Vliegwielproject A1-zone Groen Transferium Holten
Deze ontwerpopgave is uitgevoerd in opdracht van het Programmateam A1-zone en gefinancierd door de provincie Overijssel, actieprogramma Cultuur & Ruimte. Het Programma A1-zone is een samenwerkingsverband van de provincie Overijssel, provincie Gelderland, regio Stedendriehoek, regio Twente, ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer en het ministerie van Verkeer en Waterstaat.
Vliegwielproject A1-zone Groen Transferium Holten
Inleiding Mieke Conijn en Mariecke Siezen
Het A1-kunstproject organiseerde van 2006 tot en met 2009 drie manifestaties waarin de relatie tot de snelweg in heden, verleden en toekomst centraal stond en waarin de snelweg onderwerp was van onderzoek en kunstmanifestaties. Met name het onderzoek dat door de kunstenaar/onderzoekers werd verricht, leverde verrassende denkbeelden en waardevolle informatie op. Over de snelweg als
4 verblijfplaats, de doorsnijding van landschappelijke en sociale structuren door de aanleg van de snelweg en de branding van de snelweg in toekomstperspectieven. De waarde van deze onderzoeken is ook de organisatie van het brede A1-zone project niet ontgaan. Dit is een samenwerkingsverband waarin Rijk, provincies en regio's participeren en dat zich bezighoudt met de toekomst van de snelweg A1 en het omliggende gebied in Oost-Nederland. Door middel van werkplaatsen waarin bestuurders en professionals uit diverse disciplines reflecteerden op toekomstige scenario’s, is een agenda opgesteld voor speerpunten in de A1-zone. De kunstenaars die eerder een bijdrage leverden aan het A1-kunstproject zijn ook gevraagd hieraan deel te nemen.
5 Al tijdens deze werkplaatsen bleken de analyse, het ‘breedband denken’ en het gebrek aan vooringenomenheid ten opzichte van plek en probleemstelling van kunstenaars in hun rol van ‘out-of-the-box denker’ uitermate waardevol om de discussie te verbreden en vernieuwende ideeën te ontwikkelen. Ideeën waarbinnen de identiteit van de plek, betekenis, duurzaamheid en innovativiteit centraal staan. De partners van het A1-kunstproject raakten er steeds meer van overtuigd dat de kunstenaar (in brede zin) als vrije denker binnen een proces van interdisciplinair of integraal ontwerpen een rol van betekenis kan spelen. De vraag of dat interdisciplinair ontwerpen én de rol van de kunstenaar in dat proces ook daadwerkelijk zouden kunnen leiden tot een andere, zo niet betere vorm van ruimtelijke kwaliteit
Beeld: Peter Bos
kon echter alleen in de praktijk worden beantwoord. Toen de provincie Overijssel de partners van het A1-kunstproject dan ook de vraag stelde om binnen A1-zone verband de ontwerpen voor twee vliegwielprojecten ter hand te nemen, was dat een uitgelezen kans om bovenstaande hypothese aan de praktijk te toetsen. De vliegwielprojecten waarop de focus is gericht, zijn een groen transferium en een verzorgingsplaats. Ons uitgangspunt was om per vliegwielproject drie multidisciplinaire ontwerpteams een ontwerp te laten maken. Om dit te bereiken én om de benodigde synergie binnen een team te krijgen, hebben wij als organisatie drie teamtrekkers uitgenodigd en hen gevraagd zelf een multidisciplinair team samen te stellen waartoe in ieder geval een beeldend kunste-
Vliegwielproject A1-zone
6
Groen Transferium Holten
Inleiding naar moest behoren (voor teamsamenstelling zie p 14-15). In de opdrachtformuleringen stonden de volgende aspecten centraal: het betrekken van maatschappelijke consequenties vanuit een visie op de toekomst in het ontwerp, duurzaamheid, (ruimtelijke) kwaliteit van het ontwerp, het eigene van de plek (context, onderlegger), mogelijke relatie met onderliggend wegennet/spoor/openbaar vervoer, veiligheid en functionaliteit. Ook werd de teams gevraagd een eigen visie te ontwikkelen op een definiëring van de begrippen ‘groen transferium’ en ‘verzorgingsplaats’. In de zeer beperkte tijd die daarvoor gegeven was, hebben de in totaal zes teams zich in de eerste ontwerpfase intensief met de materie beziggehouden. Hun resultaten zijn op 25 augustus jongstleden ge-
Woord: Mieke Conijn en Mariecke Siezen
presenteerd aan betrokken bestuurders, ambtenaren en organisatoren. Deze resultaten treft u aan in deze publicatie. In de publicatie zijn ook de resultaten opgenomen van het vervolg in de tweede ontwerpfase. Hiervoor zijn twee van de zes teams door een jury geselecteerd. Uiteraard is het aan de beschouwer zelf om zich een oordeel te vormen over de resultaten van de ontwerpteams, maar als organisatie zijn wij van mening dat het merendeel van de resultaten zeer veelbelovend is. Deze resultaten laten zien dat als kunst infiltreert in de ontwerppraktijk binnen interdisciplinaire processen dit daadwerkelijk kan bijdragen aan een betere ruimtelijke kwaliteit. Pijlers voor het welslagen van een dergelijke ontwerppraktijk zijn synergie, een zorgvuldig proces en
kennis van de plek. De kunstenaar als vrije denker op zoek naar waarde en betekenis kan het discours bevorderen. Opvallend is dat de beide teams die zijn geselecteerd voor de tweede fase van het ontwerpproces een kunstenaar als teamtrekker hadden. Beide teams beschikten over ruime kennis van de plek en zijn omgeving en opereerden volstrekt interdisciplinair, dat wil zeggen dat er sprake was van een gelijkwaardige uitwisseling van kennis en ideeën langs de lijn van een gezamenlijk ontwikkelde visie. In een tijd waarin de waarde van cultuur wederom ter discussie wordt gesteld en waarin cultuur an sich steeds meer in het gedrang lijkt te komen, toont dit project concreet aan dat de uitzonderingspositie van de kunstenaar van cruciaal belang
7
is, dat de kunsten werkelijk het verschil kunnen maken. Het wenkende perspectief van een interdisciplinair ontwerpproces waarin een kunstenaar c.q. vrije denker een rol vervult en waarin aspecten als identiteit van de plek, betekenis, functionaliteit, duurzaamheid, innovatie, expressiviteit en draagvlak centraal staan, is een betere ruimtelijke kwaliteit. Ongeacht of die waardevermeerdering altijd gekwantificeerd kan worden. De twee ontwerpen voor het groen transferium en de verzorgingsplaats die nu na de tweede ontwerpfase op tafel liggen, zijn daarvan het bewijs. Ze houden ons inziens – maar ook voor alle andere betrokkenen - een inspirerende en realistische belofte in voor verdere uitwerking en uitvoering. De teams hebben in een zeer korte tijd een enorme inspanning en prestatie geleverd en zijn in hun oplossingen feitelijk veel verder gegaan dan het formuleren van een visie op en een ontwerp voor een groen transferium en een verzorgingsplaats, door de gehele context mee te nemen. Dat legt een grote verantwoordelijkheid op de schouders van de betrokken opdrachtgevers om de resultaten in de zin van ontwerpen en gevoerd proces niet in een lade te laten verdwijnen. Ze verdienen het om aan een breed publiek van bewoners en gebruikers uitgedragen te worden. Ze verdienen het vooral om serieus te onderzoeken of en hoe deze vliegwielprojecten een beweging in gang kunnen zetten. Waarbij enerzijds de inzet wordt gehonoreerd door realisering van (delen) van de ontwerpen en waarbij anderzijds een interdisciplinaire ontwerppraktijk opgang doet waarin de kunstenaar als vrije denker een aandeel heeft.
Beeld: Peter Bos
Vliegwielproject A1-zone Groen Transferium Holten
9
Team Jeroen van Westen Team ZUS Team LOLA
Jeroen van Westen Ed Joosting Bunk LANDLAB Theo Reitsema Reitsema & Partners Sandra Schuit Zijaanzicht
Holt& Berg
10
Holt& Berg
11 Ruimtelijke kwaliteit is de culturele dimensie van ontwerpen. Het gaat daarbij niet om mooi of lelijk, niet om zorgvuldig proces(management), maar om betekenis. Denken over ruimtelijke kwaliteit is nadenken over je eigen cultuur/natuur; reflexief of visionair. Ruimtelijke kwaliteit draait dus om inhoud, inhoud die je zintuiglijk beleeft: ZIEN, HOREN, VOELEN, PROEVEN, RUIKEN, om daarna intellectueel te kunnen overdenken. Vorm geven aan een landschap wordt zo bezien altijd een toevoeging aan bestaande inhoud, verder werken aan het kunstwerk dat het landschap is.
12
Groen transferium: A1-zone steunpunt Holten Nationaal Park Sallandse Heuvelrug
Omgevingstudie vol waarnemeningen gedaan in het veld, gesprekken met bewoners, provinciale en gemeentelijke bronnen
Onderzoek Ooit werd landelijk Holten door de spoorlijn de poort naar de romantische schoonheid van glooiende akkers en woeste gronden. Het bestemmingsplan van Loggers uit 1934 beloofde “eenvoudige architectuur in een schoone omgeving” en dat heeft in 2004 de oprichting van het Nationaal Park mede mogelijk gemaakt. Na 1960 zijn er meerdere recreatieve sferen rondom Holten en de berg ontstaan, maar het dorp zelf heeft aan sfeer
13
Zicht op Holten vanaf de Holterberg
Entree Nationaal Park Sallandse Heuvelrug
Station-bergzijde
Langzame verbinding Holten-Holterberg
Dorpsstraat Holten (oost-west)
Wonen op de berg, van Loggers tot Koolhaas
Relaties Holten x Holterberg
verloren waar het aan bedrijvigheid en winkelgemak won. Toenemende verkeersdruk op de oude regionale oost-west verbinding botst met lokale belangen en toeristisch plezier. Wanneer in deze context een groen transferium wordt gemaakt waar de recreant over zal stappen van snelle cultuur naar rustgevende natuur, dan is dat gedoemd om niet meer te zijn dan een overloopparkeerplaats voor de voorzieningen rondom de hoofdingang van het park op de berg.
Holt& Berg
14
selectie van verloren en hervonden beelden van Holten, Holterberg en de spoorzone (De Kol)
15
selectie van kleuren en sporen, zichtbaar en onzichtbaar in het stuwwallenlandschap
Holt& Berg
Concept De vraag naar een groen transferium is aanleiding na te denken over de aard en rol van zo’n voorziening. Het is een welkom aan bezoekers van buitenaf. Fysiek vormt het de schakel tussen het lokale, trage netwerk en het (inter)nationale en regionale snelle netwerk, mentaal schakelt het tussen cultuur en natuur. Een groen transferium is een wisselplaats. Het is daarom veel meer dan een plek in het landschap. Het is op te vatten als de cruciale schakel in het netwerk dat het landschap zintuiglijk ontsluit. Naar analogie van P&R, hoeft de reiziger slechts de borden P+N volgen. Vertaald naar de Holtense situatie is het transferium de schakel tussen dorp en berg. Waar Holt& Berg nu nog een gemankeerde relatie hebben, ligt herstel en vernieuwing binnen bereik bij herontwikkeling van De Kol. Het is een kans die het verdient te worden gegrepen. Zie het groen transferium als katalysator tussen dorp en berg.
Holt& Berg
16
17
Holterberg zintuiglijk verbonden met Nationaal Park Sallandse Heuvelrug via P+N Berg en P+N Dorp in Holten
18 De bebording voert de zoekende reiziger naar het punt waarop snelheid wordt ingewisseld voor langzaam beleven.
19
Holt& Berg
Ontwerp
20
Heerlijk Holten ligt op de flank van de naar haar vernoemde berg. Ooit was de relatie tussen berg en dorp innig. Nu ligt het dorp afgeschermd
BERG
van de berg. Auto’s daar waar je wilt lopen, geen plek om te zitten. Nergens meer zicht op de berg, en het zicht vanaf de berg op het dorp een strakke lijn tegen grijs-witte blokken. Het stationsgebouw is niet meer in gebruik en vormt een obstakel. Hoe kunnen we weer genieten van Holt& Berg? Dat begint misschien op het
ENK
mooiste perron van Nederland. Daar is de berg voelbaar! Nu het dorp nog. Hier lezen we in het landschap een les: (spoor)wegen zijn geen grenzen! En hier herkennen we de opdracht: breng de berg het dorp in! De inspiratie voor een nieuwe noordrand vinden we in de bestaande zuidrand van Holten.
Holt& Berg
SPOOR DORP
21
huidige, strakke, begrenzing noordflank Holten
‘rafel’rand Holten, analoog aan de prachtige zuidrand bij de Lokerenk
22
Als de berg het dorp in komt, dan - wordt Holten aantrekkelijker - profiteert Holten mee van natuurtoerisme - kan De Kol een duurzame woonomgeving worden - krijgen centrum en berg een bloeiende relatie - leidt de oost-west route langs de kwaliteiten van Holten - wordt Holten bestemming in plaats van doorgangsdorp - is Holten ook mooi vanaf de berg gezien - komt een concept met veel flexibiliteit tot leven - ontstaat ruimte voor nieuwe dromen en daden
Holt& Berg
23
24
25
Holt& Berg
26
Holt& Berg
27
Op bezoek – shared space Tussen station en het hart van Holten ligt een overgangsgebied met daarin een panoramarestaurant, een boerderijtje en een gastvrij paviljoen voor reizigers. Welkom in Holt& Berg. Het plein aan de dorpszijde wordt ingericht volgens de principes van ‘Shared Space’. Geen racebaan leidt over het plein, auto’s zijn te gast op het plein en houden er rekening met andere verkeersdeelnemers. Als vanzelfsprekend kunnen mensen worden weggebracht of opgehaald. Tussen de gescheiden rijbanen is genoeg plaats om een gastvrije wachtruimte in de vorm van een architectonische interpretatie van Loggers te bouwen.
28
Holt& Berg
Station Het station wordt weer de Poort op de overgang tussen dorp en land, tussen Holt& Berg. Door het stationsgebouw open te maken in het verhoogde middendeel, kan het opnieuw de poort worden tussen dorp en berg. In de lagere zijflanken kunnen nieuwe functies worden ondergebracht. Denk aan... overnachtingsgelegenheid voor lange afstandswandelaars, simpele appartementen voor recreatieve verhuur, x-tra steunpunt IVN, ... In de doorgang zelf worden de twee werelden dorp en Nationaal Park, verbeeld en met elkaar verbonden door een dikke steen die verhalen vertelt.
30
Boven: stations-erf met daarop Grand Cafe De Biester, Poort tussen twee werelden, COOP-herzien, en OV-paviljoen
onder: scans van het gesloopte boerderijtje van Koopman dat wordt herbouwd door Oudheidkamer Holten grenzend aan het Stationserf
Onder:profiel stations-erf
31
Boven: OV-paviljoen op het stations-erf
Onder: profiel gescheiden rijbanen
Maak aantrekkelijke woonmilieus langs de nieuwe oostelijke entreeweg, die gescheiden rijstroken heeft en dus goed oversteekbaar is. Bouw op dorpse wijze en kies de Holtense schaal. Werk met een stedenbouwkundige die gevoel heeft voor het dorp en geef vorm aan ‘wonen op een erf’ en ‘wonen in het bos’.
Holt& Berg
32
Perron noord met ruimte voor verhuur alternatief verrvoer
Holt& Berg
33
Bovenstaande schets is gemaakt in de tweede fase van de prijsvraag meer rekening houdend met lopende procedures en plannen
Voorgesteld wordt om de komst van P+N aan te grijpen om parkeerruimte slim te situeren en dorps parkeren, evenement parkeren, forensen en winkelen te recombineren. Bij verplaatsing van een van de supermarkten uit de oude kern naar de rand van het nieuwe P+N Dorp ontstaat ruimte voor verdubbeling van een verkeersluw hart. De gevraagde extra parkeerplaatsen worden zo verdeeld dat zowel dorp als berg ervan profiteren, ook bij grote evenementen als het oogstfeest en de triatlon. In het nieuwe parkeerplan zijn alle buitenparkeerplaatsen zeer boomrijk. Aan de bergzijde wordt het perron als een balkon uitgebreid in open verbinding met P+N Berg en enk. In deze uitbreiding kan een ruimte worden gebouwd voor verhuur van alternatief vervoer.
34
Zinnebeeld Voortgeduwd door het ijs liggen in de bouwgrond van de stuwwallen in oostelijk Nederland grote keien, of "Dikke Stenen" zoals ze in Holten worden genoemd. In onze cultuur zijn ze benut als bouwmateriaal voor hunebedden, de grafmonumenten uit de steentijd, en ook daarna hebben ze lang hun mythische waarde behouden. Voor de boeren groeiden de keien uit de grond. Zij markeerden er de grenzen van hun land mee, fundeerden de boerderijen met de stenen, maar wierpen ze ook op hopen in de hoek. Ze zijn witgeschilderd wanneer ze links en rechts van de inrit liggen of het fietspad afscheiden van het zandpad. De keien zijn letterlijk markant: ze trekken de aandacht. Het is die kwaliteit die we uitvergroot in willen zetten om de zintuiglijke waarneming in te schakelen ter beleving van het landschap. De stenen worden vergroot naar maten die passen bij het idee dat de stuwende, splijtende kracht van de snelweg vergelijkbaar is met die van de gletsjer die de Holterberg vormde. Al langs de A1 vertellen bovenmaatse zwerfkeien dat er een spannend verhaal wacht in Holten. Vanaf de P+R velden Dorp en Berg verlokken keien in dorp en veld de zintuigen wijd open te zetten Door de stenen ‘te laden’ met bijzondere eigenschappen geven we ze opnieuw de mythische waarde die ze dreigden te verliezen in de huidige vindplaatsen tussen fietspad en Intratuin. De vijf dikke stenen op de Holter Enk vormen samen met die in het station de kern van een zinnebeeld op aarde zoals een sterrenbeeld aan de hemel. De keien langs de snelweg bij de afslagen naar NPSH vormen samen met de gidsstenen op cruciale kruispunten een stenenstelsel. De wegen zijn als de lijnen die de sterren aan het uitspansel verbinden tot beelden, even arbitrair en even betekenisvol: wegen en stenen. luistersteen – klimsteen – kijksteen – geursteen – proefsteen
35
Holt& Berg
