Monumenten van Herrezen Nederland
Monumenten van Herrezen Nederland
Het doet me heel veel plezier om dit fraaie boek over onze architectuur uit de periode 1940-1958 met een voorwoord te mogen openen. Ik voel me persoonlijk sterk betrokken bij dit onderwerp, want als een exponent van de late babyboomgeneratie ben ik in 1957 geboren tijdens de wederopbouw in een typisch naoorlogse wijk, een arbeiderswijk in Den Haag Zuidwest. Ik ben daar met mijn twee zonen nog eens teruggeweest. “Kijk, in zo’n portiekwoning woonde papa vroeger.” Een vierkamerwoning hadden we toen, en sommige gezinnen woonden daarin met wel tien mensen. En ik vertelde dat we als het regende met al die kinderen in het portiek zaten. “Gezellig!”, vonden mijn kinderen. Ik had meer iets verwacht van “Goh, dat je zo kunt wonen!”. “Maar we hadden geen tuin”, probeerde ik nog, “dus ’s avonds gingen we voetballen in de binnentuin tussen de flats.” “Ook gezellig”, vonden ze. Ze hebben gelijk. Ik had een heel gelukkige jeugd in een tijd waarin het geloof in de toekomst groot was. Een tijd van de handen uit de mouwen steken, samen aanpakken. Toen was geluk heel gewoon.
De schaarste na de oorlog leidde tot typisch materiaalgebruik en bijzondere stedenbouwkundige keuzes. Dat leverde ‘buitengewoon gewone’ architectuur op die sober en eenvoudig moest zijn. Tegelijkertijd kenmerkt het wederopbouw-erfgoed zich door een innovatief karakter: er kwamen volledig nieuwe gebouwtypes van de grond, met gebruik van nieuwe constructies en nieuwe materialen. Ook hoogbouw raakte volledig geaccepteerd.
vo o r wo o rd
03
vo o r wo o rd
05
Nu hebben we een lijst met mijlpalen en toonbeelden uit de periode 1940 tot en met 1958, vooral bedoeld
Monumenten van Herrezen Nederland
als een aanzet voor bescherming en integratie van waardevol erfgoed van een vorige generatie, uit een
toelichting bij de voordracht van circa 100 topmonumenten uit de periode 1940-1958
bijzondere tijd van schaarste, maar ook van optimisme. In korte tijd werd het wonder van de wederopbouw verricht. Uit de puinhopen van de Tweede Wereldoorlog Laten we zorgvuldig omgaan met ons verleden. Het is onze verantwoordelijkheid dat onze recente
wist Nederland te herrijzen door hard werken, inventief ontwerpen en een sterke centrale sturing. Bij het
geschiedenis ook voor de volgende generaties blijft leven.
herstel van de immense oorlogsschade is ook de kans gegrepen om vernieuwingen door te voeren in de architectuur, stedenbouw en landinrichting. Ondanks materiaalschaarste en woningnood werd met veel
Dr. Ronald H.A. Plasterk
élan gebouwd aan een nieuwe toekomst die welvaart en geborgenheid beloofde. De invoering van de AOW
Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
vormde het begin van de verzorgingsstaat. Mede dankzij de Marshallhulp konden economie en productie zich herstellen en uitbreiden, wat vervolgens zou leiden tot de opkomst van de consumptiemaatschappij. Het vertrouwen in industrie, techniek en wetenschap was groot. Nieuwe bouwopgaven vloeiden hieruit voort. Nieuwe materialen en constructiemethoden als betonnen schaaldaken maakten grote overspanningen en snelle uitvoering mogelijk. Goede vormgeving was belangrijk, of die nu traditioneel was of modern of ertussenin: van stoel tot stad, van keuken tot kantoor – alles werd tot in detail ontworpen en geordend. Architecten nodigden kunstenaars uit om de gebouwen op passende wijze ‘aan te kleden’, de overheid gaf hiervoor bescheiden subsidies. Samenwerking was het parool, al was de praktijk soms anders.
Nu, een halve eeuw later, is de stralende toekomst van toen verleden tijd geworden. De vroeg-naoorlogse bouwwerken zijn economisch afgeschreven, technisch en fysiek verouderd en aan modernisering toe. In het verlengde van de radicale vernieuwingsgedachte wordt (te) vaak besloten tot sloop en vervangende nieuwbouw, hoewel aanpassing en hergebruik meestal heel goed mogelijk zijn. Door gebrek aan kennis en waardering dreigt waardevol erfgoed van de wederopbouw als het ware onder onze ogen te verdwijnen
inleidin g
04
inleidin g
07
of onherstelbaar te worden verminkt. Toch zijn in en na de oorlog werken gebouwd die vanwege hun
gebouwen alweer afgebroken, zoals het Julianaziekenhuis te Terneuzen, de St. Josephkerk te Vaals, het
bijzondere architectuur of (cultuur)historische betekenis zonder meer behoud verdienen in de 21ste eeuw.
stadhuis te Den Haag, de Enkalonfabriek te Emmen en de werken voor de mijnbouw. Zo bezien behoeft dit
De monumentenzorg is ervoor om de noodzakelijke veranderingen bij behoud en vernieuwing in goede
selectievoorstel van topmonumenten ook wel enige relativering.
banen te leiden. Dat kan op verschillende manieren en via verschillende instrumenten, waaronder wettelijke bescherming op grond van de Monumentenwet 1988. Om daarvoor in aanmerking te komen moeten de
Juist een der belangrijkste aspecten van de wederopbouw – de bestrijding van de woningnood – geeft
monumenten ten minste vijftig jaar oud zijn en van algemeen belang zijn wegens hun schoonheid, cultuur
aanleiding om te zoeken naar andere vormen van erfgoedzorg, naast de aanwijzing van enkele bijzondere
historische waarde of betekenis voor de wetenschap. Daarom en gelet op de consulteringstermijn van
complexen. Tussen 1945 en 1965 werden ruim 1 miljoen miljoen woningen gebouwd, vaak door middel van
gerechtigden en adviesaanvragen, fungeert het jaar 1958 in de Tijdelijke beleidsregel aanwijzing
prefabricage en standaardisatie. De waarde van dit erfgoed ligt niet zozeer in de architectuur van de indi-
beschermde monumenten 2007 als einddatum, hoewel de wederopbouw in cultuur- en architectuur-
viduele woningen, maar in de stedenbouwkundige structuren en de ruimtelijke compositie van de bouw-
historisch opzicht tot ver in de jaren ’60 doorliep. Het is aan de gemeenten en de provincies om zorg te
blokken. Daarin namen markant gesitueerde kerken, scholen en andere wijkvoorzieningen een belangrijke
dragen voor de nu nog ‘minderjarige’ monumenten.
plaats in. Om recht te doen aan de karakteristieke kwaliteiten van bijvoorbeeld de ruime groenaanleg en
Sinds 2001 is de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, de voorloper van de Rijksdienst voor Archeologie,
de algehele compositie van een wijk zijn andere maatregelen dan individuele bescherming wenselijk.
Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) actief bezig met het erfgoed uit de wederopbouwperiode.
Dat geldt eveneens voor de wederopgebouwde kernen en de kenmerkende cultuurlandschappen van
Er is in de afgelopen jaren onder andere inventariserend en waarderend onderzoek gedaan naar diverse
ruilverkavelingen en het Nieuwe Land van de Noordoostpolder met zijn nieuwe dorpen. Hiervoor kunnen
categorieën gebouwen.
planologische instrumenten en gebiedsgerichte monumentenzorg waarborgen bieden voor een zorg-
De voordracht van een honderdtal topmonumenten uit de periode 1940 tot en met 1958 is een vervolg
vuldige omgang met de aanwezige ruimtelijk - en cultuurhistorische waarden.
op de Tijdelijke beleidsregel aanwijzing beschermde monumenten 2007 die per 1 juli 2007 in werking is getreden. De selectie is grondig voorbereid door de RACM die hierbij een panel van externe deskundigen
De wederopbouw was veelvormig en complex, maar is slechts ten dele gedocumenteerd. De selectieopgave
heeft betrokken. Maar onbedoeld heeft toeval ook een rol gespeeld bij de samenstelling van deze groep
is verre van eenvoudig, alleen al door de enorme omvang van het vroeg-naoorlogse bouwbestand en de
topmonumenten. Zo zijn diverse belangrijke monumenten uit deze periode al in een eerder stadium
grote dynamiek in de latere omgang en waardering. De vakliteratuur en de actuele situatie laten soms heel
beschermd (bij voorbeeld de Diogenesbunker te Arnhem, de Kunstbunker te Paaslo, de Maastunnel te
verschillende beelden zien. Het is de kunst om de ontwerpkwaliteiten en het cultuurhistorische belang
Rotterdam, de caissons te Ouwerkerk en Villa Schöne te Blaricum). Of zijn andere belangwekkende
tijdig te onderkennen en in te zetten bij de actuele planvorming. De gebouwen hebben vaak een speciale
inleidin g
06
inleidin g
09
ontstaansgeschiedenis en een onverwachte rijkdom aan details. De foto’s van de geselecteerde monumenten
Met name in Rotterdam is een hoge concentratie topmonumenten aanwezig. In deze zwaar getroffen stad
illustreren dat. Zij zijn gerangschikt naar de tien toonaangevende thema’s:
was al vroeg tot algehele onteigening besloten, werd effectief samengewerkt en waren internationaal bekende ontwerpers actief. Elders kwam het wederopbouwproces pas na 1958 goed van de grond, vooral
Onderdak:
de bestrijding van de woningnood en de ontwikkeling van nieuwe woonvormen.
in Zeeland en omstreken, waar in 1953 de grote Watersnood nieuwe verwoestingen had aangericht. Evenzo
Verzorgingsstaat : de groei van overheidsbemoeienis en collectieve zorgvoorzieningen.
laat het zich uit de wederopbouw- en verzuilingsgeschiedenis verklaren dat in deze voordracht relatief veel
Economie:
het herstel van de handel en de opkomst van de consumptiemaatschappij.
kerken zijn opgenomen. Deze werden destijds met voorrang gebouwd om het culturele en sociale leven
Productie:
het herstel en de uitbreiding van de industriële productie en de landbouw.
weer te herstellen en de geestelijke veerkracht te tonen.
Techniek:
het herstel en de groei van technische en wetenschappelijke voorzieningen.
Verkeer:
het herstel en de uitbouw van de infrastructuur en de facilitering van mobiliteit.
Tegelijk met alle nieuwbouw werd de oorlogsschade van de grote monumenten hersteld. Monumentenzorg,
Verzuiling:
(de terugkeer van) de maatschappelijke verdeling naar levensbeschouwing.
stadsherstel en stadsuitbreiding bepaalden samen het proces van herstel en vernieuwing na de Bevrijding.
Vorming:
de stimulering van onderwijs, onderzoek en ontplooiing.
Dat proces is met grote snelheid voortgegaan – zozeer dat vele bouwwerken niet eens meer de leeftijd
Vrije tijd:
de verruiming van vrije tijd en cultuurspreiding voor alle bevolkingslagen.
van vijftig jaar halen. De dynamiek van nu is gebaat bij herbezinning op de ideeën en het vakmanschap
Herdenking:
de opkomst van de publieke herinneringscultuur.
waarmee de wederopbouw gestalte heeft gekregen. Uit deze selectie blijkt dat het motto van het eerste naoorlogse kabinet Herstel en Vernieuwing actueel blijft voor de monumenten van Herrezen Nederland.
Bij de nu geselecteerde topmonumenten gaat het vooral om de excellente werken: evidente mijlpalen in de ontwikkeling van de architectuur, stedenbouw, landinrichting, bouwtechniek of ruimtegebonden kunst of essentiële toonbeelden van de belangrijkste cultuurhistorische of sociaalhistorische ontwikkelingen van de periode 1940-1958 in Nederland. Hiervoor is een getrapt waarderingssysteem toegepast op basis van een thematische benadering en inhoudelijke weging van kwaliteiten. Bij de selectie is ernaar gestreefd om recht te doen aan verschillende architectuurstromingen en aan de bijzonderheden van de diverse regio’s. Door de historische ontwikkelingen van destijds, de inzet van prominente architecten en de bijzondere bouwopgaven is het echter onvermijdelijk dat het merendeel van de monumenten in de Randstad is te vinden.
inleidin g
08
inleidin g
Aerdenhout Villa Looyen - B. Bijvoet, G.H.M.Holt, 1948 Amsterdam Frankendaal/ Jeruzalem - C. van Eesteren, B. Merkelbach, P. Elling, A.E. van Eyck, M. Ruys, 1957 Amsterdam Westereindflat - J. Rietveld, 1957 Amsterdam Warnersblokken (J. Worpstraat, D. Schäferstraat) - F.A. Warners, J. Ongenae, 1957 Bergeijk Huis Visser G.Th. Rietveld, 1956 Den Haag Bunkerhuis met tuin - R. Romke de Vries, 1951 Den Haag Segbroeklaanflat(s) - P. Zanstra, 1957 Gorinchem Kremlin (St. Jorisplein e.o.) - A. Evers, G.J.M. Sarlemijn, 1956 Groningen Wielewaalflat - F. Klein, 1957 Maastricht Gemeenteflat - F.C.J. Dingemans, 1950 Rotterdam Huis Ypenhof J.H. van den Broek, 1952 Rotterdam Lijnbaanhoven - H.A. Maaskant, H.D. Bakker, A. Krijgsman, 1949-1953 Rotterdam Zuidpleinflat - W. van Tijen, H.A. Maaskant, 1949 Velp Huis Slegers - G.Th. Rietveld, 1954 Zandvoort Gasthuishofje B.J.J.M. Stevens, 1949
onderdak
10
o n d erd ak
13
Aerdenhout Villa Looyen B. Bijvoet, G.H.M.Holt 1948
Amsterdam Frankendaal/Jeruzalem C. van Eesteren, B. Merkelbach, P. Elling, A.E. van Eyck, M. Ruys 1957
o n d erd ak
12
o n d erd ak
15
Amsterdam Warnersblokken (J. Worpstraat, D. Schäferstraat) F.A. Warners, J. Ongenae 1957
Amsterdam Westereindflat J. Rietveld 1957
o n d erd ak
14
o n d erd ak
17
Den Haag Bunkerhuis met tuin R. Romke de Vries 1951
Bergeijk Huis Visser G.Th. Rietveld 1956
o n d erd ak
16
o n d erd ak
19
Den Haag Segbroeklaanflat(s)
Gorinchem Kremlin (St. Jorisplein e.o.)
P. Zanstra 1957
A. Evers, G.J.M. Sarlemijn 1956
o n d erd ak
18
o n d erd ak
21
Groningen Wielewaalflat F. Klein 1957
Maastricht Gemeenteflat F.C.J. Dingemans 1950
o n d erd ak
20
o n d erd ak
23 Rotterdam Huis Ypenhof J.H. van den Broek 1952
Rotterdam Lijnbaanhoven H.A. Maaskant, H.D. Bakker, A. Krijgsman 1949-1953
o n d erd ak
22
o n d erd ak
25
Rotterdam Zuidpleinflat W. van Tijen, H.A. Maaskant 1949
Velp Huis Slegers G.Th. Rietveld 1954
o n d erd ak
24
o n d erd ak
Amsterdam Belastingkantoor (nu Kohnstammhuis) - G. Friedhoff, 1958 Arnhem Provinciehuis - J.J.M. Vegter, H. Brouwer, T.T. Deurvorst, 1955 Breda Sanatorium De Klokkenberg - C.H. de Bever, C.M. van Moorsel, 1953 Den Haag Stationspostkantoor - G.C. Bremer, 1949 Deventer St. Jozefziekenhuis - J.A. van der Laan, J.B. Hermans, Th.M. van der Eerden, 1957 Maastricht Bejaardenflat Aldenhof - J.H.A. Huysmans, 1957 Rhenen Brandweerkazerne (nu Museum Rondeel) - J.J.M. Vegter, 1943 Tilburg Bejaardenhof Jozefzorg - J. Bedaux, 1952
Zandvoort Gasthuishofje B.J.J.M. Stevens 1949
verzorgingsstaat
26
ver zor gin g s s ta a t
29
Amsterdam Belastingkantoor (nu Kohnstammhuis) G. Friedhoff 1958
Arnhem Provinciehuis J.J.M. Vegter, H. Brouwer, T.T. Deurvorst 1955
ver zo r gin g s s ta a t
28
ver zor gin g s s ta a t
31
Breda Sanatorium De Klokkenberg C.H. de Bever, C.M. van Moorsel 1953
Den Haag Stationspostkantoor G.C. Bremer 1949
ver zo r gin g s s ta a t
30
ver zor gin g s s ta a t
33
Maastricht Bejaardenflat Aldenhof J.H.A. Huysmans 1957
Deventer St. Jozefziekenhuis J.A. van der Laan, J.B. Hermans, Th.M. van der Eerden 1957
ver zo r gin g s s ta a t
32
ver zor gin g s s ta a t
35
Rhenen Brandweerkazerne (nu Museum Rondeel) J.J.M. Vegter 1943 Tilburg Bejaardenhof Jozefzorg J. Bedaux 1952
ver zo r gin g s s ta a t
34
ver zor gin g s s ta a t
Amstelveen Kantoor Van Leer’s Vatenfabriek - M. Breuer, 1958 Arnhem Hoofdkantoor AKU (nu De Grote Genk) - H.T. Zwiers, 1957 Den Haag Hoofdproductschap voor Akkerbouwproducten - J.W.E. Buijs, J.B. Lürsen, W. Verschoor, 1955 Den Haag KLM (nu Ministerie V&W) - D. Roosenburg, P. Verhave, 1949 Den Haag EN-NEN (nu Joegoslavië Tribunaal) - A.J. van der Steur, 1953 Rotterdam Industriegebouw Goudsesingel - W. van Tijen, H.A. Maaskant, 1951 Rotterdam Citrusveiling - H.A. Maaskant, 1955 Rotterdam Huf - Architectenbureau Van den Broek en Bakema, 1957 Rotterdam Bijenkorf, met sculptuur - M. Breuer, A. Elzas, N. Gabo, 1957 Rotterdam Groothandelsgebouw - W. van Tijen, H.A. Maaskant, 1953 Rotterdam Incassobank (nu Kamer van Koophandel) - E.H.A. en H.M. Kraaijvanger, 1950 Rotterdam Nederlandsche Handelmaatschappij (nu kantoorgebouw gemeente Rotterdam) - C. Elffers, 1950 Rotterdam Twentsche Bank (nu kantoorgebouw) - A.J. van der Steur, W.A.C. Herman de Groot, B. Hooykaas, B. van Veen, 1950 Rotterdam Rotterdamse bank (nu ABN AMRO) - H.F. Mertens, 1949
economie
36
e c o n o mie
39
Arnhem Hoofdkantoor AKU (nu De Grote Genk) H.T. Zwiers 1957
Amstelveen Kantoor Van Leer’s Vatenfabriek M. Breuer 1958
e c o n o mie
38
e c o n o mie
41
Den Haag Hoofdproductschap voor Akkerbouwproducten J.W.E. Buijs, J.B. Lürsen, W. Verschoor 1955
e c o n o mie
40
e c o n o mie
43
Den Haag EN-NEN (nu Joegoslavië Tribunaal) A.J. van der Steur 1953
Den Haag KLM (nu Ministerie V&W) D. Roosenburg, P. Verhave 1949
e c o n o mie
42
e c o n o mie
45
Rotterdam Citrusveiling H.A. Maaskant 1955
Rotterdam Industriegebouw Goudsesingel W. van Tijen, H.A. Maaskant 1951
e c o n o mie
44
e c o n o mie
Rotterdam Bijenkorf, met sculptuur M. Breuer, A. Elzas, N. Gabo 1957
Rotterdam Huf Architectenbureau Van den Broek en Bakema 1957
47
e c o n o mie
46
e c o n o mie
49
Rotterdam Groothandelsgebouw W. van Tijen, H.A. Maaskant 1953
Rotterdam Incassobank (nu Kamer van Koophandel) E.H.A. en H.M. Kraaijvanger 1950
e c o n o mie
48
e c o n o mie
51
Rotterdam Nederlandsche Handelmaatschappij (nu kantoorgebouw gemeente Rotterdam) C. Elffers 1950
Rotterdam Twentsche Bank (nu kantoorgebouw) A.J. van der Steur, W.A.C. Herman de Groot, B. Hooykaas, B. van Veen 1950
e c o n o mie
50
e c o n o mie
Bennekom Instituut Rassenonderzoek - G. Friedhoff, M. Bolten, 1954 Rotterdam Rotterdamse bank (nu ABN AMRO) H.F. Mertens 1949
Bergeijk De Ploeg - G.Th. Rietveld, 1958 IJmuiden Hoofdkantoor Hoogovens W.M. Dudok, 1951 Rotterdam Bouwcentrum - J.W.C. Boks, 1949 Rotterdam Latenstein - J.J.M. Vegter, 1952 Rotterdam Het Vrije Volk (nu Slaakhuys) J.J.M. Vegter, 1955 Sneek Tonnemafabriek - J.A. Boer, 1954 Termunten Modelboerderij Johannes Kerkhovenpolder - N.J. Kruizinga, M. Ruys, 1952 Zevenaar Turmac - W.S. van de Erve, M. Zwaagstra, 1952
productie
52
pro du c tie
55
Bennekom Instituut Rassenonderzoek G. Friedhoff, M. Bolten 1954
Bergeijk De Ploeg G.Th. Rietveld 1958
pro du c tie
54
pro du c tie
57
Rotterdam Bouwcentrum IJmuiden Hoofdkantoor Hoogovens W.M. Dudok 1951
J.W.C. Boks 1949
pro du c tie
56
pro du c tie
59
Rotterdam Latenstein J.J.M. Vegter 1952
Rotterdam Het Vrije Volk (nu Slaakhuys) J.J.M. Vegter 1955
pro du c tie
58
pro du c tie
61
Sneek Tonnemafabriek J.A. Boer 1954
Termunten Modelboerderij Johannes Kerkhovenpolder N.J. Kruizinga, M. Ruys 1952
pro du c tie
60
pro du c tie
Den Haag Transformatorhuis - J.M. Luthmann, 1942 Dokkum Watertoren - J.J.M. Vegter, 1957 Dwingeloo Radiotelescoop - C.A. Muller (astronoom), 1956 Harderhaven Lovinkgemaal - D. Roosenburg, P. Verhave, P.A. Hofman, 1957 Katwijk Gemaal Katwijk - B. Buurman, M.P. Schutte, 1954 Leidschendam vm. Neherlaboratorium S.J. van Embden, 1955 Ouddorp Vuurtoren - G. Friedhoff, 1950 Zevenaar Turmac W.S. van de Erve, M. Zwaagstra 1952
Schoonebeek Ja-knikker - Nederlandse Aardoliemaatschappij (NAM) Vlaardingen Ertskranen
techniek
62
te chniek
65
Den Haag Transformatorhuis
Dokkum Watertoren
J.M. Luthmann 1942
J.J.M. Vegter 1957
te chniek
64
te chniek
67
Dwingeloo Radiotelescoop C.A. Muller (astronoom) 1956
Harderhaven Lovinkgemaal D. Roosenburg, P. Verhave, P.A. Hofman 1957
te chniek
66
te chniek
69
Katwijk Gemaal Katwijk B. Buurman, M.P. Schutte 1954 Leidschendam vm. Neherlaboratorium S.J. van Embden 1955
te chniek
68
te chniek
71 Ouddorp Vuurtoren G. Friedhoff 1950
Schoonebeek Ja-knikker Nederlandse Aardoliemaatschappij (NAM)
te chniek
70
te chniek
Eindhoven NS station - K. van der Gaast, 1956 Groningen Pompstation Esso (nu Bim) - W.M. Dudok, 1954 Rotterdam Aankomsthal HAL Wilhelminapier Architectenbureau Van den Broek en Bakema, 1949 Velsen Ventilatietorens Velsertunnel - D. Roosenburg, 1957 Vlissingen NS station - S. van Ravesteyn, 1950 Zutphen NS station - H.G.J. Schelling, 1952
Vlaardingen Ertskranen
verkeer
72
verke er
75
Eindhoven NS station K. van der Gaast 1956
Groningen Pompstation Esso (nu Bim) W.M. Dudok 1954
verke er
74
verke er
77
Rotterdam Aankomsthal HAL Wilhelminapier Architectenbureau Van den Broek en Bakema 1949
Velsen Ventilatietorens Velsertunnel D. Roosenburg 1957
verke er
76
verke er
79
Zutphen NS station Vlissingen NS station S. van Ravesteyn 1950
H.G.J. Schelling 1952
verke er
78
Aerdenhout Adventkerk - K.L. Sijmons, 1958 Amstelveen Kruiskerk/ Vredeskerk - M.F. Duintjer, 1953 Amsterdam Opstandingskerk (Kolenkit) - M.F. Duintjer, 1956 Amsterdam H. Jozef - G.H.M. Holt, K.P. Tholens, 1953 Breda O.L.V. van Altijddurende Bijstand - M.J. Granpré Molière, 1952 Cadier en Keer Missiehuis - A. Swinkels, 1955 Den Haag H.H. Antonius en Lodewijk (nu Emmauskerk) - F.P.J. Peutz, W. Wouters, E. Laudy, 1958 Eindhoven Clarissenklooster Rapelenburg - C.H. de Bever, 1953 Heemstede Pinksterkerk - Chr. Nielsen, J.H.C. Spruit, B. Hendriks, 1957 Heerlen H. Anna - F.P.J. Peutz, 1953 Heerlen H. Joseph - J.J. Fanchamps, 1957 Luyksgestel H. Martinus - E. Nijsten, J. Koldeweij, 1958 Oeffelt Zoete Naam Jezus - N. van der Laan, 1954 Overloon H.H. Theobaldus en Antonius J. Strik, 1956 Philippine H. Maria ten Hemelopneming - P.A.M. Siebers, W. van Dael, 1954 Zaandam Paaskerk - K.L. Sijmons, K. Appel, 1958
verke er
verzuiling
80
ver zuilin g
83
Aerdenhout Adventkerk K.L. Sijmons 1958
Amstelveen Kruiskerk/Vredeskerk M.F. Duintjer 1953
ver zuilin g
82
ver zuilin g
85
Amsterdam Opstandingskerk (Kolenkit) M.F. Duintjer 1956
Amsterdam H. Jozef G.H.M. Holt, K.P. Tholens 1953
ver zuilin g
84
ver zuilin g
87
Breda O.L.V. van Altijddurende Bijstand M.J. Granpré Molière 1952
Cadier en Keer Missiehuis A. Swinkels 1955
ver zuilin g
86
ver zuilin g
89
Eindhoven Clarissenklooster Rapelenburg C.H. de Bever 1953
Den Haag H.H. Antonius en Lodewijk (nu Emmauskerk) F.P.J. Peutz, W. Wouters, E. Laudy 1958
ver zuilin g
88
ver zuilin g
91 Heemstede Pinksterkerk Chr. Nielsen, J.H.C. Spruit, B. Hendriks 1957
Heerlen H. Anna F.P.J. Peutz 1953
ver zuilin g
90
ver zuilin g
93
Heerlen H. Joseph J.J. Fanchamps 1957
Luyksgestel H. Martinus E. Nijsten, J. Koldeweij 1958
ver zuilin g
92
ver zuilin g
95
Oeffelt Zoete Naam Jezus N. van der Laan 1954
Overloon H.H. Theobaldus en Antonius J. Strik 1956
ver zuilin g
94
ver zuilin g
97
Philippine H. Maria ten Hemelopneming P.A.M. Siebers, W. van Dael 1954 Zaandam Paaskerk K.L. Sijmons, K. Appel 1958
ver zuilin g
96
ver zuilin g
Amersfoort Constantinianum (nu ROC/ASA Het Klooster) - J.C.A. Schijvens, 1954 Amsterdam LTS Patrimonium (nu ROC/ASA Oost) - B.J. Ingwersen, C. de Geus, H. op de Laak, 1956 Delft TU, Werktuigbouwkunde A.J. van der Steur, G. Drexhage, 1953 Den Haag Tweede VCL (nu Segbroekcollege) - J.J.P. Oud, 1956 Den Haag Grotiuslyceum (nu Segbroekcollege) Sj. Schamhart, 1955 Eindhoven Catharinalyceum (nu Pleincollege Van Maerlant) - T. Taen, T. Nix, 1954 Elspeet Jachinschool - A. van der Linden, 1954 Nagele Cluster van drie scholen: rooms-katholiek, openbaar en protestants-christelijk - A.E. van Eyck, H.P.D. van Ginkel, 1957 Rotterdam Luciaschool (nu in gebruik bij de SKVR) - L. de Jonge, 1958 Vlaardingen Groen van Prinstererlyceum - C. Elffers, 1957 Vlissingen Zeevaartschool/ De Ruyterschool - A. Rothuizen, 1953 Wageningen vm. Faculteit voor Geodesie - F.E. Röntgen, 1953
vorming
98
vo rmin g
101
Amersfoort Constantinianum (nu ROC/ASA Het Klooster) J.C.A. Schijvens 1954
Amsterdam LTS Patrimonium (nu ROC/ASA Oost) B.J.Ingwersen, C. de Geus, H. op de Laak 1956
vo rmin g
100
vo rmin g
103
Delft TU, Werktuigbouwkunde A.J. van der Steur, G. Drexhage 1953
Den Haag Tweede VCL (nu Segbroekcollege) J.J.P. Oud 1956
vo rmin g
102
vo rmin g
105
Eindhoven Catharinalyceum (nu Pleincollege Van Maerlant) T. Taen, T. Nix 1954
Den Haag Grotiuslyceum (nu Segbroekcollege) Sj. Schamhart 1955
vo rmin g
104
vo rmin g
107
Elspeet Jachinschool A. van der Linden 1954
Nagele Cluster van drie scholen: rooms-katholiek, openbaar en protestantschristelijk A.E. van Eyck, H.P.D. van Ginkel 1957
vo rmin g
106
vo rmin g
109
Rotterdam Luciaschool (nu in gebruik bij de SKVR) L. de Jonge 1958
Vlaardingen Groen van Prinstererlyceum C. Elffers 1957
vo rmin g
108
vo rmin g
111
Wageningen vm. Faculteit voor Geodesie F.E. Röntgen 1953
Vlissingen Zeevaartschool/ De Ruyterschool A. Rothuizen 1953
vo rmin g
110
Amsterdam Roeivereniging De Hoop - A. Komter, 1952 Groningen Openluchtzwembad De Papiermolen - J. Koolhaas, 1955 Rotterdam Lijnbaanwinkels Architectenbureau Van den Broek en Bakema, 1956 Rotterdam Thalia (nu Beurscafé) - J.P.L. Hendriks, W. van der Sluys, L.A. van den Bosch, 1955 Utrecht Stadsschouwburg - W.M. Dudok, 1941 Weert De Lichtenberg P.H. Weegels, H. Martens, 1954-1961
vo rmin g
vrije tijd
112
vrije tijd
115
Amsterdam Roeivereniging De Hoop A. Komter 1952
vrije tijd
114
vrije tijd
117
Groningen Openluchtzwembad De Papiermolen J. Koolhaas 1955
Rotterdam Lijnbaanwinkels Architectenbureau Van den Broek en Bakema 1956
vrije tijd
116
vrije tijd
119
Rotterdam Thalia (nu Beurscafé) J.P.L. Hendriks, W. van der Sluys, L.A. van den Bosch 1955
Utrecht Stadsschouwburg W.M. Dudok 1941
vrije tijd
118
vrije tijd
Amsterdam Nationaal Monument - J.J.P. Oud, J.A. Raedecker, 1956 Arnhem John Frostbrug - W.J.H. Harmsen, A.J. van der Steur, 1950 Bloemendaal Erebegraafplaats - A. Komter, G.H.M. Holt, J.T.P Bijhouwer, 1947 Putten Herdenkingshof - J.T.P. Bijhouwer, 1947 Rotterdam Monument De Verwoeste Stad - O. Zadkine, 1953
Weert De Lichtenberg P.H. Weegels, H. Martens 1954-1961
herdenking
120
h erd enk in g
123
Arnhem John Frostbrug W.J.H. Harmsen, A.J. van der Steur 1950
Amsterdam Nationaal Monument J.J.P. Oud, J.A. Raedecker 1956
h erd enk in g
122
h erd enk in g
125
Putten Herdenkingshof J.T.P. Bijhouwer 1947
Bloemendaal Erebegraafplaats A. Komter, G.H.M. Holt, J.T.P Bijhouwer 1947
h erd enk in g
124
h erd enk in g
127
Aanbevolen literatuur over de wederopbouw Alings, W., e.a., Wij bouwen, Utrecht, 1962 Andela, G., Kneedbaar landschap, kneedbaar volk. De heroïsche jaren van de ruilverkavelingen in Nederland, Bussum, 2000 Bakema, J.B., Van stoel tot stad, een verhaal over mensen en ruimte, Zeist/Antwerpen, 1964 Bosma, K., Wagenaar, C. (red.), Een geruisloze doorbraak. De geschiedenis van architectuur en stedebouw tijdens de bezetting en de wederopbouw van Nederland, Rotterdam, 1995 Groenendijk P., Vollaard, P., Architectuurgids Nederland 1900-2000, Rotterdam, 2006 Ibelings, H., Americanisme. Nederlandse architectuur en het transatlantische voorbeeld, Rotterdam, 1997 Rotterdam Monument De Verwoeste Stad O. Zadkine 1953
Jansen, W., Kunstopdrachten van de Rijksgebouwendienst na 1945, Rotterdam, 1995 Kuipers, M.C. (red.), Toonbeelden van de wederopbouw. Architectuur, stedenbouw en landinrichting van herrijzend Nederland, Zwolle, 2002 Lange, E. de, Sober en solide. De wederopbouw van Nederland 1940-1965, Rotterdam, 1995 Mieras, J.P., Na-oorlogse bouwkunst in Nederland, Amsterdam/Antwerpen, 1954 Vreeze, N. de, Woningbouw, inspiratie & ambities. Kwalitatieve grondslagen van de sociale woningbouw in Nederland, Almere, 1993
a anb evolen liter a tuur
126
Colofon Redactie: Jacqueline von Santen, Marieke Kuipers, Anita Blom, Marije de Korte, Ben de Vries, Els Arends Tekst toelichting: Marieke Kuipers Voorbereiding selectievoorstel topmonumenten: Jacqueline von Santen, Marieke Kuipers, Eva Wijdeveld, Anita Blom, Iris Contant, Dorothée Koper-Mosterd, Marije de Korte, Jon van Rooijen, Michiel Verweij Fotografie: RACM, Chris Booms, Jan van Galen, Paul van Galen, Thea van den Heuvel, Kris Roderburg, Sergé Technau, Ton van der Wal; foto Villa Looyen, Aerdenhout: Spies, Bouwkundig Weekblad 1951 Foto omslag: Betonreliëf van Harry op de Laak, LTS Patrimonium (nu ROC/ASA Oost), Amsterdam (1956) Foto’s inleiding van gebombardeerde stad: J.A.L. Bom, Middelburg, Panorama vanaf stadhuistoren, juni 1940 Vormgeving: ontwerpjanhaandrikman, Doornenburg Druk: Boom Planeta Graphics, Haarlem Uitgever: Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten, Amersfoort Distributie: Waanders Uitgevers, Zwolle
© Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten, Amersfoort, 2007 De RACM heeft er naar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de RACM wenden. ISBN 978 90 400 8456 0
Voor meer informatie: www.racm.nl
Dit boekje bevat een overzicht van de topmonumenten uit de periode 1940-1958 die de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap voordraagt voor bescherming. Zij staan symbool voor de wederopbouw van Nederland na de oorlog. Het overzicht is ingedeeld naar de belangrijkste thema’s die bij de bouwopgaven een rol speelden: Onderdak, Verzorgingsstaat, Economie, Productie, Techniek, Verkeer, Verzuiling, Vorming, Vrije Tijd en Herdenking. Uit de foto’s straalt het motto van het eerste na-oorlogse kabinet: Herstel en Vernieuwing.
