. Een leeg toneel gaat net zo goed wat betekenen als een speelvloer die tot op de laatste centimeter is gevuld met een realistisch decor. Voor geluid ligt dit anders. Geluid is er altijd. Theater speelt zich niet in een vacuüm af: er is lucht en die is nogal snel in trilling gebracht. Of dat nu opzettelijk gebeurt door middel van een luidspreker of dat je alleen (bij)geluiden hoort zoals de acteur die over het toneel loopt en die je hoort ademen: in het theater zijn zelfs de stiltes niet echt stil. Toch lijkt het besef dat er altijd geluid is en dat het dus altijd zinvol is om erover na te denken een stuk minder groot dan wanneer het over het toneelbeeld gaat. Er zijn veel minder geluidsontwerpers betrokken bij veel minder producties dan hun collega-vormgevers op visueel gebied. Geen hokjesdenken Hier valt tegenin te brengen dat geluidsontwerp misschien niet altijd zo genoemd wordt, maar dat bij de meeste voorstellingen wel degelijk een componist, muzikanten of geluidstechnici betrokken zijn. Dan is dit meteen het punt om duidelijk te maken dat een geluidsontwerper iets anders is dan een componist of een geluidstechnicus. Het is een zelfstandige discipline, geen relatief nieuwe, semi-modieuze term om een componist van toegepaste muziek mee aan te duiden. Geluid kent een spectrum aan verschijningsvormen waarvan muziek er één is. Weliswaar een heel belangrijke, maar het zou een ontkenning van de mogelijkheden van geluid zijn om het gelijk te schakelen met muziek. Ook een geluidstechnicus is iets anders dan een geluidsontwerper, zoals een belichter iets anders is dan een lichtontwerper. In de praktijk kunnen die functies geheel of gedeeltelijk samenvallen. Een geluidsontwerper kan ook de geluidstechniek verzorgen of ook de muziek componeren. Het is echter niet noodzakelijk een deel van zijn functie. Kijken we naar de praktijk dan lijkt het of we geluidsontwerpers grofweg in twee categorieën kunnen verdelen: een meer technisch geörienteerde groep die zich vooral met de versterking van geluid en met de akoestiek bezighoudt en een meer creatief geïnspireerde groep die gericht is op het maken van muziek, geluidseffecten en andere vormen van geluid. Het is verleidelijk om er verder niet al te moeilijk over te doen en op zijn hoogst voor elk van beide soorten een eigen naam te verzinnen. Toch lijkt me dit weinig zinvol. Indelen in hokjes kan

pagina 6


zijn nut hebben maar op zulke 'harde' regels duiken altijd weer uitzonderingen op. Een onderverdeling heeft zin bij specialisaties. De functie van 'operator' is voortgekomen uit die van belichter, de 'monitormixer' is een geluidstechnicus met extra vaardigheden op een specifiek gebied. Maar geluidsontwerpers onderverdelen zonder dat duidelijk is wat de kern van deze functie precies is, schept weinig duidelijkheid. Mijn opvatting is daarom breed: een geluidsontwerper is verantwoordelijk voor al het geluid in een voorstelling, wie of wat dit geluid ook maakt. In eerste instantie lijkt dit in de richting te wijzen van de geluidsontwerper die we kennen van de musical en muziektheater: de ontwerper bedenkt voor de muziek van het orkest en de zangpartijen een artistiek verantwoord klankbeeld dat hij uitwerkt in een concreet technisch plan. Het is een voor de hand liggend en dankbaar voorbeeld van geluidsontwerp omdat deze theatervormen per definitie rijk zijn aan muziek en het gesproken woord vaak wordt versterkt. Dan is het helder hoe de geluidsontwerper zich verhoudt tot de componist en de technicus: de componist componeert de muziek, de ontwerper ontwerpt een artistiek verantwoord klankbeeld, de technicus voert het ontwerp uit. Maar ik denk niet dat de essentie van geluidsontwerp per genre verschilt. Vergelijk het met licht: een lichtontwerper voor een danceparty gaat heel anders te werk als voor een Tsjechov, maar de kern van hun werk blijft gelijk. Achteloos Toneel heeft een andere verhouding met geluid dan muziektheater. Van oudsher draait toneel om het spelen van een tekst. Zelfs bij modern toneel, waarin meer het regieconcept betekenis geeft aan een voorstelling dan de letterlijke inhoud van het stuk, blijft het gesproken woord de belangrijkste vorm van geluid. Maar net zo goed als muziek biedt dat gesproken woord mogelijkheden om met geluid meer te vertellen dan de inhoud van de tekst alléén. De geluidsontwerper heeft daarvoor allerlei middelen en mogelijkheden. De keuze van microfoons en zendermicrofoons geeft hem controle over de stem, van het simpel verhogen van het volume zodat de muziek onder een stem harder kan, tot het scheppen van extreme intimiteit of afstandelijkheid. Ook luidsprekers bieden een scala aan mogelijkheden. De meeste theaters zijn geluidstechnisch zo ingericht dat wordt voorzien in een mooie, egale dekking van de zaal. Heel nuttig, maar bij de inzet van geluid als theatraal middel wordt nogal eens voorbij gegaan aan wat er nog meer mogelijk is. Zoveel belang als er soms gehecht wordt aan de keuze van precies het juiste geluid of muziekstuk, zo achteloos wordt het afgespeeld over het toevallig voorhanden systeem, met de luidsprekers op plaatsen waar ze nu eenmaal altijd hangen. Terwijl bron en richting in een geluidsontwerp net zulke krachtige instrumenten kunnen zijn als dat stuk van Mozart waar bijna iedereen die ene associatie mee heeft. Geluid dat boven de hoofden van de spelers uit luidsprekers klinkt die op het publiek zijn gericht vertelt iets heel anders dan geluid uit diezelfde luidsprekers als ze in de coulissen staan. Muziek uit een koelkast of uit een abstracte berg oude autospeakers links op de vloer krijgt een andere betekenis dan exact dezelfde muziek uit onzichtbare luidsprekers midden boven de toneelopening, of wanneer die muziek alleen wordt weergegeven via de subwoofer van een surround systeem. Geluid kan klinken als thuis op de stereoset, als een autoradio, een pick-up, als burengerucht of als een schelle mededeling in een lege stationshal.

pagina 7


Verplicht om na te denken Het lijkt allemaal voor de hand te liggen. Elke genoemde mogelijkheid is al eens gebruikt en ongetwijfeld al meerdere keren ook. Waar het om gaat is dit: de essentie van de discipline van geluidsontwerper is dat hij zich verplicht om bij elk geluid in een voorstelling na te denken, over alle aspecten ervan. De klank, het volume, de richting, de inhoudelijke functie van een geluid, de interactie met andere geluiden en de andere elementen binnen een voorstelling, alles kan ingezet worden om iets te vertellen door middel van geluid. Niet alle geluid laat zich controleren en dat is ook niet nodig. Het zal meestal te ver gaan als een geluidsontwerper zich bemoeit met de klank van de onversterkte stem van een acteur, of het geluid dat de schoenen van een acteur maken als hij over de vloer loopt. Maar ook wanneer een geluid als een gegeven wordt aangenomen blijft het een keuze hoe de ontwerper hierop reageert. Welk geluid hij er tegenover zet, of juist niet. Of om het nog breder te maken: eigenlijk dient hij zich van elk element van een voorstelling af te vragen hoe dit zich verhoudt tot geluid. Zodat hij erop kan reageren door het te ondersteunen, er iets aan toe te voegen, er tegenin te gaan, of het te negeren. Dat proces kan resulteren in honderden samples uit tientallen luidsprekers of in één nummer van drie minuten uit een wekkerradio in een drama van drie uur. Voor wie ze wil pakken liggen er oneindig veel mogelijkheden.

pagina 8


Geluidsontwerp met surroundsound Half juni vond de werkweek ‘Geluidsontwerp met surroundsound in het theater’ plaats, georganiseerd door Cees Wagenaar en diens BV Oorzaak in samenwerking met de VPT. Het doel: met een klein gezelschap van geluidsontwerpers een week lang intensief aan de slag gaan met de theorie en praktijk van geluidsontwerp. Surroundsound was daarbij als onderwerp gekozen maar de opzet van de week was breder dan het uitdiepen van dit thema. De werkweek was ook een ontmoeting tussen ontwerpers en een eerste aanzet tot een nieuw op te zetten opleiding voor geluidsontwerpers. De vierdaagse werkweek, gehouden in de Speeldoos in Baarn, was ingedeeld in een theoretisch en een praktisch gedeelte. De eerste twee dagen waren er lezingen, daarna werd een eigen geluidsontwerp bedacht en uitgewerkt. De achtergrond en beroepspraktijk van de deelnemers bleek ondanks de kleine groep behoorlijk uiteen te lopen. Het leverde een interessante ontmoeting op en in de loop van de week ook veel verschillende inzichten. Geluidsontwerp kwam tijdens de kennismaking naar voren als een jonge discipline die in Nederland nog niet volledig gevestigd is en op uiteenlopende manier wordt ingevuld. De eerste gastspreker was de van oorsprong Nederlandse Paul Groothuis, die in Engeland als succesvol geluidsontwerper werkzaam is. Hij gaf een interessant inkijkje in zijn werk als ontwerper voor met name musical en toneel. In zijn verhaal viel op hoeveel tijd en moeite hij erin steekt om tot de juiste randvoorwaarden voor een ontwerp te komen, zowel op technisch gebied als in de omgang met regisseurs en acteurs. Stan Tempelaars, voormalig docent aan onder andere het Koninklijk Conservatorium in Den Haag, nam een van de meest theoretische presentaties van de werkweek voor zijn rekening met een lezing over psycho-akoestiek, de wetenschap die zich bezig houdt met de manier waarop wij geluid waarnemen. Met name het horen van richting, de belangrijkste factor bij het het fenomeen surroundsound, kwam aan bod. Geïllustreerd door een reeks bekende en minder bekende voorbeelden loodste hij de deelnemers door de eigenschappen en eigenaardigheden van het menselijk gehoor. Lagon van de Lagemaat gaf tekst en uitleg over het geluidsontwerp van de Toneelschuur in Haarlem. De Toneelschuur beschikt over een vast surroundsound systeem dat door de eigen medewerkers is ontwikkeld. De ervaringen met dit systeem voor reisvoorstellingen en de eigen producties kwamen aan bod. De Toneelschuur lijkt er goed in geslaagd om een flexibel systeem op te zetten dat breed en creatief kan worden ingezet wanneer daar behoefte aan is, maar dat ook simpel genoeg is om een reisvoorstelling van dienst te zijn met een geluidsontwerp dat niet is gemaakt voor een dergelijk systeem. Wat duidelijk naar voren kwam was dat surroundsound ook in live toepassingen een meerwaarde kan hebben boven een standaard stereo opstelling. Ondergetekende mocht een deel van de dinsdagavond gebruiken om in te gaan op de dramaturgische aspecten van het ontwerpen van geluid voor theater. Dit naar aanleiding van een afstudeeronderzoek naar dit onderwerp waarin werd geprobeerd om inhoud en de functie van geluidsontwerp vanuit de theatertheorie te beschrijven.

pagina 9


Cees Wagenaar gaf uitleg over onder andere het geluidsontwerp dat hij samen met Rob Ackett maakte voor een opera in Ahoy. Met een combinatie van luidsprekers met een zeer specifieke openingshoek en op maat gemaakte delaymatrix werd een natuurlijk geluidsbeeld bereikt in een akoestisch lastige betonnen sporthal. Dat de werkweek erg breed van opzet was bleek eens te meer door de gastlezing van Jan Verhaar, een organisatiedeskundige die zich heeft gespecialiseerd in creatieve processen. Er ontstond een levendige discussie rondom de vraag hoe een vaak chaotisch artistiek proces als het maken een theatervoorstelling te vatten is in een structuur die houvast en overzicht biedt. Het gaf ook te denken over de eigen positie als geluidsontwerper in een productieproces. De overgang van het theoretische naar het praktische gedeelte van de werkweek werd gemaakt met een erg interessante presentatie van geluidsontwerper Bart Jilesen die na een kort voorbeeld van zijn werk voor een speelfilm direct zelf met de deelnemers aan de slag wilde. Geluiden werden opgenomen en vervolgens zo natuurgetrouw mogelijk weergegeven met behoud van richting, klank en volume. In dit onderdeel kwam ook weer naar voren hoe belangrijk de wisselwerking tussen beeld en geluid is bij het horen van richting. Voor de praktische component van de werkweek werd door de deelnemers solo of in een tweetal gewerkt aan een eigen geluidsontwerp voor de aanwezige surroundsound opstelling. De aanwezigheid van een aanzienlijke hoeveelheid apparatuur en een ervaren operator zorgden ervoor dat er ondanks het korte tijdsbestek veel gerealiseerd kon worden. Er was een volledig vrije opdracht wat een reeks zeer uiteenlopende miniatuurtjes opleverde die op zijn minst duidelijk maken dat surroundsound meer kan zijn dan een gimmick. De presentatie van de ontwerpen en de werkweek zelf smaakten vooral naar meer, geheel in de geest van de opzet van deze week. Dat er meer gaat komen staat vast. De toekomstplannen zijn volgens Cees Wagenaar de volgende: - Presentatie van de resultaten van de werkweek door middel van een korte film en een verslag op de Themadag Geluid van de VPT, najaar 2006. - Een internet forum voor geluidsontwerpers, beheerd door de VPT. - Het organiseren van informele bijeenkomsten met de mensen die betrokken waren bij de werkweek om praktijkervaringen met elkaar te delen. - Het organiseren van een werkweek voor praktiserende geluidsontwerpers met als doel de inhoud van het vak met elkaar verder uit te diepen. - Het organiseren van een werkweek waarbij met andere ontwerpdisciplines samengewerkt gaat worden om nieuwe vormen en samenwerkingsverbanden verder uit te diepen. - Het opzetten van een specialisatie opleiding geluidsontwerp. De werkweek werd mogelijk gemaakt door het Scholingsfonds Kunst en Cultuur, de Van den Ende Foundation, de Vereniging voor Podiumtechnologie, BV Oorzaak, Focus Showequipment BV, Hengeveld AV en Theater De Speeldoos te Baarn.

pagina 10


Bibliografie geluidsontwerp in het theater •

Arnoldi, Frank, Adriaan van der Horst (1948) Tooneelgeheimen. Zaandijk: Het Toneelfonds J. Heijnis Tsz.

Een historisch interessante bron die een beeld geeft van de stand van zaken op het gebied van theatergeluid een kleine zestig jaar geleden. Met zeer tot de verbeelding sprekende uitleg over de creatie van een reeks mechanische geluidseffecten. •

Bots, Pieter (1999) Van Ingenieur naar Programmeur (2): De Versterkte Acteur. in: Theatermaker, maart 1999. Pagina 22-25.

Een artikel uit 1999 over het toenemende gebruik van zendermicrofoons in “gewone” toneelvoorstellingen, en de verschillende functies die deze technologie is gaan vervullen. •

Breejen, Maartje den (1999) De Stem als Stofvezel. in: Theatermaker, maart 1999. Pagina 26-27.

Een interview met actrice Betty Schuurman over haar ervaringen met het spelen met zendermicrofoons. •

Burris-Meyer, Harold, Lewis S. Goodfriend, Vincent Mallory (1959) Sound in the Theatre. New York: Theatre Arts Books

Een boek over theatergeluid, dat met name vanuit een historisch oogpunt interessant is. Letterlijk gaat het in dit boek nergens over geluidsontwerp maar interessant genoeg richten de auteurs zich niet alleen op de techniek maar ook op de inhoudelijke functies van muziek en geluid. •

Dijksterhuis, Edo (1999) De Resonans van de Schedel. in: Theatermaker, maart 1999. Pagina 28-29.

Een interview met geluidstechnicus Sydney van der Geest (ro theater) en geluidsontwerper Will-Jan Pielage over de technische aspecten van het gebruik van zendermicrofoons. •

Fischer-Lichte, Erika (1983) Semiotik des Theaters. Tübingen: Gunter Narr Verlag

Een theaterwetenschappelijk werk van semioticus Erika Fischer-Lichte waarin ze onder meer in gaat op de rol die geluid en muziek in het theater vervullen als middelen om betekenis mee over te brengen. •

Freriks, Kester (2005) Met de Madonnatjes aan. in: NRC Handelsblad, Cultureel Supplement, 22 juli 2005.

Artikel over het gebruik van zendermicrofoons en de versterking van de menselijke stem in het theater. Aan bod komen onder andere de voorstelling A Clockwork Orange en recente producties van het ro theater.

pagina 11


•

Havens, Henk, Chiel Kattenbelt, Eric de Ruijter, Kees Vuyk (2006) Theater & Technologie. Maastricht / Amsterdam: Toneelacademie Maastricht / Theater Instituut Nederland

Een bundel over verschillende aspecten van de relatie tussen theater en technologie, voortgekomen uit een onderzoek naar de actuele theatraliteit van de podiumkunsten. Twee hoofdstukken gaan specifiek over geluid: een beschrijving van de ontwikkeling van geluidsontwerp als vormgevende discipline in het theater en een verhandeling over de veranderende dramaturgische rol van de microfoon en de menselijke stem in het theater. •

Jagt, Marijn van der (1999) Op reis in je eigen hoofd Geluid speelt steeds belangrijker rol in theater. in: de Volkskrant, Kunst & Cultuur, 2 september 1999. Pagina 26.

Artikel over de steeds belangrijker wordende rol van geluid in het Nederlandse theater. Aan bod komen recente voorstellingen van Dood Paard, Cilia Erens en Ivo van Hove. •

Kahn, Douglas (1999) Noise Water Meat: A History of Sound in the Arts. Cambridge: The MIT Press

Een theoretisch, filosofisch werk over de geschiedenis van geluid in de kunst in de twintigste eeuw. De auteur behandelt ‘auditieve activiteiten’ in de breedste zin van het woord, ver voorbij een definitie van geluid als een hoorbaar fenomeen. Het biedt een interessante kijk op fenomenen als ‘noise’ en de discussie over wat muziek en geluid precies inhouden. •

Kaye, Deena, James LeBrecht (1999) Sound and Music for the Theatre. The Art and Technique of Design. Boston: Focal Press

Een zeer praktisch boek over geluidsontwerp en alle aspecten van het beroep van geluidsontwerper, van techniek tot artistieke invulling. De auteurs zijn Amerikaanse geluidsontwerpers en omdat het werk zo sterk op de praktijk is gericht worden hier en daar grote verschillen met de Nederlandse situatie duidelijk. Desondanks is het ook vanuit Nederlands oogpunt interessant, mede omdat het een van de weinige concrete handboeken voor geluidsontwerpers is. Aan de tweede editie is de transcriptie van een boeiend gesprek met een reeks andere Amerikaanse ontwerpers toegevoegd. •

Kerkhoven, Marianne van (1994) Acteren en Muziek spelen. in: Theaterschrift, nummer 7. Pagina 238-257.

Een interview met Paul Koek over zijn werk en zijn visie op muziektheater. •

Leonard, John A. (2001) Theatre Sound. Londen: A&C Black

Een praktisch handboek over de toepassing van geluid in het theater. Vergelijkbaar met het werk van Kaye & LeBrecht, maar algemener van aard. De auteur is een Brit die onder andere op Broadway en West End heeft gewerkt. Een groot deel van de tekst is technisch van aard maar wel erg specifiek op theater gericht. In hoofdstukken over het productieproces en geluidseffecten komt ook de inhoudelijke kant van geluidsontwerp aan bod.

pagina 12


•

Ruijter, Eric de (redactie) (2005) De Vormgeving van Theater. Einhoven: [Z]oo producties

Een bundeling van artikelen over de verschillende ontwerpende disciplines in het theater. Er zijn vier artikelen over geluidsontwerp in opgenomen. Drie ervan gaan over de beroepspraktijk van geluidsontwerpers Piet Nieuwint, Cees Wagenaar en Paul Koek. Het vierde behandelt nieuwe technologie op het gebied van galm en delay. •

Schellekens, Jorg (2005) Geluidsontwerp in het theater. Utrecht: doctoraalscriptie Theaterwetenschap, Universiteit Utrecht

Een scriptie die verslag doet van een inventariserend onderzoek naar geluidsontwerp in het Nederlandse theater. Inclusief transcripties van uitgebreide gesprekken met geluidsontwerpers Wim Conradi, Ivar van Urk en Ton van der Meer. •

Whitmore, Jon (1994) Directing Postmodern Theater. Shaping Signification in Performance. Ann Arbor: The University of Michigan Press

Een semiotisch werk dat uitgaat van een stelsel van twintig tekensystemen die een regisseur ter beschikking staan om mee te communiceren. In het gedeelte over auditieve systemen wordt ingegaan op de functie en mogelijkheden van geluid en muziek. •

diverse auteurs Zichtlijnen. Vereniging voor Podiumtechnologie

In Zichtlijnen, tijdschrift voor theatertechniek en theatermanagement, verschijnen al jaren artikelen over geluidsontwerp, vandaar dat het blad hier als één algemene bron wordt opgenomen. Zichtlijnen heeft een website (www.zichtlijnen.nl) met daarop een uitgebreid archief en sinds kort ook een aparte pagina voor de artikelen over geluidsontwerp.

pagina 13

VPT Themadag Geluidsontwerp: Het profiel van de geluidsontwerper. mini-reader

Recommend Documents