Voeding en milieu 65 tips om lekker, milieuvriendelijk én gezond te eten
Voeding en milieu
1
INHOUD
2
Lekker eten met respect voor het milieu !
3
10 tips in één oogopslag
4
Voedselkeuzes en hun impact op het milieu
5
SLIM KOPEN • Aankopen met respect voor de planeet • Aankopen zonder te verspillen • Aankopen met zo weinig mogelijk afval • Waar doet u uw inkomen en hoe vervoert u ze?
8 8 12 13 15
GEZOND BEWAREN • Tips om te bewaren in plaats van weg te gooien
17 19
SLIM KOKEN AFVAL BEHEREN BUITENSHUIS ETEN VOOR MEER INFO
21 24 26 27
Voeding en milieu
Lekker eten met respect voor het milieu! Drinken en eten maken deel uit van de leuke dingen des levens! Bovendien draagt een gevarieerde, gezonde en evenwichtige voeding bij tot een goede gezondheid. Koken en gezellig samen eten moet voor iedereen ontspannend zijn. Maar hoe kunnen we producten en gerechten combineren met ontspanning, gezondheid en respect voor het milieu? In 1960 bestond het aanbod in een kruidenierszaak gemiddeld uit 2.000 verschillende producten. Tegenwoordig zijn er in een warenhuis meer dan 15.000 producten! Overal zijn er voedingswaren te koop, afkomstig uit alle hoeken van de wereld, en in elk seizoen is er een ruim en gevarieerd aanbod van fruit en groenten. Wie verbaast het nog dat we aardbeien en tomaten eten met Kerstmis, appels uit Nieuw-Zeeland en boontjes uit Kenia? Wat echter minder evident is, is dat we met deze evolutie de druk op onze planeet aanzienlijk opvoeren. Het traject dat de voedingsmiddelen afleggen, is aanzienlijk langer geworden. Het voedsel wordt verwerkt, behandeld, verpakt, vervoerd … De productiemethodes (serres, intensieve teelt, enz…) vergen ontzettend veel energie en maken gebruik van producten die niet (altijd) milieuvriendelijk zijn. Aan het eind van de rit is er voor een diepgevroren pizza met ham, meer benzine dan ham nodig geweest! Resultaat: onze voeding maakt een derde uit van onze impact op het milieu! Voeding vormt tevens het onderwerp van een ethisch debat. Iedereen weet dat een deel van onze planeet teveel eet, terwijl een ander deel sterft van de honger. Zelfs indien ze geen hongersnood kennen, hebben inwoners van ontwikkelingslanden te weinig en vaak niet genoeg gevarieerde voeding. En dat terwijl hun landbouwers produceren voor de uitvoer en wij tonnen eetbaar voedsel weggooien … Eten kopen is niet zo onschuldig. Zonder te raken aan het genot van lekker eten (wel integendeel!), kunnen wij onze bijdrage leveren om, met eenvoudige handelingen en keuzes, deze impact op het milieu te verminderen. Door bv. onze aankopen te plannen, minder te verspillen, de voedingsmiddelen zorgvuldiger te bewaren, lokale seizoensgroenten te kopen en oververpakte producten te vermijden … Deze brochure biedt enkele praktische tips aan met betrekking tot onze dagelijkse voeding. Zij tonen hoe lekker eten perfect mogelijk is zonder het milieu te schaden. Veel leesplezier en … smakelijk eten!
Evelyne Huytebroeck
Brussels Minister voor Leefmilieu en Energie
Voeding en milieu
3
10 tips in een oogopslag
4
Voeding en milieu
1. Koop verse, lokale seizoensgroenten en -fruit. 2. Eet minder vlees en vis, en zorg voor variatie in uw bronnen van plantaardige en dierlijke eiwitten. 3. Verkies producten uit de biologische of geïntegreerde landbouw. 4. Koop enkel wat u nodig hebt, zo zal u minder verspillen. 5. Verwerk de restjes in uw gerechten. 6. Bewaar uw voedingsmiddelen op de juiste manier. 7. Drink kraantjeswater. 8. Kies voor producten die zo weinig mogelijk werden bewerkt. 9. Vermijd overdadig verpakte producten. 10. Composteer.
Voedselkeuzes en hun impact op het milieu Een lekker seizoensslaatje, met producten van een dichtbijgelegen bedrijf dat “correcte” productiemethodes
toepast,
heeft
niet
dezelfde impact op het leefmilieu als een steak afkomstig van een Argentijnse industriële kwekerij.
Een algemeen overzicht van de
impact van onze voedingsmiddelen op het milieu, van productie tot consumptie.
De productie De huidige productieprocessen doen beroep op intensieve teeltmethodes, op landbouwmachines, pesticiden en chemische meststoffen, op serreteelt. De productieketens zijn langer en complexer geworden, het voedsel wordt bewerkt: bereide schotels, gewassen en versneden groenten in vacuüm verpakking, allerlei producten in miniporties of overdreven verpakt, … Het resultaat hiervan is dat de impact van het voedsel op het leefmilieu sterk is toegenomen: vervuiling van de bodem en van het water door de pesticiden en de meststoffen, toegenomen verbruik van fossiele energiebronnen (gas, olie,…), uitputting van de drinkwaterreserves, toename van alle vormen van vrachtverkeer, gebruik van additieven die nodig zijn voor de industriële productie.
Water is een veel gebruikte natuurlijke grondstof! !
Menselijke behoefte: 2 tot 4 l water per dag
Productie van 1l frisdrank : 5 l water
Gemiddelde productie, op wereldschaal, van 3 maaltijden/dag: 2000 tot 5000 l water
Productie van 1 kilo rundvlees: 10 000 l water
Voeding en milieu
5
Het transport Ongeacht het seizoen, is er in de warenhuizen een ruim aanbod van voedingsmiddelen (Afrikaans struisvogelvlees, Australische aardbeien, boontjes en asperges uit Kenia, enz.). Om deze producten in de winkelrekken te krijgen, diende er een complex transportsysteem te worden opgezet dat enorm veel energie verbruikt en dus navenant vervuilt. Het
transport per vliegtuig heeft een veel belangrijkere impact op het milieu dan het transport per schip of per trein. En toch puilen onze warenhuizen uit van de producten die per vliegtuig werden geïmporteerd. Bovendien zijn er voor het lange afstandstransport bewaringsmethodes vereist (zoals bv. de koeling) die méér energie verbruiken dan de lokale producten.
Vergelijking van de CO2-uitstoot volgens vervoermiddel (*1)
!
Schip = 15 tot 30 g/ ton km Trein = 30 g/ ton km Vrachtwagen = 210 tot 1.430 g/ton km. Koelwagens stoten tot 800g CO2/ton km meer uit dan andere vrachtwagens. Vliegtuig = 570 tot 1.580 g/ ton km (*1) : 1 ton kilometer staat voor de hoeveelheid CO2 uitgestoten door het vervoer van een ton voedsel over één kilometer. (Defra 2005 - The Validity of Food Miles as an Indicator of Sustainable Development).
6
Voeding en milieu
De consumptie We verbruiken energie voor het vervoeren van onze boodschappen, om ze koel te bewaren, om ze te koken, om ze in te vriezen, … om de afwas te doen. Maar onze impact verschilt naargelang we kiezen voor een heerlijke maaltijd op basis van streekproducten, of voor een maaltijd met per vliegtuig geïmporteerde of in serres gekweekte producten.
De voedselverspilling in Brussel Daar komt de “vuilniswagen”! Wist u dat 12% van de inhoud van onze vuilniszakken bestaat uit voedsel, waarvan twee derde onaangeroerd werd weggegooid? Zo gooit elke Brusselaar jaarlijks gemiddeld 15 kg perfect eetbaar voedsel weg. Voor het geheel van het Gewest betekent dat 15.000 ton, goed
voor 3 maaltijden per dag voor 30.000 personen gedurende één jaar! En deze cijfers slaan enkel nog maar op de gezinnen: ze houden geen rekening met het voedselafval van schoolrefters, bedrijfskantines, enz. Er zijn heel wat verklaringen voor deze verspilling: we koken te grote porties (pasta en rijst bijvoorbeeld), we hebben te lang gewacht om de producten te gebruiken of we wijzigen onze plannen, we laten de restjes slecht worden en vergeten ze in te vriezen, we laten het fruit in de koelkast of in de fruitschaal rot worden, enz. Gelukkig kan er aan verspilling iets worden gedaan. Gewoon door te letten op ons voedselverbruik, kunnen we onze voedselverspilling met 80 % verminderen! In deze brochure geven wij enkele eenvoudige tips. Een aantal daarvan hebben betrekking op uw dieet en dus op uw gezondheid. De tips zijn te herkennen aan het logo “een gezonde tip”.
Ongeveer 20% van de uitstoot van broeikasgassen is te wijten aan de productie, de verwerking, het transport en de bewaring van voedsel. 12% van de inhoud van onze witte vuilniszakken is voedsel dat nog eetbaar is.
Afvalproductie : 3 keer meer dan in 1950 160 kg verpakkingsafval per persoon en per jaar (waarvan 2/3 van etenswaren).
Voeding en milieu
7
SLIM KOPEN Wie bewust koopt, kan de druk op het milieu verminderen. Duurzaam consumeren in het gewone leven, dat is kiezen voor producten die minder natuurlijke grondstoffen en energie gebruiken, minder afval voortbrengen en die in omstandigheden geproduceerd zijn die sociaal verantwoord zijn. Maar slimmer kopen, dat is ook de gepaste hoeveelheden kopen om voedselverspilling te vermijden.
Aankopen met respect voor de planeet 1/ Kies voor lokale seizoensproducten Tomaten in hartje winter? Ze smaken en ruiken toch nooit zoals zongerijpte tomaten tijdens het seizoen. En bovendien is er het prijskaartje! Maar dat is niet alles: deze producten, die buiten het seizoen worden verkocht, komen van ver en/of worden in de serre gekweekt. Dit vraagt veel energie en vaak ook meer meststoffen. Koop daarom lokale seizoensproducten: ze zijn niet alleen lekkerder maar ook milieu- en budgetvriendelijker.
2/ Eet meer groenten en fruit Ze zijn niet alleen goed voor uw een e nd gezondheid maar hun impact op het geztoip leefmilieu is duidelijk kleiner dan die van vlees, vooral wanneer ze lokaal gekweekt zijn en in het seizoen worden verbruikt. 3/ Gebruik een kalender die het seizoen van groenten en fruit aanduidt Vroeger kon men enkel maar kopen wat op dat ogenblik pas geoogst was. Nu is het aanbod zo overvloedig dat het moeilijk is geworden om nog te weten voor welke groenten of fruit het juist het seizoen is. Om u te helpen lokale seizoensgroenten en -fruit te kiezen, kunt u bij de dienst InfoLeefmilieu een kalender in zakformaat bestellen die u gemakkelijk kunt meenemen bij uw aankopen: 02/ 775 75 75.
Bijvoorbeeld de tomaat Hoeveelheid CO2 uitgestoten voor de productie van 1 kg tomaten Belgische grondtomaten (in het seizoen) Spaanse tomaten Belgische tomaten die in een verwamde serre gekweekt zijn (buiten het seizoen)
8
Voeding en milieu
0.2 kg 0.6 kg 2.3 kg
4/ Kies producten die zo weinig mogelijk bewerkingen een e hebben ondergaan d gezonp ti Het traject dat een voedingsmiddel volgt, is langer geworden. Het wordt verwerkt, behandeld, verpakt, vervoerd… Uiteindelijk is er voor een diepgevroren pizza met ham meer benzine dan ham aan te pas gekomen… ! Niets is beter dan vers!
5/ Geef de voorkeur aan bioproducten Dit zijn producten die gekweekt zijn met en respect voor het leefmilieu. U zult er - letter- geezonde tip lijk en figuurlijk - de voordelen van proeven, want biologische voedingsmiddelen hebben meer smaak en zijn gezonder. Als ze lokaal en tijdens het seizoen worden verbruikt, produceren ze minder CO2, bevatten ze geen pesticiden, en respecteren ze het welzijn van de dieren en onze gezondheid. Bio heeft 20% minder energie nodig en vermindert met 30% onze uitstoot van broeikasgassen.
Tip : Een voorbeeld van een gemakkelijke keuze in de winkel: eieren! Ze hebben een code van 0 tot 3: 0 = een bio-ei 1 = ei van een kip met vrije uitloop 2 = ei van een scharrelkip 3 = ei van een legbatterijkip
eten
mw
De intensieve veeteelt wil de productiviteit verhogen door de groeifase van het dier te verkorten. De nadelen die hieruit vooruitvloeien, slaan voornamelijk op de mindere kwaliteit van de producten, de levensomstandigheden van de dieren en het tekort aan de nodige ruimte opdat het afval en afvalwater op een natuurlijke wijze kan worden afgevoerd. De concentratie van een groot aantal dieren op een beperkte oppervlakte creëert gezondheidsrisico’s, die vaak het gebruik van antibiotica vereisen. Dergelijke intensieve veeteelt wordt bijvoorbeeld toegepast bij pluimdieren, varkens, runderen en aquacultuur.
do Goe
6/ Als u dan toch exotische producten wil, kies dan voor de eerlijke handel Wenst u een product dat lokaal niet wordt geproduceerd, dan is het aangewezen dat u zich tot de eerlijke handel richt. De eerlijke handel betreft over het algemeen producten die men bij ons niet aantreft ( o.a. bananen, chocolade, koffie) en die worden ingevoerd per schip, wat minder vervuilend is dan het vliegtuig. Om het milieu te sparen, moeten we toch proberen zoveel mogelijk te vermijden producten te kopen die kunnen worden vervangen door lokale seizoensproducten.
7/ Herontdek de vergeten, maar o zo lekkere lokale producten Goed voor de gezondheid Vele typische streekgroenten van bij een e zond ons, zijn wat in de vergeethoek verzeild ge tip geraakt. Het gaat dan dikwijls over wintergroenten zoals bijvoorbeeld savooiekool, topinamboer, pastinaak, postelein, rapen Al deze variëteiten zijn, vanuit dieetoogpunt aan te raden. Ze kunnen variatie brengen in onze wintermenu’s en zo onze consumptie van geïmporteerde groenten of groenten uit serres beperken. Voeding en milieu
9
om
en
wet
De internationale Slowfood beweging heeft 82.000 aanhangers in 50 landen. Zij verzet zich tegen de gevolgen van de fast-food cultuur die de smaken standaardiseert. De vereniging stelt programma’s voor waarin ze volwassenen en kinderen opnieuw leert proeven en ondersteunt culinaire tradities. Karikol, het slowfood convivium van Brussel, stelt ontmoetingen, debatten, boeiende informatie en proeverijen voor…. mmm !
d Goe
Meer info: www.slowfood.com of, voor Brussel, http://karikol-slowfoodbruxelles. skynetblogs.be/. 8/ Lees de etiketten van de producten Etiketten geven heel wat nuttige informatie, zoals de herkomst van het product, de productiewijze, enz. Zo zult u merken dat men u in oktober appels uit Argentinië wil verkopen.. terwijl het bij ons volop appelseizoen is.
verpakking. Dan zijn water, zuivelproducten, vruchten- of groentesappen boordevol vitamines heel wat beter voor de gezondheid. 10/ Eet minder vlees Een Belg eet gemiddeld 270 g vlees een per dag. Nochtans is de vleesproductie gezonde tip zeer belastend voor het leefmilieu: zij is verantwoordelijk voor ongeveer de helft van de impact die de voeding heeft op het leefmilieu en voor 10% van de totale impact van de mens op het leefmilieu. Vanuit gezondheidsoogpunt wordt aangeraden niet meer dan 75 tot 100 g per dag te verbruiken. Minder vlees eten is dus niet alleen goed voor het milieu maar ook voor de gezondheid!
dsvlees
1 kg run
= De jaarlijkse hoeveelheid water voor de douche van een persoon
9/ Drink minder frisdranken Elke stap in de productiecyclus van een e gesuikerde dranken heeft zijn invloed d gezonp ti op het leefmilieu: de productie van de grondstoffen (suiker, fruit, additieven), de toevoeging van extracten en water, het bottelen, het vervoer en de distributie. De diëtisten klagen vooral het hoog suikergehalte in deze dranken aan. Bovendien worden deze dranken meestal in plastiekflessen verkocht, dit is de minst ecologische
10
Voeding en milieu
1 liter benzine
De CO2-uitstoot van 60 km met de wagen rijden
11/ Kies voor vlees dat zo weinig mogelijk schadelijk is voor het milieu We moeten niet noodzakelijk allemaal vegetariër worden! Per kg vlees, produceert een kip 24 keer minder broeikasgas dan een kalf en 8 keer minder dan een rund. Kip en varken zijn het minst belastend voor het milieu. Maar hou ook rekening met de andere raadgevingen: controleer de herkomst (zo veel mogelijk lokale herkomst) en de kweekwijze (bio, respect voor het milieu..).
12/ Vermijd geïmporteerd vlees Geef de voorkeur aan lokale producten: vermijd exotisch en geïmporteerd vlees dat een hele weg moet afleggen vooraleer het op uw bord belandt. In 2004 heeft België 478.000 ton kippenvlees uitgevoerd en 177.000 ton ingevoerd! 13/ Eet vis zonder de oceanen leeg te vissen Vanuit het standpunt van de gezonde een e d voeding wordt aangeraden om vis geztoinp te eten. Maar ook hier mag men niet overdrijven. Want de visvoorraden raken uitgeput omdat het volume dat nu gevist wordt de jaarlijkse reproductie overschrijdt (zie kader). Volgens de FAO (Food and Agriculture Organization), is 75% van de visvoorraden van onze aarde in gevaar: dat is het geval met de tonijn, de heilbot, de kabeljauw, de schelvis, de zwaardvis en de tong. Eet daarom de vissoorten die niet overbevist zijn (zie kader) en, beter nog, diegene die het label hebben van de Marine Stewardship Council (MSC).
om oed
en
wet
G
Vermijd best de vissen die afkomstig zijn van een intensieve aquacultuur. Om 1 ton zalm te kweken door intensieve aquacultuur (dat geldt dus niet voor de bio) heeft men 5 tot 6 ton wilde vis nodig die tot meel wordt vermalen. Ook de intensieve aquacultuur neemt zijn toevlucht tot behandeling met chemische stoffen en antibiotica.. 14/ Wissel af tussen de eiwitten van dierlijke en plantaardige oorsprong Vervang vlees en vis regelmatig door en graanmengsels (tarwe, maïs, rijst...) of geezonde tip door groenten (linzen, soja, kikkererwten, bruine bonen, spliterwten...). Durf proeven en u zult aangenaam verrast zijn. En het is ook goed voor uw gezondheid !
Welke vis kiezen ? Eerste keus : Enkele vissoorten en producten uit de zee worden niet overbevist en worden zorgvuldig gekweekt: grijze garnaal, sprot, knorhaan, haring, oester, koolvis, zeebarbeel, meerval, tilapia, enz. Vermijd : Soorten die overbevist worden en/of waarvoor methodes worden gebruikt die het milieu schaden: paling, griet, Sint-Jacobsschelpen, zwaardvis, kabeljauw, schol, roodbaars, tong, rode tonijn, tarbot, enz. Het WWF heeft een “ consumentengids” opgesteld die u kunt gebruiken bij uw keuze van vis. Raadpleeg www.wwf.be. Een gedrukte versie kan worden bekomen door te bellen naar 02 340 09 99.
Voeding en milieu
11
Aankopen zonder te verspillen 15/ Doe regelmatig inkopen en koop de juiste hoeveelheid Bepaalde voedingsmiddelen zoals vlees, vis, bereide gerechten of verse groenten kunnen niet lang worden bewaard. Koop ze regelmatig aan maar alleen in hoeveelheden die u werkelijk nodig heeft. Zo vermijdt u verspilling! Laat u niet vangen aan de superpromoties die u verleiden meer voedsel dan nodig te kopen … om uiteindelijk toch maar in de witte vuilniszak te belanden. 16/ Stel vooraf een boodschappenlijstje op Beslis, vooraleer u uw boodschappen gaat doen, wat u wenst te kopen. Hou rekening met het aantal personen die mee aan tafel zullen zitten en bepaal hoeveel u nodig hebt. Trek ook eerst even uw koelkast en voorraadkasten open om te kijken wat u nog in huis hebt. Plan uw menu’s. Als uw lijst klaar is, kunt u zich beperken tot enkel dat te kopen wat u echt nodig heeft.
17/ Ga enkel winkelen nadat u hebt gegeten Met een voldaan gevoel komt u minder in de verleiding om impulsieve aankopen te doen, alsof u de hele winkel wel zou willen verslinden. Dit geldt vooral voor de producten die zich dicht bij de kassa bevinden of die u via aanlokkelijke promoties worden “aangeboden”. 18/ Controleer de vervaldata van de producten Controleer in de winkel de vervaldata van de producten. Opgelet: er is een verschil tussen de vermelding “ten minste houdbaar tot... ” wat betekent dat het product na deze datum nog kan worden verbruikt, behalve indien er zichtbare tekenen van bederf zijn, en de vermelding “te gebruiken tot ...” wat betekent dat men het product na deze datum best weggooit.
12
Voeding en milieu
Aankopen met zo weinig mogelijk afval 19/ Vermijd plastieken wegwerpflessen 44,9 % van het gewicht van de verpakkingen die op de markt worden gebracht, is afkomstig van drankverpakkingen, meestal plastic. Ook al kan het merendeel hiervan met de selectieve inzamelingen worden opgehaald om later te recycleren, toch is dit schadelijker voor het milieu dan indien ze aan de bron zouden zijn verminderd. 20/ Koop dranken in flessen met statiegeld De glazen flessen met statiegeld worden aangeduid met specifieke logo’s (zie hieronder). Om het uzelf gemakkelijker te maken, kunt u die flessen bij u thuis laten leveren. Het aanbod in statieflessen is erg gangbaar voor limonade, wijn, bier en bepaalde sappen of water. 21/ Vermijd de producten voor eenmalig gebruik Wegwerpdoekjes om de tafel te reinigen, papieren servetten, plastieken diepvrieszakjes.. al deze producten maken de afvalberg alleen maar groter
en zijn meestal niet recycleerbaar. Geef de voorkeur aan duurzame producten zoals sponzen, stofdoeken en dweilen, stoffen servetten, herbruikbare diepvriesdozen, enz. 22/ Koop een geconcentreerd en ecologisch vaatwasproduct De ecologische detergenten zijn doeltreffend en minder vervuilend, en vervangen op een voordelige wijze een hele waaier van traditionele producten. Enkele druppels op een spons of in de spoelbak zijn even doeltreffend als een traditioneel afwasproduct. En de geconcentreerde producten zorgen voor heel wat minder verpakkingsafval. 23/ Vermijd overdreven verpakte producten Al te vaak zitten voedingsmiddelen vervat in meerdere lagen verpakkingsmateriaal, zodat het totale volume van de verpakkingen niet in verhouding staat tot de inhoud. Drie boodschappentassen produceren een volle zak met verpakkingen. En de verpakking wordt natuurlijk meegerekend in de prijs: in het geval van voedingsmiddelen kan dat 20% van de prijs van het product vertegenwoordigen! Vermijd dus individueel verpakte producten (yoghurt, dranken, enz.)..
Verpakkingen: enkele logo’s om te herkennen Statiegeld Deze logo’s geven aan dat de verpakking leeg naar de winkel kan worden teruggebracht zodat ze kan worden hergebruikt. De prijs die u bij de aankoop van de verpakking (fles) betaalt, wordt u bij het terugbrengen terugbetaald, in de vorm van een borg. Gerecycleerde of recycleerbare verpakking Dit symbool in de vorm van ronde pijlen betekent dat de verpakking gemaakt is uit recyclagematerialen of dat de verpakking recycleerbaar is. Groen Punt Duidt aan dat de fabrikant, voor de recyclage van de verpakkingen, een bijdrage betaalt aan een erkende instelling (in België FOST). Het betekent niet dat de verpakking uit gerecycleerde producten bestaat, zelfs niet dat ze zal gerecycleerd worden ! Voeding en milieu
13
14
Voeding en milieu
24/ Vermijd wegwerpzakjes Vervoer uw aankopen in herbruikbare en opvouwbare dozen of zakken, caddies, manden, rugzakken, enz. De kleinhandelszaken geven geen herbruikbare zakken zoals de grootwarenhuizen. Bewaar uw herbruikbare zak op een strategische plaats zodat u hem niet vergeet (bijvoorbeeld in uw handtas, de koffer van uw wagen, in uw inkomhal,…). Leefmilieu Brussel biedt u sterke herbruikbare zakken aan die in een handtas kunnen! Bel ons om ze te bestellen. 25/ Koop losse goederen Heeft u enkel een komkommer, een paprika of een courgette nodig. Koop ze los en plak het etiket direct op de groente. Of weeg het fruit en de groenten afzonderlijk en doe ze daarna samen in een zak waarop u de verschillende etiketten kleeft: alweer heel wat verpakkingen uitgespaard!
eten
mw
In februari 2006 zijn in Brussel de “Groupes d’Achats Solidaires” (G.A.S.) van start gegaan. Ze willen opnieuw rechtstreekse contacten opbouwen met de lokale landbouwers en ambachtslui. Hun doel is : opnieuw een gezonde en duurzame voeding verkrijgen, die niet in het netwerk van de agro-industrie gevangen zit en die geen schade veroorzaakt aan het milieu. Maar ook kortere afzetkanalen creëren door beroep te doen op de lokale economie. Er bestaan reeds meerdere G.A.S. in Brussel en er vormen zich nog voortdurend nieuwe groepen. Meer info: www.gas-bxl.collectifs.net
do Goe
Waar doet u uw inkopen en hoe vervoert u ze ? 26/ Koop op de markt en zelfs op de boerderij U steunt de kleine landbouwbedrijven waarvan de producten meer smaak hebben dan die van de grootwarenhuizen. En het is bovendien goed voor het milieu, want er is nauwelijks enig vervoer van deze goederen aan te pas gekomen. 27/ Sluit aan bij een aankoopgroepering Sommige personen groeperen zich om samen kwaliteitsproducten te kopen rechtstreeks bij de lokale producenten: brood, zuivelproducten, vlees, groenten, enz. Zo kan iedereen zonder veel moeite voedingsmiddelen kopen die plaatselijk geteeld zijn en vaak afkomstig zijn van biologische landbouw. Dankzij dit rechtstreeks aankoopsysteem vermijdt men tussenpersonen en -stadia, zodat men kan genieten van verse producten aan een voordelige prijs.
28/ Neem een abonnement op de “biomanden” U kunt een abonnement nemen op de “biomanden”. Dit is een formule die u toelaat om smakelijk seizoensfruit en -groenten te eten zonder hiervoor een fortuin te moeten betalen. Bij het afsluiten van uw abonnement, kiest u volgens welke frequentie u welke hoeveelheden wenst te kopen. U kunt dan de mand gaan ophalen in het meest nabijgelegen verkooppunt van het netwerk. De coördinaten van de Brusselse verkooppunten vindt u in onze gids voor duurzame voeding. U vindt ook bijkomende informatie op onze pagina over de biovoeding: www.leefmilieubrussel.be > particulieren > praktische zaken>enz. Voeding en milieu
15
29/ Vermijd veelvuldige verplaatsingen voor uw aankopen Groepeer uw aankopen op een zelfde dag en in een zelfde omgeving. Zo beperkt u het over en weer rijden tussen deze bestemmingen en uw woonplaats. En door uw activiteiten aldus te rationaliseren, wint u kostbare tijd die u aan huishoudelijke taken of aan uw ontspanning kunt besteden. 30/ Kies voor de buurtwinkels Naast de grote aankopen in de supermarkt, vormen de buurtwinkels een uitstekend alternatief voor heel wat aankopen. En die zijn niet noodzakelijk duurder, zeker niet indien u de tijd neemt om in uw buurt op zoek te gaan naar de interessantste adressen. Door uw aankopen in de buurt te doen, stimuleert u bovendien de lokale economie, kan u sociale contacten aanknopen en bijdragen tot de animatie en veiligheid van de wijk.
32/ Schaf een caddie aan De hedendaagse caddies zijn erg praktisch en heel wat beter hanteerbaar dan de modellen uit grootmoeders tijd. Ze laten u toe grote hoeveelheden boodschappen te vervoeren zonder uw rug te overbelasten. 33/ Respecteer de koudeketen Koop diepgevroren voedingsmiddelen nadat u uw andere aankopen hebt gedaan, juist voor u naar de kassa gaat. Vervoer ze in herbruikbare isothermische zakken. Door de koudeketen te respecteren, vermijdt u dat ze bederven en voorkomt u dus voedselverspilling.
31/ Doe uw boodschappen te voet of met de fiets Verplaatsingen met de wagen over korte een e zond afstanden, verbruiken veel brandstof: ge tip + 80% voor de 1ste km, + 50 % voor de 2de km. De wagen nemen voor verplaatsingen over korte afstanden is dus duur en vervuilend. Doe bijgevolg uw boodschappen in de wijk te voet of neem de fiets, of de rollers of de step: het is ontspannend, u vervuilt minder en het is goed voor uw conditie!
16
Voeding en milieu
34/ Als het mogelijk is, leg dan een moestuin aan Fruit en groenten uit de tuin zijn veel een verser, hebben meer smaak en zijn gezonde tip voordeliger dan de producten die u in de winkels aantreft, die behandeld, vervoerd en verschillende dagen ergens opgeslagen zijn vooraleer ze in de winkelrekken belanden. Als u geen tuin hebt maar wel een terras, kunt u daar toch nog uw kruidentuintje aanleggen. Een eigen moestuin hebben dat is ook zijn ecologische voetafdruk verminderen, … op voorwaarde dat u geen chemische producten gebruikt. In de open lucht in de tuin werken is bovendien goed voor de gezondheid
GEZOND BEWAREN Gefeliciteerd, u bent terug thuis, met een goed gevulde
boodschappentas
vol
zorgvuldig
uitgekozen producten. Maar na de aankoop komt de bewaring van de voedingswaren. Door deze op een juiste manier te bewaren, vermijdt u voedselverspilling. En door uw koelen vrieskast goed te gebruiken, bespaart u bovendien energie. 35/ Houd rekening met de levensduur van de verschillende producten De levensduur van voedingsmiddelen is erg variabel. Houd hier rekening mee bij uw consumptie. Zo blijft een vers ei bv. nog 10 tot 12 dagen goed na de legdatum, terwijl een gekookt ei maar 2 tot 3 dagen bewaart. Eens geopend blijven de pakjes vleesbeleg maar 2 tot 3 dagen goed, en verse kaas 3 tot 4 dagen. Rijpe kaassoorten bewaren langer, maar die plaatst u best onder een kaasstolp op een frisse plaats, en niet in de koelkast. 36/ Gebruik uw koelkast op een verstandige manier Het onoordeelkundig gebruik van een koelkast kan ertoe leiden dat de voedingsmiddelen niet goed bewaard blijven en ze bijgevolg verspild worden. De meeste koelkasten zijn opgedeeld in verschillende temperatuurzones, gaande van +/- 0 tot 10°C. De koudste zone bevindt zich in de meeste traditionele toestellen bovenaan, en onderaan in de tweedeursmodellen. Controleer dit toch maar eerst even in de gebruiksaanwijzing, want de plaats van de koudste zones kan variëren van model tot model. Wordt er niets over vermeld, dan kunt u de temperatuur van een zone meten door een thermometer in een glas water in de gewenste zone te plaatsen gedurende minstens één nacht.
37/ Reinig regelmatig uw koelkast Ideaal is het om een koelkast één keer per maand te reinigen, om aldus de verspreiding van bacteriën te vermijden. Het toestel, de leggers en de bakken moeten met lauw water met wat afwasproduct in worden afgewassen. U kunt ook natriumbicarbonaat in het water oplossen. Om energie te besparen, doet u er goed aan de achterzijde van de koelkast elke maand te stofzuigen. 38/ Stop de koelkast niet te vol Vermijd om de koelkast overvol te stoppen, want dit verhoogt het energieverbruik en verkort de levensduur van de voedingswaren (de koude lucht circuleert minder goed). De producten worden sneller slecht dan gewoonlijk, en dan is de verspilling natuurlijk niet veraf. 39/ Gebruik bewaardozen Om te vermijden dat voedselwaren slecht worden en om de verspreiding van geurtjes en besmettingen te voorkomen, worden de voedingswaren beter in bewaardozen opgeborgen in de koelkast. Gebruik hiervoor bij voorkeur herbruikbare bewaardozen (ze bestaan in alle maten) in plaats van plastic opbergzakjes of aluminiumfolie.
Voeding en milieu
17
40/ Vries de restjes in Nog beter: wanneer u kookt, doe dat dan met hoeveelheden voor twee of drie maaltijden en vries de rest in voor later. 41/ Bewaar de restjes in individuele porties Het is niet altijd gemakkelijk om vooraf het juiste aantal eters te kennen. Door de restjes in individuele porties te bewaren, kan u steeds met de exact benodigde hoeveelheden werken. 42/ Ontdooi regelmatig de vrieskast Wanneer het ijs op de binnenwanden van uw vrieskast meer dan 2 mm dik is, is de tijd rijp om te gaan ontdooien. 2 millimeter verhoogt het energieverbruik van de vrieskast reeds met 10%.
Tip : Opwarmen van rijst of pasta. Om te vermijden dat de in de magnetron opgewarmde rijst of pasta te droog zijn, spoelt u ze vooraf beter met warm water en giet er vervolgens enkele druppels olijfolie over. 43/ Koop een koelkast met label Wanneer u een nieuwe koelkast of diepvriezer koopt, kies er dan één uit klasse A++. Ze verbruiken minder (en vervuilen dus ook minder). Deze toestellen zijn dan wel iets duurder bij aankoop, maar ze geven recht op een premie. Bovendien zijn ze erg rendabel. Voor meer info over de energiepremies: www.leefmilieubrussel.be >particulieren> Praktische zaken > Mijn premies voor het milieu> Energiepremies 2008
Welke voedingswaren horen thuis in welke zone* van de koelkast ? • Gematigde zone (6-10°C): eieren, melk, boter, vers fruit en groenten, drank, sauzen, geopende vruchtensap, kaas. • Frisse zone (4-6°C): zuivelproducten, verse kaas, gekookte fruit en groenten, huisbereide maaltijden. • Koude zone (<4°C): vlees, gevogelte, vis, fijne vleeswaren, room, melkhoudende desserts, verpakte salades, vers vruchtensap, traiteurgerechten, producten die aan het ontdooien zijn. • Variabele zone variable (deur): drank... (*) Plaats van de zone : na te kijken in de gebruiksaanwijzing van het toestel
18
Voeding en milieu
TIPS OM TE BEWAREN IN PLAATS VAN WEG TE GOOIEN Een aangesneden citroen bewaren : bestrooi het aangesneden deel van de citroen met wat zout om hem langer te bewaren.
Gebruik het nodige sap en niet méér : voor sommige recepten hebt u slechts enkele druppels citroen- of sinaasappelsap nodig. Maak een kleine opening in de schil, pers er de nodige jus uit, en stop een tandenstoker in de opening om de vrucht te bewaren. Een halve citroen weggooien ? Niet doen: hij kan nog dienst doen! U kunt uw email spoelbak of wastafel schrobben met één of twee gebruikte halve citroenen.
Een artisjok houdt van water : net zoals een plant heeft ook een artisjok water nodig om zich goed te voelen. Zet het uiteinde in wat water en u zult merken dat de groente veel langer bewaart.
Een verjongingskuur voor oude appelen. In uw fruitmand zitten enkele verschrompelde appeltjes? Giet er wat kokend water over of laat ze er enkele ogenblikken in weken, en ze komen er als vers geplukt uit. Aardappelen die niet ontkiemen : een aardappel ontkiemt wanneer u hem niet snel genoeg opeet. Om te vermijden dat aardappelen uw opslagplaats voor een akker houden, volstaat het om ze op een donkere plaats te bewaren, samen met twee appels! U eet maar een halve appel (of peer of perzik…) ? Sprenkel wat citroensap over de andere helft, zodat de vrucht niet oxideert bij het contact met de omgevingslucht. Zo blijft de vrucht nog enkele dagen goed.
Voeding en milieu
19
Parijse champignons lezen graag. Om ze langer te bewaren, wikkelt u ze in wat krantenpapier. Zo blijven ze nog een tijdje goed.
Hard geworden bruine suiker! En nu? Uw bruine suiker is steenhard geworden? Voeg er een kwart appel aan toe, sluit de verpakking hermetisch en plaats 15 seconden in de magnetron op gematigde kracht. Om verlepte groente terug krokant te maken: groenten (wortelen, selder, paprika’s en andere) die na een tijdje in de koelkast zacht beginnen te worden, kunt u wassen, versnijden en in water laten weken in de koelkast. De volgende dag zijn ze opnieuw erg krokant en klaar voor gebruik in slaatjes of in een recept. Wat doen met een restje tomaten ? U hebt teveel tomaten? Geen paniek! Blancheren (ongeveer 1 minuut in kokend water), pellen en vervolgens in blokjes snijden. Dan vriest u de blokjes in en kunt u ze in een volgende spaghettisaus gebruiken!
‘Crème fraîche’ altijd vers ? Room die bewaard wordt in een hermetische pot, blijft in de koelkast wel een maand goed. Zacht brood à volonté. Bewaar het brood in een doos met een halve appel. U kunt dit ook doen voor het bewaren van koekjes. Hard brood weer zacht maken. U heeft nog wat oud en niet erg smakelijk brood over? Twee mogelijkheden: om het onmiddellijk te eten, plaatst u het enkele seconden in de magnetron; zoniet kunt het brood lichtjes bevochtigen en in de oven plaatsen tot er een knapperig korstje op komt.
20
Voeding en milieu
SLIM KOKEN Koken kan heel ontspannend zijn. Maar koken is méér dan likkebaarden, er wordt ook behoorlijk wat energie bij verbruikt. Of het nu gas of elektriciteit is, hoe minder we ervan verbruiken, hoe beter voor het milieu en voor onze portefeuille! Enkele eenvoudige trucjes en weetjes om u te
47/ Maak gebruik van de thermische inertie Kookt u elektrisch? Schakel dan de kookplaat uit enkele minuten voor het einde van de kooktijd: dankzij de thermische inertie blijft de plaat nog enkele minuten warm en zullen de voedingswaren verder blijven sudderen, zonder dat hiervoor energie wordt verbruikt.
helpen energie te besparen en verspilling te vermijden. Bovendien kunt u zelf groenten en kruiden kweken: plaats maar creativiteit en smaak op uw menu! 44/ Bereid aangepaste hoeveelheden Houd rekening met de nodige calorieën een en de aanbevolen hoeveelheden voor de gezonde tip gezondheid. Als u vooraf goed de porties per persoon hebt bepaald, vermijdt u verspilling en afval en beperkt u bovendien de kosten. Gebruik de juiste hulpmiddelen: doseerder, kopje, eetlepel en weegschaal zijn enkele praktische middelen die u helpen te werken met de juiste hoeveelheden, aangepast aan het aantal eters.
48/ Geef de voorkeur aan de magnetron Veel voedingswaren kunnen bereid of opgewarmd worden in de magnetron. Deze verbruikt tot 75 keer minder energie dan een traditionele oven. 49/ Gebruik een hogedrukpan Gebruik uw hogedrukpan zo vaak mogelijk. U kunt er talrijke recepten mee bereiden en u spaart er bovendien 40 tot 70 % tijd en energie mee uit. Een andere snelle en gezonde manier om voedingsmiddelen te bereiden is met een stoomkoker.
45/ Gebruik een deksel Plaats tijdens het koken deksels op de potten: de voedingswaren koken sneller, u vermijdt overbodig warmteverlies en bespaart 50% energie per kookbeurt. 46/ Haal voedingswaren vroeger uit de diepvriezer Haal de voedingswaren al enkele uren voor de bereiding uit de diepvriezer. Indien het is om ze de volgende dag te gebruiken, plaats dan het voedsel op een bord, bedek het met een folie en plaats het onderaan in de koelkast. Het ontdooien gebeurt geheel natuurlijk en het koken zal beter gaan en minder energie vergen.. Voeding en milieu
21
Trucjes: Om een selder opnieuw krokant te maken: dompel de selder onder in wat koud water met suiker. Verjongingskuur voor sla: los een suikerklontje op in veel water en laat de verlepte sla er gedurende drie kwartier in weken. Verjongingskuur voor oude wortelen : voeg een koffielepel suiker toe aan het water waarin 7 of 8 verlepte wortelen koken en ze komen er schijnbaar als herboren uit...
50/ Verwerk de restjes Gooi restjes niet weg maar doe er iets mee! Voor meer tips over het bewaren van restjes en voor heerlijke recepten om ze te verwerken, kunt u onze praktische voedingsfiches en recepten downloaden op www.leefmilieu.be. U vindt ook vele recepten op www.webchef.be en www.smulrecepten.nl. 51/ Zorg voor voldoende variatie Wissel recepten uit met vriend(inn)en. Maar ook kookboeken of –lessen kunnen een uitstekende inspiratiebron zijn om diverse recepten rond een bepaald product te creëren. 52/ Bewaar, wissel uit of geef weg Hebt u het geluk een bloeiende moestuin of boomgaard te hebben, aarzel dan niet om de overschotten van uw oogst te bewaren als puree of coulis die u bewaart in conserven, als diepgevroren bereidingen, confituur, gelei, vruchtensap,… U kunt uw producten natuurlijk ook uitwisselen met een buur die andere groenten- of fruitsoorten kweekt dan uzelf… of maak gewoon uw vrienden, familie of collega’s gelukkig. 53/ Zorg ervoor dat de vaatwas helemaal vol is Een vaatwas verbruikt meer dan 15 liter water en ongeveer 1 kW per wasbeurt. Schakel hem pas in als hij helemaal vol is, zo bespaart u water en elektriciteit. Om nog meer te besparen, kiest u best voor een programma op lage temperatuur, of voor het ecoprogramma.
22
Voeding en milieu
Brussel Leefmilieu biedt een superpraktische spaghettidoseerder aan om niet teveel pasta te bereiden. U kunt de doseerder bestellen op het nummer 02/775.75.75. Tot de uitputting van de voorraad.
Voeding en milieu
23
AFVAL BEHEREN We kunnen ons afval van maaltijden en verpakkingen sterk verminderen! Het milieu vaart er wel bij: zuiniger omspringen met de natuurlijke energiebronnen, minder verbranden en minder vervuiling. Ook de consument vaart er wel bij: alleen al de verpakkingen van de producten die we kopen, kosten ons
55/ Organiseer collectief composteren Geen tijd of plaats om zelf te composteren? Bundel de krachten! Door collectief te composteren wordt het organisch afval van meerdere gezinnen gezamenlijk gecomposteerd. U kunt actief aan deelnemen, of gewoon uw organisch afval er naartoe brengen.
ongeveer 250 € per jaar en per persoon! 54/ Composteer Met deze eenvoudige techniek kan de verbranding van ongeveer één derde van het afval van de witte vuilniszakken (biologisch afbreekbare etensresten) en van het tuinafval worden vermeden. Bovendien levert composteren een gratis en erg doeltreffende meststof op.
56/ Composteer, ook zonder tuin Wormcompostering laat toe om biologisch afbreekbare materialen (vooral keukenafval) om te zetten in compost zonder tuinafval! Een klein koertje, een hoekje in de garage of in de kelder volstaat. Een temperatuur van 15 tot 25°C en een goede verluchting zijn de sleutels tot het succes. Meer hierover op www.leefmilieubrussel.be > Particulieren > Mijn tuin > Composteer.
eten
mw
do Goe
Opleidingssessies composteren
over
U zou graag composteren maar weet niet goed hoe u het moet aanpakken? Leefmilieu Brussel organiseert theoretische en praktische opleidingen in composteren. Deze sessies worden meestal twee keer per jaar georganiseerd, en gaan ofwel ‘s avonds tijdens de week of overdag tijdens het weekend door. Voortaan zal composteren geen geheimen meer hebben voor u. Meer info: Leefmilieu Brussel - 02 775 75 75
24
Voeding en milieu
57/ Sorteer Sorteer uw afval voor de selectieve inzamelingen: karton in de gele zak, plastic, metaal en drankverpakkingen in de blauwe zak, glas in de glascontainers. Giet nooit producten als frituurolie of ander scheikundig afval weg in de gootsteen. Daarmee kunt u terecht bij de “Groene plekjes” of in de gewestelijke of gemeentelijke containerparken. Meer informatie op www.netbrussel.be of 0800 981 81
Goe
m do
en
wet
Ieder van ons produceert 1 kg afval per dag
58/ Drink leidingwater Leidingwater biedt alleen maar voordelen: het is perfect gezond, wordt voortdurend streng gecontroleerd en is beduidend goedkoper dan fleswater (u bespaart er 250 € per jaar mee). Bovendien vermijdt u transport, opslag en afval. Proeft u een lichte chloorgeur of –smaak, laat het water dan in een karaf enkele minuten in de koelkast staan, of gebruik een kruik met een filter, de geur verdwijnt vanzelf. 59/ Koop alleen wat u nodig heeft, om voedselverspilling te vermijden Om afval te vermijden : volg nauwgezet onze tips voor een beter beheer van uw aankopen, uw maaltijden en uw koelkast in het hoofdstuk “Slim kopen” van deze brochure.
Voeding en milieu
25
BUITENSHUIS ETEN Ook wanneer u niet thuis eet, kunt u met een duurzame maaltijd afval en verspilling vermijden. Waarom zou u op school of op het werk niet kiezen voor verse, lokale seizoensproducten, biologische ingrediënten, minder vlees of beleg? Geef kinderen een stuk
61/ Probeer ook eens de biologische fast food en traiteurs Er komen steeds meer biologische fast food ‘ketens’, traiteurs en broodjeszaken. Gemakkelijk en praktisch! Zo kunt u bijvoorbeeld biologische broodjes op het werk laten leveren, of ook heerlijke bereide gerechtjes kopen voor thuis.
seizoensfruit mee, en vermijd individuele verpakkingen die veel afval veroorzaken, maak een gezonde lunch klaar of gebruik restjes van de vorige dag voor het middagmaal, enz. Variatie, smaak en genot buitenhuis, met respect voor het milieu. 60/ Waarom geen biologisch restaurant? Een uitje in het vooruitzicht? Waarom niet eens naar een biologisch restaurant gaan? Een leuke manier om kennis te maken met een gezonde en lekkere keuken. En niet eens duurder dan een klassiek restaurant. Zeker het proberen waard!
26
Voeding en milieu
62/ Vraag een “doggy bag” U bent op restaurant, maar krijgt niet alles op? Aarzel dan niet om een “doggy bag” te vragen zodat u de restjes de volgende dag kunt opeten. Anders verdwijnt al dat eten toch in de container van het restaurant, waar het de hoeveelheid afval als gevolg van voedselverspilling nog wat gaat vergroten!
63/ IJver voor een duurzame kantine op school of op het werk Als ouder van een leerling of als werknemer, kunt u bij de directie suggereren om een milieuvriendelijke kantine in te voeren. Heel vaak wordt dit gekoppeld aan het streven naar gezond eten. Brussel Leefmilieu ontwikkelt projecten rond “duurzame kantines” en “antiverspilling-kantines” voor bedrijven en onderwijsinstellingen. 64/ Geef de schoolkinderen een brooddoos en drinkfles mee Er bestaat een enorme keuze van individueel verpakte tussendoortjes (cakes, koeken,…) die erg in de smaak vallen van de ouders. Met het gebruik van een brooddoos vermijdt u al die individuele verpakkingen. Er bestaan tegenwoordig al brooddozen met onderverdelingen om de verschillende tussendoortjes netjes in op te bergen: een geschild stuk fruit, een stukje zelfgemaakte taart, enkele koekjes, een stukje chocolade, enz. Het gebruik van een drinkfles laat toe om elke dag een andere drank mee te geven: water, water met siroop, fruitsap, melk, ... Zowel de drinkfles als de brooddoos kunnen in de vaatwas, en zijn dus erg hygiënisch.
65/ Meer informatie vindt u op : De problematiek « Voedsel en milieu » : www.leefmilieubrussel.be Tel. : 02 775 75 75 www.observ.be www.oivo-crioc.org Recepten om restjes te verwerken : www.webchef.be www.smulrecepten.nl Een abonnement op de voedings/ recepten-fiches van Brussel Leefmilieu : www.leefmilieubrussel.be > Particulieren > Voeding U krijgt elk kwartaal twee receptenfiches: één over het verwerken van restjes en een ander over lokale en seizoensgebonden maaltijden. De internationale Slow-foodbeweging : www.slowfood.com Nationaal voedings- en gezondheidsplan – Federale overheidsdienst volksgezondheid, veiligheid van de voedselketen en leefmilieu www.mijnvoedingsplan.be Biologisch eten: bioforum www.bioforum.be Tél. : 081 61 46 55
Voeding en milieu
27
Redactie: Fade In Layout: Laurent Defaweux Leescomité: Rik De Laet, Louis Grippa, Mathieu Molitor, Joëlle Van Bambeke, Xavier Van Roy Coördinatie: Mathieu Molitor Wettelijk depot: D/5762/03/2008 Verantwoordelijke uitgevers: J.P. Hannequart & E. Schamp – Gulledelle, 100 – 1200 Brussel Gedrukt met plantaardige inkt op gerecycleerd papier. Fotokrediet (©) : Getty Images : Cover, p. 2, 3, 4, 5, 8, 9, 10, 12, 15, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 25, 26, 27 Céline Carbonnelle : p. 9, 11, 14, 20, 24 Marianne Desager : p. 21 Yves Fonck : p. 7, 24 Mathieu Molitor : p. 16 Aude Vanlathem : p. 27
28
Voeding en milieu
© Leefmilieu Brussel- BIM, Brussel – Maart 2008
