VOL LEVEN Lespakket Eren & Leren De Erfenissen van een Oorlog geschreven door Jan van Leeuwen
Achter elke steen schuilt een persoonlijk verhaal... Van iemand zoals jij Met idealen en toekomstdromen Vol energie om iets te betekenen Geliefd door vrienden en familie Er is één belangrijk verschil: Zij stierven in oorlog En jij kunt leven in vrijheid Zij verdienen groot respect en waardering: Vrede is niet vanzelfsprekend
Erfenissen van een oorlog. Een waar gebeurd verhaal van een man die begraven ligt onder grafnummer E 287 op Nationaal Ereveld in Loenen. Het is ook het verhaal van zijn familie die elk jaar op 4 mei naar het graf terugkeren om hun (groot) vader te herdenken. Het verhaal is geschreven vanuit het perspectief van de 15 jarige dochter van deze man. ‘Zorg goed voor je broertje’, de zin uit haar vader’s brief brandde in Marie’s hoofd terwijl ze zijn hand omsloot. Alsof het goed vasthouden van Arnold’s hand het enige was dat zijn leven kon redden. Ze had hem dicht bij zich gehouden, de zeshonderd kilometer die zij door het oosten van Duitsland hadden gelopen om na veel omzwervingen eindelijk weer in Nederland te komen. Die tocht, in 1946, hadden zus en broer samen met hun moeder en een colonne andere mensen afgelegd. Achter elkaar aan over smalle wegen, heuvels, en door platgebombardeerde steden. Iedere dag lopen, ziek of niet. Je moest door, want anders lieten ze je achter en was je verloren. Tot ze bij een kamp kwamen waar de internationale vlaggen wapperden in de wind. Waar het na jaren van continue geweld even veilig was. Waar vrachtwagens stonden die hen naar Nederland brachten. Marie was dat jaar vijftien geworden en ze was de dromen van een meisje van vijftien al lang geleden vergeten. Nu hoopte ze dat het anders werd. Dat er een welkom was in Nederland, het land dat ze kende maar dat tegelijk onherkenbaar was geworden. Dat ze rust konden vinden na alle verschrikkingen die ze hadden meegemaakt.
Toen ze drie jaar daarvoor weggingen stond alles in Enschede nog op zijn plaats. Nu zag ze in het centrum van de stad skeletten van gebouwen, alleen de voorgevels stonden overeind met gaten waar ooit de ramen zaten. Ze kon de geur van het bombardement nog ruiken. Een man fietste langs hen, zijn pet diep over zijn ogen getrokken, de rug gekromd tegen de wind. Mensen schepten met schoppen puin van ingestorte huizen en gebouwen in vrachtauto’s. Ergens anders in de stad werden de stenen schoon gebikt voor hergebruik. Om te herbouwen. Zoals de mens ook het vertrouwen in zichzelf en in elkaar weer moest opbouwen. Het verraad had diepe wonden geslagen, zeker in deze stad bij de grens. Het buurland was bij hen binnengevallen, mensen die vroeger boodschappen kwamen doen werden plotsklaps de vijand. Buren, waar ze soms jaren naast hadden gewoond, waren niet te vertrouwen geweest. NSB’ers heulden met de vijand en kregen na de oorlog de rekening gepresenteerd. Die werden opgesloten, publiekelijk vernederd door ze kaal te scheren en borden
3 van 3
met ‘landverrader’ om te hangen. De publieke opinie oordeelde hard en lang niet altijd even rechtvaardig.
Eren en Leren Les 5 - De Erfenissen van een Oorlog
3
Marie hoopte een welkom in hun ogen te ontmoeten, maar ze zag bij de mensen op straat vooral achterdocht en angst. Daarachter smeulde iets anders, een haat die zij maar al te goed kende. De Duitsers, de nazi’s, hadden haar vader vermoord. Dan mocht je ze haten, ook al hielp het maar tijdelijk tegen de pijn van het verlies. Ze liepen door naar het huis in de Bruggertstraat, waarvan de benedenverdieping aan hen was toegewezen. Een huis waar een NSB’er woonde, die door het Nederlandse militaire gezag was opgesloten in een kamp voor foute Nederlanders, zijn vrouw woonde op de bovenverdieping. De inrichting beneden bestond uit een divan waarop Marie’s moeder kon slapen en een eenpersoonsbed voor haar en de vijfjarige Arnold. Het rook naar petroleum, van het gasstel waarop iedere dag werd gekookt. Na een aantal weken moesten ze naar school, maar vannacht konden ze een paar uur slapen. Marie luisterde naar de zachte ademhaling van Arnold en voelde de warmte van zijn lichaam dat opgekruld tegen haar aanlag. Haar hand gleed zacht door zijn krullend haar. Haar gedachten gingen terug naar de school waarop zij de afgelopen jaren had gezeten. Ze hoopte met heel haar hart dat het in Enschede beter zou zijn. Ze streek met haar hand over haar hoofd en voelde weer de plekken waar de stenen van klasgenoten haar hadden geraakt op het speelterrein van de school in Swinnemünde, in het uiterste noordoosten van Duitsland. Volgens de leraren en haar klasgenoten was Marie het kind van een misdadiger tegen het Nazi regime. Haar grote held, haar vader, had het gewaagd om de fabricage van V1 en V2 raketten te saboteren. Daarop stond voor hem de doodstraf, die in Berlijn onder de guillotine werd uitgevoerd. Tranen liepen over haar wangen terwijl de gestalte van haar vader in het donker voor haar opdoemde. Ze kon hem bijna aanraken zo levensecht stond hij voor haar. De nacht van zijn arrestatie was ze wakker geschrokken. Haar vader had voor haar gestaan met zijn jas hoog dichtgeknoopt en zijn hoed tot vlak boven zijn ogen getrokken. ‘Marie, ze komen papa halen,’ zei hij tegen haar. Ze was uit bed gesprongen en had vijf mannen van de Gestapo met getrokken pistolen in de woonkamer zien staan. ‘Ik heb niets gezegd papa’ schreeuwde ze, ‘ik heb niets gezegd’. En ze legde haar vinger op haar lippen en deed ‘ssst,’ het gebaar dat haar vader altijd maakte om haar op het hart te drukken dat ze moest zwijgen over de activiteiten die hij ondernam. Het was de laatste keer dat ze haar vader zag. Haar vader was een Hollander, haar moeder een Duitse. Zij waren naar Duitsland verhuisd vanwege de hoge werkloosheid in Nederland aan het begin van de tweede wereldoorlog. De ouders van haar moeder hadden een hotel op het vakantie-eiland Usedom aan de Oostzee. Vlakbij lag Peenemünde waar de Duitsers, onder leiding van Werner von Braun, enige maanden na hun verhuizing begonnen met het bouwen van een raketinstallatie. Haar vader was al vanaf begin jaren dertig tegen het naziregime geweest. In Nederland hielp hij na het uitbreken van de oorlog Joden door ze bij hem thuis te laten onderduiken. Daar stond de doodstraf op. In Duitsland zette hij een verzetsgroep op die informatie over raketinstallaties doorspeelde aan de Engelsen. Vanwege het grote gevaar gaf dat wrijving tussen haar vader en haar grootouders. Na zijn arrestatie in 1943 werd het gezin ter Morsche door de nazi’s uit elkaar gehaald. Haar vader werd direct afgevoerd, berecht en ter dood veroordeeld. Haar moeder werd een week na Marie’s vader gearresteerd en tot drie jaar gevangenschap in een vrouwentuchthuis veroordeeld. Marie en Arnold werden aan hun lot overgelaten en op school doorlopend gepest als kinderen van misdadigers tegen het regime. Marie besloot daarop haar uiterste best te doen om terug naar familie in Nederland te gaan en vroeg bij de gemeentelijke instanties een uitreisvergunning aan.
4 van 3
Eren en Leren Les 5 - De Erfenissen van een Oorlog
4
In die eerste nacht, in het huis van het NSB echtpaar, kon ze de slaap maar niet vatten. Ze kneep in Arnold’s arm waarop hij even woelde en ‘meine Marie’ mompelde in zijn slaap. Haar gedachten schoten meteen terug naar het moment dat ze door een zuster van de nazipartij naar het station was gebracht met de mededeling dat zij naar Nederland zouden gaan. Marie had een volle koffer met hun beider bezittingen meegesleurd naar de wachtkamer, haar broertje aan de andere hand. Op het station hoorde ze dat ze mee moesten naar het partijbureau. Daar stonden twee Duitse vrouwen te wachten. Op het allerlaatste moment begreep ze dat die vrouwen voor hen kwamen. Een van hen greep Arnold beet zoals een havik een konijntje uit het veld plukt. Arnold trapte met zijn voeten en schreeuwde ‘meine Marie, meine Marie,’ maar die werd vastgehouden door de andere vrouw. Beide kinderen werden weer meegenomen naar het station, waar Marie de kleren van Arnold uit de koffer moest halen. Ze was maar net klaar toen er een trein stopte. Eén vrouw sleurde Arnold die trein in. Arnold huilde, krijste en hield zich krampachtig vast aan de metalen handgreep naast de deur, schreeuwend ‘Marie, Marie’. Er was voor het ventje geen houden aan. Huilend zag Marie de trein uit het station rijden, zij bleef achter met een halfvolle koffer en de andere vrouw, die haar ruw vastgreep en meetrok. De koffer sleepte over de grond terwijl ze naar de boot liepen die hen naar het eiland Wollin bracht, waar Marie meer dan vijfentwintig kilometer moest lopen voor ze bij haar bestemming was. Een SS gezin, waarvan de man aan het Russische front vocht. Dat gaf de vrouw en haar twee kinderen recht op een dienstmeid, en dat werd Marie. Lange dagen volgden waarin ze al het werk moest doen en als beloning op de metalen kolenkit mocht zitten met een bordje ranzig eten. Ze rilt als ze weer denkt aan dat afschuwelijke moment waarop zij gedwongen werd de laatste brief van haar vader aan de SS’ ers voor te lezen. Haar moedige vader die…, ze kon er ook nu nog niet aan denken wat met hem was gebeurd. De afscheidsbrief van haar vader bereikte haar maanden na zijn dood. De vrouw van de SS’er dwong haar om de brief in het bijzijn van haar en haar kinderen voor te lezen. ’Zorg goed voor je broertje,’ waren de laatste woorden die ze stotterend voorlas. De vrouw was daarop opgestaan en had haar hard in het gezicht geslagen, en daarna nog een keer. ‘Lachen’, brulde ze, ‘niet huilen. ‘Je vader heeft geluk gehad dat hij is onthoofd’. Ze hadden hem uit elkaar moeten trekken, die verrader’.
Haar leven werd een bizarre cocktail van vernedering en geweld, die het pleeggezin en de leraren heropvoeding noemden. Ze moest haar eigen gezin, haar vader en moeder, haar broertje vergeten. Die mochten niet meer bestaan. Er was maar één ding dat haar hoop brandend hield, het besef dat haar moeder en broertje nog leefden en het beeld dat ze weer bij elkaar konden zijn. Die hoop zorgde ervoor dat ze de vernederingen iedere dag kon doorstaan. Als onderdeel van de heropvoeding werd ze gedwongen zich aan
5 van 3
te sluiten bij de Hitlerjugend. Ze moest een blauwe rok tot over haar knie, een tot aan de kin dichtgeknoopte witte blouse en een blauwe baret dragen. Het uniform dat haar van haar eigen identiteit moest beroven. Geen emotie, geen zwakte. Dat werd haar iedere dag hardhandig ingeprent. Iets wat zij door haar ervaringen als natuurlijk was gaan voelen en waar zij haar hele verdere leven last van heeft gehouden.
Eren en Leren Les 5 - De Erfenissen van een Oorlog
5
Ze tuurde in het duister naar haar moeder die even verderop op de divan sliep. Dat dacht ze tenminste, maar voor hetzelfde geld lag ze net als Marie in het duister te staren. Dankzij Marie was ze een paar maanden eerder vrijgelaten. Marie had een belangrijke verbindende rol gespeeld toen haar vader, moeder, zij en haar broertje uit elkaar waren gehaald. Ieder van hen mocht per maand één brief schrijven. Marie had iets slims bedacht, waardoor iedereen toch van elkaar op de hoogte bleef. Haar vader mocht vanuit de dodencel iedere maand één brief aan één familielid schrijven. Marie ontving zijn brief en liet vervolgens haar moeder weten hoe het met haar vader en met haar ging. De Duitsers lazen alle brieven mee, alleen goed nieuws werd toegestaan. Ze heeft al die brieven goed bewaard, als tastbaar bewijs van haar geschiedenis en de heldendaden van haar vader. Ten einde raad had ze op een stuk pakpapier een brief aan Hitler geschreven. Bij het licht van één kaars en met de zure smaak van braaksel in haar mond smeekte ze hem, de man die verantwoordelijk was voor alle misère, om haar moeder vrij te laten. Dat lukte, haar moeder kwam terug, ze werd drie maanden eerder vrijgelaten. Ze was mede door medische experimenten een oude vrouw geworden, met maar één brandende wens. Met haar kinderen zo snel mogelijk uit Duitsland weg en terug naar Nederland. Marie haalde haar moeder in een donkere novembernacht van 1944 van de trein. Een bomvolle trein op een onverlicht station. Vanwege de aanhoudende bombardementen mocht er nergens licht aangestoken worden. ‘Frau Ter Morsche, Frau ter Morsche' gilde het toen 14-jarige meisje terwijl ze van wagon naar wagon liep. ‘Hier, hier’, hoorde ze opeens en zo vond ze na ruim twee jaar, met als enige herkenning haar stem, haar moeder weer terug. In hun omarming voelde ze de botten door de wijdvallende jas van haar moeder heen. Het lukte haar moeder om het gezin herenigd te krijgen. Een tijdje woonde ze weer in de buurt van Peenemünde, in het spergebied. Haar moeder, en daarmee ook Marie en Arnold, waren ‘rechteloos’ verklaard. Iedereen mocht alles met hen doen, zonder dat zij daarover een klacht bij politie of andere instanties kon indienen. In een klein dorp is dat snel bekend. Fanatieke aanhangers van de partij grepen hun kans en bespuugden hen als ze over straat liep of gooiden stenen. Die Ausländerin werden ze genoemd, ook al was haar moeder Duitse. Jullie komen van buiten, jullie horen er niet bij. Ook de ouders van haar moeder wilden niets meer met het gezin te maken hebben.
6 van 3
Eren en Leren Les 5 - De Erfenissen van een Oorlog
6
Na een paar uurtjes slaap werd Marie wakker doordat ze vocht door haar nachthemd heen voelde trekken. Ze sloeg de dekens terug en zag dat Arnold in zijn slaap het bed had geürineerd. De spanning was hem veel te machtig geworden. In de klas vielen ze meteen op, door het verblijf in Duitsland had Marie een Duits accent en Arnold kon alleen maar Duits praten. Het oordeel was hard en duidelijk, jullie zijn verraders. Het pesten ging door, tot Marie besloot van school te gaan en als negentien jarige te trouwen met een man die ze tijdens een bevrijdingsfeest had ontmoet. Een man die niets begreep van het verleden en haar toebeet ‘jij met je SS manieren,’ als ze een keer niet deed wat hij wilde. Marie wist niet beter dan dat mensen haar mochten vernederen en slaan. Eerst hadden de fascisten in Duitsland haar mishandeld omdat zij een kind van een landverrader zou zijn. In Nederland wachtte hetzelfde lot want ook hier werd ze met haar Duitse accent als kind van verraders beschouwd, foute mensen die je mocht vernederen en slaan. Marie en Arnold hebben de oorlog nooit van zich af kunnen schudden. Marie liet een ongekend organisatietalent zien. Ze begon een eigen zaak toen haar man blind werd en zorgde voor het inkomen, leefde zuinig en bouwde een goed bestaan op. Ze heeft twee dochters gekregen uit een huwelijk dat tweeëndertig jaar stand hield, maar dat ze ook als een oorlog op zich beschouwde. Arnold heeft de verschrikkingen uit de oorlog de rest van zijn leven meegedragen. Hij trouwde, maar zijn huwelijk hield niet stand. Op 58-jarige leeftijd overleed hij aan hartklachten door de eeuwige spanning. Hij kreeg twee dochters die het verhaal van hun vader en tante met veel liefde doorvertellen. Die Marie ook altijd als haar dochters heeft beschouwd. Marie liet niet na het verhaal verder te vertellen en benaderde onder andere een Apeldoornse krant, waarin een reportage over haar vader en hun tocht door Duitsland werd geplaatst. Door de artikelen kwam ze in contact met de vrouw van een Joodse overlevende van de concentratiekampen. Zij bracht Marie en Arnold in contact met de stichting 40-45 die hen eindelijk de broodnodige begeleiding boden die ze allebei zo hard nodig hadden. In de voormalige DDR zijn straten, hotels en diverse zaken naar haar vader vernoemd. Marie zei ook weleens dat ze liever in een concentratiekamp had gezeten of Anne Frank was geweest – en zij realiseert zich dat dit heel heftig is om dit te zeggen want dan was ze dood geweest – maar dan had zij tenminste lotgenoten gehad. Want in haar verhaal was zij eenzaam. Niemand had dit meegemaakt – voor sommige was het nauwelijks te geloven.
7 van 3
Eren en Leren Les 5 - De Erfenissen van een Oorlog
Johannes Ter Morsche en zijn in Duitsland geboren
7
Sylvia, de oudste dochter van Arnold, kwam in februari 2015 in contact met Ereveld vol leven en kreeg het verzoek om mee te werken aan een nieuwe en unieke manier van herdenken. Sylvia wist onmiddellijk dat zij mee wilde doen – ter ere van haar vader, ter ere van tante Marie maar ergens ook ter ere van alle kinderen wiens ouders in de oorlog verschrikkelijke dingen hadden meegemaakt. Sylvia was amper 12 jaar oud geweest toen haar vader zijn nachtmerries en herinneringen met zijn oudste dochter deelde. Zij was een goed luisterend oor. Maar ze verloor daarmee ook iets. Ze was eigenlijk te jong voor dit soort verhalen, maar ja ze hield van haar vader en zag hoe hij leed. Sylvia wist daarom hoe de oorlogservaringen generaties meegaan. Zij wist er van alles van. Ook al had zij de oorlog zelf niet meegemaakt. Zij was in vrede geboren maar zij hoorde haar vader en tante Marie erover vertellen en ze zag hoeveel pijn het hen deed. En daardoor deed het haar ook pijn. Sylvia besloot met haar tante Marie te overleggen en te vragen wat zij van Ereveld Vol Leven vond. Marie was onmiddellijk enthousiast en besloot mee te werken, ook al opende dat oude wonden! Het ereveld weer symbolisch vullen met het leven – door achter de grafstenen mensen te plaatsen die net zo oud waren als de mensen die daar begraven zijn. Marie kon zich daar van alles bij voorstellen. Hoe mooi het is als er voor een dag en een moment haar vader weer voor even op deze manier zichtbaar wordt. Weer een gezicht krijgt. Dat iedereen zich realiseert dat er een mens onder die grafsteen ligt die vermoord is. En natuurlijk begrijpt zij dat het representeren symbolisch bedoeld is. Maar wat een mooi symbool! Wat Marie ook aanspreekt is dat in het ereveld vol leven ook duidelijk gemaakt wordt hoelang de oorlog nog door is gegaan in de mensen die achterbleven. Generaties lang. Daar weet Marie alles van! Ze wil dat de wereld weet dat haar ouders geen misdadigers waren, maar hebben gevochten voor de vrijheid. Dat ze trots is op haar vader die diep van binnen wist dat de doodstraf stond op zijn verzetswerk, en die toch doorzette. Voor de vrijheid. ‘Dat mag van de daken geschreeuwd worden’, zegt Marie daar over. Haar strijd, ook vandaag als zesentachtigjarige, gaat door. Haar strijd voor erkenning van het werk van haar vader. Waarmee ze het unieke van haar eigen prestatie overslaat. De oorlog zit nog diep in haar, je zou kunnen zeggen in iedere cel van haar lichaam. Ieder moment van de dag, door een geur, een woord, een aanraking, een geluid, kan ze worden herinnerd aan de oorlog. Ze heeft de belofte aan haar vader, ‘zorg goed voor je broertje’, stand gehouden en zijn werk door vertaald naar de dag van vandaag. Ze knokt door, ze houdt vol, omdat ze ervoor wil zorgen dat de gevolgen van de oorlog niet vergeten worden en dat vrede niet vanzelfsprekend is.
8 van 3
Eren en Leren Les 5 - De Erfenissen van een Oorlog
8
VOL LEVEN Lespakket is geproduceerd door
In opdracht van de
Het lespakket Eren en Leren werd mede mogelijk gemaakt door
Eindredactie: Redactie: Productie: Creative Director video’s & website: Video editors en graphics: Fotografie: Stagairs: Lesbrief 5: Fotografie:
© 2016
Nathalie Toisuta Tina Willekes Scoon en Nathalie Toisuta Sonja Werners Dennis Brussaard Sven Jansen Photoline Carolien Sikkenk Thijs Gooszen & Tim Berghuis De Erfenissen van een Oorlog is geschreven door Jan van Leeuwen. Photoline Carolien Sikkenk
