Met plezier uit de pas Activiteiten voor kinderen met sensorische integratiestoornis
Carol Stock Kranowitz Illustraties: T.J. Wylie
Oorspronkelijke titel: The Out-of-Sync Child Has Fun. Activities for Kids with Sensory Processing Disorder, Revised Edition, Perigee, New York, 2006. A Skylight Press Book. Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam Vertaling: Marian van der Ster, Amsterdam Zetwerk: CeevanWee, Amsterdam Omslag: Studio Jan de Boer, Amsterdam Illustraties: T.J. Wylie Copyright © 2006, 2007 Skylight Press en Carol Stock Kranowitz Nederlandse vertaling © 2007, Uitgeverij Nieuwezijds isbn 978 90 5712 246 0 nur 770 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband, elektronisch of op welke andere wijze ook en evenmin in een retrieval system worden opgeslagen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Hoewel dit boek met veel zorg is samengesteld, aanvaarden schrijver(s) noch uitgever enige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele fouten en/of onvolkomenheden in dit boek.
Twee opmerkingen vooraf
1. Veel, misschien wel de meeste kinderen met een autismespectrumstoornis hebben ook een sensorische integratiestoornis. (Het omgekeerde geldt echter niet; de meeste kinderen met een sensorische integratiestoornis zijn niet autistisch.) Hoewel alle activiteiten in dit boek in principe alle kinderen met alle mogelijke vaardigheden zouden moeten aanspreken, zullen sommige spelletjes aantrekkelijker zijn dan andere voor kinderen met autisme, Asperger-syndroom of pdd-nos. Bij veel van hun favoriete activiteiten spelen muziek en beweging, herhaling en de integratie van de specifieke interesses van het kind in het spel een rol. 2. Op verzoek van veel ouders en leerkrachten zijn in dit boek ook activiteiten opgenomen die zijn afgestemd op de behoeften van oudere basisschoolleerlingen, tieners en volwassenen. Bovendien zijn in het hele boek leeftijdscategorieën te vinden om duidelijk te maken dat sensomotorische ervaringen niet alleen voor jonge kinderen of kinderen met ontwikkelingsproblemen zijn, maar dat elk mens ervan kan genieten. Bewegen is leren; bewegen is leven. Veel plezier! Carol Kranowitz
Inhoud
1. Kinderen moeten bewegen – maar wel veilig! Hoe moeten we ons het uit de pas lopende kind voorstellen? Wat is sensorische integratie? Wat is sensorische integratiestoornis? Sensorische integratietherapie safe-activiteiten helpen kinderen in de pas te lopen ‘safe’: Sensomotorisch, Adequaat, een Feest om te doen en Eenvoudig Opzetten en organiseren van safe-activiteiten
1 1 3 4 7 8 10 12
safe-activiteiten voor het sensorische systeem 2. Aanraking – het tastzintuig Activiteiten voor het tastzintuig Kliederen met on-verf Nog een on-verf-activiteit: scheerschuimwasstraat Nog een on-verf-activiteit: glibbervormen Nog een on-verf-activiteit: zandduinen Nog een on-verf-activiteit: voelvormen Speeldeeg Zware handen Verstoppertje met kleine speeltjes Commando eten Op de tast in de voorraadkast Pootafdrukken Broodmensen Feestversiering Magische vloeivormen Niet kliederig kliederspel Ga weg, lijm! Tastbaan
23 26 26 27 28 29 29 31 33 35 36 37 38 39 41 42 43 44 45
xvi
met plezier uit de pas
Verkleedpartijen Mummiespel Broodje worst Grasduinen Natuurarmband Slurppartijtje Roze zijde Zentuin 3. Evenwicht en beweging – het vestibulaire zintuig Activiteiten voor het vestibulaire zintuig T-krukje Matthews wiebelplank Tra la trampoline Vat vol plezier Rustig ravotten Het wasmachinespel Schommelen, slaan, gooien Reis naar Mars Wie niet lopen wil Jan Huigen in de ton De Hoki Poki Springen en stuiteren Hoog in de bol 4. Lichaamspositie – het proprioceptieve zintuig Activiteiten voor het proprioceptieve zintuig Valmat Binnenbandsport Flessenbaby’s Plezier met een touw Plastic zak-vlieger Balletje trap met plastic zak Schoon is mijn tuin Gestampte koekjes Hamer en spijkers Oost, west, doos, best In de houding Elastische banden Een vlinder worden Stoffentunneltrucs
47 48 50 52 53 55 56 57 59 62 62 64 65 67 69 74 76 79 81 82 84 86 87 89 90 90 92 94 96 99 100 101 103 104 106 108 109 111 113
inhoud
Het boodschappenspel Schudden op de wasmachine Lichaamslengte schatten Hou die muur overeind! Kleefknuffel Worstelbewegingen Elastiekjesbal Yogatrio Nog meer ideeën voor proprioceptie Lijst van zware spierarbeid-activiteiten voor ouders
xvii
116 118 119 121 123 124 125 126 127 127
5. Zien – het gezichtszintuig Activiteiten voor het gezichtszintuig O’tjes prikken Programmabord Citrusballen Schatspelletje met voorwerpen Pittenzakjes-jai alai Vissen Pinda’s zoeken Miljoenen dozen Gootbaan Gootkanaal Koel en kleurig Spuit ze neer Metronoomcode Zaklantaarntikkertje Kokerkieperen Sensorisch schatzoekertje
130 132 132 132 135 137 138 140 141 142 144 145 146 147 148 150 153 154
6. Horen – het gehoorzintuig Activiteiten voor het gehoorzintuig Schuiffluitstretch Horen, zien, bewegen Dans van de papieren bordjes Klapliedjes Zoek de geluiden bij elkaar Toonladderliedjes Bergbeklimmen Muzikale hoepels Feestversjes
156 158 158 160 163 165 166 167 170 172 173
xviii
met plezier uit de pas
Vork- en kurktrillen Bu, du, gu, blaas! W-vragen Vogelgeluiden Klinkerbewegingen Sensorische symfonie 7. Ruiken en proeven – het reukzintuig en het smaakzintuig Activiteiten voor het reuk- en smaakzintuig Ruiken en raden Reukbal (pomander) Pletten en ruiken Geurkaarten Geurbingo Proeven en raden Nieuwe smaaksensaties Hoera, sla
174 176 178 182 183 185 188 190 190 192 193 194 196 198 199 203
safe-activiteiten voor zintuiggerelateerde vaardigheden 8. Oraal-motorische vaardigheden Activiteiten voor oraal-motorische vaardigheden Kauwketting Appelmoes door een rietje Heilige herders Blaas je blauw Tovertuin De langste adem Boze gedachten wegblazen Bubbelgum blazen Pompoen, pompoen Kus de spiegel Dinosaurusochtend Jeff Cirillo’s magische milkshake 9. Motorische planning Activiteiten voor motorische vaardigheden Handen op je tenen, vingers op je neus Schoenendoospad
209 212 212 213 214 216 218 220 221 223 224 225 226 229 231 233 233 235
inhoud
Duw- en trekspelletjes Hindernisbaan Metronoomgym Vrouwtje Middernacht Sensorische robot Dobbelspel met geheimzinnige bewegingen Computerspel-hindernisbaan
xix
236 239 246 248 250 253 254
10. Fijne motoriek Activiteiten voor de fijne motoriek Knijperkleren Noppenfolie ploffen Bouwen met tandenstokers Spuitwedstrijd Windspuiten Konijnenoren Torpleedo Grote boodschap Pakken met je tenen
257 259 259 261 262 263 264 266 267 268 269
11. Bilaterale coördinatie en het oversteken van de middellijn Activiteiten voor de bilaterale coördinatie en het oversteken van de middellijn Schutting verven Op berenjacht Bellen klappen Pindakaaspot Knikkersporen Bandensporen Pittenzakpakken
272
Woordenlijst Aanbevolen materiaal en adressen Overzichtstabel van alle activiteiten Over de auteur
275 275 275 278 279 280 281 282 285 291 299 305
1 Kinderen moeten bewegen – maar wel veilig!
Ben je vader, moeder, leerkracht of crècheleidster van een kind dat soms – of regelmatig – ‘uit de pas’ loopt? Krijgt je kind ergotherapie of een andere behandeling die hem of haar helpt om beter te functioneren op school, thuis en daarbuiten? Heb je, al dan niet met hulp van een therapeut, gemerkt dat je kind op dreef komt bij activiteiten als schommelen, springen of het trekken en duwen van iets zwaars? Ben je ervan overtuigd dat kinderen moeten bewegen en aanraken, net zoals vogels moeten vliegen en vissen moeten zwemmen? En wil je heel graag meer weten over activiteiten die je met je kind kunt ondernemen? Dan is Met plezier uit de pas het juiste boek voor jou. Het is een vervolg op Uit de pas – Omgaan met sensorische integratiestoornis bij kinderen, en bevat een groot aantal van mijn favoriete, beproefde spelletjes. Veel van deze activiteiten heb ik verzonnen of aangepast tijdens mijn werk als leerkracht op een kleuterschool, als welpenleidster bij de padvinders, bij het vieren van verjaardagspartijtjes, als moeder en nu, met heel veel plezier, als oma. Andere zijn varianten van sensorische spelletjes die ergotherapeuten ontwikkelen om thuis met je kind te doen. Weer andere komen van mensen die heel goed naar hun kind hebben gekeken en zo hebben ontdekt wat werkt. En een paar ideeën zijn afkomstig van kinderen zelf. Zij hebben ons laten zien wat ‘precies goed’ voelde. Hoewel kinderen met een sensorische integratiestoornis (in het Engels ‘Sensory Processing Disorder’, afgekort als spd) de doelgroep vormen van dit boek, zullen bijna alle kinderen, uit de pas lopend of niet, plezier beleven aan deze spelletjes!
Hoe moeten we ons het uit de pas lopende kind voorstellen? De meeste kinderen lopen wel eens uit de pas. De meeste kinderen weten hoe het voelt om zo nu en dan uit het gareel te lopen, uit de boot of uit de toon te vallen of er gewoon even helemaal niet meer uit te komen. Er zijn echter ook kinderen die vrijwel de hele tijd uit de pas lopen. Als gevolg van een verstoorde neurologische ontwikkeling kunnen ze problemen hebben met het functioneren in het dagelijks leven en met de interactie met de buitenwereld. Stel je een kind voor dat…
2
met plezier uit de pas
• • • • • •
Overgevoelig is voor aanraking, beweging, beelden of geluiden. Ondergevoelig is voor aanraking, beweging, beelden of geluiden. Een ongebruikelijk hoog of ongebruikelijk laag activiteitsniveau heeft. Impulsief, onrustig, onoplettend en snel afgeleid is. Een gebrekkig lichaamsbewustzijn heeft. Een onderontwikkelde grove motoriek (rennen, klimmen) en fijne motoriek (tekenen, knippen) heeft, ongecoördineerd en onhandig is, en vaak valt en struikelt. Een moeder vertelt… • Een slechte bilaterale coördinatie heeft (moeite heeft de twee zijden van het lichaam tegelijkertijd te gebruiken) Penny Kelly vertelt over haar vieren moeite heeft met het oversteken van de middellijn jarige dochter: ‘Om haar sensori(het gebruiken van een oog, hand of voet aan de andere sche systeem te ontwikkelen laat kant van het lichaam dan waar het zich bevindt). ik mijn dochter dingen doen die andere kinderen misschien niet • Slechte motorische planning heeft (moeite heeft met het uitvoeren van complexe lichaamsbewegingen). mogen. Ik laat Katie op de bedden • Snel moe wordt, een slappe houding heeft en onderuitspringen. Ik laat haar in de kamer gezakt zit. met bonen spelen, en soms ligt • Slechte oraal-motorische vaardigheden heeft (moeite de hele vloer ermee bezaaid. Ik laat haar op kussens springen en heeft met kauwen en spreken). • Regelmatig de afstand tussen zichzelf en andere mende kussens van de bank trekken sen of objecten verkeerd inschat. om “sandwiches” van zichzelf te maken. Ze mag veel van me doen • Een slecht gevoel voor ritme en timing heeft. • Traag reageert op mondelinge instructies of vragen, of wat andere kinderen misschien erdoor in verwarring raakt. verboden wordt. Ik laat haar dat • Bijzonder emotioneel wordt en snel gefrustreerd raakt natuurlijk niet bij anderen thuis als de dingen niet precies goed gaan. doen, alleen in ons eigen huis. En omdat ze thuis de stimulatie • Keer op keer hetzelfde wil en iets nieuws geen kans krijgt die ze nodig heeft, gedraagt durft te geven (zoals nieuw voedsel, een nieuwe omgeze zich bij anderen heel netjes.’ ving, nieuw speelgoed, nieuwe spelletjes, het verplaatsen van meubels, een nieuwe oppas of een invaljuf). • Moeite heeft met overgangen, zelfs van de ene vertrouwde activiteit naar de andere. • Moeite heeft om in actie of juist tot rust te komen, ’s ochtends wakker te worden, en ’s avonds in slaap te vallen of door te slapen. Wat is de onderliggende reden van dit verwarrende gedrag? Het precieze antwoord is niet altijd te geven. Natuurlijk kunnen allerlei ontwikkelingsachterstanden, fysieke handicaps, medische aandoeningen of emotionele problemen van invloed zijn op het gedrag van het kind. Een sensorische integratiestoornis kan een belangrijke bijkomende factor zijn, zeker wanneer het kind op een atypische manier op zintuiglijke waarnemingen reageert.