Visie-ontwikkeling op zorg in een forensisch psychiatrisch centrum

FACULTEIT RECHTSGELEERDHEID

Visie-ontwikkeling op zorg in een forensisch psychiatrisch centrum

Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen door (20030482) Mattheeuws Koen Academiejaar 2012-2013

Promotor : Prof. Dr. Vander Laenen Freya

Commissarissen : Prof. Dr. Audenaert Kurt Cappon Leen

Verklaring inzake toegankelijkheid van de masterproef criminologische wetenschappen

Ondergetekende,

Mattheeuws Koen 20030482

geeft hierbij aan derden,

zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele co-promotor), de commissarissen of leden van de examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen,

[de toelating] [geen toelating]

om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien beschikbaar, een elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts zullen kunnen naar verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden.

Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de masterproef moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren ingebonden onmiddellijk na het titelblad.

Datum: 19/09/2013

Handtekening: Koen Mattheeuws

TREFWOORDEN 

Forensische psychiatrie



Desistance



Good Lives Model (GLM)



Risk Needs Responsivity (RNR)



What Works

i

LIJST VAN GEBRUIKTE AFKORTINGEN 

F.O.D.: Federale Overheids Dienst



EHRM: Europees Hof voor de Rechten van de Mens



GLM: Good Lives Model



PCC: Psychology of Criminal Conduct



RNR: Risk Needs Responsivity



TJ: Therapeutic Jurisprudence

ii

WOORD VOORAF Deze masterproef kwam tot stand in het kader van het afronden van de opleiding tot master in de criminologische wetenschappen. Ik zou dan ook van de gelegenheid gebruik willen maken om enkele mensen te bedanken Eerst en vooral wil ik mijn ouders en vriendin bedanken voor de praktische en mentale steun doorheen de opleiding en in het bijzonder het uitgeoefende geduld bij het tot stand komen van deze masterproef. Ook wil ik mijn promotor prof. dr. Freya Vander Laenen bedanken voor de motivatie en conceptuele bijsturing die zij verleende tijdens dit proces. Tot slot wil ik de mensen bedanken die de tijd en moeite namen om mijn masterproef te lezen en zeer bruikbare feedback hebben gegeven.

Koen Mattheeuws Waarschoot, augustus 2013

iii

INHOUDSOPGAVE TREFWOORDEN ....................................................................................................................... i LIJST VAN GEBRUIKTE AFKORTINGEN ........................................................................... ii WOORD VOORAF .................................................................................................................. iii INHOUDSOPGAVE ................................................................................................................. iv INLEIDING ............................................................................................................................... 1 1. Situering onderwerp ........................................................................................................ 2 2. Probleemstelling ............................................................................................................. 2 3. Doelstelling ..................................................................................................................... 3 3.1. Theoretische doelstelling.......................................................................................... 3 3.2. Handelingsgerichte doelstelling ............................................................................... 4 4. Onderzoeksvragen........................................................................................................... 4 5. Situering van de literatuurstudie ..................................................................................... 5 5.1. In tijd ........................................................................................................................ 5 5.2. In ruimte ................................................................................................................... 5 6. Relatie tussen theorie en onderzoek ................................................................................ 6 CORPUS .................................................................................................................................... 7 DEEL I: LITERATUURSTUDIE .......................................................................................... 8 1. Van ‘Nothing Works’ naar ‘What Works?’ .................................................................... 8 1.1. Inleiding ................................................................................................................... 8 1.1.1. Overzicht ........................................................................................................... 8 1.1.2. Ontstaansgeschiedenis ....................................................................................... 8 1.2. Effectieve interventies ............................................................................................ 10 1.3. Wat werkt niet? ...................................................................................................... 10 1.4. RNR model ............................................................................................................. 11 1.4.1. Risk .................................................................................................................. 12 1.4.2. Need ................................................................................................................. 12 1.4.3. Responsivity .................................................................................................... 12 1.4.4. Overige principes ............................................................................................. 13 1.4.5. Kritieken op het RNR model ........................................................................... 14 1.5. Conclusie ................................................................................................................ 15 2. Desistance ..................................................................................................................... 16 iv

2.1. Inleiding ................................................................................................................. 16 2.1.1. Overzicht ......................................................................................................... 16 2.1.2. Inleiding op desistance .................................................................................... 16 2.2. Definitie van desistance ......................................................................................... 17 2.3. Drie theorieën over criminaliteit en desistance ...................................................... 19 2.3.1. Zelfcontroletheorie .......................................................................................... 20 2.3.2. Age-graded theory of informal control ............................................................ 21 2.3.3. Dual taxonomy theory ..................................................................................... 23 2.3.4. Vergelijking van drie theorieën over desistance.............................................. 24 2.4. De beleving van het individu ................................................................................. 25 2.4.1. De narratieve benadering ................................................................................. 25 2.4.2. Theorie van cognitieve transformatie .............................................................. 27 2.5. Structuur en agency ................................................................................................ 28 2.6. Strength-based benadering ..................................................................................... 29 2.7. De praktijk van rehabilitatie en re-integratie vanuit het denken over desistance... 30 2.8.1. Humaan kapitaal .............................................................................................. 33 2.8.2. Subjectieve factoren ........................................................................................ 33 2.8.2.1. Hoop .......................................................................................................... 33 2.8.2.2. Motivatie ................................................................................................... 34 2.8.2.3. Emoties ..................................................................................................... 34 2.8.2.4. Schaamte ................................................................................................... 35 2.8.3. Sociaal kapitaal ................................................................................................ 35 2.9. Conclusie en discussie ............................................................................................ 36 3. Hybride vormen van what works en desistance ............................................................ 38 3.1. Inleiding ................................................................................................................. 38 3.1.1. Overzicht ......................................................................................................... 38 3.2. Good Lives Model .................................................................................................. 38 3.2.1. Inleiding op het Good Lives Model ................................................................. 38 3.2.2. De theoretische onderbouw ............................................................................. 39 3.2.3. De visie op criminaliteit .................................................................................. 40 3.2.4. De praktijk ....................................................................................................... 42 3.2.5. GLM-FM ......................................................................................................... 43 3.2.6. Kritiek op het GLM ......................................................................................... 44 v

3.3. Therapeutic Jurisprudence...................................................................................... 45 3.4. Conclusie ................................................................................................................ 47 DEEL II: CASESTUDY ....................................................................................................... 48 1. Inleiding en situering .................................................................................................... 48 2. De visie op zorg volgens de dynamische zorgvisietekst ............................................... 48 2.1 Fundamentele uitgangspunten ................................................................................. 49 2.2. Zorgplan Encarga 2 ................................................................................................ 50 3. Een update door middel van de behandelplanmotor ..................................................... 51 4. Conclusie....................................................................................................................... 52 DEEL III: CASESTUDY GETOETST AAN THEORIE .................................................... 53 1. Inleiding ........................................................................................................................ 53 2. What works en RNR toegepast op de visie van Encarga 2 ........................................... 53 2.1. Overeenkomsten ..................................................................................................... 53 3. Desistance toepast op de visie van Encarga 2 ............................................................... 54 3.1. Overeenkomsten ..................................................................................................... 54 3.2. Elementen uit de literatuur omtrent desistance als meerwaarde voor de visie ....... 55 4. GLM en TJ toegepast op de visie van Encarga 2 .......................................................... 56 4.1. Overeenkomsten ..................................................................................................... 56 4.2. Elementen uit het GLM en TJ als meerwaarde voor de visie ................................ 56 5. Conclusie....................................................................................................................... 57 CONCLUSIE ........................................................................................................................... 58 Algemene conclusie .......................................................................................................... 59 BIBLIOGRAFIE ...................................................................................................................... 63

vi

INLEIDING

1

1. Situering onderwerp De forensische psychiatrie is in Vlaanderen een betrekkelijk jonge sector. De eerste insteek was om de geïnterneerden uit de gevangenissen te krijgen. België is meerdere malen veroordeeld door het EHRM omdat men psychisch zieke mensen geen passende behandeling aanbood binnen de muren van de gevangenis.1 De penitentiaire context laat dit ook niet toe. Pas sinds het begin van dit millennium worden geïnterneerden opgenomen in 3 instellingen verspreid over Vlaanderen met het oog op een behandeling en/of begeleiding.2 Ook in Wondelgem wordt momenteel een Forensisch Psychiatrisch Centrum gebouwd dat plaats zal bieden aan 272 geïnterneerden.3 Door de relatief recente opstart is deze sector nog altijd volop in ontwikkeling en uitbouw, niet in de laatste plaats op het vlak van de ontwikkeling van visie en theoretische onderbouw. Het is op dat vlak dat deze masterproef criminologie een bijdrage wil leveren.

2. Probleemstelling Momenteel zijn de 3 units voor medium-security geïnterneerden in Vlaanderen ingebed in 3 klassieke psychiatrische ziekenhuizen, te weten in Bierbeek, Rekem en Zelzate. Vooral de units in Zelzate en Rekem hebben de laatste jaren uitbreidingen gekend en moesten op het vlak van zorgbeleid keuzes gaan maken. Gezien de eerder beperkte expertise en ervaring in de regio, wordt al snel naar het buitenland gekeken. Hier stelt zich een probleem. Als het gaat om daderbegeleiding is de visie op zorg in het buitenland 4 voornamelijk geënt op het eerder psychologische Risk Needs Responsivity-model van Andrews en Bonta5 – waar later in deze masterproef nog uitgebreid op teruggekomen wordt. Er bestaat naast dat model echter een andere theoretische stroming. Vanuit de criminologie is er de laatste twintig jaar een groeiende interesse in de vraag waarom daders stoppen met het plegen van criminaliteit.

1

EHRM, 10 januari 2013, 43653/09, Dufoort vs. België, zoals geraadpleegd op http://www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/AFFAIRE%20DUFOORT%20c.%20BELGIQUE.pdf 2 KEIRSE, M, ‘Mijlpalen in de forensische geestelijke gezondheidszorg’, Tijdschrift voor Klinische Psychologie, 2002, p. 269 3 DILLEN, J., Psychiatrische gevangenis haalt openingsdatum niet, Het Nieuwsblad, 21 september 2012, zoals geraadpleegd op http://www.nieuwsblad.be/article/detail.aspx?articleid=DMF20120920_00303757 4 BAUWENS, A. & SNACKEN, S. (2010). Modellen van daderbegeleiding: op weg naar een geïntegreerd model?, Panopticon, p. 5 ANDREWS, D.A. & BONTA, J., The Psychology of Criminal Conduct 5th edition, Matthew Bender, New Providence, NJ, 2010, 672

2

Dit vraagstuk staat bekend als ‘the black box’.6 Deze theoretische stroming is gekend als de desistance-benadering. Vooral vanuit kwalitatief onderzoek komt hier een ander beeld naar voren dan het eerder kwantitatieve werk dat de ‘What Works’ stroming laat zien. De literatuur uit What Works laat vooral zien wat werkt op individueel vlak, maar stelt zich niet de vraag hoe het werkt. Juist dat vraagstuk kan een grote meerwaarde bieden in de praktijk. Paradoxaal genoeg is in de praktijk hier minder aandacht voor, terwijl de criminologie heel wat antwoorden te bieden heeft op de praktijkgerichte vraag hoe om te gaan met daderhulp. Het gebrek aan aandacht hiervoor zorgt voor een onevenwicht in de praktijk ten nadele van de eerder

ondersteunende

vertegenwoordigt.

Deze

en

sterktegerichte

benadering

desistance-literatuur

is

sterk

die

de

desistance-literatuur

criminologisch

theoretisch

7

onderbouwd. Er wordt in deze masterproef als gevolg gesteld dat er heden te weinig criminologisch theoretische onderbouwing is in de forensische psychiatrie in Vlaanderen. Daarop wil dit werk een aanvulling bieden.

3. Doelstelling Er wordt in deze masterproef een duidelijk onderscheid gemaakt tussen enerzijds een theoretische doelstelling en anderzijds een handelingsgerichte doelstelling.8

3.1. Theoretische doelstelling Er wordt vertrokken vanuit de probleemstelling dat de desistance-benadering te weinig vertegenwoordigd is in de forensische psychiatrie in het buitenland en zodoende, omwille van overdracht, ook in Vlaanderen. Om deze aanzienlijke theoretische stroming meer onder de aandacht te brengen, wordt er voor gekozen om in deze masterproef een overzicht te bieden van deze theorieën door middel van een omstandige literatuurstudie. Het doel hiervan is om inzicht te verwerven in de uitgebreide literatuur van criminologische theorieën rond de vraag waarom mensen stoppen met criminaliteit. Vervolgens wordt er gekeken welke elementen uit de literatuur een meerwaarde kunnen vormen voor de ontwikkeling van visie op zorg binnen een forensisch psychiatrisch centrum. 6

FARRALL, S., Rethinking what works with offenders. Probation, social context and desistance from crime, Willan, Cullompton, Devon, 2002, p. 14 7 VAN DEN HURK, A. & NELISSEN, P., ‘”What Works”. Een nieuwe benadering van resocialisatie van delinquenten’, Sancties, 2004, p. 291 8 MASO, I. & SMALING, A., Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie, Boom, Amsterdam, 1998, p. 26

3

3.2. Handelingsgerichte doelstelling Er wordt in deze masterproef gekozen voor een casestudy van een bestaande visie en werking. De visie van het forensisch zorgcircuit in Zelzate en specifiek die van de behandelafdeling Encarga 2 worden onder de loep genomen in een tweede deel. Op deze gesloten afdeling worden medium-risk geïnterneerden9 behandeld. Dit gebeurt op basis van twee interne documenten. De keuze voor deze afdeling wordt genomen omdat Encarga 2 binnen het forensisch zorgcircuit de behandelafdeling bij uitstek is. Andere afdelingen zijn opnamediensten, vormen van beschut wonen of afdelingen voor langer verblijf, ook wel gekend als psychiatrisch verzorgingstehuis (PVT) of longstay. Op deze laatste heeft intensieve behandeling een lagere prioriteit en ligt de nadruk meer op beveiliging en stabiliseren. In een derde deel komen theorie en praktijk bij elkaar en kan er gesproken worden over ontwikkeling van visie op zorg. De elementen van meerwaarde worden getoetst aan de bestaande visie op zorg die dagelijks in de praktijk wordt gebracht.

4. Onderzoeksvragen Bovenstaande probleemstelling en doelstellingen worden uitgewerkt aan de hand van de volgende onderzoeksvragen. DEEL I 1. Welke theorieën bestaan er omtrent daderhulp? 1. Van nothing works naar what works 2. Desistance 3. Hybride vormen van what works en desistance

DEEL II 2. Waaruit bestaat anno 2013 de visie op zorg binnen de forensische psychiatrie in PC Sint Jan Baptist te Zelzate, specifiek op behandelafdeling Encarga 2? 9

F.O.D. VOLKSGEZONDHEID, Overeenkomsten betreffende de uitbouw voor een welbepaald werkingsgebied van een gedeelte van het zorgtraject voor geïnterneerden medium risk binnen de doelgroep van de volwassen, zoals geraadpleegd op: http://www.health.belgium.be/internet2Prd/groups/public/@public/@dg1/@mentalcare/documents/ie2diver s/954406.pdf

4

DEEL III 3. Welke elementen uit de criminologische theorieën hierboven bestudeerd kunnen een meerwaarde vormen voor ontwikkeling van visie op zorg in een forensisch psychiatrisch centrum?

4. Hoe vallen de elementen van meerwaarde uit de criminologische theorieën te integreren in visie op zorg binnen een forensisch psychiatrisch centrum?

5. Situering van de literatuurstudie

5.1. In tijd De literatuurstudie die in deze masterproef gemaakt wordt, neemt zijn aanvang in 1974 met het begin van de ‘Nothing works’-stroming. Toen bleek uit verschillende studies dat de realiteit toch niet zo ongenuanceerd hopeloos was als Martinson liet uitschijnen in zijn beruchte artikel10, is als reactie hierop de ‘What works’-stroming ontstaan in de jaren ’80, en verder geëvolueerd in de jaren ’90 en ‘00. Ongeveer parallel hieraan is de desistanceliteratuur zich gaan ontwikkelen. Het laatste decennium duiken er ook meer hybride vormen op, waarin ideeën uit de ‘What works’-stroming en opvattingen uit de desistance-literatuur in een enkel theoretisch kader gevat worden.

5.2. In ruimte De bestudeerde literatuur is voornamelijk Angelsaksisch. Dit is het geval om twee redenen. Ten eerste wordt het grootste deel van de literatuur omtrent daderbegeleiding gepubliceerd in Engelstalige landen. Hier gaat het dan vooral om de Verenigde Staten, Canada en ook wel het Verenigd Koninkrijk. Ten tweede hebben landen als het Verenigd Koninkrijk, Ierland, Australië en Nieuw-Zeeland inhoudelijk een voortrekkersrol op het gebied van daderbegeleiding en daderhulp.11

10

MARTINSON, R., 'What works? - Questions and answers about prison reform', Public Interest, 1974, 22-55 CLONEN, K., GOETHALS, J. & AERTSEN, I., ‘Onderzoek naar het stopzetten van een criminele carrière. De waarde van narratieve analyse’, Panopticon, 2009, p. 11

5

6. Relatie tussen theorie en onderzoek Er wordt in deze masterproef voor gekozen om theorieën te bestuderen om tot een overzicht en inzicht te komen. In tweede instantie worden deze inzichten toegepast op een casus uit de praktijk om te trachten enkele lacunes in deze praktijk aan te geven. Uiteindelijk wordt getracht een aantal aanbevelingen te doen ter verbetering van de theoretische onderbouw in de praktijk. De besproken theorieën gaan voornamelijk specifiek over welke processen invloed hebben op het stoppen met criminaliteit. Algemener en eerder zijdelings komen ook theorieën omtrent individueel gedrag, sociale interactie en dynamieken in een maatschappij aan bod. Gezien het hier gaat over mensen, wordt er gekozen voor een sociaal constructivistische invalshoek. Elke persoon heeft zijn eigen waarheid. De forensische psychiatrie uit het handelingsgericht luik is een sector waar levensverhalen verteld en besproken worden. De beleving van en de zorg voor mensen staat hier centraal. Het is een keuze die hier wordt gemaakt voor de persoonlijke, dus subjectieve aspecten van de zaak. Om op basis van theorieën tot aanbevelingen te komen voor een ontwikkeling van visie op zorg, wordt gekozen voor een omstandige literatuurstudie. Door triangulatie van theorieën wordt getracht te komen tot een zo volledig mogelijk beeld van daderbegeleiding, voor zover mogelijk binnen de grenzen van een masterproef. Vanuit de sociaalconstructivistische invalshoek en de voorkeur voor persoonlijke narratieven enerzijds en de probleemstelling anderzijds, zal de nadruk in de literatuurstudie vooral liggen op de desistance-literatuur.

6

CORPUS

7

DEEL I: LITERATUURSTUDIE 1. Van ‘Nothing Works’ naar ‘What Works?’

1.1. Inleiding 1.1.1. Overzicht In dit hoofdstuk wordt een kort overzicht geboden van de effectiviteitsliteratuur betreffende rehabilitatie van daders, ook gekend als de what works benadering. Eerst wordt de ontstaansgeschiedenis geschetst. Dit overzicht wordt medio jaren ’70 aangevangen bij het idee dat niets echt werkt bij het behandelen van daders. Vervolgens worden de keerpunten weergegeven. Er wordt besproken wat wel werkt en wat niet werkt. De what works benadering heeft uiteindelijk vormgegeven aan het dominante model voor behandeling van daders vandaag de dag. Het RNR model wordt ontleed en besproken. Daarna worden de belangrijkste kritieken op het RNR model aangehaald. Het hoofdstuk wordt besloten met een conclusie. 1.1.2. Ontstaansgeschiedenis De what works traditie is ontstaan als reactie op de sfeer van nothing works. In 1974 publiceerde Martinson een artikel waarin hij kritiek leverde op 231 programma’s van daderrehabilitatie.12 Zijn conclusie was enerzijds dat veel programma’s niet de gewenste daling van de recidive teweeg brachten. Anderzijds stelde hij dat onderzoek naar effectiviteit van interventies veelal methodologisch zwak was opgezet. Deze publicatie heeft een enorme invloed gehad op het denken over criminaliteit, behandelbaarheid en straffen in die tijd. 13 De what works traditie is te kaderen in het behandelingsmodel, waar het strafrecht gebruikt wordt om de situatie naar de toekomst toe te verbeteren.14 What Works moet ook gezien worden als een bredere maatschappelijke reactie op het neoliberale idee dat daders niet te veranderen zijn.15 In 1979 kwam Martinson deels terug op zijn eerdere artikel, maar toen was het idee dat niks werkt reeds algemeen gedachtegoed bij het grootste deel van de mensen werkzaam in het 12

MARTINSON, R., 'What works? - Questions and answers about prison reform', Public Interest, 1974, 22-55 MCGUIRE, J. & PRIESTLEY, P., ‘Reviewing ‘What Works’: past, present and future’ in What Works: reducing reoffending, MCGUIRE, J. (ed.), Wiley, Chichester, 1995, p. 7 14 VAN DEN HURK, A.A. & NELISSEN, P.Ph., l.c., p. 281 15 Ibid., p. 282 13

8

strafrechtssysteem.16 Het idee dat niets werkt om daders te rehabiliteren bleef het algemene idee doorheen de jaren ’80. Aan het einde van dat decennium werden er echter enkele toonaangevende meta-analyses gepubliceerd. Meta-analyses nemen een relatief groot aantal onderzoeken samen en trachten daaruit conclusies te trekken. Een meta-analyse met veel invloed op verder onderzoek en op de praktijk van rehabilitatie is die van Andrews et al. uit 1990. Vanuit de uitgevoerde meta-analyses stelden zij dat aangepaste behandeling beter werkt dan gewoon straffen.17 Het is in de periode eind jaren ’80 dat voor het eerst de termen ‘risk’, ‘need’ en ‘responsivity’ gebruikt worden door Andrews et al.18 Deze termen verwijzen naar principes die bij behandeling van daders in acht moeten worden genomen volgens deze auteurs. Deze principes worden verderop in dit hoofdstuk uitgebreider behandeld. De adviezen die in die periode aan beleidsmakers gegeven werden, gebruikten deze principes. Het algemeen niveau van risico moest bepaald worden, zodat de intensiteit van behandeling bepaald kon worden. Verder stelden Andrews et al. dat de behandeling zich moest focussen op cognitieve gedragsmatige strategieën. Behandeling zou volgens hen idealiter zoveel mogelijk in de maatschappij moeten plaatsvinden. Behandelaars moeten betrokken zijn bij de behandeling door middel van een open houding van empathie. Tenslotte stellen Andrews et al. dat behandeling resultaten kan boeken en tegelijkertijd kosten-effectief is, wanneer het tegenover reguliere gevangenisstraffen afgemeten wordt.19 Een andere omvangrijke en belangrijke meta-analyse die duidelijk stelt dat behandeling werkt, is van Lipsey. Hij concludeert begin jaren ’90, net als Andrews et al., dat in het algemeen behandeling van daders zich moet focussen op het gedragsmatige en het verwerven van vaardigheden door middel van gestructureerde benaderingen.20 Daarnaast benadrukt hij ook het belang van het strikt opvolgen van het behandelingsplan.21

16

MCGUIRE, J. & PRIESTLEY, P., o.c., p. 7 ANDREWS, D.A., ZINGER, I., HOGE, R.D., BONTA, J., GENDREAU, P. & CULLEN, F.T., ‘Does correctional treatment work? A clinically relevant and psychologically informed meta-analysis’, Criminology, 1990, p. 384 18 Zie o.a. ANDREWS, D.A., BONTA, J. & HOGE, R.D., ‘Classification for effective rehabilitation. Rediscovering psychology’, Criminal Justice and Behavior, 1990, 19-52 19 GENDREAU, P. & ANDREWS, D.A., ‘Tertiary prevention: what the meta-analyses of the offender treatment literature tell us about “What Works”’, Canadian Journal of Crimonology, 1990, p. 182 20 LIPSEY, M.W., ‘What do we learn from 400 research studies on the effectiveness of treatment with juvenile delinquents?’ in What Works: reducing reoffending, MCGUIRE, J. (ed.), Wiley, Chichester, 1995, p. 77 21 Ibid., p. 78 17

9

1.2. Effectieve interventies In deze paragraaf wordt een overzicht gegeven van wat er nu effectief werkt bij behandeling van daders volgens de what works literatuur. Uit meta-analyses blijkt dat er door de band genomen een effect is van ca. 10%.22 Dat wil zeggen dat een groep daders die behandeling heeft gevolgd 10% meer succes kent in het stoppen met criminaliteit dan de controlegroep die geen behandeling heeft gevolgd. Uit de literatuur blijkt dat een behandeling aan de volgende principes moet voldoen. Interventies moeten gebaseerd zijn op een theorie van crimineel gedrag die empirisch ondersteund is. Daarnaast moeten interventies voldoen aan de RNR principes die hieronder besproken worden. Interventies moeten een brede focus hebben, gezien er heel wat factoren een rol spelen bij de totstandkoming van crimineel gedrag. Integriteit is een belangrijke factor bij het uitvoeren van een interventie. Tenslotte vinden de meest effectieve interventies plaats in de natuurlijke omgeving van de dader. Dit is niet altijd mogelijk, door redenen van risico en vrijheidsberoving. Echter, in de mate van het mogelijke, dienen interventies door te gaan in de maatschappij.23 Specifiek voor adolescenten werken therapieën gericht op interactie en cognitieve vaardigheden. Individuele therapie is enkel effectief als die gestructureerd en directief is.24 Volwassenen zijn eerder gebaat bij cognitieve gedragsmatige programma’s die dynamische risicofactoren – i.e. criminogene behoeften – aanpakken. Gewelddadige daders zijn volgens de What Works literatuur gebaat bij therapieën die specifieke problemen gaan aanpakken, zoals kwaadheid en schommelende stemmingen. Daders met een drugsproblematiek zijn beter af met therapeutische gemeenschappen als effectieve behandeling.25

1.3. Wat werkt niet? Interventies waarbij jongere daders een bezoek brengen aan de gevangenis om te zien waar het crimineel gedrag ze kan brengen, werken niet.26 Dit is te verklaren door de sociale

22

MCGUIRE, J., ‘Crime and punishment: ‘what works’?’ in Forensic psychology. Crime, justice, law, interventions. Second edition, DAVIES, G. & BEECH, A, (eds.), BPS Blackwell, Chichester, 2012, p. 315 23 MCGUIRE, J., Understanding psychology and crime. Perspectives on theory and action, Open University Press, Berkshire, 2008, p. 152-3 24 MCGUIRE, J., ‘Crime and punishment: ‘what works’?’ in Forensic psychology. Crime, justice, law, interventions. Second edition, DAVIES, G. & BEECH, A, (eds.), BPS Blackwell, Chichester, 2012, p. 318-9 25 MCGUIRE, J., ‘Crime and punishment: ‘what works’?’ in Forensic psychology. Crime, justice, law, interventions. Second edition, DAVIES, G. & BEECH, A, (eds.), BPS Blackwell, Chichester, 2012, p. 319-20 26 MCGUIRE, J., Understanding psychology and crime. Perspectives on theory and action, Open University Press, Berkshire, 2008, p. 150

10

leertheorie.27 Zoals ook in het RNR model verderop in dit hoofdstuk zal duidelijk worden, werken individuele vormen van psychotherapie, bijvoorbeeld in de vorm van gesprekken, niet.28 Het lijkt misschien een evidentie, maar straffen heeft doorgaans geen effect op het plegen van criminaliteit. Een straf moet, om gedragsverandering te bewerkstelligen, onontkoombaar, onmiddellijk en streng zijn. Het moet een duidelijke link met het gedrag hebben en er moet alternatief gedrag mogelijk zijn, zodat de straf te ontlopen valt. In geen enkel strafrechtssysteem zijn deze voorwaarden haalbaar.29

1.4. RNR model De drie beginselen van een effectieve daderbehandeling, te weten risk, need en responsivity, hebben zich de laatste 25 jaar ontwikkeld en staande gehouden binnen de what works literatuur. De belangrijkste auteurs van deze principes zijn Andrews en Bonta. Binnen de ‘Psychology of Criminal Conduct’ hebben zij deze principes ontwikkeld en onderbouwd. PCC is vooral een persoonlijkheids- en sociaalpsychologisch perspectief op gedrag van daders. Het claimt een holistische benadering er op na te houden: zowel biologische, psychologische als sociale factoren zijn volgens de PCC van invloed op crimineel gedrag.30 PCC baseert zich op de sociale leertheorie van Bandura. Die is op zijn beurt gebaseerd op de differentiële associatietheorie van Sutherland en operante conditionering van Skinner. De sociale leertheorie benadert menselijk gedrag als een wederkerige interactie tussen het cognitieve, het gedragsmatige en de omgeving.31 Mensen leren gedrag door dat gedrag te observeren bij andere mensen, zonder dat daarvoor dwang of drang nodig is.32 Zowel mensen zelf als de omgeving hebben invloed op elkaar.33 Het is empirisch gevalideerd dat zowel antisociale kennissen en vrienden als criminogene noden samenhangen met crimineel gedrag.34 Hierna worden de principes van het RNR model afzonderlijk besproken.

27

Cf. infra MCGUIRE, J. & PRIESTLEY, P., o.c., p. 10 29 Ibid., p. 13 30 OGLOFF, J.R.P. & DAVIS, M.R., ‘Advances in offender assessment and rehabilitation: contributions of the riskneeds-responsivity approach’, Psychology, Crime & Law, 2004, p. 230 31 BANDURA, A., Social learning theory, Prentice-Hall Inc., Englewood Cliffs, NJ, 1977, p. vii 32 OGLOFF, J.R.P. & DAVIS, M.R., l.c., p. 231 33 Cf. infra: hier is een duidelijke link zichtbaar met de theorieën over desistance die gegroeid zijn naar een vereniging tussen agency en structuur als verklaringen voor menselijk gedrag. 34 GENDREAU, P., LITTLE, T. & GOGGIN, C., ‘A meta-analysis of the predictors of adult offender recidivism: what works!’, Criminology, 1996, p. 590 28

11

1.4.1. Risk Het risicobeginsel stelt dat de intensiteit van behandeling evenredig moet zijn met het risico dat de dader stelt.35 Hier komt uit voort dat het weinig zin heeft om intensief te werken met daders die een laag risico stellen. Daarnaast moeten interacties tussen daders met een laag en hoog risico voorkomen worden.36 De sociale leertheorie en differentiële associatietheorie stellen immers dat gedrag aangeleerd wordt met andere personen in een proces van communicatie.37 Risicofactoren worden onderverdeeld in statische en dynamische risicofactoren. Dit gaat over de veranderbaarheid ervan. 1.4.2. Need Het behoeftebeginsel van daderbehandeling stelt dat behandeling de behoeften of noden van de dader moet behandelen die criminogeen zijn, m.a.w. die aan de basis liggen van het crimineel gedrag.38 Welke behoeften criminogeen zijn, wordt in de what works literatuur evidence-based bepaald. Criminogene behoeften zijn in se dynamische risicofactoren. Andrews en Bonta stellen dat niet-criminogene behoeften ook aangepakt mogen worden, maar dit is niet de primaire doelstelling van behandeling van daders. Deze behoeften kunnen aangepakt worden in functie van motivatie of vanuit humanitaire redenen.39 Andrews en Bonta spreken van acht criminogene risico’s en behoeften. Die worden opgedeeld in enerzijds vier grote en vier matige factoren. De vier grote betreffen de historie van antisociaal gedrag, de antisociale persoonlijkheid, antisociale cognities en antisociale kennissen. De matige vier zijn

dan

familiale

omstandigheden,

werk

en

school,

vrijetijdsbesteding

en

middelenmisbruik.40 1.4.3. Responsivity Het responsiviteitsbeginsel kan opgesplitst worden in algemene en specifieke responsiviteit. Specifieke responsiviteit gaat over de eigenschappen van de dader die invloed hebben op het effect van behandeling.41 Hierbij kan gedacht worden aan niveau van 35

ANDREWS, D.A., BONTA, J. & HOGE, R.D., l.c., p. 20 ANDREWS, D.A. & BONTA, J., The Psychology of Criminal Conduct 5th edition, Matthew Bender, New Providence, NJ, 2010, p. 46 37 Ibid., p. 122 38 ANDREWS, D.A., BONTA, J. & HOGE, R.D., l.c., p. 20 39 ANDREWS, D.A. & BONTA, J., o.c., p. 49 40 Ibid., p. 58-60 41 ANDREWS, D.A., BONTA, J. & HOGE, R.D., l.c., p. 20 36

12

intelligentie of bepaalde psychiatrische ziektebeelden die het niet toelaten dat behandeling effect heeft op een dader. Ook statische factoren als leeftijd, geslacht en etniciteit zijn responsiviteitsfactoren. Een andere belangrijke responsiviteitsfactor is de motivatie van de behandelde.42 Algemene responsiviteit gaat over de eigenschappen van de behandelaar. Zo zal een agressieve reactie van een behandelaar ervoor zorgen dat het effect van behandeling geminimaliseerd of zelfs omgekeerd wordt. Andrews en Bonta stellen dat de manier waarop behandeld moet worden bestaat uit cognitief gedragsmatige therapie en sociaal leren.43 1.4.4. Overige principes Het is essentieel dat zoveel mogelijk criminogene factoren tegelijk worden aangepakt. Deze multimodale benadering van daderhulp ressorteert een maximaal effect op het voorkomen van recidive. Het principe van sterktes aanspreken wordt door Andrews en Bonta benoemd als een onderdeel van het RNR model. Tegelijkertijd geven ze aan dat er tot op heden weinig voorbeelden in de praktijk zijn die wijzen op een positieve invloed op behandeling van het appelleren op sterktes bij de dader.44,45 Het RNR model wijst op het belang van gestructureerde risicotaxatieinstrumenten. Het inschatten van het risico dat een dader vertegenwoordigt in de hulpverlening is volgens het risicoprincipe een noodzaak om de juiste intensiteit van behandeling te kunnen toepassen. Hiervoor zijn gestructureerde, gestandaardiseerde

en

empirisch

gevalideerde

risicotaxatieinstrumenten

het

juiste

gereedschap. De Psychopathy Checklist Revised van Hare (PCL-R) werd bevonden een zeer bruikbaar instrument bij het voorspellen van gewelddadig gedrag te zijn.46 Een ander instrument van risicotaxatie dat een sterke empirische basis geniet, is de HCR-20. Het kan gewelddadig gedrag voorspellen bij een breed publiek, zoals reguliere psychiatrische patiënten, forensische patiënten en reguliere delinquenten.47 De auteurs wijzen erop dat het professionele oordeel zonder deze instrumenten altijd minder accuraat is dan met deze instrumenten.48 Het laatste principe is dat van professionele discretie. Dit principe was al aanwezig bij het begin van de ontwikkeling van het RNR model. Heden zien de auteurs dit 42

OGLOFF, J.R.P. & DAVIS, M.R., l.c., p. 234 ANDREWS, D.A. & BONTA, J., o.c., p. 50 44 Ibid., p. 52 45 Dit kan verklaard worden door de recente aard van dit principe. Sterktes zijn een belangrijke component van het Good Lives Model, dat het laatste decennium in een academische strijd verwikkeld is met het RNR model. 46 GENDREAU, P., LITTLE, T. & GOGGIN, C., l.c., p. 590 47 HATCHER, R., ‘Risk assessment and offender programmes’ in Forensic psychology. Crime, justice, law, interventions. Second edition, DAVIES, G. & BEECH, A (eds.), BPS Blackwell, Chichester, 2012, p. 334-335 48 ANDREWS, D.A. & BONTA, J., o.c., p. 52 43

13

eerder als een laatste redmiddel en wijzen ze erop dat het maken van beslissingen die strijdig zijn met het model duidelijk vastgelegd moeten worden.49 1.4.5. Kritieken op het RNR model Vanuit verschillende hoeken is er kritiek geuit op het RNR model. De meeste kritieken erkennen dat het model ervoor gezorgd heeft dat behandeling – na de tendens van nothing works – weer als effectief beschouwd is. Toch zijn er een aantal fundamentele kritieken op de manier waarop het model onderbouwd is vanuit de what works literatuur en de repercussies die het model heeft op de praktijk van rehabilitatie van daders. Ten eerste is er de kritiek van Ward en zijn collega’s van het GLM. Het RNR model heeft zich ontwikkeld in een periode waarin maatschappijen erg gericht waren op straffen. Doordat de what works beweging kon aantonen dat straffen zonder meer minder effectief waren dan behandeling, heeft het RNR model als primaire doelstelling het verminderen van recidive.50 Het GLM hanteert een meer holistische benadering, zonder het individu te reduceren tot een risico voor de maatschappij.51 Ten tweede heeft de what works benadering en specifiek het RNR model te weinig aandacht voor hoe het werkt. In deze kritiek situeert zich een pleidooi voor meer kwalitatief onderzoek naar de eerder ingewikkelde processen van stoppen met criminaliteit.52 Dit is al eerder beschreven in de inleiding en is één van de belangrijkste drijfveren van het onderzoek naar desistance.53 Ten derde focust what works zich volgens o.a. Farrall teveel op het ontwikkelen van persoonlijke vaardigheden en verliest ze daarbij de sociale context van criminaliteit uit het oog, die van belang is voor het stoppen.54 Tenslotte legt what works een grote nadruk op maatschappelijke veiligheid als doel van interventies door het zich focussen op risico’s.55 Dit past binnen een bredere neoliberale context die de nadruk legt op marktgerichtheid, effectiviteit, efficiëntie, winstbejag en ook risicobeheersing. Dat brengt met zich mee dat er meer aandacht is voor de collectiviteit ten koste van het individu. Deze visie gaat samen met kwantitatief onderzoek naar die nagestreefde effectiviteit en efficiëntie. In de praktijk vertaalt zich dat in het blindstaren van de overheid op cijfers betreffende terugdringen van recidive: het bestede geld moet immers resultaten opleveren. Dat legt een druk op praktijkwerkers om 49

Ibid., p. 52 OGLOFF, J.R.P. & DAVIS, M.R., l.c., p. 236 51 WARD, T. & MARUNA, S., Rehabilitation. Beyond the risk paradigm, Routledge, London, 2007, p. 117 52 VAN DEN HURK, A.A. & NELISSEN, P.Ph., l.c., p. 288 53 Cf. infra 54 FARRALL, S. & CALVERLEY, A., Understanding desistance from crime. Theoretical directions in resettlement and rehabilitation, Open University Press, Berkshire, 2006, p. 42 55 VAN DEN HURK, A.A. & NELISSEN, P.Ph., l.c., p. 292-3 50

14

zo snel mogelijk zoveel mogelijk recidivebeperking te bekomen zonder aandacht voor de lange termijn en de individuele beleving van de daders zelf.

1.5. Conclusie De what works literatuur heeft zich ontwikkeld vanuit een wetenschappelijke en, door overdracht, maatschappelijke context waarin het idee leefde dat behandelen van delinquenten geen effect had. Het is de verdienste van de wetenschap dat dit idee omgekeerd is. De sterke empirische ondersteuning van het eruit voortgekomen RNR model met zijn principes is tegelijkertijd ook de beperking van het model. Door danig te focussen op wat er werkt is er minder aandacht voor de vraag hoe iets werkt en in welke subjectieve omstandigheden dit optimaal gebeurt. Waar bij het begin van de what works traditie humanistische overwegingen een rol speelden, namelijk het rehabiliteren van daders, moet er in het heden geconstateerd worden dat het denken in termen van risico’s juist pleit voor beperking van vrijheid en dus uitsluiting en stigmatisering van de dader.

15

2. Desistance

2.1. Inleiding 2.1.1. Overzicht In dit hoofdstuk wordt de literatuur over desistance van criminaliteit besproken. In eerste instantie wordt er bekeken welke definitie van desistance wordt gebruikt in de literatuur. Vervolgens worden enkele dominante en bepalende theorieën over het stoppen met criminaliteit besproken die voortkomen uit het onderzoek naar het verloop van criminele carrières. Deze theorieën worden met elkaar vergeleken. Deze theorieën uit het begin van de jaren ’90 hebben het onderzoek naar desistance een impuls gegeven. Theorievorming is hierop doorgegaan. Twee andere belangrijke benaderingen van desistance uit het begin van het millennium worden vervolgens besproken. Deze theorieën wezen op een factor in het desistance onderzoek die tot dan toe minder belicht was. Dit zorgde voor een tweede impuls waarbij de theorievorming op zoek ging naar een vereniging van enerzijds de invloed van structuur en anderzijds de invloed van agency. Daarnaast wordt de strengths-based benadering besproken vanwege de invloed op de praktijk die zich richt op desistance. Vanuit het idee dat desistance een proces is dat ondersteund moet worden in de praktijk van daderhulp, werden er richtlijnen voor daderhulp ontwikkeld. Deze visie wordt besproken in paragraaf 2.8. Vanuit de praktijk wordt dan teruggekeerd naar de theorie. Zaken die invloed hebben op het stoppen met criminaliteit en die dus van invloed zijn op de praktijk worden behandeld. Dit hoofdstuk wordt afgerond met een conclusie over de stand van zaken t.a.v. desistance en enkele bedenkingen in de bredere context. 2.1.2. Inleiding op desistance Het onderzoek naar desistance vindt zijn oorsprong in de eerste helft van de twintigste eeuw. Glueck en Glueck behoorden tot de absolute minderheid van de criminologische onderzoekers die zich bezighielden met de vraag waarom mensen stoppen met een criminele carrière. Het merendeel onderzocht het begin van criminele carrières. Pas in de jaren ’70 en ’80 van de twintigste eeuw begon dit onderzoek naar het stopzetten van criminele carrières een vlucht te nemen. Er kwamen toen een aantal cohorten vrij van longitudinale programma’s in de levensloopcriminologie die gestart waren in de jaren ’60. Toen bleek dat een aanzienlijk deel bij het vrijkomen uit de gevangenis gestopt was met het plegen van feiten, moesten de 16

onderzoekers een verklaring gaan zoeken voor het stoppen van die criminaliteit.56 Vanuit die opstart heeft het onderzoek naar desistance van criminaliteit zich gestaag uitgebreid en ontwikkeld tot een aanzienlijke tak binnen de criminologie tot op heden. Het criminele carrièreparadigma is van grote invloed geweest op het ontwikkelen van de desistance literatuur. Deze benadering focust zich op het begin, de duurtijd en het stopzetten van deze criminele

carrière.57

Dit

paradigma

situeert

zich

binnen

de

levensloop-

en

ontwikkelingscriminologie. Het bezit één van de meest gekende en toen minst begrepen wetten uit de criminologie, namelijk de leeftijds-criminaliteitscurve. Deze houdt in dat veel daders na de adolescentie stoppen met crimineel gedrag. Deze curve heeft aanleiding gegeven tot heel wat theorieën die deze vaststelling trachten te verklaren. Deze theorieën zijn op te delen in ontogenetische en sociogenetische verklaringen.58 De ontogenetische verklaringen gaan kort gezegd uit van het aging-out effect. De dader groeit uit de criminaliteit omdat volwassenheid volgt, zonder externe invloeden. De sociogenetische verklaringen halen externe factoren, zoals het hebben van werk en een goede relatie en/of huwelijk, aan als verklaringen voor het stoppen met criminaliteit. Later in dit hoofdstuk zal hier verder op ingegaan worden.

2.2. Definitie van desistance Letterlijk betekent desistance, of desistentie in het Nederlands, het stoppen met in dit geval criminaliteit. Er bestaat echter onenigheid over hoe desistance te definiëren en operationaliseren binnen het onderzoek. Als desistance gedefinieerd wordt als een punt waarop effectief gestopt wordt, dringt de vraag zich op hoe lang iemand dan moet gestopt zijn met het plegen van feiten. Als voorbeeld kan hier de analogie met de roker die twintig keer per dag stopt met roken aangehaald worden. Zodoende kan nooit geweten zijn wanneer een dader gestopt is met het plegen van criminaliteit, wanneer zijn criminele carrière ten einde is. Tenzij de dader dood is, dan is het zeker dat er geen feiten meer door hem gepleegd worden. 59 Laub en Sampson maken daarom het onderscheid tussen ‘termination’ en ‘desistance’. 56

FARRALL, S. & CALVERLEY, A., o.c., p. 3 FARRINGTON, D.P., ‘Criminal Career Research in the United Kingdom’, British Journal of Crimology, 1992, p. 521 58 MARUNA, S., Making Good. How ex-convicts reform and rebuild their lives, American Psychological Association, Washington DC, 2001, p. 27 59 MARUNA, S., IMMARIGEON, R. & LEBEL, T.P., ‘Ex-offender reintegration: theory and practice’ in After crime and punishment. Pathways to offender reintegration, MARUNA, S. & IMMARIGEON, R., (eds.), Willan Publishing, Cullompton, Devon, 2004, p. 17 57

17

‘Termination’ verwijst hier naar het doel, de uiteindelijke toestand. ‘Desistance’ is hier dan het proces, het middel dat naar ‘termination’ leidt.60 Maruna en Farrall hebben de concepten primaire en secundaire desistance geïntroduceerd om een beter begrip te krijgen rond desistance. Zij lenen hiervoor een construct van Edwin Lemert. Lemert heeft het onderscheid gemaakt tussen primaire en secundaire deviantie. Primaire deviantie gaat over de eerste feiten die gepleegd worden, als het ware de kennismaking met crimineel gedrag. Secundaire deviantie verwijst echter naar de criminele identiteit die de dader heeft aangenomen. Deze identiteit en rol is het gevolg van processen van labelling. De dichotomie tussen primaire en secundaire deviantie kan volgens Maruna gebruikt worden om een onderscheid te maken tussen primaire en secundaire desistance.61 Primaire desistance zou dan verwijzen naar elke periode dat de betrokkene geen crimineel gedrag stelt, hoe kort deze ook is. Deze primaire desistance is van weinig belang in het onderzoek. Secundaire desistance echter, gaat dan samen met een effectieve identiteitsverschuiving van crimineel naar niet-crimineel.62 Zowel Sampson en Laub als Maruna en Farrall definiëren desistance uiteindelijk als een proces en niet als een punt in de tijd. In deze masterproef wordt dit idee gevolgd. Een ander belangrijk gegeven over desistance in deze context, is dat totale desistance nooit bereikt wordt. Bottoms et al. stellen het plegen van criminaliteit voor als continuüm waarbij totale criminaliteit en totale desistance de uiteinden van dit continuüm zijn. Zij stellen dat deze uiteinden, en dus totale desistance, door het overgrote deel van de populatie daders nooit bereikt zal worden.63 Op dit continuüm bewegen daders zich overwegend richting desistance, maar dat is met vallen en opstaan. Bottoms et al. verwijzen naar dit fenomeen als oscillatie.64 Een andere term, door Glaser gebruikt om het voorkomen van criminaliteit bij een persoon te beschrijven, is zig-zag.65 Dit verwijst naar het af en toe voorkomen van criminaliteit, waarmee geïmpliceerd wordt dat criminaliteit geen stabiele eigenschap van een persoon is. Het klassieke Delinquency and Drift van Matza verwijst ook naar dit denken over desistance en criminaliteit als een continuüm. Hierin wordt een mate van ambivalentie beschreven t.a.v.

60

LAUB, J. & SAMPSON, R., ‘Understanding desistance from crime’, Crime and Justice, 2001, p. 8 MARUNA, S. & FARRALL, S., ‘Desistance from crime: a theoretical reformulation’, Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie, 2004, p. 174 62 MARUNA, S., LEBEL, T.P., MITCHELL, N. & NAPLES, M., ‘Pygmalion in the reintegration process: Desistance from crime through the looking glass’, Psychology, Crime & Law, 2004, p. 274 63 BOTTOMS, A., SHAPLAND, J., COSTELLO, A., HOLMES, D. & MUIR, G., ‘Towards desistance: theoretical underpinnings for an empirical study’, The Howard Journal, 2004, p. 383 64 Ibid., p. 383 65 GLASER, D., Effectiveness of a prison and parole system, Bobbs-Merrill, Indianapolis, IN, 1964, 596 zoals geciteerd in MARUNA, S., o.c., p. 21 61

18

criminaliteit.66 Naarmate men ouder wordt, kan de vorm veranderen evenals de intensiteit, waardoor de gepleegde feiten minder zullen opvallen voor het publiek en de officiële instanties. Hierbij kan gedacht worden aan bijvoorbeeld financiële criminaliteit.

2.3. Drie theorieën over criminaliteit en desistance In de inleiding op desistance werd het onderscheid tussen ontogenetische en sociogenetische verklaringen van het fenomeen aangehaald. Dit onderscheid baseert zich op het al dan niet aanwezig zijn van externe causale factoren bij het stoppen met criminaliteit. Een ander onderscheid dat gehanteerd zal worden bij het opdelen van de theorieën over desistance en dat in de literatuur meestal naar voren komt, is het verschil tussen statische, dynamische en typologische verklaringen.67 De opdeling in deze verklaringen gebeurt aan de hand van de nadruk die gelegd wordt op de rol van life events. Dit zijn belangrijke gebeurtenissen in de levensloop van een individu. Binnen het statische model worden life events niet aangewezen als verklaring voor desistance, maar kijkt men naar een onveranderbare, inherente eigenschap van het individu. Deze eerder deterministische benadering kijkt vooral naar de neiging tot crimineel gedrag. Het dynamisch model verklaart desistance wel door life events en ‘turning points’. Deze ‘turning points’ zijn veranderingen in situationele en structurele levensomstandigheden zoals een goed huwelijk of een stabiele job.68 De typologische verklaring categoriseert desisterende daders. Een voorbeeld hiervan is de dual taxonomy theory van Moffitt. Hierna wordt van elk van deze drie modellen een theorie besproken die als belangrijkste wordt bevonden voor de verdere uitwerking van desistance in de literatuur. Vervolgens worden deze theorieën vergeleken met elkaar en de belangrijkste verschillen ervan geduid. Deze bespreking van theorieën is allerminst exhaustief. De keuze is gebaseerd op de mate van belang in de ontwikkeling van theorie over desistance.

66

BURNETT, R., ‘To reoffend or not to reoffend? The ambivalence of convicted property offenders’ in After crime and punishment. Pathways to offender reintegration, MARUNA, S. & IMMARIGEON, R. (eds.), , Willan, Collumpton, 2004, p. 167 67 Zie o.a. COLMAN, C. & PAUWELS, L., ‘Exploring desistance: an appraisal of theoretical frameworks’ in EU Criminal Justice, Financial and Economic Crime, COOLS, M. et al. (eds.), Maklu, Antwerpen, 2011, p. 264 68 LAUB, J.H., & SAMPSON, R.J., Shared beginnings, divergent lives. Delinquent boys to age 70, Harvard University Press, Cambridge, 2003, p. 278

19

2.3.1. Zelfcontroletheorie In 1990 presenteerden Gottfredson en Hirschi hun ‘general theory of crime’. Deze theorie claimt een alomvattende theorie over criminaliteit te zijn. Beperkte zelfcontrole bij het individu zien zij als belangrijkste oorzaak voor het plegen van criminaliteit. Ze omschrijven zelfcontrole aan de hand van vier eigenschappen: stabiliteit over een langere periode, grote variabiliteit in de soort criminele daden, conceptuele of oorzakelijke gelijkwaardigheid van criminele en niet-criminele daden en tenslotte de onvoorspelbaarheid van in welke deviantie men betrokken raakt, wel of niet crimineel. Deze zelfcontrole wordt in de vroege jeugd ontwikkeld en blijft doorheen het leven overwegend stabiel. Zelfcontrole is het gevolg van effectief ouderschap in de vroege jeugd tot en met de leeftijd van 8 à 10 jaar. Het niveau van zelfcontrole is volgens de auteurs bepalend voor de mate van antisociaal en crimineel gedrag bij de persoon. Het bepaalt de mate van ‘criminele neiging’. De auteurs van deze theorie stellen verder dat deze criminele neiging zich uit in een grote variabiliteit van criminele daden. Dit heeft een gevolg voor hun perceptie van desistance. Doordat de theorie stelt een algemene theorie van criminaliteit te zijn, maken de auteurs geen onderscheid in sterk uiteenlopende vormen van crimineel gedrag. Zodoende veralgemenen ze ook het desistanceproces. De eerder besproken leeftijds-criminaliteitscurve kan volgens de auteurs van deze theorie niet verklaard worden door welk sociologisch fenomeen dan ook. Doordat deze curve doorgaans eenvormig is in tijd en plaats moet ze genegeerd worden als verklaring voor daderschap en desistance.69 Desistance wordt volgens Gottfredson en Hirschi dan ook verklaard door het ouder worden en het onvermijdelijke gevolg dat er zich minder kansen voordoen om criminaliteit te plegen.70 Dit ouder worden interageert niet met sociale factoren volgens de auteurs. Dit staat haaks op de opvattingen van de levensloopcriminologie die stellen dat ‘turning points’ op een bepaalde leeftijd van invloed zijn op het stoppen met criminaliteit.71 Samenvattend kan gesteld worden dat voor Gottfredson en Hirschi in hun general theory of crime de oorzaken van desistance het ouder worden en het daarmee gepaard gaande gebrek aan opportuniteiten vormen. Deze opvatting is een uitbreiding van de maturatietheorie die stelt dat stoppen met criminaliteit een simpel gevolg is van het ouder worden. Door de auteurs van de volgende theorie wordt dit echter als reductionistisch gezien.

69

GOTTFREDSON, M.R. & HIRSCHI, T., A general theory of crime, Stanford University Press, Stanford, California, 1990, p. 132 70 FARRALL, S. & CALVERLEY, A., o.c., p. 10 71 UGGEN, C., ‘Work as a turning point in the life course of criminals: a duration model of age, employment, and recidivism’, American Sociological Review, 2000, p. 530

20

De invloed van de sociale omgeving wordt zodoende genegeerd en er is alleen aandacht voor gedetermineerde factoren binnen het individu. 2.3.2. Age-graded theory of informal control Sampson en Laub ontwikkelden in hun eerste belangrijke monografie uit 1993 hun leeftijdsafhankelijke theorie van informele sociale controle. De essentie in deze theorie is de band tussen individu en maatschappij. Oorspronkelijk waren er in deze theorie drie belangrijke stellingen terug te vinden. Ten eerste stelden Sampson en Laub dat structurele context geschapen wordt door informele controle door familie en de sociale controle op school. Ten tweede stelden de auteurs dat er een sterke continuïteit in antisociaal gedrag is vanuit de jeugd tot in de volwassenheid.72 De derde stelling betreft het informele sociale kapitaal dat verantwoordelijk is voor veranderingen in crimineel gedrag doorheen de levensloop, los van individuele criminele neigingen.73 In 2003 keerden ze terug naar hun sample van 500 mannen die het onderwerp uitmaakten van het werk van de Gluecks uit 1950 en schaafden ze hun theorie bij. Deze dynamische theorie staat lijnrecht tegenover bijvoorbeeld de eerder besproken general theory of crime van Gottfredson en Hirschi.74 Sampson en Laub verklaren desistance vanuit ‘turning points’ in het leven. Deze turning points vinden plaats in het geheel van het ‘trajectory’. Dit traject van daderschap wordt vormgegeven en bevestigd door criminaliteit en de maatschappelijke reactie op die criminaliteit.75 Deze ‘turning points’ kunnen de continuïteit van het traject dus doorbreken. Initieel zagen zij deze structurele en sociale omstandigheden als belangrijkste verklarende factor voor het stoppen met criminaliteit. Deze ‘turning points’ bieden kansen om een aandeel in conformiteit te nemen zoals de auteurs het omschrijven. In deze theorie wordt de theorie van sociale bindingen van Travis Hirschi geherinterpreteerd met behulp van het begrip ‘sociaal kapitaal’ van Coleman.76 Op dit begrip wordt verderop in deze masterproef meer uitgebreid ingegaan. Door het voorkomen van een ‘turning point’, zoals het huwelijk of het vinden van een vaste betrekking, kan op een bepaalde leeftijd de sociale binding sterker of 72

SAMPSON, R.J. & LAUB, J.H., ‘A life-course theory of cumulative disadvantage and the stability of delinquency’ in Developmental theories of crime and delinquency, THORNBERRY, T.P. (ed.), Transaction Publishers, New Brunswick, NJ, 1997, p. 144 73 SAMPSON, R.J. & LAUB, J.H., Crime in the making. Pathways and turning points through life, Harvard University Press, Cambridge, MA, 1993, p. 243 74 Cf. supra 75 LAUB, J.H., ‘The development of criminals. Life-course theories’ in Criminological theory. Context and consequences, LILLY, R.J., CULLEN, F.T. & BALL, R.A. (eds.), Sage, Thousand Oaks, 2007, p. 327 76 COLEMAN, J.S., ‘Social capital in the creation of human capital’, American Journal of Sociology, 1988, p. 100

21

zwakker worden. Deze instituties, zoals een vaste relatie of huwelijk, zijn maatschappelijk gebonden aan een bepaalde leeftijd. Zodoende is de theorie leeftijdsafhankelijk. Dit is ook empirisch bevestigd door latere studies.77 Een ander bevestigd voorbeeld van de leeftijdsafhankelijkheid van life events vinden we terug bij Uggen. Hij vindt in zijn empirisch onderzoek dat het hebben van een job pas invloed heeft op desistance vanaf de leeftijd van 27 jaar. Vóór deze leeftijd is er geen significante invloed van tewerkstelling op het stoppen met criminaliteit.78 Later zijn Sampson en Laub deels teruggekomen op het overwicht van structurele en sociale omstandigheden. Zij hebben toen ook individuele acties als het gevolg van individuele keuzes, aangeduid als agency79, opgenomen in hun verklaring voor desistance. Deze causaliteit is volgens Sampson en Laub echter doorgaans niet bewust. Volgens hen desisteren daders meestal als gevolg van een structureel turning point, dus onbewust. De daders hebben door deze structurele en/of sociale veranderingen veel opgebouwd dat ze niet willen verliezen. Zodoende is desistance het gevolg van ‘side bets’, een term geïntroduceerd door Howard Becker in 1960.80 Anderzijds kan er ook een bewuste keuze geweest zijn van de daders om bepaalde structurele en sociale omstandigheden te baat te nemen om hieruit voeding en sociale controle te halen. Er is dus een interactie tussen structuur en individuele keuzes. Het ondernemen van actie (door individuele keuze) is vereist om het ‘turning point’ te bewerkstelligen. Een belangrijke nuance is dat niet alle ‘turning points’ of ‘life events’ positief uitpakken. De theorie van cumulatieve continuïteit is hier van belang. Deze stelt dat wanneer negatieve gebeurtenissen in het leven zich opstapelen dit een verklaring kan zijn voor waarom mensen persisteren in crimineel gedrag. Dit is dan een cumulatief nadeel.81 Kansen om sociale bindingen op te bouwen worden dan als het ware afgesneden. Daarop volgt dat de kansen om uit een criminele carrière te geraken alleen maar kleiner worden. In hun werk uit 2003 stellen Laub en Sampson dat de individuele keuze (agency) en motivatie de zwakste schakel zijn in hun leeftijdsafhankelijke informele sociale controle theorie. Een andere belangrijke toevoeging aan hun theorie is de ‘situated choice’. Deze houdt in dat daders vaak zelf voor situaties kiezen die al een deel van hun toekomstige 77

BLOKLAND, A.A.J. & NIEUWBEERTA, P., ‘The effects of life circumstances on longitudinal trajectories of offending’ in Developmental and life course studies in delinquency and crime: a review of contemporary Dutch research, BLOKLAND, A.A.J. & NIEUWBEERTA (eds.), P., Boom, Den Haag, 2005, p. 338 78 UGGEN, C., l.c., p. 537 79 Cf. paragraaf 2.4 80 LAUB, J.H. & SAMPSON, R.J., Shared beginnings, divergent lives. Delinquent boys to age 70, Harvard University Press, Cambridge, 2003, p. 278 81 SAMPSON, R.J. & LAUB, J.H., ‘A life-course theory of cumulative disadvantage and the stability of delinquency’ in Developmental theories of crime and delinquency, THORNBERRY, T.P. (ed.), Transaction Publishers, New Brunswick, NJ, 1997, p. 245

22

keuze beïnvloeden.82 Na ‘Crime in the Making’83 uit 1993 is er een groot aantal onderzoekers aan de slag gegaan met verschillende life events om de invloed ervan op desistance uit te klaren. Dit leverde wisselende resultaten op. 2.3.3. Dual taxonomy theory De belangrijkste typologische benadering van het vraagstuk dat de leeftijdscriminaliteits-curve opwerpt is de theorie van Moffitt. Zij bouwde deze theorie op vertrekkende vanuit de vaststelling dat antisociaal en crimineel gedrag een continuïteit vertonen doorheen de levensloop, maar dat tijdens de adolescentie er ongeveer een tienvoud in de prevalentie op te merken viel. Zij deelde daarom delinquenten in haar theorie op in twee groepen. Enerzijds de categorie die doorheen de levensloop persistent antisociaal en/of crimineel gedrag bleef stellen, anderzijds de groep die alleen dit gedrag stelde gedurende de adolescentie.84 De eerste groep van persistente daders starten hun carrière doorgaans vroeg, nog voor hun tienerjaren. Zij worden geconfronteerd met een moeilijke jeugd en ouders die minder goed kunnen omgaan met problemen met en van het kind. Hier is een overeenkomst met de zelfcontroletheorie van Gottfredson en Hirschi, die crimineel gedrag verklaren aan de hand van beperkte zelfcontrole. Die beperkte zelfcontrole is op haar beurt dan weer het gevolg van een minder goede socialisatie in de jeugd. Neurologische tekortkomingen en omgevingsfactoren zijn in de theorie van Moffitt de oorzaak van het gedrag. Dit gedrag persisteert door processen die Moffitt benoemt als cumulatieve en actuele continuïteit.85 De gevolgen van deze processen zijn dat het individu geen prosociale alternatieven leert voor het antisociaal gedrag en dat het individu verstrengeld raakt in een criminele levensstijl door de gevolgen van criminaliteit,86 cf. secundaire desistance. Daardoor is de categorie van persisterende daders minder vatbaar voor verandering van gedrag en uiteindelijk desistance. De categorie van persisterende daders kent veelal een langdurige carrière met een hoge frequentie van daderschap.87 Deze eerste groep van persistente daders is relatief klein. De

82

Ibid., p. 254 SAMPSON, R.J. & LAUB, J.H., Crime in the making. Pathways and turning points through life, Harvard University Press, Cambridge, MA, 1993 84 MOFFITT, T.E., ‘Adolescence-limited and life-course-persistent antisocial behavior: a developmental taxonomy’, Psychological Review, 1993, p. 674 85 Cf. paragraaf 2.3.4 86 Ibid., p. 683 87 FARRINGTON, D.P., ‘Developmental and life-course criminology: key theoretical and empirical issues – the 2002 Sutherland award address’, Criminology, 2003, p. 224 83

23

auteur argumenteert dan ook dat dit een vorm van psychopathologie is.88 De tweede groep die Moffitt beschrijft is die van de daders die enkel crimineel gedrag stellen gedurende de adolescentie. De verklaring voor dit fenomeen is volgens de auteur vooral te zoeken in de status die de adolescent heeft in veel moderne maatschappijen. Dit is een status die valt tussen die van het kind en de volwassene.89 De adolescent wil de rol opnemen en de autonomie aannemen van de volwassene, maar heeft daar de middelen nog niet voor. Deze ontevredenheid uit zich in delinquent gedrag dat aangeleerd wordt van antisociale rolmodellen en wordt bekrachtigd door de consequenties van dit antisociaal gedrag. Het is immers een bewijs van hun autonomie.90 Het daderschap van deze groep is dus eerder situationeel en kent per definitie desistance bij de overgang naar volwassenheid. Deze theorie is empirisch bevestigd in die zin dat de adolescentengroep teruggevonden is in andere studies. Deze bevestiging was echter niet compleet, want later onderzoek vond maar liefst zes categorieën van persisterende daders.91 2.3.4. Vergelijking van drie theorieën over desistance Levenslooptheorieën gaan over continuïteit en verandering, i.c. van crimineel gedrag. De theorie van Moffitt die er een typologie op na houdt, gaat hier deels tegenin. In deze theorie worden twee soorten criminele carrières duidelijk onderscheiden: één van continuïteit en één van verandering. Er is dus geen sprake van continuïteit en verandering van crimineel gedrag doorheen de levensloop volgens Moffitt. Dit kan geïllustreerd worden door de vergelijking te maken met de theorie van Sampson en Laub. Zij wijzen op hoe sociale bindingen doorheen het leven veranderen en daarmee de mogelijkheden tot desistance. Voor Moffitt is de persisterende groep gedetermineerd om levenslang criminaliteit te blijven stellen als het gevolg van oorzaken in de kinderperiode, net zoals bij de theorie van zelfcontrole van Gottfredson en Hirschi. Verandering is doorheen de levensloop voor de persisterende groep dus eigenlijk niet meer mogelijk. Bij Sampson en Laub echter is het op alle leeftijden mogelijk om te stoppen met criminaliteit door sociale bindingen die zich op dat moment aanbieden. Zoals aangegeven is er een overeenkomst tussen de typologische theorie van 88

MOFFITT, T.E., ‘Adolescence-limited and life-course-persistent offending: a complementary pair of developmental theories’ in Developmental theories of crime and delinquency, THORNBERRY, T.P. (ed.), Transaction Publishers, New Brunswick, NJ, 1997, p. 24 89 MOFFITT, T.E., ‘Adolescence-limited and life-course-persistent antisocial behavior: a developmental taxonomy’, Psychological Review, 1993, p. 685 90 Ibid., p. 689 91 EZELL, M.E. & COHEN, L.E., Desisting from crime. Continuity and change in long-term crime patterns of serious chronic offenders, Oxford University Press, Oxford, 2005, p. 258

24

Moffitt en de zelfcontroletheorie. In beide theorieën bevinden de oorzaken van crimineel gedrag zich voornamelijk in de kindertijd. De theorieën verschillen op het vlak van verklaring van voortzetting van criminaliteit. Waar Gottfredson en Hirschi het problematisch gedrag uit de kindertijd doortrekken naar volwassenheid door het als een stabiele eigenschap doorheen de levensloop te zien, wijst Moffitt ook naar de cumulatieve continuïteit, die dus een cumulatief nadeel92 kan vormen.93 Verder is de zelfcontroletheorie onverenigbaar met typologieën. Er is namelijk geen kwalitatief verschil tussen daders, enkel een kwantitatief verschil in criminele neiging.94

2.4. De beleving van het individu Na bovenstaande theorieën, waarvan de age-graded theory of informal social control van Sampson en Laub voor de grootste ommezwaai zorgde door het opnieuw benadrukken van structurele en sociale processen in criminologische theorievorming, kwam er een nieuwe versnelling in de ontwikkeling van theorieën over desistance. Onder aanvoering van Maruna en Giordano kwam er een nadruk te liggen op de concepten ‘agency’ en ‘cognitieve transformatie’. ‘Agency’ valt te vertalen als de kracht van een individu om zelf keuzes te maken en die in realiteit om te zetten. De ‘cognitieve transformatie’ van Giordano kent overlap met de theorievorming van Maruna, gezien beide auteurs een verschuiving in de identiteit van het individu benadrukken bij het proces van desistance.95 Hierna zullen de twee theorieën besproken worden van vernoemde auteurs. De narratieve benadering van Maruna komt als eerste aan bod, gevolgd door de theorie van cognitieve transformatie van Giordano et al. 2.4.1. De narratieve benadering Maruna heeft in zijn kwalitatieve studie uit 2001 twee groepen (ex-)daders in de diepte bestudeerd. Dertig desisterende en twintig persisterende (ex-)daders vormen de kern van het onderzoek van Maruna.96 Voor zijn kwalitatief onderzoek hanteert Maruna de narratieve benadering. Dit betekent dat hij op zoek gaat naar de interne verhalen van het individu. Deze 92

Cf. supra LAUB, J., l.c., p. 323 94 Ibid. p. 325 95 BOTTOMS, A., SHAPLAND, J., COSTELLO, A., HOLMES, D. & MUIR, G., ‘Towards desistance: theoretical underpinnings for an empirical study’, The Howard Journal, 2004, p. 371-2 96 MARUNA, S., o.c., p. 48 93

25

benadering houdt in dat er gekeken wordt naar de betekenis die het individu aan gebeurtenissen geeft, hoe deze in het leven gekaderd worden. Narratieven zijn bijgevolg dynamisch, ze kunnen bijgestuurd worden. Ook zijn ze contextueel. Dat maakt ze ideaal om desistance als patroon op lange termijn te begrijpen.97 Uit het onderzoek van Maruna kwam duidelijk naar voor dat de narratieven van desisters en persisters wezenlijk verschillen. Het intern verhaal van de groep persisters noemt hij het ‘condemnation script’, afgezet tegenover het ‘redemption script’ dat hij terug vond bij de persisters. Eerst wordt het condemnation script toegelicht. Dit is een deterministische opvatting bij de daders zelf over hun lot. Alle ellende overkomt hen. Ze kunnen volgens zichzelf niet veranderen. Maruna duidt dit als een self-fulfilling prophecy: ze reflecteren de visie van de mensen om zich heen.98 Later gaat hij hier nog verder op in door het concept van looking-glass self te betrekken op dynamieken die bij persisteren of desisteren gaande zijn. Dit concept houdt in dat een persoon zich gaat zien zoals de ander hem ziet.99 Samen met deze deterministische opvatting van het eigen lot gaat het idee dat de zoektocht naar geluk er één is van pure kans. Het leven heeft hen immers geleerd dat er geen verband is tussen hun eigen acties en het beoogde resultaat. Het narratief van de persister lijkt over ‘het lege zelf’ te gaan. Er is geen diepere betekenis en die lacune wordt opgevuld met (hyper)consumptie en ervaringen als kicks om de vervreemding tegen te gaan.100 Het narratief van de desister echter, loopt over van het positieve. 101 De desister heeft een intern verhaal over het zelf dat de nadruk legt op het goede, hij is een slachtoffer van de maatschappij. Maruna leent enkele inzichten van Goffman om uit te leggen hoe de desister hier aan management van imago en indrukken over het zelf doet. De slechtere eigenschappen worden toegewezen aan de omgeving of aan het ‘It’.102 De cirkel van criminaliteit en gevangenis kan doorbroken worden met behulp van iemand van buiten. Met deze vernieuwde kracht wil de desister ook wat terug geven aan de maatschappij, dit is wat Maruna definieert als ‘making good’. Hieruit voort komt het concept van de ‘generativiteit’, dat is de wens om iets over te brengen aan de volgende generatie, zodat die niet hetzelfde lot beschoren is. Dit wordt aangeleerd en wordt uiteindelijk door eigen keuze tot uitvoering gebracht. Het fenomeen van ‘generativiteit’ hangt samen met verandering door eigen toedoen. De eerder 97

Ibid., p. 43 Ibid., p. 78 99 MARUNA, S., LEBEL, T.P., MITCHELL, N. & NAPLES, M., l.c., p. 271 100 MARUNA, S., o.c., p. 82 101 Dit moet in deze context gezien worden als stijlfiguur om de contrasten tussen desisters en persisters goed duidelijk te maken. Maruna geeft in hetzelfde werk immers aan dat iemand niet 100% puur desister of 100% puur persister is. Zoals aangegeven in paragraaf 2.2 is dit een continuüm, een glijdende schaal. 102 MARUNA, S., o.c., p. 95 98

26

benoemde deterministische, haast fatalistische houding van de persister wordt hier veranderd, men krijgt het idee de controle zelf weer in handen te hebben. De narratieve benadering van Maruna heeft een grote invloed op een heel nieuw paradigma van daderhulp.103 Het proces van desistance is volgens Maruna er één dat toebehoort aan de desister zelf en dat door de hulpverlening enkel ondersteund kan worden als het al in gang gezet is.104 2.4.2. Theorie van cognitieve transformatie Giordano et al. ontwikkelden een theorie van cognitieve transformatie op basis van kwalitatief onderzoek bij een follow-up van een sample delinquente mannen en vrouwen in de adolescentie. Deze theorie werd geformuleerd als een antwoord op de sociale controle theorie van Sampson en Laub.105 Vier fasen in cognitieve transformatie, i.e. een verschuiving van de identiteit, werden onderscheiden door de auteurs. Deze werden ondersteund door narratief materiaal. De eerste noodzakelijke fase bestaat eruit dat de dader open moet staan voor verandering. Vervolgens moeten er zich kansen voordoen om daadwerkelijk te veranderen, de auteurs noemen deze kansen ‘hooks for change’. De derde fase behelst de eigenlijke cognitieve transformatie: de ex-dader moet zichzelf kunnen zien in een nieuwe sociaal aangepaste rol waarin hij nieuwe dingen doet in zijn leven. Tenslotte is het van belang voor het volhouden van desistance, dat de betrokkene het oud gedrag niet langer als gewenst of relevant ziet.106 Het werk van Giordano et al. stelt dat de betrokkene in het desistance proces selectief elementen uit de omgeving haalt om significante veranderingen in het leven te beïnvloeden.107 Hiermee wordt een signaal gegeven richting toekomst, de integratie van agency enerzijds en structuur anderzijds in de theorievorming over desistance. 108 Hoe deze twee factoren in het desistance proces bij elkaar komen wordt behandeld in de volgende paragraaf.

103

Cf. infra MARUNA, S., o.c., p. 114 105 GIORDANO, P.C., CERNKOVICH, S.A. & RUDOLPH, J.L., ‘Gender, crime, and desistance: toward a theory of cognitive transformation’, American Journal of Sociology, 2002, p. 990 106 Ibid., p. 1000-2 107 Ibid., p. 1003 108 FARRALL, S. & CALVERLEY, A., o.c., p. 14 104

27

2.5. Structuur en agency Bovenstaande theorieën over desistance geven aan dat er twee belangrijke zaken zijn die het proces van desistance beïnvloeden. Enerzijds zijn dat sociale bindingen en de omgeving, het eerder sociologische aspect van desistance. Anderzijds zijn dat de beleving, keuzes, innerlijke ontwikkeling en acties bij het individu die een invloed uitoefenen op het stoppen met criminaliteit. Dat is dan eerder de psychologische kant van het geheel. Deze twee zaken kunnen geduid worden als (sociale) structuur en agency. De vraagstelling in deze paragraaf luidt: zijn veranderingen in het leven en gedrag te verklaren door de omgeving of door de activiteit van het individu? Deze vraag wordt niet enkel gesteld in het onderzoek naar desistance. Het is een vraag die ook in de alledaagse praktijk gevolgen heeft voor beleid breder dan criminaliteit en alles wat ermee te maken heeft. Laub en Sampson hebben met hun sociale controle theorie de invloed van structuur op veranderingen in de criminele carrière in de jaren ’90 weer op de kaart gezet. Maruna en Giordano et al. hebben hier tegenover het belang van agency aangegeven. Farrall en Bowling willen als het ware micro en macro in desistance theorie bij elkaar brengen d.m.v. de structuratietheorie van Giddens.109 Het centrale begrip uit de structuratietheorie dat van essentieel belang is voor desistance theorie is dat van de kritieke situatie. Deze kritieke situaties onderbreken routines. Deze routines zorgen voor een gevoel van veiligheid en welzijn. Kritieke situaties zorgen echter voor verandering in gedrag. Farrall en Bowling stellen dat deze kritieke situaties in se hetzelfde zijn als transities en turning points, of zoals Giordano ze noemt: hooks for change.110 Farrall en Bowling stellen dat agency en structuur samenwerken bij het produceren van desistance.111 Voorbeelden hiervan zijn de individuele factoren die een structuur beïnvloeden. Zo kan de kwaliteit (individuele perceptie) van een relatie (structuur) zodanig slecht zijn dat deze geen positieve invloed heeft op het desistance proces. Een ander voorbeeld zou kunnen zijn dat de houding (individuele perceptie) tegenover school (structuur) niet positief is. Bourdieu is een tweede theoreticus die in de literatuur, naast Giddens, van invloed is op het samengaan van agency en structuur. Bourdieu spreekt van een habitus die structuur in agency incorporeert. Deze habitus is een combinatie van disposities en perceptie van het individu. Deze disposities worden volgens Bourdieu gecreëerd door sociale structuren. Dit mist in het werk van Giddens.112 109

FARRALL, S. & BOWLING, B., ‘Structuration, human development and desistance from crime’, British Journal of Criminology, 1999, p. 255 110 Cf. supra 111 FARRALL, S. & BOWLING, B., l.c., p. 264 112 FARRALL, S., BOTTOMS, B. & SHAPLAND, J., ‘Social structures and desistance from crime’, European Journal of Criminology, 2010, p. 552

28

Samenvattend kan gesteld worden dat agency en structuur niet los van elkaar gezien kunnen worden en samenwerken in complexe interacties in het proces van desistance. Beide richtingen zijn mogelijk. De resultaten van een onderzoek van LeBel et al. suggereren dat subjectieve veranderingen structurele veranderingen voorafgaan. Dit impliceert dat individuen controle hebben over hun eigen verandering.113

2.6. Strength-based benadering Coherent met de ideeën uit desistance literatuur heeft er zich een benadering ontwikkeld die uitgaat van sterktes van het individu. Maruna en LeBel stellen dat het narratief van desisters sterke overeenkomsten vertoont met een narratief gebaseerd op sterktes.114 Daders worden niet enkel bekeken als zwaktes in de maatschappij waarop toezicht gehouden moet worden, maar als aanwinsten voor de maatschappij. Dit gaat samen met het concept ‘making good’. De strength-based benadering is gebaseerd op herstel, verzoening en gemeenschapszin.115 Dit paradigma vraagt zich af welke bijdrage een individu kan leveren aan de maatschappij. Net als noden en risico’s in het RNR model moeten sterktes en talenten opgespoord worden in het individu. De nadruk verschuift van gebreken naar sterktes. Daders moeten bekeken worden als meerwaarde die gemanaged moet worden.116 Stigma, labelling en sociale exclusie worden als belangrijkste redenen van recidive gezien. Om van het label af te raken, moeten daders iets teruggeven aan de maatschappij.117 Er moet met andere woorden sprake zijn van wederkerigheid. De dader betekent iets voor de maatschappij en in ruil daarvoor wordt de dader weer opgenomen in de morele orde van de maatschappij. De vraag moet zijn wat de dader kan doen om zijn acties goed te maken t.a.v. de gemeenschap. 118 De reden voor deze straf mag niet pure retributie zijn. Zoals aangegeven is de benadering gebaseerd op herstel en verzoening. Daarnaast werkt het helpen therapeutisch. Helpen geeft namelijk voldoening, zelfvertrouwen en het idee dat er iets toegevoegd wordt.119 Er vindt een cognitieve herstructurering naar verantwoordelijkheid toe plaats. Mensen groeien naar 113

LEBEL, T.P., BURNETT, R., MARUNA, S. & BUSHWAY, S., ‘The ‘chicken and egg’ of subjective and social factors in desistance from crime’, European Journal of Criminology, 2008, p. 155 114 MARUNA, S. & LEBEL, T., l.c., p. 100 115 BURNETT, R. & MARUNA, S., ‘The kindness of prisoners: strengths-based resettlement in theory and in action’, Criminology & Criminal Justice, 2006, p. 84 116 MARUNA, S. & LEBEL, T., l.c., p. 97 117 Ibid., p. 97 118 BURNETT, R. & MARUNA, S., ‘The kindness of prisoners: strengths-based resettlement in theory and in action’, Criminology & Criminal Justice, 2006, p. 86-7 119 MARUNA, S. & LEBEL, T., l.c., p. 98-9

29

prosociaal gedrag toe door bezig te zijn met activiteiten die hun sterktes benutten. De praktijk van ‘making good’ dient te bestaan uit gemeenschapsdiensten waaruit de personen die ze uitvoeren voldoening halen.120

2.7. De praktijk van rehabilitatie en re-integratie vanuit het denken over desistance De theorievorming over desistance is deels gelinkt aan de praktijk van rehabilitatie, reintegratie en het probatiewerk, voornamelijk in het Verenigd Koninkrijk. Rex stelde in 1999 al dat er bij het inwerken op de ex-dader in praktijken van probatie rekening gehouden moet worden met de sociale omgeving waar de uiteindelijke keuzes gemaakt gaan worden. 121 De manier waarop gekeken wordt naar rehabilitatie en eventuele re-integratie van (ex-)daders is onderhevig aan een slingerbeweging. Fergus McNeill biedt hier een mooi overzicht van.122 In het licht van ‘nothing works’ eind jaren ’70 ontstond het niet-behandeling paradigma van Bottoms en McWilliams. De medische manier waarop er naar behandeling (sic) wordt gekeken negeerde de ervaring van de dader. Daders werden in behandeling gedwongen door overmatig geloof in effectiviteit van behandeling. Het medisch model zag criminaliteit als een individuele eigenschap die genezen kon worden. Hier waren Bottoms en McWilliams het niet mee eens, zij zagen criminaliteit als een sociaal product. Ze benoemden de spanning tussen hulp en toezicht. Ze verwierpen het idee dat daderhulp het verminderen van criminaliteit ten goede zou komen. Vanuit ethische overwegingen vonden zij dat er een toestemming van de dader voor hulpverlening moest komen. De belangrijkste taak van daderhulp bestond er volgens Bottoms en McWilliams in om de keuzemogelijkheden voor ex-daders zo groot mogelijk te houden. In ’94 vonden Raynor en Vanstone dat het niet-behandeling paradigma toe was aan herziening. In de jaren ’90 heerste er een klimaat van toenemend optimisme over behandelbaarheid onder invloed van de what works stroming. In deze geest valt het idee van Raynor en Vanstone te kaderen dat daderhulp wel degelijk de plicht had om bij te dragen aan het reduceren van criminaliteit. Ook het slachtoffer moest een positie krijgen in het geheel. In de 21e eeuw is het klimaat voor daders verhard. De balans is overgeslagen in de richting van de maatschappij. Daderhulp is een service geworden aan de maatschappij en risicomanagement lijkt een primair doel te zijn. Zoals Birgden aangeeft123 lijken in het 120

BURNETT, R. & MARUNA, S., ‘The kindness of prisoners: strengths-based resettlement in theory and in action’, Criminology & Criminal Justice, 2006,., p. 101-2 121 REX, S., ‘Desistance from offending: experiences of probation’, The Howard Journal, 1999, p. 380 122 MCNEILL, F., ‘A desistance paradigm for offender management’, Criminology & Criminal Justice, 2006, 39-62 123 Cf. infra

30

dominante paradigma van de laatste 15 jaar124 de belangen van de gemeenschap immers altijd belangrijker te zijn dan die van de dader.125 2.8. Een desistance paradigma voor daderhulpverlening Vanuit de conclusies van Rex126, Maruna127 en Farrall128 dat desistance een proces is dat toebehoort aan de desister en dat hulpverlening daar slechts een ondersteunende rol in kan spelen, heeft McNeill een paradigma voor daderhulpverlening uitgewerkt. McNeill wijst erop dat een belangrijke voorwaarde voor een paradigma voor de praktijk een goed begrip van hoe en waarom (ex-)daders hun gedrag veranderen onontbeerlijk is.129 Dat gaat dan verder dan de vraag wat er effectief is om gedrag van daders te veranderen. Het gaat over de ‘black box’.130 Dit is het proces van desistance. Uit de besprekingen van de belangrijkste theorieën kunnen we afleiden dat het proces van desistance zich situeert op het kruispunt van de ontwikkeling tot volwassene, veranderende sociale banden die te maken hebben met veranderingen in het leven en tenslotte het persoonlijke subjectieve narratief dat daders opbouwen rond deze belangrijke gebeurtenissen in het leven. Farrall wees erop dat de betekenis die mensen geven aan deze sleutelgebeurtenissen misschien nog wel belangrijker is dan het plaatsvinden van de gebeurtenissen zelf.131 Een essentiëel element van het proces van desistance is de overtuiging bij de dader zelf dat het gaat lukken. Burnett duidde dat met haar typologie van 3 soorten desisters.132 erop dat overtuiging en identiteitsverandering een grote invloed op het proces van desistance. Zij benoemde de non-starters, de avoiders en de converts. De converts waren het meest resoluut in hun beslissing om te stoppen met crimineel gedrag. Deze converts internaliseerden in een proces van vallen en opstaan een nieuw waardensysteem en ontwikkelden nieuwe interesses. Hier wordt het belang van de notie van secundaire desistance nogmaals duidelijk, namelijk het internaliseren van nieuwe opvattingen omtrent daderschap

124

Het RNR model, voortgekomen uit de what works benadering. BIRGDEN, A., ‘Offender rehabilitation: a normative framework for forensic psychologists’, Psychiatry, Psychology and Law, 2008, p. 453 126 REX, S., l.c., p. 380 127 MARUNA, S., o.c., p. 114 128 FARRALL, S., Rethinking what works with offenders. Probation, social context and desistance from crime, Willan, Cullompton, Devon, 2002, p. 228 129 MCNEILL, F., ‘A desistance paradigm for offender management’, Criminology & Criminal Justice, 2006, p. 46 130 Cf. supra 131 FARRALL, S., Rethinking what works with offenders. Probation, social context and desistance from crime, Willan, Cullompton, Devon, 2002, p. 11 132 BURNETT, R., ‘To reoffend or not to reoffend? The ambivalence of convicted property offenders’ in After crime and punishment. Pathways to offender reintegration, MARUNA, S. & IMMARIGEON, R. (eds.), , Willan, Collumpton, 2004, p. 165 125

31

en wat ermee samenhangt.133 Strength-based benaderingen134 zijn een andere belangrijke invloed in het desistance paradigma voor de praktijk. Deze benadering wil desistance ondersteunen door sterktes van de dader te ontwikkelen, zowel op het niveau van het individu als op het niveau van het sociaal netwerk. Dit kan het momentum voor verandering opbouwen en zorgen voor bestendigen van veranderd gedrag. Naast Maruna en Rex kwam ook Farrall tot de conclusie dat de rol voor de hulpverlener in het proces van desistance eerder beperkt is. De belangrijkste rol die hulpverleners spelen is bij genereren van sociaal kapitaal, i.e. het vinden van werk en het herstellen van verbroken familiebanden. Deze sociale omstandigheden en relaties met anderen zijn zowel het object van interventie als het medium om verandering te bereiken. Dit sociaal kapitaal vereist bepaalde vaardigheden en capaciteiten, cf. humaan kapitaal. De band tussen hulpverlener en (ex-)dader is van ondersteunende aard. De desister is immers bezig aan een proces dat zijn persoonlijk verhaal reconstrueert. Kunnen terugvallen en vertrouwen op iemand tijdens dit moeilijke en kwetsbare proces is dan een vereiste. Daarnaast is het aanreiken van sociaal kapitaal een bevestiging dat de hulpverlener vertrouwen heeft in de desister.135 Het is een wederkerig gegeven. Vertrekkende vanuit het verschil tussen de narratieven van desisters en persisters dat beschreven werd door Maruna136, kan gesteld worden dat de condemnation scripts van persisters bevestigd worden door de praktijk in de gevangenis. Deze gevangenis doet immers aan labelling en houdt daders buiten de samenleving, waardoor sociaal kapitaal afbrokkelt. McNeill stelt dat in tegenstelling tot deze realiteit desistance ondersteund zou moeten worden door pijn en straf constructief aan te wenden.137 Dit kan door Maruna’s principes van ‘making good’ en ‘generativiteit’ toe te passen in de praktijk. Het goedmaken kan door middel van nuttige werkstraffen waar de maatschappij voordeel uithaalt. Anderzijds moet er ook tegemoet gekomen worden aan de ervaring van onrecht die leeft bij de daders. Zij hebben immers beperkte kansen ervaren in het leven en zijn onderwerp geweest van mechanismen van exclusie. De hulpverlener kan zodoende in excuustermen spreken t.a.v. de dader. Als er teruggekeerd wordt naar het niet-behandeling paradigma van Bottoms en McWilliams zien we dat er principes uit dat paradigma vandaag opnieuw bevestigd worden. De hulp en 133

Cf. supra MARUNA, S. & LEBEL, T., ‘Welcome home? Examining the “Reentry Court” concept from a strengths-based perspective’, Western Criminology Review, 2003, p. 101 135 BURNETT, R. & MCNEILL, F., ‘The place of the office-offender relationship in assisting offenders to desist from crime’, Probation Journal, 2005, p. 236 136 Cf. supra 137 MCNEILL, F., ‘A desistance paradigm for offender management’, Criminology & Criminal Justice, 2006, p. 5355 134

32

ondersteuning die zij voorstonden uit zich opnieuw in de bevestigde noodzaak om sociaal kapitaal op te bouwen. Samengevat kan gesteld worden dat het desistance paradigma van McNeill een bruikbare visie is op het uitvoeren van daderhulp gebaseerd op wetenschap uit desistance theorieën. De hulpverlener dient de desister te ondersteunen in het proces van desistance. Dit gebeurt volgens het desistance paradigma van McNeill in overleg tussen hulpverlener en desister waarbij de risico’s, noden en obstakels in het proces van desistance worden gedefinieerd. Het menselijk en sociaal kapitaal van de dader zijn het middel om deze zaken aan te pakken.138 Het is belangrijk volgens McNeill om het desistance proces als het overkoepelende gegeven te zien. Behandeling van de dader is daar slechts een onderdeel van.139 Door McNeill worden drie voorwaarden onderscheiden voor het bekomen van verandering: menselijk kapitaal140, subjectieve factoren en sociaal kapitaal.141 Hier liggen drie doelen voor daderhulp. De focus moet liggen op inclusief werken en integratie nastreven.142 2.8.1. Humaan kapitaal Voor het ontwikkelen van humaan kapitaal wordt er grotendeels verwezen naar de in het vorige hoofdstuk besproken what works literatuur. Daar wordt immers gewezen op het belang van het ontwikkelen van vaardigheden en capaciteiten om recidive te beperken en dus te komen tot desistance. 2.8.2. Subjectieve factoren Met de ontwikkeling van de narratieve benadering van desistance kwam er meer aandacht voor subjectieve factoren bij de dader. Er moet een onderscheid gemaakt worden tussen enerzijds vergankelijke subjectieve factoren en anderzijds stabiele cognitieve variabelen.143 Het zullen vooral de stabiele variabelen zijn, die te maken hebben met identiteit en narratieven, die hier besproken zullen worden. 2.8.2.1. Hoop Een terugkerend subjectief gegeven in het proces van desistance is de rol die hoop speelt. Optimisme met het oog op een betere toekomst die samengaat met het geloof dat er 138

Ibid., p. 56 MCNEILL, F., ‘What works and what’s just?’, European Journal of Probation, 2009, p. 30 140 Vaardigheden en capaciteiten, klassieke groepsprogramma’s uit RNR die criminogene noden aanpakken. 141 Bindingen met familie, collega’s en kennissen die gebruikt kunnen worden voor prosociale doeleinden. 142 MCNEILL, F., ‘What works and what’s just?’, European Journal of Probation, 2009, p. 36 143 LEBEL, T.P., BURNETT, R., MARUNA, S. & BUSHWAY, S., l.c., 2008, p. 153 139

33

een wil en een weg is naar die toekomst144. Deze hoop wordt geassocieerd met een succesvol proces van desistance op de lange termijn.145 Uit dezelfde studie van Burnett en Maruna blijkt dat deze hoop een effect kan hebben op het managen van de sociale problemen die ze ondervinden, de obstakels op weg naar desistance. Deze sociale problemen mogen echter niet onoverkomelijk lijken. Als dat wel het geval is, zal de kans op herval groter worden. 146 Het geloof in de wil en de weg die onderdeel uitmaken van hoop, zijn gelinkt aan het concept van agency. Hoop en het geloof dat men zelf controle heeft, agency, lijken in de studie van LeBel et al. noodzakelijk, zo niet afdoende om tot desistance te komen. Daarnaast kan deze factor ook invloed hebben op het gebruik maken van sociale kansen die voorbij komen.147 2.8.2.2. Motivatie Een andere belangrijke subjectieve factor is het ontwikkelen en onderhouden van motivatie.148 Het proces van desistance behoort in eerste instantie toe aan de desister zelf en kan enkel ondersteund worden149, motivatie is hier dus onontbeerlijk. 2.8.2.3. Emoties Emoties zijn een volgend subjectief gegeven inherent aan criminaliteit en desistance. Farrall beschrijft vanuit zijn onderzoek uit 2005 vier emotionele fases die doorlopen worden tijdens het proces van desistance. In de eerste fase van hoop en onzekerheid is er een eerste openheid naar het kunnen stoppen met criminaliteit. Hier is een link op te merken met de fases die Giordano et al. beschrijven.150 De dader begint zich beter te voelen.151 Hoop lijkt ook hier een voorwaarde in het begin van het desistance proces om het geloof in de eigen waarden, doelen en kunnen vol te houden.152 In de tweede fase van het emotionele traject van desistance dat Farrall beschrijft, gaat de dader de negatieve emoties gelinkt aan desistance herkennen.153 Deze negatieve emoties zijn achterdocht, angst, verhoogde waakzaamheid en machteloosheid. Het ervaren van een stigma is ook een negatieve emotie die door daders 144

BURNETT, R. & MARUNA, S., ‘So ‘prison works’, does it? The criminal careers of 130 men released from prison under home secretary, Michael Howard’, The Howard Journal, 2004, p. 395-6 145 Ibid., p. 398 146 Ibid., p. 398-9 147 LEBEL, T.P., BURNETT, R., MARUNA, S. & BUSHWAY, S., l.c., p. 154 148 MAGUIRE, M. & RAYNOR, P., ‘How the resettlement of prisoners promotes desistance from crime: or does it?’, Criminology and Criminal Justice, 2006, p. 25 149 FARRALL, S., Rethinking what works with offenders. Probation, social context and desistance from crime, Willan, Cullompton, Devon, 2002, p. 212 150 Cf. supra 151 FARRALL, S. & CALVERLEY, A., o.c., p. 108 152 Ibid., p. 116 153 Ibid., p. 117

34

gelinkt wordt aan crimineel gedrag.154 In de derde fase, bestaande uit daders die al 3 jaar of meer vrij zijn van feiten, komt er schaamte en schuldgevoel naar boven. De dader voelt zich vertrouwd door zijn sociale omgeving en met name zijn familie. Dit vertrouwen komt het sociaal kapitaal weer ten goede. Nu de desister een aandeel in de normaliteit heeft genomen,155 is er weer iets om trots op te zijn, een versterkend gevoel van succes. 156 In de laatste fase van het emotionele traject van desistance, die van de normaliteit, steken gevoelens van verhoogd zelfvertrouwen en vertrouwen in anderen de kop op. 157 De desister ziet zichzelf niet meer als dader, er lijkt sprake van een cognitieve transformatie of verschuiving van identiteit. Het innerlijk narratief lijkt veranderd. 2.8.2.4. Schaamte In de tweede fase van het emotionele traject van het proces van desistance zoals beschreven door Farrall, worden schaamte en schuld genoemd als emotionele factoren die te maken hebben met het stoppen van criminaliteit. Farrall beschrijft hier geen causaliteit. Braithwaite doet dat in zijn theorie van reintegrative shaming158 wel. Schaamte die bij de dader veroorzaakt wordt door verwerping van enkel het gedrag heeft een positieve invloed op het stoppen met criminaliteit. Als de gehele persoon verworpen wordt, is dat niet het geval. Braithwaite gaat hier voort op het concept van secundaire deviantie van Lemert.159 Anderzijds kan schaamte ook een negatief effect hebben op desistance: door het verlammend effect ervan heeft de dader de kracht niet meer om te stoppen met criminaliteit. Depressieve gevoelens gaan hiermee gepaard.160 2.8.3. Sociaal kapitaal Sociaal kapitaal komt als begrip regelmatig terug in de theorievorming over desistance. Farrall wijst het gebrek aan sociaal kapitaal aan als belangrijkste reden voor de vaststelling dat veel pogingen tot rehabilitatie niet succesvol zijn. Hij stelt dat er veel in humaan kapitaal geïnvesteerd kan worden, maar als het sociaal kapitaal niet meekomt, heeft

154

Ibid., p. 105-8 Cf. supra 156 FARRALL, S. & CALVERLEY, A., o.c., p. 119-124 157 Ibid., p. 125 158 BRAITHWAITE, J., Crime, shame and reintegration, Cambridge University Press Cambridge, 1989, 226 159 Cf. supra 160 LEBEL, T.P., BURNETT, R., MARUNA, S. & BUSHWAY, S., l.c., p. 136-7 155

35

dat weinig zin.161 Sociaal kapitaal wordt door Coleman ontwikkeld in relatie tot humaan kapitaal. Volgens hem produceert sociaal kapitaal humaan kapitaal.162 Hij stelt dat sociaal kapitaal gedefinieerd wordt door de functie die het heeft.163 Dit impliceert dat sociaal kapitaal zowel de oorzaak als het gevolg kan zijn van bindingen met sociale structuren,164 die op hun beurt aanknopingspunten voor desistance kunnen zijn.165 Sociaal kapitaal is productief doordat het een relationeel gegeven is. Doordat er sociale bindingen zijn, wordt er kapitaal geproduceerd.166 Het belangrijkste sociaal kapitaal lijkt al te zijn aangegeven door Sampson en Laub hun leeftijdsafhankelijke theorie van informele sociale controle.167 Deze theorie wees op partnervorming – hetzij huwelijk, hetzij een langdurige kwalitatieve relatie – en een stabiele tewerkstelling als belangrijkste sociale bindingen om ‘side bets’ te creëren. Deze sociale bindingen zijn onverenigbaar met crimineel gedrag. Warr heeft hier een belangrijke kanttekening bij gemaakt. Uit zijn empirisch onderzoek bleek dat vanuit een ander perspectief, de differentiële associatietheorie, er een factor tussen huwelijk en desistance aanwezig is. Het dalen van contacten met delinquente peers als gevolg van het huwelijk speelt hier een verklarende rol.168

2.9. Conclusie en discussie De theorievorming over desistance is een uitgebreid geheel. Desistance is een proces dat vorm krijgt met vallen en opstaan. Samengevat kan gesteld worden dat desistance beïnvloed wordt door het volwassen worden, sociale structuur en subjectieve individuele factoren. Deze drie zaken interageren met elkaar in dat proces van desistance. Desistance is een proces dat toebehoort aan het individu dat het doormaakt. Het idee dat hulpverlening hier slechts een ondersteunende rol in kan spelen wordt breed gedragen in de literatuur. In de praktijk vertaalt desistance zich naar een inclusieve, versterkende, activerende en ondersteunende manier van werken met delinquenten. Het is aan de hulpverlening om de 161

FARRALL, S., ‘Social capital and offender reintegration: making probation desistance focused’ in MARUNA, S. & IMMARIGEON, R. (eds.), After crime and punishment. Pathways to offender reintegration, Willan, Collumpton, 2004, p. 71 162 COLEMAN, J.S., ‘Social capital in the creation of human capital’, American Journal of Sociology, 1988, 95-120 163 COLEMAN, J.S., l.c., p. 109 164 FARRALL, S., ‘Social capital and offender reintegration: making probation desistance focused’ in MARUNA, S. & IMMARIGEON, R., After crime and punishment. Pathways to offender reintegration, Willan, Collumpton, 2004, p. 61 165 Cf. age-graded theory of informal social control 166 COLEMAN, J.S., l.c., p. 100-1 167 Cf. supra 168 WARR, M., ‘Life-course transitions and desistance from crime’, Criminology, 1998, p. 183

36

factoren die samengaan met desistance te ondersteunen, gericht op de sterkte van het individu. Deze factoren zijn te onderscheiden in humaan kapitaal, subjectieve factoren en sociaal kapitaal. Zeer recent onderscheidt McNeill vier vormen van rehabilitatie. Deze observatie van McNeill valt op als een compacte samenvatting van het onderzoek naar rehabilitatie en daderhulp en, onderliggend, de zoektocht naar waarom en hoe mensen stoppen met crimineel gedrag. De eerste variant is psychologische rehabilitatie, waarbij het vooral gaat over verandering op individueel niveau. Vervolgens spreekt hij over wettelijke rehabilitatie. Dit doet de vraag rijzen naar het doel van een permanent strafblad en het stigma dat zo een strafblad meezeult. Dit strafblad vormt een zwaar blok aan het been voor een desister die vooruit wil. Ten derde komt morele rehabilitatie ter sprake. Wanneer heeft een dader het ‘goedgemaakt’ met de maatschappij en kan er door beide partijen – (ex-)dader en gemeenschap – weer vooruit gekeken worden? Wanneer is de schuld van de dader ingelost? De laatste variant is sociale rehabilitatie. Hier gaat het erom dat de desister weer opgenomen wordt als volwaardig lid van de maatschappij en aanvaard is als hervormd. McNeill wijst erop dat deze laatste variant zo goed als afwezig is en wijst dit aan als oorzaak van de cultuur van straffen die in de maatschappij hoogtij viert. Volgens McNeill is het noodzakelijk dat de praktijk van rehabilitatie de basis herevalueert en vastlegt. 169 De basis die ligt in een humanistische, inclusieve benadering van daderhulp, ondersteund door de uitgebreide literatuur omtrent desistance. De focus op what works heeft gezorgd voor een verschuiving van doelen en waarden binnen daderhulp. Het intrinsieke hulpverleningsaspect lijkt naar de achtergrond verdwenen en plaats gemaakt te hebben voor de waarden van de maatschappij met een focus op risico en veiligheid. Een paradigma voor daderhulp gebaseerd op desistance moet hier een tegengewicht gaan bieden.

169

MCNEILL, F., ‘Four forms of ‘offender’ rehabilitation: towards an interdisciplinary perspective’, Legal and Criminological Psychology, 2012, p. 14-5

37

3. Hybride vormen van what works en desistance

3.1. Inleiding 3.1.1. Overzicht In dit hoofdstuk wordt ten eerste een hybride model van daderhulp besproken, namelijk het Good Lives Model. Ten tweede wordt er aandacht besteed aan een theoretische stroming die aandacht besteed aan hoe op een ethische manier om te gaan met daderhulp. Deze stroming incorporeert zowel elementen van desistance theorie als what works. Er wordt voor gekozen extensieve aandacht aan het GLM te besteden in deze masterproef, vanwege de stijgende invloed op de praktijk. Opeenvolgend worden de theoretische onderbouw, de visie op criminaliteit en de praktijk van het GLM besproken. Daarna wordt een specialisatie van het GLM besproken: de toepassing op forensische psychiatrische gezondheidszorg. De kritieken op het GLM worden besproken, om vervolgens af te sluiten met een conclusie.

3.2. Good Lives Model 3.2.1. Inleiding op het Good Lives Model Het Good Lives Model is er gekomen als reactie op het dominante Risk Needs Responsivity model. Dit praktijkmodel voor rehabilitatie van (ex)-daders tracht te beantwoorden aan verschillende kritieken op het RNR model. Er is een tijd lang een academische strijd geweest tussen enerzijds het RNR model van Andrews en Bonta en anderzijds het Good Lives Model.170 Recenter worden ze meer als complementair gezien.171,172 Het model baseert zich op positieve psychologie, desistance literatuur173 en het strength-based model.

170

Zie o.a. WARD, T., MELSER, J. & YATES, P.M., ‘Reconstructing the Risk-Need-Responsivity model: a theoretical elaboration and evaluation’, Aggression and Violent Behavior, 2007, 208-228 171 BAUWENS, A. & SNACKEN, S., l.c., p. 50 172 WILSON, R.J. & YATES, P.M., ‘Effective interventions and the Good Lives Model maximizing treatment gains for sexual offenders’, Aggression and Violent Behavior, 2009, p. 157 173 Cf. supra

38

3.2.2. De theoretische onderbouw Het Good Lives Model voor rehabilitatie van daders gaat ervan uit dat alle mensen dezelfde doelen en waarden zoeken in het leven.174 Dit noemen de auteurs de ‘primary human goods’. Deze primary human goods zorgen voor een groter welzijn als ze bereikt worden. Ward en Maruna beroepen zich hierbij op de theorie van zelfdeterminatie. Deci en Ryan schrijven daarover dat Primary human goods voor iedereen verschillend zijn, maar onderzoek resulteert in empirische ondersteuning voor tenminste tien groepen primary human goods. Ward en Maruna175 kwamen tot de volgende lijst: 

Gezond leven en fysiek functioneren



Kennis



Uitblinken in spel en werk



Autonomie en zelfsturing176



Innerlijke rust, i.e. vrij zijn van stress en emotionele onrust



Vriendschap in de breedste zin van het woord



Gemeenschap



Spiritualiteit in de breedste zin van het woord



Geluk



Creativiteit

De auteurs geven evenwel aan dat deze lijst niet exhaustief is. Deze goods worden omschreven als approach goals, dat zoveel wil zeggen als doelen om na te streven. Dit is het tegenovergestelde van risicofactoren, die vermeden moeten worden. Er wordt gesteld dat deze dynamische risicofactoren uit het RNR model indirect nagestreefd worden, maar dan op een positievere manier.177 De middelen om deze goods te bereiken zijn secondary human goods. Een voorbeeld van de verhouding tussen deze twee primary en secundary human goods, kan zijn dat het primary human good kennis bereikt wordt door middel van het volgen van een opleiding. Goods is expliciet uitgedrukt in meervoud, omdat mensen alle goods nastreven. Het belang dat aan deze goods gegeven wordt, verschilt per persoon. Deze goods zijn echter 174

WARD, T., YATES, P.M. & WILLIS, G.M., ‘The good lives model and the risk need and responsivity model: a critical response to Andrews, Bonta and Wormith (2011)’, Criminal Justice and Behavior, 2012, p. 95 175 WARD, T. & MARUNA, S., o.c., p. 113 176 Agency, zoals beschreven in hoofdstuk 2 177 WARD, T., VESS, J., COLLIE, R.M., GANNON, T.A., ‘Risk management or goods promotion: the relationship between approach and avoidance goals in treatment for sex offenders’, Aggression and Violent Behavior, 2006, p. 384

39

wel universeel voor alle mensen.178 Het GLM ziet mensen als gevormd door het samenspel van biologische, psychologische, sociale en omgevingsvariabelen. Mensen worden niet gedefinieerd als moreel goed of slecht. Het gaat eerder over goed of minder goed functioneren. Rehabilitatie is volgens dit model een proces van waarden.179 Er wordt een onderscheid gemaakt tussen waarden nagestreefd door de maatschappij en waarden nagestreefd door het individu, de (ex-)dader. Deze twee, op het eerste zicht tegenovergestelde, waarden worden aangevuld door de vraag welke praktijken en methoden het beste zijn. Daar vloeit uit voort dat het GLM tracht de waarden en belangen van het individu, een beter leven, te verenigen met de waarden en belangen van de maatschappij, uitgedrukt in risico.180 Het door de betrokkene nastreven van positieve doelen in het leven, op een nieuwe manier die minder antisociaal is, genereert tegelijkertijd een verlaagd risico op schade voor de maatschappij. Het GLM hanteert een holistisch mensbeeld181 en tracht niet om losstaande factoren stuk voor stuk aan te pakken. Het gaat over een hervorming van de identiteit. Vervolgens wordt er ook gewezen op de context. De mens is een sociaal dier. Criminaliteit is bijna nooit enkel het gevolg van individuele psychopathie. Dit houdt in dat risicomanagement ook altijd de omgeving mee moet nemen in een analyse. Hetzelfde geldt voor interventies, deze staan nooit los van de sociale context.182 Het GLM onderschrijft het idee dat daders recht hebben op ondersteunde rehabilitatie vanuit eigen initiatief. De wil om te veranderen moet komen van de dader met op zijn minst extrinsieke motivatie.183 3.2.3. De visie op criminaliteit De onderliggende criminaliteitstheorie van het GLM is voor een deel de spanningstheorie van Merton. Het model ziet criminaliteit als het gevolg van obstakels in het nastreven van doelen184, cf. primary human goods. Verder komt het grootste deel van de kijk op criminaliteit uit de theorievorming over desistance. Het belangrijkste dat hieruit meegenomen wordt, is dat er gewezen wordt naar agency185 én sociale structuren als

178

WARD, T. & MARUNA, o.c., p. 115 DAY, A. & WARD, T., ‘Offender rehabilitation as a value-laden process’, International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 2010, p. 303 180 WARD, T. & MARUNA, S., o.c., p. 116 181 Ibid., p. 117 182 Ibid. p. 118 183 Ibid. p. 120 184 WARD, T. & STEWART, C., ‘The relationship between human needs and criminogenic needs’, Psychology, Crime & Law, 2003, p. 224 185 Cf. supra 179

40

belangrijkste ondersteunende factoren bij het stoppen met criminaliteit186: interne en externe factoren.187 Volgens het GLM zijn er twee wegen naar criminaliteit.188 De eerste, directe weg houdt in dat criminaliteit het rechtstreekse gevolg is van het nastreven van een doel. Het is gedrag dat bewust gesteld wordt om een zeker doel veilig te stellen, willens en wetens dat het gedrag crimineel van aard is. Een voorbeeld kan hier zijn dat het nastreven van het doel ‘financiële zekerheid’ is en dat zich dat uit in vermogenscriminaliteit. Vermogenscriminaliteit is dan het secondary human good, het gedrag. De tweede, indirecte weg naar criminaliteit heeft de factor van het bewust doelgericht plegen van crimineel gedrag niet. Het doel wordt nagestreefd op een goede manier, maar dit lukt niet. Dat zorgt voor een neerwaartse spiraal van ontevredenheid en frustratie die tot daderschap kan leiden. In de literatuur over het GLM worden vier soorten problemen onderscheiden die kunnen ontstaan bij het nastreven van doelen. Dit is te kaderen in hoe een levensplan opgesteld wordt bij het nastreven van een beter leven in de terminologie van het GLM. Ten eerste kan er een gebrek aan capaciteit bij de dader bestaan. Deze capaciteiten worden opgedeeld in interne en externe capaciteiten.189 Een gebrek aan interne capaciteit kan verwijzen naar obstakels van cognitieve, psychische of gedragsmatige aard, deels humaan kapitaal.190 Een deel hiervan is dynamisch en een deel gedetermineerd. Problemen met externe capaciteiten verwijzen voor een deel naar sociaal kapitaal191, maar deze problemen kunnen ook geografisch192 van aard zijn. Het tweede probleem met het nastreven van doelen dat zich kan voordoen is een beperkte reikwijdte. Hiermee wordt bedoeld dat sommige doelen niet opgenomen zijn in het levensplan. Dit kan leiden tot frustratie en ontevredenheid.193 Ten derde kunnen primary human goods conflicteren met elkaar. Dat conflict kan voorkomen op een horizontale manier waarbij twee doelen tegengesteld gedrag vereisen. Dit leidt tot frustratie omdat niet beide doelen bereikt kunnen worden zonder problemen. Een conflict tussen doelen op verticale wijze gaat over de prioriteit die gegeven wordt aan primary human goods. Als die onaangepast is aan de praktijk van het leven waar de persoon zich in bevindt, kan een persoon zich mislukt voelen doordat de doelen die hij een hoge prioriteit geeft door welke omstandigheden dan ook niet haalbaar

186

Cf. supra PURVIS, M., WARD, T. & WILLIS, G., ‘The Good Lives Model in practice: offence pathways and case management’, European Journal of Probation, 2011, p. 8 188 Ibid., p. 12 189 WARD, T. & MARUNA, S., o.c., p. 123-4 190 Cf. supra 191 Cf. supra 192 PURVIS, M., WARD, T. & WILLIS, G., l.c., p. 8-9 193 WARD, T. & MARUNA, S., o.c., p. 124 187

41

zijn.194 Het vierde probleem situeert zich bij de secondary human goods. De middelen waarmee de betrokkene de doelen wil bereiken kunnen onaangepast zijn, waardoor het doel niet of slechts beperkt bereikt wordt.195 3.2.4. De praktijk Aangezien de waarden voor het GLM enerzijds liggen bij de dader als persoon en anderzijds bij het risico voor de maatschappij, moeten in de praktijk beide partijen aandacht krijgen. Deze evenwichtsoefening gaat hand in hand met de houding van de therapeut. 196 Er is sprake van een dualiteit voor de daderhulpverlener. Enerzijds ondersteunt en behartigt hij de belangen van de dader, anderzijds is het aan hem om te letten op risico’s voor de maatschappij.197 Doordat primary human goods bij verschillende mensen verschillende prioriteiten krijgen, houdt dit voor de praktijk in dat behandeling aangepast moet zijn op het individu, als het ware op maat gemaakt.198 Tijdens therapie moet er opgepast worden voor een te negatief discours. Het GLM is een opbouwende benadering i.t.t. vermijdend. Het gaat niet over niet doen van wat niet goed is, maar over het wel doen van wat wel goed is. Het aanpakken van tekorten en gebreken moet vervangen worden door streefdoelen. Een positief taalgebruik ondersteunt dat.199 Respect voor het verleden is een vereiste, er is namelijk continuïteit tussen de oude identiteit en de vernieuwde. Het is echter effectiever om te focussen op de toekomst. De doelen blijven hetzelfde in het leven van de ex-dader, alleen de manier waarop die doelen nagestreefd worden veranderd. Het gevolg hiervan is dat de dader sneller gemotiveerd is. Als iemand bevestiging krijgt over de doelen die hij nastreeft in het leven, biedt dat perspectief.200 Een holistische aanpak dient gehanteerd te worden door mensen te helpen een meer bevredigend leven te leiden. Tegelijkertijd reduceert dit de risico’s. Management van risico gaat dus samen met het ondersteunen van mensen bij het GLM.201 De therapeutische alliantie is een belangrijk gegeven in dit model van rehabilitatie. Een goede verstandhouding tussen therapeut en cliënt is minstens even belangrijk als het 194

PURVIS, M., WARD, T. & WILLIS, G., l.c., p. 10 Ibid., p. 9 196 WARD, T. & MARUNA, S., o.c., p. 125 197 WARD, T., ‘Addressing the dual relationship problem in forensic and correctional practice’, Aggression and Violent Behavior, 2013, p. 92 198 WARD, T., ‘Good lives and the rehabilitation of offenders. Promises and problems’, Aggression and Violent Behavior, 2002, p. 527 199 WARD, T. & MARUNA, S., o.c., p. 127 200 Ibid., p. 129 201 WARD, T. & BROWN, M., ‘The good lives model and conceptual issues in offender rehabilitation’, Psychology, Crime & Law, 2004, p. 248 195

42

correct toepassen van de juiste therapeutische interventies.202 De therapeut moet samenwerken met de cliënt om doelen te stellen. Men mag niet vervallen in lesgeven als therapeut. De prioriteiten moeten samen met de dader opgesteld worden.203 De narratieve identiteit, de competenties en de sterktes van de dader moeten gerespecteerd en onderzocht worden. De vraag is wat de dader wil bereiken in het leven zodat dat leven bevredigend, en dus een ‘good life’ wordt. Samen met de therapeut kan dan gezocht worden naar de juiste wegen. Zodoende is er meer mogelijk als het gaat over opbouwen van nieuwe identiteiten en narratieven ter promotie van desistance. Er wordt zo meer gekeken naar de menselijkheid van de dader in plaats van de dader te reduceren tot een risico. Van de cliënt wordt een zekere basismotivatie verwacht. De betrokkene moet de indruk krijgen dat hij het voor zichzelf doet en dat moet ook de achterliggende motivatie zijn. De maatschappij is veelal niet erg vriendelijk geweest tegen hem.204 3.2.5. GLM-FM Het Good Lives Model is een theoretisch model voor de praktijk dat ontwikkeld is vanuit het werken met zedendelinquenten.205 Het laatste decennium is het GLM geëvolueerd naar en heeft het zich opgeworpen als tegenhanger van het dominante RNR model. Zodoende heeft het zich ontwikkeld als een model dat ingezet kan worden in elke vorm van daderhulp. In 2010 hebben Barnao et al. een model gepubliceerd dat een verdere uitdieping en specialisatie van het GLM inhoudt. In de context van deze masterproef leek dit een essentieel model om mee te nemen in de literatuurstudie. Dit Good Lives Model of forensic mental health206 stelt dat de aanwezigheid van psychiatrische ziektebeelden een groot obstakel vormt in het nastreven van doelen. Symptomen van psychiatrische stoornissen enerzijds en het stigma dat rust op psychisch ziek zijn anderzijds, kunnen er samen voor zorgen dat het voor een individu moeilijk wordt om kansen te krijgen in een maatschappij. Het wordt moeilijker om vaardigheden en sociaal kapitaal te vergaren en ontwikkelen.207 Ten tweede kunnen symptomen van psychiatrische ziektebeelden functioneren als middel om doelen na te streven, 202

Ibid., p. 252 WARD, T. & MARSHALL, B., ‘Narrative Identity and Offender Rehabilitation’, International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 2007, p. 295 204 MARUNA, S., o.c., p. 107 205 WARD, T., ‘Good lives and the rehabilitation of offenders. Promises and problems’, Aggression and Violent Behavior, 2002, p. 513 206 BARNAO, M., ROBERTSON, P. & WARD, T., ‘Good lives model applied to a forensic population’, Psychiatry, Psychology and Law, 2010, p. 214 207 Ibid., p. 214 203

43

als zogenaamde secondary human goods. Het is in dit model dus belangrijk om bijvoorbeeld een psychotische daad te zien als een manier om normale doelen na te streven op een misschien niet zo normale manier. De betekenis die een psychisch zieke persoon geeft aan een ervaring wordt in grote mate bepaald door de primary goods die nagestreefd worden. Zo kan een ontkenning van gepleegde feiten een manier zijn om een emotioneel trauma te vermijden om zo innerlijke rust (primary human good) te bekomen.208 Door symptomen van een psychische ziekte kunnen dus zowel de doelen als de middelen in een leven beïnvloed worden.209 In het GLM-FM wordt behandeling gezien als verstrekker van alternatieve, sociaal meer geaccepteerde manieren om primary human goods te bereiken. Deze secondary goods worden ontwikkeld in de ondersteunende behandelomgeving. Het is de bedoeling dat deze aangeleerde capaciteiten later overgedragen worden naar een leven buiten, zonder deze beveiligende en ondersteunende omgeving. Behandeling kan echter ook een belemmering vormen in het nastreven van primary human goods. Hierbij valt te denken aan de beperkingen die een gesloten afdeling met zich meebrengt.210 De specifieke doelen van rehabilitatie in het GLM-FM zijn enerzijds de onaangepaste middelen vervangen door sociaal aangepaste middelen om de doelen te bereiken en anderzijds mensen helpen en ondersteunen om deze doelen te bereiken.211 3.2.6. Kritiek op het GLM In de meest recente versie van ‘The Psychology of Criminal Conduct’ van Andrews en Bonta wordt het GLM kort geëvalueerd. De meest opvallende kritiek daaruit is dat hoewel er volgens Andrews en Bonta weinig mis is met het focussen op het welzijn van de dader, het zeker geen hoofddoel mag worden. Zolang de responsiviteitsfactor welzijn bij de dader samengaat met de andere principes uit het RNR. Anders mag er geen afname in recidive verwacht worden. Andrews en Bonta impliceren dat het GLM dat wel verwacht. 212 Een andere kritiek vanuit het RNR model stelt dat het GLM eigenlijk niets toevoegt aan het RNR model. Sterker nog, het staat volgens het RNR model een terugkeer voor naar minder gestructureerde manieren voor het analyseren van een casus in de praktijk en het daaropvolgende opstellen van een behandelplan. Er wordt gesteld dat het schier onmogelijk is 208

Ibid., p. 215 ROBERTSON, P., BARNAO, M. & WARD, T., ‘Rehabilitation frameworks in forensic mental health’, Aggression and Violent Behavior, 2011, p. 480 210 BARNAO, M., ROBERTSON, P. & WARD, T., l.c., p. 215 211 ROBERTSON, P., BARNAO, M. & WARD, T., l.c., p. 481 212 ANDREWS, D.A. & BONTA, J., o.c., p. 54 209

44

om het gehele gamma van primary human goods te gaan incorporeren in een behandelingsplan. Kortom, het RNR stelt dat de focus van het GLM te breed is en dat het GLM daardoor minder effectief zal zijn.213 Tot slot komt de kritiek dat het GLM niet empirisch onderbouwd is regelmatig terug in de literatuur.214 Het pleit voor het GLM dat het nog relatief jong is. Er zijn echter al voorzichtige positieve resultaten geboekt. Een studie op gewelddadige daders met een hoog risico wees erop dat het GLM resultaten boekt op het gebied van motivatie bij de dader voor behandeling en op het gebied van het onderhouden van desistance op de langere termijn.215 Een ander onderzoek werd uitgevoerd op vrijgelaten kindermisbruikers. Hierin werd duidelijk dat het GLM op deze groep van daders eveneens een positief effect heeft op het bestendigen van desistance op de langere termijn.216

3.3. Therapeutic Jurisprudence Therapeutic jurisprudence is een kader dat stelt dat de wet en diens actoren therapeutische effecten kunnen ressorteren. Het houdt zich niet bezig met bestraffing, maar focust zich vooral op autonomie en procesrecht. Het is een humanistische theorie die zich bekommert om menselijk welzijn. TJ stelt zich op als ondersteunend ten aanzien van het idee dat de geest van de wet, in brede zin met al zijn actoren, nageleefd moet worden. Daar vloeit uit voort dat therapeutische effecten in daderhulp wenselijk zijn en dat tegelijkertijd antitherapeutische effecten vermeden moeten worden.217 Therapeutische effecten moeten dus het doel van de wet zijn. Een therapeutisch effect dat beoogd dient te worden, is autonomie bij mensen die een forensische behandeling ondergaan. Autonomie en verantwoordelijkheid kunnen het welbevinden van dader en maatschappij verhogen. Door het kunnen maken van keuzes wordt autonomie verhoogd.218 Zie hier ook de link met desistance theorie219: het maken van keuzes stimuleren, is het versterken van de agency van een persoon. Het is van belang dat deze keuze zoveel mogelijk gewaarborgd blijft. Dat is niet altijd mogelijk in de 213

ANDREWS, D.A., BONTA, J. & WORMITH, J.S., ‘The risk-need-responsivity (RNR) model: does adding the good lives model contribute to effective crime prevention?’, Criminal Justice and Behavior, 2011, p . 751 214 Ibid. p. 737 215 WHITEHEAD, P.R., WARD T. & COLLIE, R.M., ‘Time for a change: applying the good lives model of rehabilitation to a high-risk violent offender’, International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 2007, p. 596 216 WILLIS, G.M. & WARD, T., ‘Striving for a good life: the good lives model applied to released child molesters’, Journal of Sexual Aggression, 2011, p. 201 217 BIRGDEN, A., ‘Offender Rehabilitation: a normative framework for forensic psychologists’, Psychiatry, Psychology and Law, 2008, p. 455 218 Ibid., p. 455 219 Cf. supra

45

context van verplichte behandeling. Toch moet er een lans gebroken worden voor het maximaliseren van keuzevrijheid. Keuzes maken bestaat volgens Birgden uit een wil en een weg.220 De wil bestaat uit motivatie om te veranderen. Birgden stelt dat binnen het RNR daar weinig of geen aandacht voor is in de context van het aanpakken van criminogene noden. In deze context van dwang- of drangbehandeling, afhankelijk van het juridisch kader, zijn motivationele technieken en het assisteren bij het maken van keuzes belangrijke elementen. Er wordt hier verwezen naar de technieken van Miller en Rollnick. 221 De weg om keuzes te maken is het autonoom keuzes kunnen maken. Dit verwijst naar het wel of niet faciliteren van de omstandigheden. Er is meer kans op motivatie en succesvolle rehabilitatie als de (ex-)dader een geïnformeerde vrije keuze kan maken in plaats van dat hij verplicht wordt behandeling te ondergaan.222 TJ pretendeert het gat op te vullen dat het RNR model en het GLM openlaten. Dat gat bestaat erin dat beide modellen geen aandacht hebben voor de invloed die de wet heeft op daderhulp.223 TJ heeft de humanistische benadering gemeen met het GLM, evenals het doel om welzijn te maximaliseren. Beiden zijn geïntegreerd door Birgden in 2002 met het oog op een kader voor rehabilitatie van daders. 224 Daar zijn zeven principes uit voortgekomen die relevant zijn in het kader van deze masterproef. Ten eerste heeft de wet altijd een invloed op rehabilitatie. Dit houdt in dat therapeutische effecten van de wet volledig benut moeten worden als ze zich voordoen. Ten tweede moet er in rehabilitatie tegemoet getreden worden aan psychische noden van de dader. Zodoende moet er versterkend en opbouwend opgetreden worden in plaats van enkel vermijdend. Ten derde is het van belang dat beslissingen door de dader autonoom kunnen genomen worden. Men moet weg van verplichtingen. Ten vierde stelt men dat rehabilitatie een multidisciplinaire onderneming is met meerdere mensen die het roer in handen hebben. Evenwicht tussen enerzijds actoren van de wet en anderzijds clinici is belangrijk. Ten vijfde wijst men erop dat rehabilitatie een individueel gegeven is. Dit gaat over diversiteit in responsiviteit. Ten zesde mag niet uit het oog verloren worden dat rehabilitatie een waardegebonden gegeven is. Tenslotte wordt er gesteld dat rehabilitatie de noden van de maatschappij enerzijds en de dader anderzijds moet afwegen.225 Responsiviteit 220

BIRGDEN, A., ‘Therapeutic jurisprudence and responsivity: finding the will and the way in offender rehabilitation’, Psychology, Crime & Law, 2004, p. 283 221 MILLER, W.R. & ROLLNICK, S., Motivational interviewing: preparing people to change, The Guilford Press, New York, NY, 428 222 BIRGDEN, A., ‘Therapeutic jurisprudence and responsivity: finding the will and the way in offender rehabilitation’, Psychology, Crime & Law, 2004., 289-90 223 Ibid., p. 285 224 Ibid., p. 286 225 BIRGDEN, A., ‘Therapeutic jurisprudence and “good lives”: a rehabilitation framework for corrections’, Australian Psychologist, 2002, p. 183

46

wordt in de combinatie van het GLM met TJ aangeduid als motivatie van daders om het gedrag te veranderen of daar tenminste aan te werken.226

3.4. Conclusie Het GLM is een hybride model van daderhulp dat elementen incorporeert van de desistance literatuur, de strength-based benadering en de positieve psychologie. Het is een holistisch model dat zich vooral toespitst op de toekomst. Het model claimt de principes van het RNR te incorporeren, maar doet dat op een positieve manier door zich niet enkel te focussen op negatieve factoren. Het GLM wil vooral aandacht schenken aan de positieve factoren. Door het samenwerken tussen dader en therapeut zijn de therapeutische relatie en bijgevolg de motivatie (specifieke responsiviteit) een sterkte van het GLM. Van specifiek belang voor deze masterproef is het GLM-FM dat het GLM toepast op de praktijk van de forensische psychiatrie. Dit biedt praktische richtlijnen om het GLM te incorporeren in de praktijk van forensische geestelijke gezondheidszorg. Een zwakte van het GLM is de eerder beperkte empirische onderbouwing, maar die zal er ongetwijfeld komen als het model meer toegepast zal worden in de praktijk. TJ is een ethische aanvulling op het GLM en het RNR. Dit spitst zich toe op hoe de wet ervoor kan zorgen dat er maximaal therapeutisch effect kan worden. TJ legt de nadruk op het belang van vrije geïnformeerde keuze, een idee weg van dwang en drang. Verantwoordelijkheid voor rehabilitatie ligt zowel bij de maatschappij als bij de dader.

226

Ibid. p. 185

47

DEEL II: CASESTUDY 1. Inleiding en situering Het tweede deel van deze masterproef bevat een casestudy. In het laatste deel wordt deze casestudy gebruikt om te koppelen aan de theoretische inzichten die in deel I bekomen zijn. De visie op zorg van de behandelafdeling Encarga 2 maakt onderwerp uit van deze casestudy. Encarga 2 is een gesloten voortgezette behandelafdeling in het forensisch zorgcircuit in Zelzate. Dit forensisch zorgcircuit is ingebed in het psychiatrisch centrum Sint Jan Baptist, uitgebaat door de Broeders van Liefde. Het forensisch zorgcircuit in Zelzate is één van de drie units forensische psychiatrie in Vlaanderen die medium-risk geïnterneerden opneemt. Er wordt gekozen voor Encarga 2 omdat deze afdeling de behandelafdeling bij uitstek is binnen het zorgcircuit. Encarga 1 is de opnameafdeling en Encarga 3 is een tussenvorm tussen beschut wonen en een open behandelafdeling. Esperanza 1 en 2 zijn vormen van een forensisch psychiatrisch verzorgingstehuis (PVT), ook wel gekend als longstay. Hier ligt de nadruk meer op kwaliteit van leven en minder op intensieve behandeling. Deze casestudy wordt uitgewerkt aan de hand van de dynamische zorgvisietekst van Encarga 2 uit 2006.227 Dit is de meest recente geschreven bron die de afdeling hanteert. Een andere bron die gebruikt wordt voor deze casestudy is de begeleidende tekst bij de behandelplanmotor228 die in het hele forensisch zorgcircuit gebruikt wordt en dus ook op Encarga 2. Deze behandelplanmotor uit 2012 is een stuk recenter dan de afdelingsspecifieke dynamische zorgvisietekst. Deze twee bronnen geven samen een relatief compleet beeld van de visie op zorg op Encarga 2.

2. De visie op zorg volgens de dynamische zorgvisietekst De zorgvisietekst deelt zichzelf op in 4 delen. De twee belangrijkste in het kader van deze masterproef over visie op zorg zijn enerzijds ‘fundamentele uitgangspunten Encarga 2’ en anderzijds de uitwerking van die uitgangspunten naar de praktijk toe in ‘zorgplan Encarga 2’.

227

BUSCH, C., Encarga 2 dynamische zorgvisietekst, januari 2006. Forensische psychiatrie “zorg dragen voor, verantwoordelijkheid geven aan”, 2006, intern document PC Sint-Jan-Baptist 228 X, intern document PC Sint-Jan-Baptist

48

2.1 Fundamentele uitgangspunten De kernopdracht van Encarga 2 bestaat er volgens deze visietekst in om te zorgen voor: “Een kwalitatieve forensisch psychiatrische verpleging, behandeling & begeleiding voorzien voor medium-security patiënten” Dit gebeurt door een combinatie van cure, care & control. Cure staat voor genezing van de ontwikkelbare. Care staat voor verzorging en begeleiding van de kwetsbare. Control tenslotte staat voor hantering van en coping met de stoornis voor de langdurig zorgafhankelijke. Er is in de fundamentele uitgangspunten meermaals aandacht voor de dichotomie behandelen en bewaken. Er wordt een nadruk gelegd op de maatschappij als belangrijke klant. Het product dat als het ware afgeleverd wordt, is een vermindering van delictgevaar. Anderzijds wordt er ook een maatschappelijke integratieopdracht vernoemd. De kerngedachte hier is dat er maatschappelijk gere-integreerd wordt als het kan en gehospitaliseerd als het moet. Efficiënte planning en een aanvaardbaar tijdsperspectief worden vernoemd in het kader van de maatschappelijke re-integratieopdracht. Er is een duale opdracht in die zin dat er gezorgd moet worden voor de maatschappij en voor de ‘patiënt’ zoals er in de tekst naar de opgenomen geïnterneerde gerefereerd wordt. Op het vlak van ethiek wordt gekozen voor eerlijkheid, anti-discriminatie en respect. Door de noodzakelijke erkenning van ongelijkheid wordt er gewezen op het duale stigma dat de patiënt ervaart, dat van geestesgestoorde en dat van crimineel. Hier wordt verder echter niets mee gedaan. Om een kwaliteitsvolle zorg aan te bieden wordt er in de tekst gewezen op het belang van evidence-based practice en systematische klinische risicotaxatie met behulp van gestandaardiseerde instrumenten. Naar personeel toe wordt de nadruk gelegd op de dichotomie van enerzijds de rol van hulpverlener en anderzijds de rol van actor van sociale controle. Tussen deze twee rollen moet een evenwicht gezocht worden. Naar risicomanagement toe wordt er gebruik gemaakt van gestandaardiseerde instrumenten zoals de HCR-20 en de PCL-R. Forensische psychiatrie wordt gelijkgesteld met risico’s. De beste predictor op geweld is voorgaand geweld. Wel wordt er gewezen op het gevaar van de fundamentele attributiefout, wanneer dispositie verward wordt met situationele factoren. Deze fout vindt plaats als een gedrag wordt toegewezen aan een eigenschap van een persoon, wanneer dat gedrag zijn oorsprong vindt in de situatie. Verder wordt er aandacht besteed aan beveiliging op relationeel, procedureel en materieel vlak. 49

2.2. Zorgplan Encarga 2 De doelgroep van medium-security geïnterneerden wordt omschreven als een gevarieerde doelgroep met uiteenlopende probleemgebieden. Er wordt gesteld dat het gedrag het probleem is en niet de persoon. We kunnen dus stellen dat Encarga 2 tracht in te werken op gedrag vanwege de verantwoordelijkheid naar de maatschappij toe en de bijbehorende opdracht tot vermindering van recidive.229 Motivatie wordt genoemd als essentieel gegeven voor gedragsverandering. Deze motivatie moet volgens de tekst voortkomen uit een eigen ideaalbeeld van de patiënt. De kenmerken van de doelgroep zijn eerder negatief: ontkenning of minimalisering recidiverisico, gebrek aan empathie en sturing door geweten, trauma’s en problematische interactie en communicatie. Encarga 2 stelt enkele inclusie- en exclusiecriteria op. De inclusiecriteria gaan over de mogelijkheid tot motivatieversterkend en introspectief te kunnen werken en over het kunnen functioneren in groep. Exclusiecriteria zijn i.c. totale ontkenning van de feiten, sadistische agressie, kernpsychopathie, hoge vluchtgevaarlijkheid, primaire drugsdiagnose, parafilieën, mentale handicaps en dementie. De principes die gehanteerd worden in de zorg gaan in de eerste plaats over verantwoordelijkheid. Deze wordt maximaal toebedeeld naar draagkracht ter voorkoming van bevestiging van de afhankelijkheid van de patiënt. De achterliggende gedachte is eerder positief te noemen. Er wordt vanuit gegaan dat het geven van verantwoordelijkheid meestal leidt tot verantwoordelijk gedrag. De RNR-principes van risico, behoefte en responsiviteit worden in de zorgprincipes aangehaald.230 De zorg moet volgens de tekst op maat worden aangeboden. De graduele uitbouw van vrijheden wordt in de zorg expliciet losgekoppeld van progressie in de behandeling. In de plaats daarvan wordt er gekeken naar het nut voor de behandeling van de patiënt en de risico’s die extra vrijheden impliceren. Situatie en dispositie worden beiden als oorzaak van delinquent gedrag gezien. De zorgmethodiek tenslotte wijst op collaboratie tussen hulpverlener en patiënt. De therapeutische alliantie tussen deze twee wordt aangewezen als hoeksteen van de behandeling. Wederzijds leren tussen hulpverlener en patiënt moet de bedoeling zijn op basis van narratieve therapeutische methodiek. Er wordt gesteld dat de impact op de behandeling daar vandaan komt. De nadruk ligt in deze niet op verandering, maar op ruimte voor conversatie. Hier kan een tegenstelling opgemerkt worden, daar verandering van gedrag noodzakelijk is om de opdracht naar de maatschappij toe in te

229 230

Cf. supra Cf. supra

50

vullen. Realiteiten zijn sociaal geconstrueerd, gevormd door taal en georganiseerd en onderhouden door narratieven. De essentiële waarheid bestaat niet.

3. Een update door middel van de behandelplanmotor In 2012 is het forensisch zorgcircuit begonnen met de implementatie van een behandelplanmotor in het elektronisch patiëntendossier. De doelstelling van deze behandelplanmotor is het sturen van de behandeling van de patiënt door middel van een casusmanagementplan. Dit casusmanagementplan gaat vergezeld van een document dat de theoretische achtergrond van dit plan toelicht en verklaart. Dat document is de tweede bron van deze casestudy. Dit document stelt het delict centraal in de behandeling. De kans op recidive en het risico op gewelddadig of agressief gedrag is een leidend gegeven in de behandeling. Er wordt gesteld dat zorgprogramma’s in de forensische psychiatrie zich primair richten op het verminderen van recidiverisico. Het concept van beveiligende zorg wordt omarmd. Dit concept is primair gericht op gevaarreductie. Beveiligende zorg is volgens het document ook te lezen als een vorm van risicomanagement in de brede zin. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen primaire, secundaire en tertiaire preventie. Primaire preventie gaat vooral over de bewaking en controle in engere zin: beveiliging in infrastructuur en getalsmatige personeelsbezetting. Secundaire preventie is de beveiliging als gevolg van een positieve relatie tussen patiënten en hulpverleners en patiënten onderling. Tertiaire preventie is gericht op de toekomst: beveiliging als gevolg van een geslaagde behandeling via de uitvoering van een individueel behandelingsplan. De onderdelen van het behandelingsplan die genoemd worden zijn risicotaxatie, delictscenario, delictpreventieplan, signaleringsplan, vrijhedenfasering, resocialisatie en rehabilitatie-activiteiten. Het principe van evidence-based practice wordt omarmd. De What Works principes worden uitgebreid besproken in dit document: Risk, Need en Responsivity. Als vierde principe wordt het integriteitsprincipe toegevoegd. Het risico wordt gekwantificeerd door risicotaxatie-instrumenten. De behandeling wordt toegespitst op dynamische risicofactoren, die opgesplitst worden in acute en stabiele risicofactoren. Acute risicofactoren zijn niet van invloed op de voorspelling van recidive op de lange termijn. Verder wordt er kort nog verwezen naar beschermende factoren die een delictpreventief effect zouden kunnen uitoefenen. Een belangrijke factor bij responsiviteit die vernoemd wordt, is behandelmotivatie. Er wordt verder echter niet uitgewijd over hoe deze factor aan te pakken of te verhogen. Een onderscheid tussen interne en externe factoren van responsiviteit wordt gemaakt, waarbij interne responsiviteit binnen de 51

patiënt te situeren valt en externe responsiviteit bij behandelteam en de uitgevoerde interventies ligt. Het integriteitsprincipe wordt onderverdeeld in programme drift231, programme reversal232 en niet-nakoming van het programma. Aan deze bedreigingen voor het integriteitsprincipe worden een aantal praktische maatregelen gekoppeld om die bedreigingen tegen te gaan. Het laatste onderdeel van dit document verantwoordt de keuze voor zorgprogrammering. De argumenten hiervoor bestaan uit meer samenhang, samenwerking intern en extern, het creëren van een overzicht en transparantie en wetenschappelijke onderbouwing.

4. Conclusie Het forensisch zorgcircuit in Zelzate bestaat sinds 2001. De bestudeerde documenten uit 2006 en 2012 geven duidelijk een ontwikkeling aan. In 2006 is de afdelingsspecifieke visietekst geschreven. Deze tekst laat een richting zien die aspecten van een humanistische en inclusieve benadering meeneemt, meer dan het document uit 2012. Het document uit 2012 lijkt de RNR principes als overkoepelend gegeven te omarmen. Risico en recidivebeperking zijn de dominante termen in dit document. Er kan zodoende gesproken worden van een verschuiving in de richting van een punitieve en kwantificerende aanpak op het niveau van visie.

231

Het afdrijven van een programma, waarbij de doelen en uitgangspunten van het programma onsystematisch veranderen over de tijd. 232 Omdraaiing van het programma vindt plaats wanneer de behandeldoelen direct worden ondermijnd of bedreigd.

52

DEEL III: CASESTUDY GETOETST AAN THEORIE 1. Inleiding In het derde deel van deze masterproef worden de bekomen inzichten uit de literatuurstudie uit deel I toegepast op de omschreven casestudy uit het deel II. De opdeling die in de literatuurstudie wordt gehanteerd, wordt hier gehandhaafd. Dat betekent dat er begonnen wordt met de inzichten uit hoofdstuk 1 van de literatuurstudie, namelijk de literatuur omtrent what works en het RNR model. Eerst wordt er gezocht naar elementen uit de literatuur die terug kunnen gevonden worden in de bestaande visie. Vervolgens wordt er gekeken naar lacunes in de visie, waar elementen uit de literatuur een meerwaarde kunnen bieden. Dezelfde opzet wordt gehanteerd voor de literatuur omtrent desistance en tenslotte het werk rond het GLM en TJ.

2. What works en RNR toegepast op de visie van Encarga 2

2.1. Overeenkomsten Doorheen de visie van Encarga 2 valt een toenemende invloed van het RNR model waar te nemen. Waar in het document van 2006 nog evenwaardig gesproken wordt over een tweeledige opdracht en het zoeken naar een evenwicht tussen de belangen van het individu enerzijds en de maatschappij anderzijds, wordt in het document van 2012 primair gesproken over bescherming van de maatschappij. In het meest recente document wordt het delict centraal gesteld in de behandeling, evenals het risico op gewelddadig of agressief gedrag. Dit is een tendens die overeenkomt met de what works traditie. Om dit risico te bepalen wordt er in de what works literatuur gewezen op het gebruik van gestandaardiseerde instrumenten voor risicotaxatie, zoals de HCR-20 en PCL-R. In de zorgvisietekst van 2006 wordt hier eveneens naar verwezen. Het principe uit het RNR model dat re-integratie zoveel mogelijk in de maatschappij dient te gebeuren, wordt reeds teruggevonden in de tekst van 2006. Dit wordt bepaald door de risicotaxatie. In de tekst van 2006 worden de RNR principes al kort aangehaald, met nadruk op het principe van responsiviteit: zorg moet op maat aangeboden worden. RNR focuste echter, zeker in die periode, eerder op risk en need. Responsiviteit werd als principe minder belangrijk geacht dan die andere twee. In de tekst van 2012 wordt er een

53

duidelijk onderscheid gemaakt tussen interne en externe responsiviteit. Dit verschil komt overeen met de principes van algemene en specifieke responsiviteit in het RNR model. 2.1.2. Elementen uit what works en RNR als meerwaarde voor de visie Doorheen de twee teksten die de visie van de afdeling Encarga 2 weergeven zijn de principes van het RNR model de leidraad. In de tekst van 2012 is dit nog meer het geval dan in de tekst van 2006. Er kan dan ook gesteld worden dat de visie van de afdeling Encarga 2 voornamelijk bestaat uit het RNR model en dat er bijgevolg vanuit RNR geen meerwaarde geboden kan worden aan de visie.

3. Desistance toepast op de visie van Encarga 2

3.1. Overeenkomsten In het desistance-paradigma wordt er verwezen naar de intrinsieke rol van hulpverlener die vereist is bij de praktijk van daderhulp. In de visietekst uit 2006 wordt er gesproken van een dichotomie tussen enerzijds de rol van hulpverlener en anderzijds de rol van actor van sociale controle. Er is dus minstens aandacht voor de rol van hulpverlener in de tekst uit 2006. In die tekst wordt er gewezen op het stigma dat de patiënt ervaart, enerzijds als psychiatrisch patiënt, anderzijds als dader. Dit stigma komt ook terug in de literatuur omtrent desistance. Een andere overeenkomst is het gevaar voor de attributiefout. De sociale context en situatie waarin gedrag gesteld wordt is veelal de oorzaak van dat gedrag. Deze opvatting ondersteunt de strekking uit de desistance literatuur dat de sociale structuur een invloed heeft op gedrag en gedragsverandering. Uit de oudste visietekst blijkt dat het ondersteunen van positief gedrag, i.c. het nemen van verantwoordelijkheid, maximaal wordt uitgevoerd, binnen de grenzen van het mogelijke. De begrenzing bestaat uit risico op herval. Deze ondersteunende benadering vertoont overeenkomsten met de strength-based benadering. Het feit dat de uitbouw van vrijheden losgekoppeld wordt van progressie in de behandeling benadrukt deze overeenkomst nogmaals. Situatie en dispositie worden beiden als oorzaak van delinquent gedrag gezien in de oudste visietekst. Dit komt deels overeen met de literatuur omtrent desistance, die zowel de sociale structuur als de individuele eigenschappen van een persoon als ondersteunende factor voor stoppen met criminaliteit zien. Tenslotte verwijst de visietekst uit 2006 naar narratieve therapeutische methodieken als manier om wederzijds te leren. Dit sociaalconstructivistisch gegeven verwijst naar de derde grote factor die een invloed 54

heeft op desistance van criminaliteit, namelijk het subjectieve gegeven van een persoonlijk narratief. In de visietekst wordt dan ook gesteld dat de essentiële waarheid niet bestaat en dat het leerproces in de behandeling wederzijds is. In het document uit 2012 worden er verder geen overeenkomsten aangetroffen met desistance literatuur.

3.2. Elementen uit de literatuur omtrent desistance als meerwaarde voor de visie Uit de literatuurstudie omtrent desistance bleek dat desistance een proces is dat enkel ondersteund kan worden door de hulpverlening. Deze vaststelling kan een meerwaarde vormen voor de visie op zorg in een forensisch psychiatrisch centrum en dan zeker specifiek op een behandelafdeling. Desistance is het alomvattende proces, waar behandeling een deel van uitmaakt. Er is in de visie weinig aandacht voor het opbouwen van sociaal kapitaal door de focus op RNR in het recentste document. Uit de literatuurstudie werd vooral verwezen naar de familie als sociaal kapitaal. Dit opnemen in de visie kan een meerwaarde betekenen voor de zorg. Beschermende factoren worden in het document uit 2012 beschreven als delictpreventief, hier wordt echter verder niet op ingegaan. De theorievorming omtrent desistance heeft een aantal beschermende factoren aangewezen, vooral in de sfeer van familie en werk. Deze beschermende factoren zouden volgens de theorie een meer prominente plaats moeten krijgen in de visie op zorg. Er lijkt in de visie weinig aandacht voor inclusieve rehabilitatie door middel van generativiteit en making good. Deze concepten die ook van toepassing zijn op de praktische strength-based benadering kunnen een meerwaarde vormen voor de forensisch psychiatrische praktijk. Deze strength-based benadering in het geheel lijkt niet direct een plaats te hebben in de visie. Vooral in het document uit 2012 lijkt er geen aandacht te zijn voor heropname in de maatschappij op een constructieve manier. Om terug te grijpen naar de vier vormen van rehabilitatie die McNeill beschrijft, lijkt er enkel aandacht te zijn voor psychologische rehabilitatie. Wettelijke rehabilitatie, maar vooral morele en sociale rehabilitatie lijken veel minder vertegenwoordigd te zijn in de visie die beschreven is in deel II van deze masterproef. Encarga 2 mag dan enkel een behandelafdeling zijn, morele en sociale rehabilitatie gericht op inclusie in de maatschappij moet een proces zijn dat tijdig wordt opgestart en zodoende parallel kan lopen met psychologisch rehabilitatie.

55

4. GLM en TJ toegepast op de visie van Encarga 2

4.1. Overeenkomsten Het zorgen voor zowel de maatschappij als de patiënt is een gegeven dat terugkomt in zowel het GLM als de visie van Encarga 2. In de visietekst wordt motivatie genoemd als essentieel gegeven voor gedragsverandering. Motivatie is één van de sterktes van het GLM. Net als in de visietekst heeft het GLM ook veel aandacht voor de therapeutische alliantie. Deze relatie tussen hulpverlener en dader moet wederkerig zijn. De ruimte voor conversatie komt overeen met de individuele benadering en de nadruk die het GLM legt op de zorg die op maat moet worden aangeboden. De behandeling op de afdeling bestaat uit het bekrachtigen van positief gedrag, cf. verantwoordelijkheid. Dit komt overeen met de positieve benadering die het GLM is. Op het vlak van TJ kan er verwezen worden naar de ethische basiswaarden die gehanteerd worden in de visietekst: eerlijkheid, anti-discriminatie en respect. Volgens TJ moet de wet gehanteerd worden om therapeutische effecten te bereiken. Het beginsel van antidiscriminatie is een mensenrecht en wordt therapeutisch aangewend.

4.2. Elementen uit het GLM en TJ als meerwaarde voor de visie Uit het document uit 2012 lijkt het zorgcircuit, dus ook Encarga 2, de principes uit RNR als overkoepelend aan te nemen. Uit de literatuurstudie bleek echter dat het GLM de principes van RNR incorporeert, maar deze op een positievere manier benadert en tracht te verwezenlijken. Dit heeft positieve gevolgen op de motivatie bij daders om te veranderen. De huidige visie van Encarga 2 erkent het belang van motivatie en dat in beide documenten. Er wordt echter niet op ingegaan hoe deze motivatie te verhogen en bestendigen. Zodoende zou het GLM als geheel een waardevolle toevoeging zijn aan de visie op zorg op Encarga 2 en misschien breder het gehele zorgcircuit. Het belang van de therapeutische alliantie wordt door de visietekst eveneens bevestigd. Het GLM bevestigt dit en onderbouwt dit theoretisch. TJ tenslotte legt de nadruk op vrije geïnformeerde keuze, dit kan eveneens motiverend werken voor daders om te werken aan gedragsverandering. Het GLM-FM specifiek kan een meerwaarde vormen voor de visie op zorg op de forensisch psychiatrische behandelafdeling. Het GLM-FM incorporeert de kijk op en omgang met psychiatrische ziektebeelden in een groter kader van daderhulp. Het biedt een hele nieuwe manier om psychiatrische symptomen te percipiëren in een context van daders en hun persoonlijke proces van desistance. 56

5. Conclusie Concluderend kan gesteld worden dat de visie op zorg op Encarga 2 voornamelijk bestaat uit elementen van het RNR model met enkele elementen die gerelateerd zijn aan de desistance literatuur en het GLM. De uitdagingen voor de visie op zorg liggen in het verder uitwerken van het ondersteunen van motivatie voor verandering. Hiervoor kan de therapeutische alliantie binnen het kader van het GLM benadrukt worden. Het bekijken van desistance als overkoepelend proces, waarbinnen behandeling gekaderd kan worden, zou een toevoeging van grote waarde zijn aan de visie op zorg. Beschermende factoren zouden een groter aandeel mogen kijken in de visie op zorg, i.e. het ondersteunen van het proces van desistance. De nadruk zou meer op sociaal kapitaal mogen liggen. Meer aandacht voor het naar buiten toe werken om morele en sociale rehabilitatie vroegtijdig op te starten zou een meerwaarde vormen voor de visie op zorg binnen de behandelde forensisch psychiatrische setting. Specifiek het GLM-FM kan een nieuw kader bieden om te kijken naar de combinatie van psychiatrische ziektebeelden en het proces van desistance bij (ex-)daders.

57

CONCLUSIE

58

Algemene conclusie In deze masterproef, getiteld ‘Visie-ontwikkeling op zorg in een forensisch psychiatrisch centrum’, bestaat de probleemstelling uit de notie dat de vorming van visie in de praktijk van de forensische psychiatrie in Vlaanderen onvoldoende criminologisch onderbouwd is. In deze masterproef levert dat een tweeledige doelstelling op. Het theoretisch luik heeft als doelstelling de literatuur omtrent theorieën relevant voor daderhulp te bestuderen en daaruit te selecteren welke elementen een meerwaarde kunnen vormen voor de ontwikkeling van visie in de praktijk van de forensische psychiatrie. Het praktisch luik is er op gericht om deze bekomen inzichten toe te passen op een reeds bestaande visie, namelijk die van de voortgezette behandelafdeling Encarga 2 in het P.C. Sint Jan Baptist te Zelzate. Deze probleemstelling en doelstelling leveren de volgende onderzoeksvragen op. 1. Welke theorieën bestaan er omtrent daderhulp? 1. Van nothing works naar what works 2. Desistance 3. Hybride vormen van what works en desistance 2. Waaruit bestaat anno 2013 de visie op zorg binnen de forensische psychiatrie in PC Sint Jan Baptist te Zelzate, specifiek op behandelafdeling Encarga 2? 3. Welke elementen uit de criminologische theorieën hierboven bestudeerd kunnen een meerwaarde vormen voor ontwikkeling van visie op zorg in een forensisch psychiatrisch centrum? 4. Hoe vallen de elementen van meerwaarde uit de criminologische theorieën te integreren in visie op zorg binnen een forensisch psychiatrisch centrum? De eerste onderzoeksvraag ‘Welke theorieën bestaan er omtrent daderhulp?’ splitst zich op in 3 onderdelen. Als eerste werd de what works literatuur bestudeerd. Deze literatuur heeft de mogelijkheid tot behandeling van daders weer op de kaart gezet in een maatschappelijke context waar behandelen van delinquenten als overbodig werd beschouwd. Er werd omgegaan met daders vanuit het idee dat voornamelijk opsluiting volstond om te komen tot een beperking van recidive. De what works literatuur heeft de RNR principes van risk, need en responsivity voortgebracht. Daarnaast heeft de what works traditie een 59

aanzienlijke hoeveelheid literatuur gegenereerd die effectiviteit van interventies bestudeerde. Echter, door de focus op wat er werkt, was er minder aandacht voor hoe bepaalde zaken werken bij het behandelen van daders. De nadruk op risico in de what works literatuur zorgt er echter voor dat er vandaag vooral gedacht wordt in termen van gevaar voor de maatschappij. Dat leidt tot meer beperking van vrijheid en uitsluiting van de maatschappij en stigmatisering van de dader. Vervolgens werd de desistance literatuur bestudeerd. Daaruit kwam naar voren dat het stoppen met criminaliteit een proces is dat gepaard gaat met herval. Het is een proces dat beïnvloed wordt door het volwassen worden, de sociale structuur en subjectieve individuele factoren. Er is interactie tussen de laatste twee componenten, in beide richtingen. Dat betekent dat het maken van beslissingen beïnvloed kan worden door de sociale omgeving, zowel op een beperkende als faciliterende manier. In de andere richting kan het maken van beslissingen door het individu een invloed hebben op de manier waarop de sociale structuur desistance ondersteunt. Desistance is een proces dat door de hulpverlening slechts ondersteund kan worden. Dat houdt in voor de praktijk dat de hulpverlener er een versterkende, activerende en ondersteunende houding op nahoudt bij het omgaan met daders die zich geëngageerd hebben in het proces van stoppen met criminaliteit. De factoren bij de dader die het proces van desistance ondersteunen zijn op te delen in humaan kapitaal, sociaal kapitaal en subjectieve factoren. Humaan kapitaal vertaalt zich in capaciteiten en vaardigheden. Humaan kapitaal kan bekomen worden door middel van sociaal kapitaal. Dit sociaal kapitaal is zowel middel als doel: een middel om humaan kapitaal te verwerven en een doel ter ondersteuning van desistance. Desistance is een proces dat bestaat op meerdere niveau’s. Het ultieme doel moet zijn dat de dader sociaal gerehabiliteerd raakt. Sociale context is een essentieel onderdeel van het stoppen met criminaliteit, dus het proces van desistance moet zoveel mogelijk in interactie met de maatschappij plaatsvinden. Tot slot werd er in de literatuurstudie aandacht besteed aan hybride modellen van daderhulpverlening. Het GLM is een hybride model met invloeden van desistance en what works. De invloeden van what works bestaan eruit dat de principes van RNR geïncorporeerd zijn in het model, zij het met een grotere aandacht voor specifieke responsiviteit. GLM ziet RNR als een onderdeel van een eerdere holistische benadering van daderhulpverlening. De sterkte van het GLM zit in de eerder positieve benadering door het werken met streefdoelen. Het GLM tracht te focussen op wat er goed gaat, in plaats van te focussen op de zaken die fout gaan. De collaboratie tussen dader en therapeut staat hier op het voorplan. De beleving en 60

de waarden van de dader worden uitgebreider geëxploreerd. Deze samenwerking en ondersteuning moet resulteren in een hogere motivatie om toe te werken naar dat ‘Good Life’. De toepassing op de forensische psychiatrie heeft in de literatuur vorm gekregen in het GLMFM. Deze specifieke vorm van het GLM laat toe om het gegeven van een psychiatrische stoornis te interpreteren vanuit het basisidee van het GLM dat elke persoon een set waarden nastreeft in het leven. Een zwakte van het GLM is het gebrek aan gedegen empirische onderbouwing die bij het RNR wel te vinden is. Door toenemende toepassing het praktijk, zal die er in de nabije toekomst wel komen. TJ breekt een lans voor de geïnformeerde vrije keuze en staat zodoende een benadering voor die weggaat van dwanghulpverlening. Daarnaast stelt TJ dat verantwoordelijkheid voor rehabilitatie zowel bij de dader als de maatschappij ligt. In deel II van deze masterproef werd een case-study uitgevoerd op twee documenten van de voortgezette behandelafdeling Encarga 2, teneinde de tweede onderzoeksvraag ‘Waaruit bestaat anno 2013 de visie op zorg binnen de forensische psychiatrie in PC Sint Jan Baptist te Zelzate, specifiek op behandelafdeling Encarga 2?’ te kunnen beantwoorden. Het eerste document betreft de dynamische zorgvisietekst van de afdeling uit 2006 en het tweede document is een begeleidende informatieve tekst bij de recent opgestarte behandelplanmotor. Hieruit kwam duidelijk naar de voorgrond dat de visie op zorg op Encarga 2 de laatste zes jaren verschoven is in de richting van het RNR model. In het document van 2006 waren er nog meer elementen te ontdekken van een humanistische en inclusieve benadering, gericht op maximale integratie. Ook werd er meer belang gehecht aan evenwicht tussen enerzijds het belang van de maatschappij en anderzijds het belang van de dader. In het recentere document wordt er meer uitgegaan van termen als risico en gevaar. In het document uit 2012 lijkt de bescherming van de maatschappij de overhand te nemen. In deel III van deze masterproef werden de bevindingen uit de literatuurstudie gekoppeld aan de case-study om tegemoet te komen aan de praktische doelstelling. Op deze manier kan een antwoord geformuleerd worden op de onderzoeksvragen ‘Welke elementen uit de criminologische theorieën hierboven bestudeerd kunnen een meerwaarde vormen voor ontwikkeling van visie op zorg in een forensisch psychiatrisch centrum?’ en ‘Hoe vallen de elementen van meerwaarde uit de criminologische theorieën te integreren in visie op zorg binnen een forensisch psychiatrisch centrum?’ De uitdagingen voor de visie op zorg op Encarga 2 lijken te liggen in het verder uitwerken van ondersteuning en motivatie. Het incorporeren van beschermende factoren kan in de visie van Encarga 2 een bredere inclusievere benadering opleveren. Het GLM kan hier een kader voor bieden. Ook het 61

specifiekere GLM-FM kan voor de visie op zorg op Encarga 2 een kader bieden om psychiatrische symptomen te gaan herinterpreteren binnen de context van een zoektocht naar primary human goods. De geïnformeerde vrijheid van keuze die TJ voorstaat zou hier binnen de grenzen van het mogelijke een grotere aandacht verdienen. Vanuit de desistance literatuur zou vooral het sociaal kapitaal een belangrijkere rol mogen gaan spelen om de processen van morele en sociale rehabilitatie vroeger op gang te trekken. Tenslotte kan het bekijken van desistance als overkoepelend proces in handen van de betrokkene, een absolute meerwaarde vormen voor de visie op zorg.

62

BIBLIOGRAFIE ANDREWS, D.A. & BONTA, J., The Psychology of Criminal Conduct 5th edition, Matthew Bender, New Providence, NJ, 2010, 672 ANDREWS, D.A., BONTA, J. & HOGE, R.D., ‘Classification for effective rehabilitation. Rediscovering psychology’, Criminal Justice and Behavior, 1990, 19-52 ANDREWS, D.A., BONTA, J. & WORMITH, J.S., ‘The risk-need-responsivity (RNR) model: does adding the good lives model contribute to effective crime prevention?’, Criminal Justice and Behavior, 2011, 735-755 ANDREWS, D.A., ZINGER, I., HOGE, R.D., BONTA, J., GENDREAU, P. & CULLEN, F.T., ‘Does correctional treatment work? A clinically relevant and psychologically informed meta-analysis’, Criminology, 1990, 369-404 BANDURA, A., Social learning theory, Prentice-Hall Inc., Englewood Cliffs, NJ, 1977, 247 BARNAO, M., ROBERTSON, P. & WARD, T., ‘Good lives model applied to a forensic population’, Psychiatry, Psychology and Law, 2010, 202-217 BAUWENS, A. & SNACKEN, S., ‘Modellen van daderbegeleiding: op weg naar een geïntegreerd model?’, Panopticon, 2010, 42-56 BIRGDEN, A., ‘Therapeutic jurisprudence and “good lives”: a rehabilitation framework for corrections’, Australian Psychologist, 2002, 180-186 BIRGDEN, A., ‘Therapeutic jurisprudence and responsivity: finding the will and the way in offender rehabilitation’, Psychology, Crime & Law, 2004, 283-295 BIRGDEN, A., ‘Offender rehabilitation: a normative framework for forensic psychologists’, Psychiatry, Psychology and Law, 2008, 450-486 BLOKLAND, A.A.J. &

NIEUWBEERTA, P., ‘The effects of life circumstances on

longitudinal trajectories of offending’ in Developmental and life course studies in delinquency and crime: a review of contemporary Dutch research, BLOKLAND, A.A.J. & NIEUWBEERTA (eds.), P., Boom, Den Haag, 2005, 351

63

BOTTOMS, A., SHAPLAND, J., COSTELLO, A., HOLMES, D. & MUIR, G., ‘Towards desistance: theoretical underpinnings for an empirical study’, The Howard Journal, 2004, 368-389 BRAITHWAITE, J., Crime, shame and reintegration, Cambridge University Press Cambridge, 1989, 226 BURNETT, R., ‘To reoffend or not to reoffend? The ambivalence of convicted property offenders’ in After crime and punishment. Pathways to offender reintegration, MARUNA, S. & IMMARIGEON, R. (eds.), , Willan, Collumpton, 2004, 152-180 BURNETT, R. & MARUNA, S., ‘So ‘prison works’, does it? The criminal careers of 130 men released from prison under home secretary, Michael Howard’, The Howard Journal, 2004, 390-404 BURNETT, R. & MARUNA, S., ‘The kindness of prisoners: strengths-based resettlement in theory and in action’, Criminology & Criminal Justice, 2006, 83-106 BURNETT, R. & MCNEILL, F., ‘The place of the office-offender relationship in assisting offenders to desist from crime’, Probation Journal, 2005, 221-242 BUSCH, C., Encarga 2 dynamische zorgvisietekst, januari 2006. Forensische psychiatrie “zorg dragen voor, verantwoordelijkheid geven aan”, 2006, intern document PC Sint-JanBaptist CLONEN, K., GOETHALS, J. & AERTSEN, I., ‘Onderzoek naar het stopzetten van een criminele carrière. De waarde van narratieve analyse’, Panopticon, 2009, 9-30 COLEMAN, J.S., ‘Social capital in the creation of human capital’, American Journal of Sociology, 1988, 95-120 COLMAN, C. & PAUWELS, L., ‘Exploring desistance: an appraisal of theoretical frameworks’ in EU Criminal Justice, Financial and Economic Crime, COOLS, M. et al. (eds.), Maklu, Antwerpen, 2011, 319 DAY, A. & WARD, T., ‘Offender rehabilitation as a value-laden process’, International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 2010, 289-307

64

DILLEN, J., Psychiatrische gevangenis haalt openingsdatum niet, Het Nieuwsblad, 21 september

2012,

zoals

geraadpleegd

op

http://www.nieuwsblad.be/article/detail.aspx?articleid=DMF20120920_00303757 EHRM, 10 januari 2013, 43653/09, Dufoort vs. België, zoals geraadpleegd op http://www.ordeexpress.be/UserFiles/ArtikelDocumenten/AFFAIRE%20DUFOORT%20c.% 20BELGIQUE.pdf EZELL, M.E. & COHEN, L.E., Desisting from crime. Continuity and change in long-term crime patterns of serious chronic offenders, Oxford University Press, Oxford, 2005, 328 FARRALL, S., Rethinking what works with offenders. Probation, social context and desistance from crime, Willan, Cullompton, Devon, 2002, 248 FARRALL, S., ‘Social capital and offender reintegration: making probation desistance focused’ in MARUNA, S. & IMMARIGEON, R. (eds.), After crime and punishment. Pathways to offender reintegration, Willan, Collumpton, 2004, 57-82 FARRALL, S., BOTTOMS, B. & SHAPLAND, J., ‘Social structures and desistance from crime’, European Journal of Criminology, 2010, 546-571 FARRALL, S. & BOWLING, B., ‘Structuration, human development and desistance from crime’, British Journal of Criminology, 1999, p. 253-268 FARRALL, S. & CALVERLEY, A., Understanding desistance from crime. Theoretical directions in resettlement and rehabilitation, Open University Press, Berkshire, 2006, 230 FARRINGTON, D.P., ‘Criminal Career Research in the United Kingdom’, British Journal of Crimology, 1992, 521-536 FARRINGTON, D.P., ‘Developmental and life-course criminology: key theoretical and empirical issues – the 2002 Sutherland award address’, Criminology, 2003, 221-255 F.O.D. VOLKSGEZONDHEID, Overeenkomsten betreffende de uitbouw voor een welbepaald werkingsgebied van een gedeelte van het zorgtraject voor geïnterneerden medium risk binnen de doelgroep van de volwassen,

65

zoals

geraadpleegd

op:

http://www.health.belgium.be/internet2Prd/groups/public/@public/@dg1/@mentalcare/docu ments/ie2divers/954406.pdf GENDREAU, P. & ANDREWS, D.A., ‘Tertiary prevention: what the meta-analyses of the offender treatment literature tell us about “What Works”’, Canadian Journal of Crimonology, 1990, 173-184 GENDREAU, P., LITTLE, T. & GOGGIN, C., ‘A meta-analysis of the predictors of adult offender recidivism: what works!’, Criminology, 1996, 575-607 GIORDANO, P.C., CERNKOVICH, S.A. & RUDOLPH, J.L., ‘Gender, crime, and desistance: toward a theory of cognitive transformation’, American Journal of Sociology, 2002, 990-1064 GOTTFREDSON, M.R. & HIRSCHI, T., A general theory of crime, Stanford University Press, Stanford, California, 1990, 297 HATCHER, R., ‘Risk assessment and offender programmes’ in Forensic psychology. Crime, justice, law, interventions. Second edition, DAVIES, G. & BEECH, A, (eds.), BPS Blackwell, Chichester, 2012, 441 KEIRSE, M, ‘Mijlpalen in de forensische geestelijke gezondheidszorg’, Tijdschrift voor Klinische Psychologie, 2002, 267-270 LAUB, J.H., ‘The development of criminals. Life-course theories’ in Criminological theory. Context and consequences, LILLY, R.J., CULLEN, F.T. & BALL, R.A. (eds.), Sage, Thousand Oaks, 2007, 307-337 LAUB, J. & SAMPSON, R., ‘Understanding desistance from crime’, Crime and Justice, 2001, 1-69 LAUB, J.H., & SAMPSON, R.J., Shared beginnings, divergent lives. Delinquent boys to age 70, Harvard University Press, Cambridge, 2003, 338 LEBEL, T.P., BURNETT, R., MARUNA, S. & BUSHWAY, S., ‘The ‘chicken and egg’ of subjective and social factors in desistance from crime’, European Journal of Criminology, 2008, 131-159

66

LIPSEY, M.W., ‘What do we learn from 400 research studies on the effectiveness of treatment with juvenile delinquents?’ in What Works: reducing reoffending, MCGUIRE, J. (ed.), Wiley, Chichester, 1995, 63-78 MAGUIRE, M. & RAYNOR, P., ‘How the resettlement of prisoners promotes desistance from crime: or does it?’, Criminology and Criminal Justice, 2006, 19-38 MARTINSON, R., 'What works? - Questions and answers about prison reform', Public Interest, 1974, 22-55. MARUNA, S., Making Good. How ex-convicts reform and rebuild their lives, American Psychological Association, Washington DC, 2001, 211 MARUNA, S. & FARRALL, S., ‘Desistance from crime: a theoretical reformulation’, Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie, 2004, 171-194 MARUNA, S. & LEBEL, T., ‘Welcome home? Examining the “Reentry Court” concept from a strengths-based perspective’, Western Criminology Review, 2003, 91-107 MARUNA, S., LEBEL, T.P., MITCHELL, N. & NAPLES, M., ‘Pygmalion in the reintegration process: Desistance from crime through the looking glass’, Psychology, Crime & Law, 2004, p. 271-281 MASO, I. & SMALING, A., Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie, Boom, Amsterdam, 1998, 146 MCGUIRE, J., Understanding psychology and crime. Perspectives on theory and action, Open University Press, Berkshire, 2008, 280 MCGUIRE, J., ‘Crime and punishment: ‘what works’?’ in Forensic psychology. Crime, justice, law, interventions. Second edition, DAVIES, G. & BEECH, A (eds.), BPS Blackwell, Chichester, 2012, 307-326 MCGUIRE, J. & PRIESTLEY, P., ‘Reviewing ‘What Works’: past, present and future’ in What Works: reducing reoffending, MCGUIRE, J. (ed.), Wiley, Chichester, 1995, 3-34 MCNEILL, F., ‘A desistance paradigm for offender management’, Criminology & Criminal Justice, 2006, 39-62 MCNEILL, F., ‘What works and what’s just?’, European Journal of Probation, 2009, 21-40 67

MCNEILL, F., ‘Four forms of ‘offender’ rehabilitation: towards an interdisciplinary perspective’, Legal and Criminological Psychology, 2012, 1-19 MILLER, W.R. & ROLLNICK, S., Motivational interviewing: preparing people to change, The Guilford Press, New York, NY, 428 MOFFITT, T.E., ‘Adolescence-limited and life-course-persistent antisocial behavior: a developmental taxonomy’, Psychological Review, 1993, 674-701 MOFFITT, T.E., ‘Adolescence-limited and life-course-persistent offending: a complementary pair of developmental theories’ in Developmental theories of crime and delinquency, THORNBERRY, T.P. (ed.), Transaction Publishers, New Brunswick, NJ, 1997, 11-54 OGLOFF, J.R.P. & DAVIS, M.R., ‘Advances in offender assessment and rehabilitation: contributions of the risk-needs-responsivity approach’, Psychology, Crime & Law, 2004, 229242 PURVIS, M., WARD, T. & WILLIS, G., ‘The Good Lives Model in practice: offence pathways and case management’, European Journal of Probation, 2011, 4-28 REX, S., ‘Desistance from offending: experiences of probation’, The Howard Journal, 1999, 366-383 ROBERTSON, P., BARNAO, M. & WARD, T., ‘Rehabilitation frameworks in forensic mental health’, Aggression and Violent Behavior, 2011, 472-484 SAMPSON, R.J. & LAUB, J.H., Crime in the making. Pathways and turning points through life, Harvard University Press, Cambridge, MA, 1993, 309 SAMPSON, R.J. & LAUB, J.H., ‘A life-course theory of cumulative disadvantage and the stability of delinquency’ in Developmental theories of crime and delinquency, THORNBERRY, T.P. (ed.), Transaction Publishers, New Brunswick, NJ, 1997, 133-161 UGGEN, C., ‘Work as a turning point in the life course of criminals: a duration model of age, employment, and recidivism’, American Sociological Review, 2000, 529-546 VAN DEN HURK, A. & NELISSEN, P., ‘”What Works”. Een nieuwe benadering van resocialisatie van delinquenten’, Sancties, 2004, 280-297

68

WARD, T., ‘Good lives and the rehabilitation of offenders. Promises and problems’, Aggression and Violent Behavior, 2002, 513-528 WARD, T., ‘Addressing the dual relationship problem in forensic and correctional practice’, Aggression and Violent Behavior, 2013, 92-100 WARD, T. & BROWN, M., ‘The good lives model and conceptual issues in offender rehabilitation’, Psychology, Crime & Law, 2004, 243-257 WARD, T. & MARSHALL, B., ‘Narrative Identity and Offender Rehabilitation’, International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 2007, 279-298 WARD, T. & MARUNA, S., Rehabilitation. Beyond the risk paradigm, Routledge, London, 2007, 204 WARD, T., MELSER, J. & YATES, P.M., ‘Reconstructing the Risk-Need-Responsivity model: a theoretical elaboration and evaluation’, Aggression and Violent Behavior, 2007, 208228 WARD, T. & STEWART, C., ‘The relationship between human needs and criminogenic needs’, Psychology, Crime & Law, 2003, 219-224 WARD, T., VESS, J., COLLIE, R.M., GANNON, T.A., ‘Risk management or goods promotion: the relationship between approach and avoidance goals in treatment for sex offenders’, Aggression and Violent Behavior, 2006, 378-393 WARD, T., YATES, P.M. & WILLIS, G.M., ‘The good lives model and the risk need and responsivity model: a critical response to Andrews, Bonta and Wormith (2011)’, Criminal Justice and Behavior, 2012, 94-111 WARR, M., ‘Life-course transitions and desistance from crime’, Criminology, 1998, 183-216 WHITEHEAD, P.R., WARD T. & COLLIE, R.M., ‘Time for a change: applying the good lives model of rehabilitation to a high-risk violent offender’, International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 2007, 578-598 WILLIS, G.M. & WARD, T., ‘Striving for a good life: the good lives model applied to released child molesters’, Journal of Sexual Aggression, 2011, 290-303

69

WILSON, R.J. & YATES, P.M., ‘Effective interventions and the Good Lives Model maximizing treatment gains for sexual offenders’, Aggression and Violent Behavior, 2009, 157-161 X, intern document PC Sint-Jan-Baptist

70