ViO. Vrijwillige Inzet Onderzocht. Wetenschappelijk Tijdschrift voor Onderzoek naar Vrijwilligerswerk Jaargang 2, nr. 1

ViO

Vrijwillige Inzet Onderzocht

Wetenschappelijk Tijdschrift voor Onderzoek naar Vrijwilligerswerk

Jaargang 2, nr. 1

Utrecht, mei 2005

Vrijwillige Inzet Onderzocht (ViO) Wetenschappelijk tijdschrift voor onderzoek naar vrijwilligerswerk Vrijwillige Inzet Onderzocht is een gezamenlijk initiatief van CIVIQ, instituut vrijwillige inzet, NIZW (Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn) en Erasmus Universiteit. Redactie Lucas Meijs, Aletta Winsemius, Marijke Steenbergen, Bas Delleman Redactiesecretariaat & abonnementen CIVIQ Plompetorengracht 17 Postbus 12080 3501 AB Utrecht T 030 750 90 14 F 030 750 90 01 E [email protected] www.civiq.nl Opzeggingen schriftelijk vóór 1 november van het lopende kalenderjaar Abonnementsprijs € 25,00 Basisvormgeving Hans van Bruksvoort, Vormaten Ontwerpers, Cothen Drukwerk Alfabase, Alphen a/d Rijn Uitgave en copyright CIVIQ Uitgeverij Plompetorengracht 17 Postbus 12080 3501 AB Utrecht ISSN 1573-3785 Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen uitsluitend na schriftelijke toestemming van de uitgever. ViO Vrijwillige Inzet Onderzocht Is een wetenschappelijk tijdschrift voor onderzoek naar vrijwilligerswerk. ViO zal openstaan voor bijdragen op wetenschappelijk niveau en publiceert uitsluitend oorspronkelijke bijdragen. De redactie behoudt zich het recht voor bijdragen te weigeren die (ook) elders zijn of zullen worden gepubliceerd.

ViO


Inhoud

Redactioneel......................................................................................................................5 1. Kleurrijke participatie: allochtonen en vrijwillige inzet ................................................6 Jeanine Klaver

2. Vrij Wel Vrijwilliger. Een momentopname van vrijwilligers(werk) in België en Vlaanderen ..................................................................................................16 Guy Redig

3. Towards Understanding Episodic Volunteering ..........................................................28 Ram A. Cnaan en Femida Handy

4. De moskee als vrijwilligersorganisatie. Een nieuwe speler op het maatschappelijk middenveld ................................................................................36 René Edinga, Lily Sparnaay en Ina Wilbrink

5. Experimenteren met service learning: werken in de samenleving als onderwijsmethode ......................................................................................................46 Lucas Meijs en Judith van der Voort

6. Stijlen van vrijwilligerswerk in Rode Kruis - Vlaanderen. Empirische verkenning van een nieuw conceptueel kader ........................................56 Lesley Hustinx

Serie Kopstukken: Marry Visser-van Doorn ..................................................................69 Wendy Stubbe

Boekbespreking ..............................................................................................................73 Summaries ......................................................................................................................77 Over de auteurs ..............................................................................................................79 Aanbevolen literatuur......................................................................................................81 Kalender ..........................................................................................................................83 Review process ................................................................................................................85 Richtlijnen voor auteurs ..................................................................................................87

|3


|5

Redactioneel Voor u ligt het derde nummer van VIO, Vrijwillige In-

kaar raken, of liever gezegd, die elkaar aanvullen. Dit

zet Onderzocht, het eerste van de tweede jaargang. Op-

zijn het artikel van Edinga e.a. over de moskee in Ne-

nieuw hebben we moeten selecteren uit de aangelever-

derland als vrijwilligersorganisatie en het artikel van

de kopij. Belangrijk criterium voor de redactie is dat in

Klaver, waarin de resultaten worden gepresenteerd

een artikel verslag wordt gedaan van recent onder-

van een onderzoek - in opdracht van het ministerie van

zoek. Liefst onderzoek waarvan de resultaten nog niet

VWS - naar de participatie van allochtonen in het Ne-

eerder zijn gepubliceerd. De richtlijnen voor auteurs

derlandse vrijwilligerswerk. Guy Redig doet verslag

zijn vanaf nu in het colofon van VIO opgenomen. Voor

van de stand van zaken van het vrijwilligerswerkbe-

alle duidelijkheid: VIO wil niet alleen de bevindingen

leid in Vlaanderen. Het artikel van Meijs & Van der

presenteren van professionele onderzoekers. VIO wil

Voort zoomt in op een nieuwe vorm van vrijwillige in-

ook een podium zijn voor resultaten van inventarisa-

zet, namelijk ‘service learning’.

ties en quick scans van adviseurs en mensen uit de praktijk.

Natuurlijk zijn ook in deze VIO weer een interview opgenomen met een kopstuk op het terrein van vrijwilli-

Gelukkig wordt er niet alleen meer onderzoek gedaan

ge inzet, een bespreking van een recent verschenen

naar vrijwillige inzet in Nederland, maar zijn er ook

boek, een selectie van publicaties die wij aanbevelen

steeds meer mensen geïnteresseerd in de resultaten.

rond het brede thema vrijwillige inzet en een kalender

Het aantal abonnementen op VIO neemt bijvoorbeeld

van belangrijke evenementen en bijeenkomsten. Wij

gestaag toe! Daar zijn we blij mee.

hopen dat u ook in deze VIO inspiratie opdoet voor uw bezigheden. Vrijwillige inzet in Nederland is daarbij

In dit derde nummer zijn opnieuw een zestal artikelen

gebaat. Natuurlijk staan wij open voor suggesties of

opgenomen. Twee artikelen - van Hustinx en van

anderszins. U kunt uw eventuele reactie sturen naar

Cnaan & Handy - focussen op het fenomeen van de

[email protected].

nieuwe vrijwilliger en de behoefte of noodzaak om ook binnen deze groep nader onderscheid te maken. Er zijn nog twee artikelen in dit nummer die inhoudelijk el-

De redactie

6 | Vrijwillige Inzet Onderzocht

1

Kleurrijke participatie: allochtonen en vrijwillige inzet

plaatsbepaling Henk Jan van Daal, senioronderzoeker Verwey-Jonker Instituut

Waar Nederland, zeker in de steden, multicultureel is geworden, is het vrijwilligerswerk niet compleet zonder een behoorlijke participatie van allochtonen. Vrijwilligerswerk door allochtonen is niet alleen een wens, maar soms ook noodzaak. In wijken met veel allochtonen komt het voortbestaan van voorzieningen als buurthuizen, sportorganisaties of speeltuinen in gevaar. Ook de legitimiteit van bewonersorganisaties staat onder druk wanneer allochtonen niet participeren. Genoeg redenen dus om aandacht te besteden aan vrijwilligerswerk door allochtonen. De afgelopen jaren is onderzoek gedaan, onder meer door het Verwey-Jonker Instituut, en hebben landelijke, provinciale en gemeentelijke overheden en organisaties als CIVIQ - met Stap Twee - niet stilgezeten. Actie is ondernomen om de participatie van allochtonen in het vrijwilligerswerk te bevorderen. In het licht van deze inspanningen kan men zich afvragen hoe het halverwege het eerste decennium van de 21e eeuw is gesteld met de deelname aan vrijwilligerswerk. Blijven allochtonen nog steeds achter bij autochtonen? En hoe staat het met het vrijwilligerswerk onder Turken en Marokkanen, vergeleken met dat van andere allochtonen, zoals Surinamers? Deze vragen komen aan de orde in het artikel van Klaver. De auteur stelt ook ter discussie of integratie het beginpunt of eindpunt van de integratie is. Sommige interculturele projecten zijn opgezet vanuit de gedachtegang dat de integratie van allochtonen versneld kan worden door hen deel te laten nemen aan vrijwilligerswerk. Is dit een juiste vooronderstelling? In het artikel wordt verder nagegaan of er tussen allochtonen en autochtonen verschillen bestaan in de mate waarin informele hulp in eigen kring wordt geboden. Vaak wordt verondersteld dat allochtonen van huis meer geneigd zijn om elkaar informeel bij te staan dan de (geïndividualiseerde) autochtonen. Aan de andere kant wordt ook wel verondersteld dat netwerken van vooral recente immigranten allesbehalve intact zijn, waardoor minder mogelijkheden bestaan om elkaar te helpen. In eerder verricht onderzoek in Rotterdam bleken allochtonen, in tegenstelling tot wat vaak werd verondersteld, niet vaker dan autochtonen informele hulp in eigen kring te bieden. In dat licht groeit de nieuwsgierigheid naar hoe het daarmee in dit nieuwe onderzoek is gesteld, onderzoek dat op een later tijdstip en op een heel andere manier is gedaan.


Kleurrijke participatie: allochtonen en vrijwillige inzet

|7

1 Jeanine Klaver

Inleiding

collectief. Pinto (1990) spreekt in dit verband van ‘wij-

Nederland kent een lange traditie van vrijwilligers-

culturen’. In deze culturen is hulpverlening vooral ge-

werk. Binnen allerlei georganiseerde verbanden ver-

richt zijn op de eigen groep. Hulp bieden buiten de ei-

richten mensen op vrijwillige basis onbetaald werk ten

gen kring voor mensen waarmee geen directe relatie

behoeve van anderen of de samenleving als geheel.

wordt onderhouden, ligt voor mensen uit ‘wij-cultu-

Hoewel internationaal gezien het aandeel vrijwilligers

ren’ minder voor de hand. De maatschappelijke inzet

in Nederland altijd vrij hoog heeft gelegen, zijn er sig-

van allochtonen richt zich als gevolg hiervan vooral op

nalen dat dit aan het veranderen is (Breedveld en Van

vrijwillige activiteiten ten behoeve van de eigen groep.

den Broek, 2001). Steeds vaker komen er geluiden dat

Ten einde meer inzicht te krijgen in de mate waarin al-

organisaties moeite hebben met het vinden van vol-

lochtonen deelnemen aan vrijwilligerswerk, het soort

doende vrijwilligers. Het bestaande vrijwilligersbe-

vrijwilligerswerk dat zij doen en de motieven die zij

stand is aan het vergrijzen en dit bestand wordt niet

hebben om al dan niet actief te worden als vrijwilliger,

overal aangevuld met nieuwe instroom. Potentiële

heeft het ministerie van VWS in het kader van het on-

doelgroepen van waaruit nieuwe vrijwilligers gewor-

derzoeksprogramma ‘Motivatie en cultuurpatronen’ in

ven kunnen worden, vormen de jongeren en allochto-

2004 een grootschalig kwantitatief en kwalitatief on-

nen. Deze groepen nemen vooralsnog, zo is het beeld,

derzoek laten uitvoeren naar allochtonen en vrijwilli-

in beperkte mate deel aan het georganiseerde vrijwilli-

gerswerk. Doel van de studie was om de bestaande

gerswerk.

kennis over het onderwerp te verbreden en te actuali-

Ten aanzien van de jongeren wordt vaak verwezen

seren. Onderhavig artikel is gebaseerd op dit onder-

naar processen van ont-ideologisering en individuali-

zoek. Centraal in het eerste deel van dit artikel staat de

sering, die zijn weerslag hebben op de deelname aan

vraag hoe de deelname van allochtonen is ten aanzien

vrijwilligerswerk (Knulst en Van Eijck, 2003). Als ge-

van verschillende dimensies van maatschappelijke

volg van deze ontwikkelingen voelen jongeren zich

participatie en hoe dit zich verhoudt met participatie-

minder sterk verbonden met één vereniging of maat-

niveaus van de autochtone bevolking. Daarna wordt in

schappelijke organisatie. De vrijwilliger die zich zijn of

het tweede deel ingegaan op de belemmeringen voor

haar hele leven inspant voor de club, is onder jongere

een grotere deelname van allochtonen aan het regulie-

generaties een zeldzaamheid aan het worden. Zij zijn

re vrijwilligerswerk. Het gaat daarbij zowel om belem-

nog wel lid van organisaties, maar veel meer als afne-

meringen vanuit de allochtone groep zelf, als vanuit de

mer van diensten.

vrijwilligersorganisaties. Voor een verklaring van de

Voor allochtonen lijkt een dergelijk verklaringskader

mate van participatie van allochtonen aan vrijwilli-

weinig zeggingskracht te hebben. Individualisering is

gerswerk zijn beide dimensies relevant.

over het algemeen onder de verschillende etnische minderheidsgroepen in Nederland minder ver voort-

Onderzoeksmethode

geschreden dan onder de autochtone bevolking. Het

Ten behoeve van het onderzoek is een grootschalige

individu is in veel gevallen nog ondergeschikt aan het

straatenquête gehouden onder een grote groep alloch-


Kleurrijke participatie

tonen en autochtonen in vier steden (Amsterdam, Rot-

bracht worden tussen de verschillende vormen van ac-

terdam, Almere en Zaanstad). In aanvulling hierop zijn

tieve participatie. Er wordt een onderverdeling ge-

70 telefonische interviews afgenomen met actieve vrij-

maakt naar vrijwillige inzet en informele hulpverle-

willigers ter verdieping van de uitkomsten van de en-

ning. De term vrijwillige inzet omvat zowel het forme-

quête. Daarnaast zijn telefonische interviews afgeno-

le vrijwilligerswerk (vrijwillige activiteiten die in

men met 50 vrijwilligersorganisaties (zowel algemene

georganiseerd verband plaatsvinden) als verschillende

organisaties als allochtone zelforganisaties) in de vier

vormen van kleinschalig burgerinitiatief. Bij dat laatste

steden. Bij de selectie van de organisaties is rekening

kan bijvoorbeeld gedacht worden aan spontane geld-

gehouden met een spreiding naar de verschillende

inzamelingsacties bij rampen. Onder de term informe-

maatschappelijke domeinen waarbinnen het vrijwilli-

le hulp valt zowel mantelzorg als andere vormen van

gerswerk zich afspeelt. Op basis van deze gesprekken

informele hulpverlening, zoals iemand financieel steu-

is inzicht verkregen in de (beleids)inspanningen om al-

nen bij bijvoorbeeld de start van een bedrijf. In dit arti-

lochtone vrijwilligers bij de organisatie te betrekken

kel staat de participatie van allochtonen en autochto-

en de belemmeringen die organisaties in dat kader er-

nen aan het georganiseerde vrijwilligerswerk en infor-

varen.

mele hulpverlening centraal. Het gaat hier dus om verschillende vormen van actieve participatie. Daar-

Toelichting bij de straatenquête

naast worden cijfers gepresenteerd over de mate waar-

Met behulp van tweetalige interviewers zijn korte

in allochtonen en autochtonen passief betrokken zijn

vraaggesprekken (maximaal tien minuten) gevoerd met

bij georganiseerde verbanden, in de vorm van vereni-

allochtonen en autochtonen. Op verschillende centrale

gingsbezoek of lidmaatschap.

plaatsen, zoals markten, winkelcentra, bibliotheken en onderwijsinstellingen, zijn respondenten benaderd

Maatschappelijke participatie van allochtonen en autoch-

voor deelname aan het onderzoek. Zij kregen, groten-

tonen vergeleken

deels gesloten, vragen voorgelegd met betrekking tot

Uit tabel 1 wordt duidelijk dat allochtonen inderdaad

hun visie op vrijwilligerswerk, hun deelname daaraan

significant minder deelnemen aan vrijwilligerswerk

en hun participatie in andere vormen van vrijwillige

dan autochtonen. Ruim eenvijfde van de allochtonen

inzet en informele hulpverlening. In totaal zijn op deze

heeft in de afgelopen drie jaar vrijwilligerswerk ge-

wijze 884 enquêtes afgenomen. Naast een groot aantal

daan of doet dit nog steeds. Bij de autochtonen ligt dit

allochtonen (637) zijn ook 247 autochtonen bevraagd.

aandeel op ruim tweevijfde. Voor mantelzorg geldt pre-

Deze laatste groep fungeert vooral als referentiegroep,

cies het omgekeerde: allochtonen verrichten meer

zodat een vergelijking mogelijk is tussen beide bevol-

mantelzorg dan autochtonen. De verschillen lopen

kingsgroepen.

hier overigens minder uiteen: namelijk 76 procent van

Om er voor te zorgen dat voldoende jongeren in de

de allochtonen verleent of verleende in de afgelopen

steekproef vertegenwoordigd zijn die vrijwilligers-

drie jaar mantelzorg tegen 65 procent bij de autochto-

werk doen, is gebruik gemaakt van een gestratificeer-

nen. Ten aanzien van andere vormen van individuele

de steekproef naar leeftijd. Daarnaast is gestreefd naar

hulpverlening is de situatie minder duidelijk. Aan de

een spreiding naar opleidingsniveau, geslacht en een

hand van vier concrete voorbeelden is nagegaan of al-

zo breed mogelijke verdeling naar etnische herkomst.

lochtonen hierop beter of slechter scoren dan autoch-

Als gevolg van de wijze van steekproeftrekking is er in

tonen. Twee voorbeelden hadden betrekking op ver-

de steekproef een oververtegenwoordiging van jonge-

schillende vormen van financiële ondersteuning. De

ren in de leeftijd van 18 tot en met 24 jaar. Om recht te

andere twee voorbeelden hadden te maken met het op-

doen aan de feitelijke situatie binnen de populatie, zijn

vangen van kinderen. Uit het onderzoek blijkt dat al-

de resultaten uiteindelijk gewogen naar leeftijd. Daar-

lochtonen vaker dan autochtonen financiële onder-

mee wordt de oververtegenwoordiging van jongeren in

steuning bieden aan anderen. Hieronder vallen zowel

de steekproef gecorrigeerd. [1]

het lenen van geld als het financieel steunen van (etnische) ondernemingen. Mogelijk speelt de beperktere

Dimensies van maatschappelijke participatie

toegang van (startende) etnische ondernemers tot for-

Om een goed beeld te krijgen van de mate van maat-

mele financiële netwerken bij dit laatste punt een rol

schappelijke participatie moet een onderscheid aange-

(vlg. SER, 1998). Hulpbronnen binnen de eigen ge-


|9

meenschap vormen in dit opzicht wellicht een alterna-

ligerswerk doet (eventueel in combinatie met mantel-

tief voor de formele kanalen. Op basis van dit onder-

zorg) het omvangrijkst (43 procent). Gemeten naar

zoek kan hierover echter geen nader inzicht worden

deze twee dimensies van maatschappelijke participatie

verschaft. Wat betreft de opvang van kinderen zijn de

wordt duidelijk dat de mate van participatie tussen al-

verschillen tussen allochtonen en autochtonen niet zo

lochtonen en autochtonen niet verschilt. Het is dus

groot. Duidelijk mag zijn dat de categorie ‘andere vor-

niet zo dat allochtonen minder actief zijn, maar de wij-

men van individuele hulpverlening’ zo divers is, dat

ze waarop zij dat doen, is wel anders. De maatschappe-

het moeilijk is om over de hele linie uitspraken te

lijke inzet van allochtonen komt, in tegenstelling tot de

doen.

autochtone bevolking, vooral tot uiting in mantelzorg (zie figuur 1).

Tabel 1: Deelname aan vrijwilligerswerk en mantelzorg

Allochtonen (n=632)

Autochtonen (n=245)

Vrijwilligerswerk (% ja)

22

43

Mantelzorg (% ja)

76

65

Bron: enquête Regioplan, gewogen voor leeftijd

Ook ten aanzien van het verenigingsbezoek en -lidmaatschap tekent zich een verschil af tussen allochtonen en autochtonen. Allochtonen participeren als consument of bezoeker beduidend minder aan het verenigingsleven dan autochtonen; tweederde van de autochtonen bezoekt regelmatig een vereniging tegen iets meer dan de helft van de allochtonen. Ook bij allochtonen is er sprake van een duidelijke relatie tussen

Het verschil in de wijze van actieve maatschappelijke

deelname aan het verenigingsleven en de bereidheid

participatie tussen allochtonen en autochtonen laat

om vrijwilligerswerk te doen (zie bijvoorbeeld De

zich ook op een andere wijze illustreren. Wanneer de

Graaf, 2003). Zowel allochtone als autochtone vrijwil-

participatie van allochtonen en autochtonen aan vrij-

ligers zijn beduidend vaker lid van een vereniging of

willigerwerk en mantelzorg tegen elkaar wordt afge-

bezoeken deze, dan mensen die geen vrijwilligerswerk

zet, blijkt dat de groep mensen die op geen van beide

verrichten. In tabel 2 wordt de relatie tussen vrijwilli-

dimensies actief is, ongeveer even groot is. Ongeveer

gerswerk en verenigingsbezoek geïllustreerd. Hoewel

eenvijfde van beide groepen behoort tot de ‘inactie-

vrijwilligers dus verhoudingsgewijs ook veel deelne-

ven’, dat wil zeggen dat zij noch vrijwilligerswerk,

men aan het verenigingsleven, kan omgekeerd niet

noch mantelzorg verrichten. Bij de allochtonen is de

worden gesteld dat verenigingslidmaatschap automa-

groep die uitsluitend mantelzorg verleent, het grootst

tisch tot grotere deelname aan vrijwilligerswerk leidt.

(58 procent). Bij de autochtonen is de groep die vrijwil-

Zo werd in dit onderzoek bijvoorbeeld geconstateerd

Figuur 1: Maatschappelijke participatie van allochtonen en autochtonen op twee dimensies, in percentages



Tabel 2: Vrijwilligers en bezoek aan verenigingen

Allochtonen

Verenigingsbezoek (% ja)

Autochtonen

Alleen vrijwilligers (n=136)

Gehele steekproef (n=632)

Alleen vrijwilligers (n=104)

Gehele steekproef (n=245)

70

53

73

65


dat het verenigingsbezoek onder jongeren over het al-

tone afkomst werd geconstateerd, is wellicht een on-

gemeen hoger is, maar dat zij verhoudingsgewijs min-

derbouwing voor de gedachte dat onder de jongere ge-

der vrijwilligerswerk verrichten. Ook in de interviews

neratie allochtonen vergelijkbare processen van indi-

met de organisaties waren er geluiden te horen van

vidualisering postvatten, als onder de autochtone

clubs die inmiddels een hoog aandeel allochtone leden

groep. Overigens verklaart dit niet waarom het partici-

hebben, maar er niet in slagen om deze leden ook als

patieniveau aan vrijwilligerswerk bij allochtone jonge-

vrijwilliger bij de club te betrekken. Blijkbaar zijn er

ren nog lager ligt dan bij autochtone jongeren. Wellicht

nog andere dingen nodig om verenigingsbezoek of lid-

spelen hier naast individualisering nog andere facto-

maatschap om te zetten in actieve participatie als vrij-

ren die het lage participatieniveau van allochtone jon-

williger. Deze belemmeringen komen later in dit arti-

geren verklaren. Te denken valt aan een gebrekkige

kel aan bod.

aansluiting bij het reguliere vrijwilligerswerk. Traditioneel is het opleidingsniveau een van de beste

Maatschappelijke participatie naar achtergrondkenmerken

voorspellers van maatschappelijke participatie in de

Hoewel allochtonen in het algemeen inderdaad min-

vorm van vrijwilligerswerk. Dit verband blijkt zowel

der vaak als vrijwilliger actief zijn dan autochtonen,

voor allochtonen als autochtonen relevant. Voor beide

verdient dit plaatje nadere inkleuring. Zo zijn er signi-

groepen geldt dat hoger opgeleiden beduidend vaker

ficante verschillen te constateren naar etnische her-

vrijwilligerswerk doen dan lager opgeleiden. Ook zijn

komst, opleidingsniveau en leeftijd. Van de verschil-

de hoger opgeleiden degenen die vaker participeren in

lende onderzochte etnische groepen blijken Marokka-

het verenigingsleven. Voor hoger opgeleide allochto-

nen en Turken met respectievelijk 16 en 18 procent het

nen geldt dat zij op alle fronten actiever zijn dan de la-

minst vaak vrijwilligerswerk te verrichten. Binnen

ger opgeleiden: zij doen vaker aan vrijwilligerswerk,

deze groepen zijn het bovendien vooral de mannen die

verlenen meer mantelzorg en participeren vaker in het

actief zijn als vrijwilliger. Indonesiërs participeren ver-

verenigingsleven. Hoger opgeleide autochtonen scoren

houdingsgewijs het meest in vrijwilligerswerk (31 pro-

weliswaar hoog op actieve en passieve participatie in

cent). Ten aanzien van het verlenen van mantelzorg

georganiseerde verbanden, maar verrichten daarente-

geldt min of meer een omgekeerde situatie. Turken en

gen relatief minder mantelzorg dan lager opgeleide au-

Marokkanen zijn op dit vlak het meest actief. Indone-

tochtonen.

siërs, en vooral ook Antillianen, het minst. Leeftijd is een belangrijke verklarende variabele bij

Verschillen in de aard van het vrijwilligerswerk

het wel of niet verrichten van vrijwilligerswerk. Voor

We hebben reeds geconstateerd dat allochtonen min-

zowel de allochtonen als de autochtonen geldt dat jon-

der vaak vrijwilligerswerk verrichten dan autochto-

geren minder vaak actief zijn als vrijwilliger dan vol-

nen. De vraag die hier centraal staat is in hoeverre er

wassenen. Opvallend is, dat met betrekking tot deelna-

ook verschillen zijn in het soort vrijwilligerswerk dat

me aan het verenigingsleven een omgekeerd verband

men doet. Zijn leden van etnische minderheden meer

geldt: jongeren bezoeken vaker verenigingen als afne-

vertegenwoordigd in een bepaald type vrijwilligers-

mer van diensten dan ouderen. Wat we hier zien is een

werk, of zijn er nauwelijks meer verschillen tussen al-

bevestiging van de gedachte dat mensen in toenemen-

lochtonen en autochtonen indien eenmaal de stap is

de mate als consument gebruik maken van diensten

genomen om actief te worden als vrijwilliger? Uit het

van organisaties, maar daar geen actieve bijdrage in de

onderzoek blijkt dat voor een deel allochtonen en au-

vorm van vrijwilligerswerk tegenover stellen. Het feit

tochtonen vrijwilligerswerk verrichten bij dezelfde

dat dit zowel bij de jongeren van autochtone als alloch-

soort instellingen. Vrijwilligerswerk binnen zorginstel-


| 11

Tabel 3: Type instelling waar vrijwilligerswerk wordt verricht (n=240)

Instelling

Allochtonen (n=136) %

Autochtonen (n=104) %

Zorginstelling

25

23

Godshuizen

20

9

Jeugdinstelling/school

17

11

Wijkcentrum/buurthuis

13

12

Sport/recreatieve vereniging

13

22

Allochtone zelforganisatie

8

-

Culturele instelling

5

9

Politieke organisatie

2

2

Natuurorganisatie

-

3

Overige ideële organisatie

7

14

Overige anders

6

10


lingen is voor beide groepen dominant. Daarnaast ver-

tussen de jongere en oudere generaties in de voorkeu-

richten allochtonen verhoudingsgewijs vaak vrijwilli-

ren voor organisaties. Opvallend is met name dat jonge

gerswerk binnen religieuze instellingen, scholen en

allochtonen nauwelijks als vrijwilliger betrokken zijn

jeugdinstellingen. Voor autochtonen zijn sport- en re-

bij religieuze instellingen, terwijl deze organisaties

creatieve verenigingen en ideële instellingen organisa-

juist voor de oudere allochtone vrijwilligers heel be-

ties waarbinnen men vaak actief is als vrijwilliger. Ta-

langrijk zijn.

bel 3 geeft een overzicht van het soort instellingen waarbinnen de geïnterviewde vrijwilligers actief zijn.

Vrijwilligerswerk als middel tot integratie? Aan vrijwilligerswerk wordt vaak een integrerende en

Nadere analyse van het type organisatie waar vrijwilli-

participerende functie toegeschreven. Door middel

gerswerk wordt verricht, laat zien dat de allochtone en

van vrijwilligerswerk raken mensen betrokken bij de

autochtone jongeren het meest op elkaar lijken in hun

samenleving en kunnen zij kennis en ervaring opdoen

voorkeur voor een bepaald soort organisatie. Voor jon-

waarvan zij ook bij hun verdere functioneren in de sa-

geren uit beide bevolkingsgroepen zijn sport- en re-

menleving baat kunnen hebben. Deze functie van vrij-

creatieve instellingen het belangrijkst. Daarna gaan de

willigerswerk wordt steeds meer onderkend. Zo wor-

ervaringen van de allochtonen en autochtonen uiteen

den in het kader van sociale activering steeds vaker

lopen. In de leeftijdsgroepen vanaf 25 jaar worden bij

trajecten uitgezet waarvan deelname aan vrijwilligers-

de allochtonen, naast zorginstellingen, religieuze in-

werk een onderdeel is. Ook ten aanzien van leden van

stellingen belangrijk. Bij de autochtonen blijven dat,

etnische minderheidsgroepen kan de vraag worden ge-

naast de zorginstellingen, de sport- en recreatieve ver-

steld wat de functie is van vrijwilligerswerk in het inte-

enigingen. Uit bovenstaande blijkt dat er een zekere

gratieproces. Hoewel op individueel niveau niet ont-

mate van overeenkomst is tussen allochtonen en au-

kend kan worden dat deelname aan vrijwilligerswerk

tochtonen in het type instelling waar vrijwilligerswerk

kan bijdragen aan integratie, is het allerminst duidelijk

wordt verricht, maar bij de twee bevolkingsgroepen is

of dit in zijn algemeenheid ook op gaat. Van Daal

ook sprake van andere accenten. Ook binnen de groep

(2001) is van mening dat deelname aan vrijwilligers-

allochtonen is er een duidelijk verschil waar te nemen

werk eerder het ‘eindpunt’ van integratie is, dan het



startpunt. Dat wil zeggen, dat deelname aan vrijwilli-

lijkt het aannemelijk dat onbekendheid met het feno-

gerswerk binnen de bestaande georganiseerde verban-

meen vrijwilligerswerk eerder een rol speelt bij de eer-

den pas plaatsvindt nadat men ook op andere terreinen

ste dan bij de tweede (en derde) generatie. Op termijn

(onderwijs en arbeid) zijn plaats in de samenleving

zou dit probleem dus minder moeten gaan spelen.

heeft verworven. De resultaten uit dit onderzoek lijken deze opvatting te bevestigen. De allochtonen die vrij-

Mate van economische en sociale integratie

willigerswerk verrichten, lijken wat achtergrondken-

Zoals eerder werd aangegeven is de mate van sociaal-

merken betreft erg op de autochtone vrijwilligers: zij

economische integratie een factor die van invloed is op

zijn relatief goed opgeleid en hebben meestal een be-

deelname aan vrijwilligerswerk. In dit kader wordt

taalde baan. Voor de allochtone vrijwilligers geldt bo-

door verschillende studies gewezen op het feit dat in

vendien dat zij verhoudingsgewijs vaak contacten on-

de beginfase van het migratieproces migranten veeleer

derhouden met autochtone Nederlanders, en thuis

gericht zijn op het verwerven van betaald werk (Münz,

veelal Nederlands als voertaal spreken. Zowel op het

2003; Van Daal en Broenink, 1998). Pas in een later sta-

gebied van de economische als de sociale integratie

dium komt ook vrijwilligerswerk eventueel in het vi-

scoren allochtone vrijwilligers beter dan de allochto-

zier. Met een verbetering van de sociaal-economische

nen die geen vrijwilligerswerk verrichten. Deelname

positie zal wellicht deelname aan vrijwilligerswerk

aan vrijwilligerswerk lijkt daarmee eerder een teken

toenemen, maar daarmee zijn niet alle belemmeringen

van, dan een middel tot integratie. Dit neemt overigens

voor instroom weggenomen. Een gebrek aan een rele-

niet weg dat wanneer vrijwilligerswerk gericht wordt

vant netwerk en contacten bij vrijwilligersorganisaties

ingezet, zoals bijvoorbeeld bij sociale activering of taal-

spelen, ook hoger opgeleide, allochtonen parten. De

stages, het vrijwilligerswerk wel degelijk een belangrij-

meeste vrijwilligers uit het onderzoek, ook de autoch-

ke integrerende functie kan hebben voor het individu.

tone, werden namelijk pas actief na een persoonlijke uitnodiging. De ervaringen van het ATANA-vrijwilli-

Belemmeringen voor instroom

gersproject laten zien dat ook hoger opgeleide allochto-

Bovenstaand cijfermateriaal bevestigt dat er op dit mo-

nen vaak een steuntje (bijvoorbeeld in de vorm van

ment slechts in beperkte mate sprake is van aanslui-

training en actieve bemiddeling) in de rug nodig heb-

ting van leden van etnische minderheidsgroepen bij

ben, om bestuursfuncties binnen algemene organisa-

het georganiseerde vrijwilligerswerk. Redenen voor

ties te verkrijgen (Matthijsse en Hessels, 2004).

deze gebrekkige aansluiting zijn zowel te vinden bij de allochtone groepen zelf, als bij de vrijwilligersorgani-

Conservatisme bij vrijwilligersorganisaties

saties.

Een andere verklaring voor de beperkte instroom van allochtonen is gelegen in het conservatieve wervings-

Onbekendheid met vrijwilligerswerk

gedrag van veel vrijwilligersorganisaties. Veelal wordt

Onbekendheid met het fenomeen vrijwilligerswerk is

binnen de eigen kring naar nieuwe vrijwilligers ge-

een belangrijke factor in de verklaring van de lage par-

zocht. Voor veel organisaties biedt deze manier van

ticipatieniveaus onder allochtonen, aldus de benader-

werven de meeste kans op behoud van het karakter

de organisaties en deskundigen. Ook vanuit de litera-

van de organisatie (Van Daal en Broenink, 1998). De

tuur wordt op deze belemmering gewezen; allochto-

organisaties die in het kader van dit onderzoek zijn be-

nen zetten zich wel vrijwillig in, maar de focus is

naderd, geven niet expliciet aan dat zij om die reden

daarbij vooral gericht op vrijwillige activiteiten binnen

voornamelijk binnen het eigen netwerk werven. Wel

eigen kring (Popovic en Eekhof, 2002). Omdat vrijwil-

stelt een aantal organisaties dat zij in principe open

ligerswerk, zoals wij dat kennen, in de landen van her-

staat voor allochtone vrijwilligers, maar dat daarvoor

komst veelal niet als zodanig bestaat, zijn allochtonen

de organisatiecultuur met zijn specifieke werken om-

vaak onvoldoende op de hoogte van de betekenis van

gangsstijlen niet zal worden aangepast. Eén respon-

vrijwilligerswerk voor het functioneren van verenigin-

dent bij een lokale hulpverleningsinstelling verwoord-

gen en andere organisaties. Anders gezegd: zij zijn niet

de het als volgt: “De achtergrond van een vrijwilliger is

doordrongen van het feit dat zonder de inzet van vrij-

voor ons niet van belang. Zolang maar aan bepaalde basis-

willigers veel organisaties niet kunnen bestaan. Hoe-

criteria wordt voldaan, is iedereen welkom. Allochtone en

wel het in dit onderzoek niet kon worden aangetoond,

autochtone vrijwilligers worden op dezelfde manier gewor-


| 13

ven en begeleid.” Hieruit kan een positieve boodschap

wijst daarnaast op het bestaan van culturele kortslui-

worden gedestilleerd, namelijk dat iedereen welkom

tingen, waardoor de instroom van allochtonen beperkt

is, maar het kan tevens uitgelegd worden als een wei-

is. Hoewel het bestaan van culturele belemmeringen

nig flexibele instelling om nieuwe doelgroepen bij de

wordt onderkend, wordt dit nog te vaak als een gege-

organisatie te betrekken. Allochtonen zijn welkom,

ven beschouwd. Lang niet in alle gevallen bestaat het

maar alleen op de voorwaarden die door de organisatie

inzicht dat ook de eigen organisatie meer geïntercultu-

zijn vastgesteld. Dit laat weinig ruimte voor eigen in-

raliseerd moet worden om deze problemen te overwin-

breng en maakt het lastig voor allochtonen om zich

nen. Dit, terwijl uit verschillende studies bekend is dat

thuis te voelen bij de organisatie.

de Nederlandse organisatiecultuur niet altijd even toegankelijk en aantrekkelijk is voor mensen met een an-

Niet effectieve werving en culturele kortsluitingen

dere culturele achtergrond. Aspecten die daarbij ge-

Uit het onderzoek komt naar voren dat een groot deel

noemd worden, zijn de vergadercultuur, de strakke

van de benaderde vrijwilligersorganisaties graag meer

roosters waarmee soms gewerkt wordt, het stipte be-

allochtone vrijwilligers bij de organisatie wil betrek-

grip van tijd en de nadruk op individuele in plaats van

ken en dat ruim de helft van de algemene vrijwilligers-

collectieve verantwoordelijkheid (Münz, 2003; Van

organisaties daartoe ook specifiek beleid heeft ontwik-

Daal en Broenink, 1998). De organisaties die in dit on-

keld. Een belangrijke reden voor organisaties om het

derzoek zijn benaderd en die meer allochtone vrijwilli-

vrijwilligersbestand te diversifiëren is het bereiken

gers in hun organisatie willen laten instromen, zoeken

van een nieuwe doelgroep als klant. Men denkt deze

de oplossingen vooral in effectievere wervingsmetho-

nieuwe doelgroep beter te kunnen bedienen door de

den. Dat een succesvolle instroom vaak ook aanpas-

inzet van allochtone vrijwilligers. Een andere belang-

sing van de eigen organisatie vergt, staat vaak minder

rijke motivatie om allochtone vrijwilligers te werven is

prominent op het netvlies van de organisaties.

het verzekeren van het voortbestaan van de organisatie. Meestal betreft het hier ledenorganisaties die kam-

Conclusies en aanbevelingen

pen met een gebrek aan vrijwilligers. Tot slot spelen

De resultaten van dit onderzoek laten zien dat er nog

voor sommige organisaties ook ideële motieven een rol

een grote kloof is tussen het reguliere vrijwilligers-

bij hun inspanningen om allochtone vrijwilligers te be-

werk en leden van etnische minderheidsgroepen. Deze

reiken. Ondanks de intentie en acties om meer alloch-

kloof is overigens niet even groot binnen alle subgroe-

tonen bij de organisatie te betrekken, verloopt dit pro-

pen van de allochtone bevolking. Het zijn met name

ces niet probleemloos. Organisaties wijzen daarbij on-

Turken en Marokkanen, lager opgeleiden en jongeren

der andere op kenmerken van de allochtone groepen.

die verhoudingsgewijs weinig deelnemen aan vrijwilli-

Het gaat dan bijvoorbeeld om de beheersing van de

gerswerk. Degenen die wel als vrijwilliger actief zijn,

Nederlandse taal, verschillen in culturele achtergrond,

hebben over het algemeen een betere sociaal-economi-

maar ook om de onbekendheid met vrijwilligerswerk.

sche positie. Zij hebben een betaalde baan, zijn goed

Uit de enquête onder de allochtonen komt echter naar

opgeleid en hebben intensieve contacten met Neder-

voren dat de allochtonen zelf het taalaspect zelden zien

landers. Deze studie toont tevens aan dat de vrijwillige

als een belangrijke factor die deelname aan vrijwilli-

activiteiten van de allochtone bevolking zich voorna-

gerswerk in de weg staat. Blijkbaar is er op dit punt

melijk kanaliseert in de vorm van informele hulpverle-

sprake van een discrepantie tussen de beleving van de

ning. Op dit vlak zijn allochtonen zeer actief, actiever

organisaties en de allochtonen.

dan de autochtone bevolking.

Een aantal organisaties zoekt de oorzaken voor de be-

Er is een complex aan factoren dat van invloed is op de

perkte instroom van allochtonen meer binnen hun ei-

deelname van allochtonen aan vrijwilligerswerk. Voor

gen organisatie. Zo constateert een kwart van de orga-

een deel hebben deze te maken met kenmerken van de

nisaties dat hun wervingsmethoden onvoldoende ef-

allochtone bevolking. Onbekendheid met het feno-

fectief zijn. Een persoonlijke benadering werkt het

meen vrijwilligerswerk en een kwetsbare economi-

best om allochtonen over te halen om actief te worden

sche positie zijn geïdentificeerd als belemmerende fac-

als vrijwilliger, maar de organisaties ontbreekt het aan

toren. De constatering dat de deelname aan vrijwilli-

tijd en aan kennis van de doelgroep om op een dergelij-

gerswerk toeneemt met het stijgen van de sociaal-

ke wijze te gaan werven. Een deel van de organisaties

economische positie is, gezien de langzaam maar gesta-



ge vooruitgang die geboekt wordt op het gebied van de

tweede en derde generatie allochtonen. Het bestaande

sociaal-economische integratie van allochtonen, wel-

onderzoek biedt nauwelijks aanknopingspunten voor

licht hoopvol te noemen. Toch lijken hiermee niet alle

de ontwikkelingen die er binnen deze groepen gaande

problemen te worden opgelost. Ook onder hoog opge-

zijn. Het gaat dan met name om te bestuderen in hoe-

leide allochtonen ligt de deelname aan vrijwilligers-

verre er onder deze groepen vergelijkbare processen

werk nog altijd veel lager dan onder hoog opgeleide au-

van individualisering gaande zijn als onder de autoch-

tochtonen. Zonder extra inspanningen lijkt het daarom

tone jongeren, in welke mate er sprake is van een dub-

niet in de lijn der verwachting te liggen dat het aandeel

bele afstand voor deze jongeren met zowel het regulie-

allochtone vrijwilligers snel zal toenemen.

re vrijwilligerswerk als de bestaande organisaties uit

Uit het onderzoek komt een aantal aandachtspunten

eigen kring, en in hoeverre deze jongeren eigen organi-

naar voren die belangrijk zijn om allochtonen meer bij

saties en manieren hebben om aan hun maatschappe-

vrijwilligerswerk te betrekken. Deze hebben onder an-

lijke inbreng uiting te geven.

dere te maken met het vergroten van de bekendheid van vrijwilligerswerk bij allochtonen, het verbeteren

Eindnoten

van wervings- en begeleidingsmethoden in het kader

[1] In tabel 4 wordt een overzicht gegeven van de res-

van diversiteitsbeleid en een effectievere samenwer-

pons naar een aantal achtergrondkenmerken. Behalve

king tussen algemene organisaties en allochtone zelf-

een oververtegenwoordiging van de groep jongeren is

organisaties. Deze initiatieven worden reeds in meer of

ook sprake van een oververtegenwoordiging van hoger

mindere mate toegepast. Gezien het huidige lage deel-

opgeleiden onder de groep allochtonen. Om recht te

nameniveau van allochtonen is voortzetting, en in

doen aan de feitelijke situatie in de populatie, zou in

sommige gevallen intensivering, van deze initiatieven

principe een meervoudige weging naar leeftijd en op-

gewenst. Voor de verschillende betrokken partijen kan

leiding gewenst zijn. Gezien de (beperkte) omvang van

immers een belang in het vergroten van de deelname

de steekproef leidt dit voor sommige groepen tot een

van allochtonen aan vrijwilligerswerk worden geïden-

dermate hoge wegingsfactor, dat de uitkomsten niet

tificeerd. Zo kan voor de individuele allochtone burger

meer als representatief kunnen worden beschouwd.

vrijwilligerswerk een emanciperende en integrerende

Een extra complicerende factor is bovendien het feit

functie hebben. Voor veel organisaties, met name in de

dat opleiding en leeftijd niet onafhankelijk van elkaar

grootstedelijke gebieden waar de samenstelling van de

zijn, maar dat niet duidelijk is hoe deze samenhang de

bevolking snel aan het veranderen is, is de inzet van al-

respons beïnvloedt. Uiteindelijk is daarom gekozen

lochtone vrijwilligers essentieel voor een goede dienst-

voor een enkelvoudige weging naar leeftijd. Wel is bij

verlening, en in sommige gevallen zelfs voor het voort-

de analyse rekening gehouden met het feit dat het bij

bestaan van de organisatie. Voor de samenleving als ge-

de allochtonen om een relatief hoog opgeleide groep al-

heel geldt dat vrijwilligerwerk kan bijdragen aan het

lochtonen gaat.

vergroten van de sociale cohesie. Behalve een actualisering en verbreding van de kennis ten aanzien van de deelname van allochtonen aan vrijwilligerswerk, heeft dit onderzoek ook een aantal onbeantwoorde vragen opgeleverd. Zo is nog steeds weinig bekend over de deelname van allochtonen aan andere vormen van vrijwillige inzet, zoals kleinschalig informeel burgerinitiatief. Nader onderzoek zou zich moeten richten op de vorm die dergelijke initiatieven aannemen, de mate waarin allochtonen geneigd zijn hieraan deel te nemen en de achterliggende redenen daarvoor. Wellicht biedt inzicht in deze vragen namelijk ook aanknopingspunten om allochtonen (of dergelijke kleinschalige initiatieven) meer te verbinden met het reguliere vrijwilligerswerk. Tot slot lijkt onderzoek gewenst naar de participatie aan vrijwilligerswerk van


Tabel 4: Response straatenquête in absolute aantallen (N=884)

Allochtoon (n=637)

Autochtoon (n=247)

Man

284

102

Vrouw

353

145

18-24 jaar

305

129

25-44 jaar

235

40

45-64 jaar

79

43

65 jaar en ouder

11

33

Nederland

-

247

Turkije

104

-

Marokko

85

-

Nederlandse Antillen

54

-

Suriname

197

-

Indonesische archipel

48

-

Overig niet-westers

149

-

Geen/bo

54

15

Lbo

145

56

Mbo/havo/vwo

332

128

Hbo/universiteit

95

47

Overig

11

1

Geslacht

Leeftijd

Etnische herkomst

Hoogst genoten opleiding


Referenties Breedveld, K. en A. van den Broek (2001), Trends in de tijd. Een schets van recente ontwikkelingen in tijdsbesteding en tijdsordening. Den Haag: SCP. Daal, H.J. van (2001), Het middenveld als smeltkroes? Verschuivingen in deelname aan verenigingsleven en vrijwilligerswerk in multicultureel Rotterdam. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. Daal, H.J. van en N. Broenink (1998), Intercultureel vrijwilligerswerk. Ervaringen en tips. Utrecht: Jan van Arkel. Graaf, P.A. de (2003), Vrijwilligerswerk en informele hulp in Rotterdam. Resultaten uit de vrijetijdsomnibus 2003. Rotterdam: COS. Klaver, J. (2005), Vrijwilligerswerk en allochtonen. Amsterdam: Regioplan. Knulst, W. en K. van Eijck (2003), Old soldiers never die. Op zoek naar een verklaring voor de disproportionele vergrijzing van het vrijwilligerscorps in Nederland tussen 1985 en 2000. In: Mens & Maatschappij, jaargang 78, nr. 2, pp.158-178. Matthijsse, J. en M. Hessels (2004), ATANA. Nieuwe bestuurders voor vrijwilligersorganisaties. Eindrapportage ATANAvrijwilligers. Amsterdam: QRA Advies en Ontwikkeling. Münz, A. (2003), Vrijwilligerswerk door migranten en etnische minderheden. MEM-VOL eindrapportage fase 1. Amsterdam: Community Partnership Consultants. Pinto, D. (1990), Interculturele communicatie. Drie-stappenmethode voor het doeltreffend overbruggen en managen van cultuurverschillen. Houten/ Antwerpen: Bohn Stafleu Van Loghum. Popovic, M. en I. Eekhof (2002), Met één vinger kun je je gezicht niet wassen. Utrecht: Stichting VrijwilligersManagement. SER (1998), Advies Etnisch ondernemersschap, 98/14. Den Haag: SER.

| 15


2

Vrij Wel Vrijwilliger. Een momentopname van vrijwilligers(werk) in België en Vlaanderen

plaatsbepaling Aletta Winsemius, hoofd afdeling Hulpverlening en Participatie In zijn bijdrage ‘Vrij Wel Vrijwilliger’ geeft Guy Redig ons in vogelvlucht een indruk van het Vlaamse vrijwilligerswerk en de bestuurlijke context waarin dit wordt verricht. Hij beschrijft niet alleen, maar beoordeelt ook. Hij geeft uitdagingen en perspectieven voor drie bestuurslagen: het federale (Belgische), het Vlaamse en het lokale. En hij pleit voor de versterking van sectoroverstijgende ondersteuning op het niveau van de Vlaamse gemeenschap. Bij de rondleiding door het Vlaamse vrijwilligerslandschap vallen natuurlijk vooral de verschillen op. Zo is daar de aandacht voor het onderscheid tussen vrijwilligerswerk en loonarbeid, een onderscheid waarvoor in Vlaanderen veel meer aandacht is dan in Nederland. In de jaren negentig vertaalde deze aandacht zich in een opdracht van de Koning Boudewijnstichting aan een hoogleraar van de universiteit in Leuven om een heldere definiëring te ontwikkelen. De definitie van vrijwilligerswerk die in Nederland tot nu toe het meest geciteerd wordt, komt uit een beleidsdocument van het ministerie van CRM. Opvallend is ook het vrijwilligerswerk binnen overheden, een verschijnsel dat in Nederland nauwelijks voorkomt. Een groot verschil ligt natuurlijk in de bestuursstructuur die in België veel ingewikkelder is dan in Nederland. Welke consequenties dat heeft voor vrijwilligerswerkbeleid, kunt u lezen in het artikel. Het artikel van Redig is om meerdere redenen interessant. Het geeft ons inzicht in de situatie in het buurland dat op ons land lijkt, maar er ook zo veel mee verschilt. Van zowel de overeenkomsten als van de verschillen kunnen we leren. Een vergelijking tussen beide landen werkt als een spiegel: het zegt niet alleen iets over de ander, maar ook over onszelf. De auteur heeft een perspectief dat verfrissend is. Zo legt hij in zijn bespreking van de definitie van vrijwilligerswerk net andere accenten, heeft hij net andere indelingen van typen vrijwilligerswerk, hanteert hij net een andere sectorindeling. Dit ‘net even anders’ nodigt uit om ook weer eens kritisch naar onze eigen indelingen en definities te kijken. Ten slotte introduceert hij het begrip maatschappelijk kapitaal, waarmee hij de diverse waarden die vrijwilligerswerk heeft zowel zichtbaar maakt als verbindt. Kortom, de bijdrage van Redig nodigt uit om vaker een blik over de grens te werpen.

NIZW Sociaal Beleid


| 17

Vrij Wel Vrijwilliger Een momentopname van vrijwilligers(werk) in België en Vlaanderen Dit artikel verkent op beknopte wijze de actuele maatschappelijke positie van de vrijwilliger en het vrijwilligerswerk in België en Vlaanderen. Het is niet gebaseerd op specifiek onderzoek, maar moet gelezen worden als een reflectie van een medespeler op het veld, gebaseerd op decennia veldervaring, literatuurstudie en intensieve reflecties met kernactoren.

2

Het eerste deel van dit artikel geeft een plaatsbepaling van het vrijwilligerswerk. Daarna zoomt het in op de vraag naar het waarom van een overheidsbeleid terzake, om daaropvolgend dit beleid kort te beschrijven. Tot slot wordt een aantal belangrijke uitdagingen gesteld. Guy Redig Op zoek naar een plaatsbepaling

een zone van persoonlijke vrijheid. In deze tijdszone is

Even een breder perspectief

er zeker plaats voor engagement, maatschappelijke be-

De essentie van het vrijwilligerswerk ligt in het onder-

trokkenheid. Het ‘graag doen’ prevaleert, geeft zeker

scheid tussen het verplicht en niet verplicht leveren

aanleiding tot hedonisme, maar leidt tegelijkertijd als-

van menselijke energie - en in het verlengde het ver-

maar meer tot zowel filantropie als vrijwilligerswerk.

schil tussen vergoede en niet vergoede menselijke ar-

De vrije tijd wordt zo bij uitstek een tijdsruimte voor

beid. Een verkenning van deze relatie en hoe ze evolu-

het ‘waardevolle’, waar ‘het zich mens voelen’ en soms

eerde levert ongetwijfeld een meer dan interessant fi-

ook ‘het menselijke’ centraal staan. Recente studies zo-

losofisch en cultuurhistorisch traktaat op..., maar is

wel in Nederland als in België (Hooghe, 2000; Dekker,

niet de bedoeling van dit artikel. Toch verbreedt bij

de Hart, 2002; Dekker, 1999) bevestigen deze trends,

aanvang even het perspectief.

waarbij even duidelijk blijkt dat engagement en be-

In het West-Europese culturele idioom valt de toene-

trokkenheid niet louter vertrekken vanuit een klas-

mende en sterke instrumentalisering van de tijd op.

siek, vaak als archaïsch bestempeld verenigingsmodel.

Onze tijdsordening pretendeert om de uren en dagen

Steeds meer duikt er een praxis op van meer geïndivi-

getemd te hebben. Daarbij kregen tijdsbestekken hun

dualiseerde of erg informeel georganiseerde vormen

specifieke rudimentaire drie functies:

van vrijwilligerswerk.

1. tijd voor persoonlijke rust, onderhoud van het metabolisme en noodzakelijke hygiëne;

Naar heldere definities

2. verplichte tijd om te produceren en

Zowel de evoluties in tijd als de verschuivingen in de

3. vrije tijd om te recreëren, te consumeren en te com-

aard van vrijwilligerswerk maken een heldere en han-

penseren.

teerbare definitie noodzakelijk. Daarbij komt een bijkomende maar steeds meer bepalende factor, namelijk

Deze tijdsbestekken dragen ook elk hun karikatuur. De

de toenemende juridisering. Vrijwilligerswerk en aan-

verplichte tijd (steeds meer gecondenseerd) is de tijd

verwanten belagen de grenzen van de formele ‘ver-

om te lijden en te zuchten, maar noodzakelijk om een

plichte’ tijd, namelijk de loonarbeid. Voor een samen-

sociale en economische status te verwerven en te be-

leving die zich ontegensprekelijk centraal en bijna uit-

houden. Economische activering klinkt daarbij als het

sluitend organiseert op basis van economische

krachtige leidmotief. De vrije tijd werd steeds meer

activiteiten, is een scherp onderscheid met andere


Vrijwilligers(werk) in België en Vlaanderen

soorten werk of arbeid absoluut noodzakelijk. De ma-

vrijwilligerswerk in erg lichte of informeel georgani-

nifeste dreiging van sociaal-juridische en fiscale lek-

seerde verbanden.

ken, leidde naar verhoogde overheidsaandacht voor

Deze tekst gebruikt het begrip vrijwilligers(werk), waar-

het vrijwilligerswerk. Dit laatste voelde zich hierdoor

bij zowel de vrijwilligers, hun praxis als hun hande-

niet altijd zo gecharmeerd, vooral vanuit een angst ge-

lingsomgevingen worden gevat.

koloniseerd te worden door de overheersing van zowel een overvloedig juridische als een marktgestuurde lo-

Waar vindt men vrijwilligers en vrijwilligerswerk

gica (zie verder).

Men vindt vrijwilligers(werk) in quasi alle sectoren en maatschappelijke bezigheden, maar vooral in de soci-

In België is het de verdienste van de Koning Boude-

al-profitsector1. Deze sector overkoepelt zowel bezig-

wijnstichting om in de jaren negentig orde te brengen

heden van sociale als culturele aard. Opvallend is de

in de taal- en juridische verwarring. Onder leiding van

toename van eerder licht en zelfs vluchtig gestructu-

professor Bea van Buggenhout (KU Leuven) ontstond

reerde - dus weinig geïnstitutionaliseerde - vormen van

een heldere definiëring. Deze dient nog steeds als basis

vrijwilligerswerk. Het lijkt me belangrijk om deze

voor het wetgevende werk (nog in uitvoering). In dit

nieuwere vormen duidelijk te onderscheiden van de

begrippenkader worden diverse vormen van arbeid of

veeleer klassieke en strakker georganiseerde vormen

inzet als volgt tegenover elkaar geplaatst:

(verenigingen en instellingen). Toch is het opvallend dat er in Vlaanderen steeds meer

Tabel 1 Situering & definitie vrijwilligerswerk - Koning Boudewijnstichting 2001

Vrijwilligerswerk

Vrijwillige inzet

Vergoede vrijwillige inzet Beroepsarbeid

• een activiteit

• een activiteit

• een activiteit

• een activiteit

• met onverplicht

• met onverplicht

• met onverplicht

• verricht op de

karakter • ten behoeve van anderen of de samenleving • in min of meer georganiseerd verband

karakter • ten behoeve van familie, anderen of de samenleving • evt. lichte vergoeding • ongeorganiseerd

• door een natuurlijk persoon

karakter • niet noodzakelijk beroepsmatig • ten behoeve van anderen of de samenleving • een vergoeding meer

arbeidsmarkt • met als doel een inkomen te verwerven • door een natuurlijk persoon • als werknemer of zelfstandige

dan de kosten

Bij deze definities zijn de verschillen soms erg basaal,

vrijwilligers hun activiteiten ontplooien binnen over-

bijvoorbeeld het feit dat er voor zowel het vrijwilligers-

heden (public profit). Dit laatste fenomeen ontwikkelde

werk als de vrijwillige inzet geen ‘loon’ wordt uitge-

zich eerder schoorvoetend in de jaren tachtig, maar

keerd. Loon betekent hier altijd een vergoeding die ho-

mag momenteel als een sterke en dynamische realiteit

ger ligt dan de kosten die de inzet/de arbeid met zich

worden beschouwd. Uiteraard veroorzaakt(e) deze

meebrengt.

evolutie erg kritische vragen, meestal te herleiden tot

Het verschil tussen ‘vrijwilligerswerk’ en ‘vrijwillige

discussies over de kernfuncties van overheden. Maar

inzet’ klinkt subtieler. Hier speelt als criterium van

desondanks is de verspreiding van vrijwilligers binnen

verschil de steeds ‘georganiseerde’ context voor het

(vooral de lokale) overheden onstuitbaar en wellicht

vrijwilligerswerk. Dit betekent dat spontane buren-

nog uitdijend. Vrijwilligers in de public profitsector

hulp, bijstand aan familie enzovoort weliswaar een on-

treft men vooral aan ofwel in de advies- en beheers-

verplicht karakter dragen, maar omwille van hun ‘on-

structuren, ofwel in de uitvoering van overheidspro-

georganiseerde’ context niet als vrijwilligerwerk wor-

gramma’s. Hierbij dient vermeld dat overheden in

den beschouwd. Uiteraard zijn er ook vormen van

Vlaanderen ook actief en wijdverspreid aanwezig zijn

1 ‘Profit’ staat hier voor winst, zowel in materiële als immateriële zin. Deze invulling leidt naar een opdeling in drie sectoren: de private profit (de materiële winst gaat naar de eigenaars), social profit (evt. materiële winst vloeit terug naar de werking en de immateriële winst is voor - een deel van - de samenleving: een particulier initiatief) en public profit, zijnde de overheden (immateriële winst is voor het algemene belang).


| 19

in het uitvoerende werk. Dit betekent dat ambtenaren

Het volgende schema plaatst enerzijds de social profit-

zelf direct en concreet ageren op een erg gevarieerd

sectoren (particulier niet commercieel initiatief) en pu-

veld (jeugd, milieu, zorg en welzijn, sport). Met hun

blic profitsectoren (overheden) tegenover drie grote

duidelijke ‘uitvoerende’ opdrachten sluiten Vlaamse

sectoren waarin de aard van de bezigheden centraal

overheden sterk aan bij wat een ‘zuiders’ overheids-

staat. Voor dit laatste maakt dit artikel een onderscheid

model wordt genoemd (Redig, 2000). Nederlandse

tussen drie sectoren. Er is verschil tussen de zorg en

overheden zitten overduidelijk in een ‘noords’ model.

hulp en de sociaal-culturele sectoren:

In een zuiders model is onder andere de verwevenheid

• in de zorgen hulpsector(en) is de subsidiëring bijna

van lokale en centrale politiek erg sterk en wederzijds

steeds veel groter. Het gaat hier om instellingen die

bepalend.

werken als uitvoerder van de welvaartsstaat. Vrij-

Ten slotte kan men heel soms vrijwilligerswerk aan-

willigers zijn marginaal in vergelijking tot het aan-

treffen in de private profitsector, hoewel - zeker in het

deel van de beroepskrachten;

licht van de definitie - deze vorm van vrijwilligerswerk

• in de sociaal-culturele sector(en) is de ondersteu-

met de nodige scepsis en wantrouwen moet worden

ning door de overheid beperkter en vormen de vrij-

beschouwd. Aarzelende praktijken als employé envolve-

willigers (zeker op het plaatselijke niveau) een over-

ment illustreren dit (onder andere in onderzoek door

grote meerderheid. Beroepskrachten zijn er margi-

de Koning Boudewijnstichting, 2002).

naal aanwezig.

Figuur 1 Taxonomie van vrijwilligers en vrijwilligerswerk

Diverse sectoren

Social profit

Strak & sterk gestructureerd

Zorg & hulp Gezondheid sociaal doelgroepen …

Vrijwilligerswerk in ziekenhuizen, verzorgingsinstellingen, thuishulp, crisisopvang enz.

Weinig gestructureerd

Politiek

Verenigingen, instellingen

Politieke partijen

Advies -beheer structuren

Raden voor welzijn enz. Solidariteitsacties allerlei

Sociaal cultureel Jeugd sport erfgoed n-zuid vorming amat.kunst buurt school

Public profit

Buurt-, wijken straat- en feestcomités, actiegroepen, enz.

Actie- en belangengroepen

Bestuur van voorzieningen in co-management

Raden voor cultuur, jeugd, sport, noord-zuid, erfgoed, buurt enz.

Overheids programma’s

Dienstencentra, hulp in ziekenhuizen en verzorgingsinstellingen enz.

Speelpleinwerk, museum- en natuurgidsen, enz.

Bestuur van voorzieningen in co-management

Mandataris

Commissaris



Het opnemen van politiek in deze inventaris is misschien

leid te genereren. Toch past het om bij voorbaat - zelfs

wat verrassend, maar politiek duidt hier op het besturen

ietwat moraliserend - deze nuttigheid in vraag te stel-

van een formele gemeenschap. Dit vindt vertaling in poli-

len. Een louter marktgestuurde logica staat immers

tieke partijen, maar ook in het engagement erbuiten.

haaks op vrijwilligerswerk, dat zich inherent wars van

Naast deze wat omvattende plaatsing blijft het belang-

materieel gewin ontwikkelt. In deze context mag en

rijk om ook in België en Vlaanderen het vrijwilligers-

moet vrijwilligerswerk als een anachronistisch, tegen-

werk te plaatsen in een wijds panorama van sectoren

draads en bijna anarchistisch fenomeen beschouwd

en maatschappelijke geledingen.

worden. Daarom is het alleen maar definiëren van vrijwilligerswerk vanuit een juridische of overheidslogica

Waarom een overheidsbeleid voor

te arm en veel te beperkt. Zulke analyse ontwaardt en

vrijwilligers(werk)?

ontaardt de wezenlijke kenmerken van het voluntari-

Maatschappelijke waarde en nuttigheid

aat en instrumentaliseert dit fenomeen onheus.

De dialectiek van de maatschappelijke relevantie van

Toch kan en mag het nuttigheidsaspect niet ontkend

fenomenen en een daaraan gekoppeld overheidsbeleid

worden. Integendeel, het kan bijzonder interessant zijn

is bekend. Ze spelen een spel van alternerende oorzaak

om te analyseren hoe en waar de samenleving waar-

en gevolg, ook in het geval van het vrijwilligerswerk.

den, nuttigheid en belangen plaatst. De introductie van

In de jaren negentig herleefde de aandacht voor dit fe-

het begrip ‘kapitaal’ levert daarbij een interessant gege-

nomeen dat eerder vooral werd geassocieerd met ver-

ven. Het betekent in elk geval een vermogen en een

zuiling, gescleroseerde vrijetijdsbesteding en amechti-

waardevol begrip. Kapitaal is geen statisch gegeven: het

ge medemenselijkheid. Maar de bekende analyse van

kan toenemen, groeien of afnemen, krimpen. Kapitaal

de risicosamenleving (Beck & Giddens) en de zoektocht

behoort iemand toe. In dit verband kunnen er drie soor-

naar een revitalisering van onder andere de welvaarts-

ten eigenaars van kapitaal beschreven worden:

staat leverden plots aandacht voor vrijwilligerswerk en

• een individu, een persoon;

verenigingsleven. Beide fenomenen werden sleutelbe-

• een particulier project, bijvoorbeeld een bedrijf

grippen voor en in een actieve, solidaire en levende gemeenschap. In Vlaanderen waren het de wetenschappers L. Huyse, M. Elchardus en later M. Hooghe die

maar ook een vereniging of instelling; • de formele gemeenschap, verpersoonlijkt door de overheden.

hieromtrent onderzoek verrichtten en belangrijke werken publiceerden. De internationale literatuur leverde

Daarbij kan men verschillende vormen van kapitaal

het begrip sociaal kapitaal, waarmee het belang en

onderscheiden, hoewel de grenzen onderling niet altijd

vooral het nut van beide werd beklemtoond.

zo scherp te maken zijn. De verschillende vormen van

Het is vooral deze nuttigheid die blijkbaar van door-

kapitaal illustreren de multidimensionaliteit van het

slaggevend belang is om meer genereus overheidsbe-

begrip kapitaal:

Figuur 2 Opbouw van maatschappelijk kapitaal en verschillende eigenaars

Psychologisch kapitaal

Maatschappelijk kapitaal

Sociaal kapitaal

Individuele projecten

Cultureel kapitaal

Particuliere projecten verenigingen

Economisch kapitaal

Gemeenschapsprojecten (overheid)

Politiek kapitaal


| 21

Figuur 3 Soorten maatschappelijk kapitaal gekoppeld aan diverse eigenaars (Redig, 2002)

Behorend aan Soorten maatschappelijk kapitaal

Individueel project

Groepsproject particulier

Gemeenschapsproject

Psychologisch kapitaal Sociaal kapitaal Cultureel kapitaal Economisch kapitaal Politiek kapitaal • psychologisch kapitaal: het vermogen tot (of bezit

ker en gelukkiger deze samenleving”.

van) stabiliteit, zelfsturing, autonomie, identiteits-

Het is deze hypothese die een specifiek en expliciet

vorming, aanpassing enzovoort;

overheidsbeleid met betrekking tot vrijwilligers(werk)

• sociaal kapitaal: het vermogen tot (of bezit van) het

legitimeert. De logica is dan ook eenvoudig: hoe meer

ageren in netwerken van relaties, deze te sturen, ze

het geluk en de tevredenheid van en in een samenle-

aan te wenden enzovoort;

ving betwijfeld worden, hoe groter de aandacht wordt

• cultureel kapitaal: het vermogen tot (of het bezit

voor deze vormen van maatschappelijk kapitaal. Vrij-

van) eigen symbolen, communicatiesystemen, re-

willigerswerk is dus een van de meest belangrijke re-

productie enzovoort;

medies tegen het dreigend failliet van het West-Euro-

• economisch kapitaal: de ruilwaarde die men heeft of verwerft op de (een) markt;

pees maatschappelijk model (ongelukkig leven in een risicosamenleving).

• politiek kapitaal: het vermogen tot (of bezit van) be-

Natuurlijk ontstaat er zo een kringloop, want een wel-

trokkenheid met en het aansturen van gemeen-

varende en gelukkige samenleving zal op haar beurt

schappelijke zaken in formele gemeenschappen;

sterk investeren in het maatschappelijk kapitaal van

• ...

individuen en particuliere projecten.

Deze veelheid wordt samengevat in één noemer, na-

Figuur 4 Relatie tussen activering en vrijwilligerswerk

melijk maatschappelijk kapitaal. Indien men de verschillende soorten maatschappelijk kapitaal koppelt aan de diverse mogelijke eigenaars, dan ontstaat de bovenstaande matrix. Het belang van vrijwilligerswerk voor de actieve welvaartsstaat In elk van de cellen van bovenstaande matrix kunnen specifieke elementen van nut en belang ingevuld worden. Daarbij kan zonder veel twijfel de volgende hypothese geformuleerd worden: “Hoe omvangrijker het maatschappelijk kapitaal van individuen en van hun particuliere groepsprojecten, hoe omvangrijker ook het maatschappelijk kapitaal van de gemeenschap van deze mensen en groepen... dus hoe welvarender, ster-


Het overheidsbeleid en het vrijwilligerswerk


met 308 gemeenten in het Vlaamse Gewest. Brussel als geheel van 19 gemeenten is een apart gewest met spe-

Welke overheden?

cifieke structuren voor bijvoorbeeld het vrijwilligers-

Het mag geen verbazing wekken dat deze vraag moei-

werk, namelijk de Vlaamse Gemeenschapscommissie.

lijk eenvoudig kan beantwoord worden. De voorspelbare meest relevante niveaus zijn de internationale, de

Het overheidsbeleid voor vrijwilligers(werk) toetsen via

centrale en de lokale overheden. Het internationale ni-

het beleidsinstrumentarium

veau is uiteraard de Europese Unie. Dit niveau speelt

Om het beleid op en van deze beleidsniveaus te toet-

momenteel nog geen expliciet regelende rol voor het

sen, kan een systematische evaluatie van het beleidsin-

vrijwilligerswerk, maar is bijzonder actief met betrek-

strumentarium gemaakt worden. Deze benadering

king tot alles wat met arbeid heeft te maken. De be-

vertrekt van de hypothese dat de kracht van het vrij-

trokkenheid van Europa wordt verder niet behandeld.

willigersbeleid gemeten kan worden door een analyse

Het centrale niveau is in een Belgische context nogal

en interpretatie van het beleidsinstrumentarium. Hoe

ingewikkeld, want er zijn zeker voor het vrijwilligers-

slagkrachtiger en effectiever dit instrumentarium

werk twee centrale niveaus:

werkt, hoe beter de beleidsdoelen die op dit specifieke

• België of het federale niveau. Dit niveau is uiterst

beleidsterrein werden gesteld, bereikt zullen worden.

belangrijk voor het regelen van de wettelijke ruimte

Tegelijkertijd is de kracht van een beleidsinstrumenta-

voor de vrijwilliger als persoon. Hier liggen de be-

rium een betrouwbare barometer voor de maatschap-

voegdheden voor de regeling van fiscale, parafiscale

pelijke aandacht. De relatie is duidelijk: hoe sterker de

en de sociale zekerheid. De kernaspecten voor een

maatschappelijke bekommernis voor een fenomeen

statuut van de vrijwilliger liggen op dit niveau;

(met onder andere de belangrijke rol van middenveld en

• het Vlaamse niveau of gemeenschapsniveau. In het

media), hoe meer overheden zullen investeren. En deze

Belgische systeem zijn de gemeenschappen be-

vaststelling geldt ook andersom: sterk overheidsbeleid

voegd voor onder andere de sectoren waarin vooral

genereert maatschappelijke aandacht.

het vrijwilligerswerk zich bevindt: gezondheid, wel-

Voor het begrip beleidsinstrumentarium hanteert deze

zijn, cultuur enzovoort. Hier ligt dan ook vooral het

bijdrage de volgende definitie (Redig & Dierckx, 2003):

beleid met betrekking tot de erkenning en onder-

“Een samenhangend geheel van beleidsmiddelen (zo-

steuning van de verenigingen, instellingen, waar

als actoren, maatregelen, voorzieningen, communica-

vrijwilligers actief zijn.

tiesystemen), bedoeld voor de uitvoering van een geëxpliciteerde beleidsvisie en -strategie (een beleidsplan)”.

Er zijn ook vijf provincies als intermediaire overheden in het Vlaamse Gewest2, met weinig uitgesproken be-

Dit beleidsinstrumentarium kan als volgt samenge-

voegdheden en vooral gericht op bovenlokale dienst-

steld worden:

verlening. Daarnaast is er het gemeentelijke niveau Figuur 5 Elementen van een beleidsinstrumentarium - Redig & Dierckx 2003/2 - aanpassing 2004

Een slagkrachtig & effectief beleidsinstrumentarium

1. Aansprakelijke politici uitvoerende macht 2. Aansprakelijke units wetgevende macht 3. Aansprakelijke administratieve units 4. Expliciete begrotingen 5. Expliciet & samenhangende regelende kaders 6. Formele & performante netwerken intern de overheid 7. Formele & performante netwerken extern de overheid 8. Wetenschappelijk onderzoek

2 In België zijn er drie gemeenschappen, bevoegd voor de ‘persoonsgebonden’ zaken (bijv. cultuur, onderwijs, welzijn). Dit zijn de Vlaamse, de Franstalige en de Duitstalige gemeenschappen. Daarnaast zijn er ook drie gewesten, bevoegd voor ‘grondgebonden’ zaken (bijv. ruimtelijke ordening, huisvesting). Deze gewesten zijn Vlaanderen, Wallonië en Brussel. De bevolkingsverdeling is ongeveer als volgt: België: 10 miljoen inwoners, Vlaams Gewest 6 miljoen, Waals Gewest 3 miljoen, Brussels Hoofdstedelijk Gewest 1 miljoen. Duitstalige Gemeenschap: 70.000 inwoners.


| 23

Voor een evaluatie van het beleidsveld vrijwilligers

behandeld door de minister en de parlementscommis-

(werk) zou men de volgende oefening kunnen maken.

sie voor de sociale zaken.

Men verzamelt en interpreteert in een eerste fase de

Onder impuls van onder andere publicaties van de Ko-

appreciaties en eventueel de scores per overheidsni-

ning Boudewijnstichting, lobbywerk vanuit het Vlaams

veau en per onderdeel van het instrumentarium. Hier-

Steunpunt Vrijwilligerswerk en anderen, kwam er wet-

voor kan men allerlei methodes van het sociaal-weten-

gevend werk vanuit de commissie voor de sociale za-

schappelijk onderzoek gebruiken. Daaropvolgend kan

ken van het federale parlement (kamer). Er groeide een

men per overheidsniveau een totaalscore maken. Ui-

consensus bij de grote Vlaamse politieke families om

teraard is deze oefening altijd ingebed in een normatief

een sluitende wettelijke regeling te maken voor onder

kader. De hypothese achter het instrumentarium is

andere kostenvergoeding, de toegang tot vrijwilligers-

echter duidelijk: hoe hoger de appreciatie per cel en als

werk voor mensen met een uitkering (werkloosheid,

totaal, hoe sterker dit beleidsterrein door de overheden

invaliditeit, ziekte) en een verzekering4. Toch vond

‘bediend’ wordt en hoe slagkrachtiger het beleid (wel-

deze consensus (nog) geen vertaling in wetten. Er blijft

licht) zal zijn.

een tegenstelling tussen de taalgemeenschappen. In afwachting van een wettelijk kader is er een administra-

Het beleid gewikt en gewogen

tieve regeling met de fiscus en de sociale zekerheid

Dit onderdeel wil in korte bewoordingen een status

voor een gelimiteerde betaling van een forfaitaire5 kos-

questionis van het beleid inzake het vrijwilligerswerk

tenvergoeding aan vrijwilligers.

schetsen, om later ook uitdagingen te formuleren.

Als nawee van het Internationaal Jaar van Vrijwilligers

Van het beleid op het Europese niveau is op het terrein

(2001) werd een Belgische Hoge Raad voor het vrijwil-

weinig merkbaar. Uiteraard is er ook hier sprake van

ligerswerk opgericht. Deze bestaat uit enkele tiental-

overleg, netwerkvorming en de voorzichtige uitbouw

len vertegenwoordigers en experts uit de verschillende

van een kenniscentrum. Hierbij hoort het werk dat

gemeenschappen. De Raad vergadert regelmatig, maar

CEV verricht. Tijdens de Eurofestatie in Maastricht

slaagt er niet in om het beleid in beweging te houden.

(2004) werd een Roadmap 2010 opgesteld, met een

Het is opvallend dat er bij de Vlaamse actoren op het

aantal krijtlijnen en pijnpunten met betrekking tot het

vrijwilligersveld weinig enthousiasme voor de wer-

vrijwilligerswerk op Europees niveau.

king van deze raad te bespeuren valt. Toch mag het belang van het federale niveau niet onderschat worden:

Het beleid van de federale overheid (België)

het draagt nog steeds de kerncompetenties om van een

Het Belgische beleid voor het vrijwilligerswerk wordt

echt vrijwilligersbeleid te spreken.

quasi volledig geïnspireerd door bekommernissen van fiscale en sociaal-juridische aard. Hierbij speelt vooral

Het beleid van de Vlaamse Gemeenschap

de soms mistige grens tussen loonarbeid en vrijwilli-

De Vlaamse overheid6 draagt uiteraard sterke bevoegd-

gerswerk. Aanvankelijk werd de aandacht voor het

heden voor het vrijwilligerswerk, vooral omdat zij ex-

vrijwilligerswerk gesmoord door de vakbonden, die

pliciet beleid voert naar sectoren waarin vrijwilligers

als belangrijke sociale partner (onder andere in de

overvloedig voorkomen: welzijn, cultuur, sport, jeugd

Hoge Raad voor de Arbeid) het vrijwilligerswerk be-

enzovoort.

dreigend voor meer tewerkstelling interpreteerden.

Toch is er geen sprake van een Vlaams vrijwilligersbe-

vrijwilligersbeleid3

leid: er is geen coördinerende minister, geen aparte

Het weinige aan

dat bestaat wordt

3 In de Belgische regering, periode 1999-2003, werkte een regeringscommissaris voor het vrijwilligersbeleid. Deze titel verdween (na het Internationaal Jaar), en daarmee ook een belangrijke stimulus. 4 Het betreft hier het voorstel voor een verzekering voor burgerlijke aansprakelijkheid verplicht af te sluiten door de organisatie waar de vrijwilliger werkzaam is. 5 Deze forfaitaire kostenvergoeding betekent dat een vrijwilliger per dag en zonder voorlegging van bewijslast, de maximumsom van 30 euro mag ontvangen, met een absoluut maximum van 1000 euro per jaar/per persoon. Daarnaast blijft (maar niet combineerbaar) de regeling van een gewone kostenvergoeding op basis van bewijsstukken. Kostenvergoedingen vallen buiten de toepassing van de fiscus en de sociale zekerheid: ze worden dus niet als loon beschouwd. 6 In Vlaanderen zijn gewest en gemeenschap herleid tot één overheid, dit betekent één parlement, één regering en één administratief apparaat (het ministerie van de Vlaamse Gemeenschap). Deze overheid regelt zowel de gemeenschaps- als de gewestbevoegdheden. Aan Franstalige kant werden gewest en gemeenschap gesplitst (Waalse Gewest, Franstalige Gemeenschap). Brussel is een eigen gewest en er is ook nog de Duitstalige Gemeenschap.



wetgevende, noch administratieve cel. Het Vlaamse

tief, bijvoorbeeld in milieu, noord-zuid, onderwijs. In

beleid vertrekt quasi nooit vanuit het vrijwilligersper-

geen van deze vindt men sporen van vrijwilligersbe-

spectief. De sectorale ordening is veel sterker. Dit bete-

leid.

kent dat vrijwilligersaspecten ondergeschikt zijn aan

In de marge, maar toch nabij het vrijwilligerswerk,

sectorale belangen. Eerst komt bijvoorbeeld welzijns-

groeit wel de aandacht voor enerzijds het levenslang en

of cultuurbeleid en daaronder wordt eventueel aan-

levensbreed leren (LLL) en anderzijds voor de erkenning

dacht besteed aan vrijwilligers(werk). Deze volgorde is

van verworven competenties (EVC). Zowel in de sector

bepalend en wijkt af van de praxis in voornamelijk pro-

onderwijs, als bij welzijn en cultuur krijgen deze be-

testants georiënteerde landen (Nederland, Groot-Brit-

grippen steeds meer aandacht.

tannië, Scandinavië). Deze laatste landen gebruiken de vrijwilliger als belangrijke inrijpoort voor de organisa-

Het beleid van de 308 Vlaamse lokale besturen

tie van hun beleid, terwijl België en zeker ook Vlaande-

De 308 Vlaamse gemeentebesturen zijn uiteraard erg

ren duidelijk voor de sectorale poort kiezen. Daardoor

uiteenlopend qua grootte en bestuurskracht. Het is be-

verdwijnt vrijwilligersbeleid naar de coulissen van de

langrijk om hierbij ook het OCMW te duiden: het

beleidsaandacht.

Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn. Dit

Er zijn twee sectoren, namelijk welzijn en gezondheid

OCMW is te beschouwen als een sterk verzelfstandig-

(gezamenlijk de zorgensector) die wel expliciet vrijwil-

de gemeentelijk dienst, uitdrukkelijk belast met de

ligersbeleid ontwikkelen. Er bestaat een decreet op het

voorbereiding, bepaling en uitvoering van het gemeen-

vrijwilligerswerk in deze sectoren. Dit decreet ver-

telijke welzijnsbeleid (vooral toegespitst op ‘zorg’). Het

strekt financiële steun aan instellingen die - binnen be-

OCMW is dus gemeentelijk, maar wordt geleid door

paalde criteria - op systematische wijze vrijwilligers in

een OCMW-raad. De raadsleden worden verkozen

hun werking betrekken. Vanuit de administratie

door de gemeenteraad: het zijn dus onrechtstreeks ver-

welzijn7

wordt ook het Vlaams Steunpunt Vrijwilligers-

kozen politici. Hun mandaat start enkele maanden na

werk gesubsidieerd. In het verleden werden ook de

de samenstelling van de gemeenteraad8 en eindigt ook

provinciale Steunpunten Vrijwilligerswerk door de ad-

enkele maanden na de start van de nieuwe gemeente-

ministratie Welzijn ondersteund. Aanvullend werden

raden. Het gemeentebestuur is eigenlijk de eerste

enkele (eerder bedenkelijke tot potsierlijke) promotie-

‘voogd’ van het OCMW, maar er zijn ook directe lijnen

acties ondernomen, gelinkt aan het Internationaal Jaar.

tussen het OCMW en de centrale bestuursniveaus.

Deze zijn gestopt.

De analyse voor de Vlaamse overheid geldt ook en on-

Binnen de administratie Cultuur is er geen uitgespro-

verkort voor quasi alle gemeentebesturen: er bestaat

ken aandacht voor het vrijwilligersbeleid: geen speci-

geen gemeentelijk vrijwilligersbeleid. Ook hier zijn de

fieke wetgeving, geen geoormerkte subsidies, geen

sectoren de bepalende ordening. Het voorbije decenni-

specifieke netwerken. Kortom, niets. Het is echter op-

um heeft de Vlaamse overheid sterk de gemeentebe-

vallend dat in de regeerverklaring van de huidige

sturen geresponsabiliseerd op het vlak van jeugdwerk,

Vlaamse regering (legislatuur 2004-2009) het beperkte

sport, cultuur en welzijn. Via geoormerkte subsidies

tekstblok ‘Vrijwilligerswerk’ bij cultuur werd opgeno-

werden de lokale besturen verleid tot het voeren van

men (en niet bij welzijn). Heel recent (maart 2005) en-

een planmatig, interactief maar sectoraal strak be-

gageerden de ministers voor Welzijn en Cultuur zich

grensd beleid. Het plaatselijke verenigingsleven9 heeft

gezamenlijk tot een verkennend en actieonderzoek

zich deze aandacht laten welgevallen: het werd uitge-

met betrekking tot verzekeringsaspecten in en van vrij-

nodigd om mee het beleid te maken en kon rekenen op

willigers en vrijwilligerswerk.

een meer genereus en systematisch ondersteunings-

Ook in andere beleidssectoren zijn er vrijwilligers ac-

systeem. Dit heeft ongetwijfeld een secundair effect

7 Het ministerie van de Vlaamse Gemeenschap is voorlopig nog georganiseerd in departementen (bijv. WVC), daaronder het niveau ‘administratie’ (bijv. Welzijn of Gezondheid of Cultuur), en daaronder het niveau ‘afdeling’. Wellicht zal deze structuur in de loop van 2005 veranderen: er zullen dertien departementen werken met meer homogene bevoegdheidspakketten (bijv. Welzijn en Gezondheid of Cultuur, Jeugd, Sport en Media). 8 Er zijn gemeenteraadsverkiezingen, elke zes jaar. Uit de verkozen gemeenteraadsleden wordt een College van Burgemeester en Schepenen samengesteld. De burgemeester is een zuivere politicus. De Colleges werken met een meerderheid in de gemeenteraad (dus geen afspiegelingscolleges). De gemeentesecretaris is de hoogste ambtenaar. Recent werd de bevoegdheid voor de gemeenten overgedragen naar de gewesten. In Vlaanderen werkt men momenteel aan een nieuw gemeentedecreet. 9 Er zijn geen accurate cijfers beschikbaar over het aantal plaatselijke verenigingen. Er wordt - over de sectoren heen - geschat dat dit aantal tussen de 40 en 50.000 ligt. Deze schatting is o.a gebaseerd op een onderzoek in 1996.


| 25

op het vrijwilligerswerk, want dit verenigingsleven is

sterke signalen verwachten, niet zozeer in de vormen

meer dan overvloedig bevolkt met vrijwilligers.

van wetten maar wel als handige en vooral uitwisselbare referentiekaders: visie, definities en begrippen?

Het beleid van de vijf Vlaamse provinciebesturen

Een stevig kenniscentrum als emanatie van een krach-

De provincies spelen af en toe een belangrijke, meestal

tig internationaal netwerk is daarvoor noodzakelijk.

aanvullende en faciliterende rol. Dit gebeurt expliciet

Hierbij staan de belangen van de vrijwilliger en het

voor het vrijwilligerswerk. De provinciale steunpun-

vrijwilligerswerk centraal. Verdediging - beter nog as-

ten vrijwilligerswerk bieden zich aan als knooppunt in

sertieve agendasetting - wordt steeds belangrijker, ze-

een netwerk dat zich van lokaal tot centraal uitstrekt.

ker in het licht van EVC en LLL.

Ze profileren zich met een databank voor vraag en aanbod, ze leveren vorming en informatie. Ze ontvangen

Voor het federale niveau

hiervoor een beperkte Vlaamse subsidie. Toch lijkt ook

Het blijft moeilijk te begrijpen (zelfs voor ingezetenen

deze aandacht niet echt structureel. In sommige pro-

van het koninkrijk België) waarom het federale parle-

vincies is het overduidelijk dat de beleidsaandacht

ment er niet in slaagt een heldere wetgeving inzake het

maar blijft zolang er ook middelen ter beschikking ko-

vrijwilligerswerk te stemmen. Maar in het verlengde

men en ook in verhouding tot deze middelen wordt

zijn er nog specifieke items die klaar liggen voor wette-

ontwikkeld. Het provinciebestuur van West-Vlaande-

lijke behandeling.

ren startte begin 2005 met een aanvullend verzeke-

Een aantal opgesomd:

ringssysteem voor vrijwilligersorganisaties.

• de uiteindelijke wettelijke regeling van de forfaitaire kostenvergoeding voor vrijwilligers;

Niet niks, maar heel weinig

• de regeling van de zogenaamde semi-agorale arbeid,

Een snelle en wellicht oppervlakkige toets van het vrij-

zijnde de grijze zone tussen vrijwilligerswerk en

willigersbeleid in België en Vlaanderen kan moeilijk

loonarbeid. Hoe sterk is de nood (en de haalbaar-

een mooi rapport voorleggen. Er is eigenlijk geen be-

heid) om tussen de loonarbeid en het vrijwilligers-

leid in de eigenlijke betekenis van het woord: samenhangend nadenken over een gewenste toekomst en

werk nog een apart statuut te creëren? • de relatie van de arbeidswetgeving en het vrijwilli-

deze visie koppelen aan systematisch handelen.

gerswerk. Beide systemen staan vaak haaks op el-

De federale aandacht blijft overduidelijk geïnspireerd

kaar. In welke mate belaagt de arbeidswetgeving de

vanuit het perspectief ‘loonarbeid’. De Vlaamse en lo-

praxis van het vrijwilligerswerk? Waar liggen de ge-

kale beleidsvoerders kiezen niet of nauwelijks voor

wenste en ongewenste intimiteiten?

een echt vrijwilligersbeleid. De prioriteit ligt op een

• er bestaan in België nogal wat systemen voor tijds-

sterke sectorale invulling. Hierin vindt men eilandjes

krediet10, zonder expliciete plaats voor tijdskrediet

van aandacht voor de vrijwilligers. Een vrijwilligersbe-

omwille van vrijwilligerswerk. Dit kan een belang-

leid als belangrijke dwarsdoorsnede door vele sectoren

rijke aanvulling zijn;

heen wordt niet ontwikkeld.

• de Hoge Raad is - ondanks zijn recente geboorte niet meteen een krachtige actor. De vraag dringt

Uitdagingen en perspectieven

zich op of dit orgaan wel relevant en performant is.

De voorgaande en eerder depressieve analyse van het

Zeker een werkzame relatie met de gemeenschap-

vrijwilligersbeleid in België en Vlaanderen nodigt uit

pen dringt zich op.

om torenhoge verwachtingen te formuleren. Dit artikel hoedt zich om op deze carrousel te stappen en zal

Voor de Vlaamse Gemeenschap

zich beperken tot enerzijds erg principiële vragen en

Voorafgaand stelt zich hier een fundamentele vraag: is

anderzijds een aantal concrete agendapunten te scher-

er behoefte aan een meer expliciet Vlaams vrijwilli-

pen. De Europese Unie blijft hier sterk op de achter-

gersbeleid? Deze twijfel speelt in op de spanning tus-

grond. Toch wel verwonderlijk, gezien de opdringerige

sen de actuele keuze om het beleid prioritair per sector

en gevaarlijke demarches op het economische terrein

te ordenen en niet via de dwarsdoorsnede ‘vrijwilli-

(dienstenrichtlijn Bolkenstein). Mag men van Europa

gerswerk’. Welke meerwaarde zou een meer uitgespro-

10 Systemen voor loopbaanonderbreking: zwangerschap, verzorging van gezinsgenoten, opvang van jonge kinderen, educatief verlof enz.



ken vrijwilligersbeleid bieden? Moet dit ten koste van

de bedoeling zijn om het huidige sectorale beleid te

de sectorale aandacht?

vervangen door een overkoepelende vrijwilligersbena-

Een antwoord klinkt genuanceerd. Het staat buiten

dering. Maar toch lijkt meer beleidsaandacht aangewe-

kijf dat de Vlaamse aandacht voor vrijwilligers en het

zen, misschien met dezelfde concrete maatregelen, on-

vrijwilligerswerk schromelijk onderschat en onderbe-

der andere het meer vrijwilligersvriendelijk maken

licht blijft. Het vrijwilligerswerk geniet momenteel de

van ondersteuningsreglementen. Het is ook belangrijk

dubieuze reputatie om ieders vriend maar niemands

dat de gemeentebesturen meer nadrukkelijk het be-

kind te zijn. Een omvattende kijk ontbreekt.

staande vrijwilligerswerk in kaart brengen. Heel wat

De Vlaamse overheid heeft hier zeker een inhaalopera-

ontsnapt momenteel aan de aandacht en vooral een

tie te vervullen, maar zonder de sectorale ordening te

omvattend beeld ontbreekt.

verlaten; dit zou wenselijk noch haalbaar zijn. Maar

Toch kan hier een heel duidelijke en dringende priori-

door een ruimere ondersteuning van het Vlaams

teit geduid worden. Het is vooral lokaal dat zich steeds

Steunpunt Vrijwilligerswerk zou deze actor meer mili-

meer vluchtige vormen van vrijwilligerswerk en -enga-

tant, onderbouwd en representatief de belangen van

gement manifesteren. Deze lichte of amper gestructu-

vrijwilligers en vrijwilligerswerk kunnen verdedigen

reerde groepen vinden nauwelijks aansluiting op het

en articuleren. Daarvoor moet dit Steunpunt zich ze-

toch omvangrijke erkennings- en ondersteuningsbe-

ker en overduidelijk als sectoroverschrijdend profile-

leid van gemeentebesturen. Toch hebben juist zij deze

ren en ook door de veelheid aan sectoren bestuurd en

overheidsaandacht nodig. Gemeentebesturen moeten

gestuurd worden.

hiervoor een speciale alertheid ontwikkelen, door on-

Daarnaast kunnen er ook meer concreet stappen gezet

der andere een cultuur van openheid en nabijheid, zo-

worden, onder andere via:

dat beginnende structuren gemakkelijk en laagdrem-

• het screenen op vrijwilligersvriendelijkheid van de

pelig de weg naar steun en appreciatie vinden. Dit

bestaande regelgeving. Hierbij kan de Vlaamse

vraagt ook een meer dynamisch, soepel en wellicht

overheid meer gericht aandacht vragen (eisen) voor

projectmatig georiënteerd subsidiëringsstelsel. Soms

een faire behandeling van de vrijwilligers door de

- maar niet noodzakelijk - is zo’n eerste opstap voor een

gesubsidieerde instellingen en verenigingen. Men

vrijwilligersproject de entree voor verdere rijping en

kan zich hierbij afvragen of het bestaande decreet

meer duurzaamheid. Een investering van het gemeen-

(geldend voor de gezondheids- en welzijnssectoren)

tebestuur speelt sterk in op meer en krachtiger maat-

niet zou kunnen uitgebreid worden naar bijvoor-

schappelijk kapitaal.

beeld de culturele sectoren; • het is dringend noodzakelijk dat de Vlaamse over-

Als dessert

heid meer duidelijkheid creëert met betrekking tot

Vrijwilligerswerk blijkt ook in België en Vlaanderen

het LLL- en EVC-beleid. Deze concepten zijn verre

een bijzonder levendig, krachtig en succesvol feno-

van geoperationaliseerd en zijn van groot belang

meen. Het is, dobberend op de maatschappelijke stro-

voor onder andere het vrijwilligerswerk. Ook het

mingen, een interessante exponent van culturele en so-

opvallende memorandum van de Staten-generaal

ciale evoluties. Het toont zich als een koppige en dwar-

van het

Middenveld11

benadrukt dit;

se relikwie van vaak vergeten en onderschatte vrij

• misschien moet er meer systematisch een campag-

gekozen inzet van menselijke energie. In deze kan vrij-

ne voor de erkenning en appreciatie van het vrijwil-

willigerswerk vergeleken worden met filantropie. Dit

ligerswerk worden uitgewerkt.

laatste duidt op vrijwillig schenken van geld, vrijwilligers zijn gul met hun energie en betrokkenheid. Stu-

Voor de gemeentebesturen

dies in Vlaanderen en Nederland wijzen hierbij op ver-

Ook hier stelt zich de principiële vraag of meer expli-

anderingen, maar niet op vermindering of crises.

ciet vrijwilligersbeleid echt noodzakelijk is, naast of

Vrijwilligerswerk is geëvolueerd van een oubollig en

aanvullend op het sectorale beleid. Het kan zeker niet

bestoft naar een begeerd goed, zelfs een vermogen.

11 Sinds 2002 werkt er in Vlaanderen de Staten-generaal van het Middenveld. De belangrijkste middenveldorganisaties (o.a vakbonden, ziekenfondsen maar ook milieu, noord/zuid, sociaal-cultureel werk, sportclubs en jeugdwerk) hebben zich verenigd en verdedigen de belangen van de middenveldorganisaties als belangrijke, verantwoordelijke en sturende actor in een interactief overheidsbeleid. Voor de verkiezingen van 2003 (federaal) en 2004 (gemeenschappen) werd een scherp memorandum opgesteld.


| 27

Het werd een opvallende vorm van maatschappelijk

schap is een meer gestructureerde en zwaarder onder-

kapitaal. Via particuliere projecten (vooral verenigin-

bouwde aandacht voor het vrijwilligerwerk dringend

gen) vindt de vrijwilliger aansluiting bij een breder ge-

noodzakelijk. Vrijwilligerswerk, als gemeengoed voor

meenschapsproject. De stap van vrijwilliger naar geën-

en van vele uiteenlopende sectoren, heeft echt behoefte

gageerd burger blijkt klein. In het kader van een actie-

aan een sectoroverschrijdende ondersteuning. Het be-

ve welvaartsstaat heeft deze potentie bij de overheden

staande Vlaams Steunpunt Vrijwilligerswerk beschikt

belangstelling gewekt: het vrijwilligersbeleid was ge-

over potentie, maar deze is nog te weinig ontwikkeld.

boren. Alhoewel, in België en Vlaanderen kan men

Deze steunfunctie moet zeker vertrekken vanaf een

amper van zo’n beleid gewagen. De aandacht voor vrij-

kruispunt van sectoren, met een breed perspectief op

willigerswerk is ondergesneeuwd in sectorale beleids-

de uiteenlopende praxis van vrijwilligers en vrijwilli-

projecten. Er is nauwelijks een beleidsinstrumentari-

gerswerk. Daarbij moet dit steunpunt zich niet in de

um. Daarbij stelde deze bijdrage de fundamentele

plaats stellen van bestaande sectorale steunpunten, fe-

vraag naar de noodzaak aan zo’n beleid. Het antwoord

deraties of landelijke secretariaten. Het moet zich hier-

klinkt in 2005 genuanceerd. Er stellen zich voor het

door wel laten aansturen, inspireren en in ruil dien-

vrijwilligerswerk in België en Vlaanderen nog belang-

sten leveren en belangen verdedigen. Dit vraagt om

rijke uitdagingen, onder andere een omvangrijk pakket

een erkenning van en door verschillende ministers. Dit

sociaal-juridische opdrachten.

mag als een uitdaging voor de medio 2004 aangetreden

Maar vooral op het niveau van de Vlaamse Gemeen-

Vlaamse beleidsploeg gesteld worden.

Referenties Bauwens, A., Redig, G. (1999), Tandem : samenwerking van vereniging en gemeente. Brussel, Koning Boudewijnstichting. Billaud, F., Piveteau, A. (2001), Pour un volontariat d’avenir. Regards croisés sur le volontariat de solidarité internationale. Paris, Ministère des affaires étrangères. Burger, A., Dekker, P. (red) (2001), Noch markt, noch staat. De Nederlandse non-profitsector in vergelijkend perspectief. Den Haag, Sociaal en Cultureel Planbureau. Decoster, K. (2001), Implicaties van een sociaal kapitaal-concept voor politieke sociologen. Antwerpen, Universiteit Antwerpen PSW-Papers. Dekker, P. (1999), Vrijwilligerswerk vergeleken. Civil Society en vrijwilligerswerk III. Den Haag, Sociaal en Cultureel Planbureau. Glasius, M., Kaldor, M., Anheier, H. (2002), Global Civil Society 2002. Oxford, University Press. Hooghe, M. (2000), Sociaal kapitaal en democratie. Verenigingsleven, sociaal kapitaal en politieke cultuur. Leuven/Leusden, ACCO. Komter, A.E., Burgers, J., Engebersen, G. (2000), Het cement van de samenleving. Een verkennende studie naar solidariteit en cohesie. Amsterdam, Amsterdam University Press. Molemans, K. (2001), Wat kan, mag en moet. Vrijwilligerswerk: een concrete stand van zaken. Brussel, Koning Boudewijnstichting, 2de editie. Putnam, R. (2000), Bowling Alone. The collapse and revival of American community. New York, Simon & Schuster. Redig, G. (2003/1), Verenigingen, poging tot begripsverenging in Niet Zomaar. Over vrijwilligerswerk in Vlaanderen anno 2003, Brussel, Koning Boudewijnstichting. Redig, G., Dierckx, D. (2003/2), Armoedebeleid van overheden: over het aanleggen van kruispunten en rotondes. In Armoede en Sociale Uitsluiting, Jaarboek 2003, Leuven, Acco. Redig, G. (2000), De jeugdconsulent als kernactor in een interactief beleid. Mogelijkheden en begrenzingen van ambtelijke ondersteuning van beleidsnetwerken en sociale leerprocessen, Wilrijk, V.V.J., 2000. Redig, G., Dierckx, D. (2004), Cooperation Flanders - South-Africa. Proposal for a survey Niet gepubliceerde nota van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Brussel. Sociaal en Cultureel Planbureau (2002), Sociaal en Cultureel Rapport 2002. De kwaliteit van de quartaire sector. Den Haag, Sociaal en Cultureel Planbureau.


3

Towards Understanding Episodic Volunteering

plaatsbepaling Lucas Meijs, bijzonder hoogleraar ‘Vrijwilligerswerk, civil society en ondernemingen’ bij de In dit artikel verdiepen Ram Cnaan en Femida Handy zich in het verschijnsel

Rotterdam School of Management,

‘Episodisch vrijwilligerswerk’. Zoals zij aangeven is de term ‘episodisch vrij-

Erasmus Universiteit Rotterdam

willigerswerk’ rondom 1990 bedacht door Nancy Mcduff. Zij beschreef dit type vrijwilliger als iemand die zijn of haar eenmalige verplichting deed en vervolgens verdwijnt. In Nederland is voor dit verschijnsel de term projectvrijwilliger of ‘de nieuwe vrijwilliger’ geïntroduceerd, waarop onder andere het idee van FreeFlex is gebaseerd. Het mag duidelijk zijn, ondertussen is dit verschijnsel in zowel de Verenigde Staten als in ons land een wezenlijk onderdeel van de werkelijkheid van vrijwilligersmanagers geworden. Cnaan en Handy stellen dat er meer inzicht moet komen in episodisch vrijwilligerswerk. Hoewel het allemaal eenmalig is vanuit de organisatie, zijn er waarschijnlijk verschillen tussen vrijwilligers die een grote klus klaren via bijvoorbeeld FreeFlex en mensen die eenmalig meedoen met een fondsenwervende activiteit of een verwendag voor ouderen. Gebaseerd op onderzoek van Cnaan en Amrofell uit 1995 schetsen zij het continuüm tussen strikt eenmalig en min of meer traditioneel continu. Zij constateren vervolgens dat ook eenmalige activiteiten tot vrijwilligerswerk kunnen worden gerekend, en dat er inderdaad een toename is in deze kortere vormen van vrijwilligerswerk. Als laatste gaan zij in op de reacties op dit verschijnsel vanuit organisaties die werken met vrijwilligers. Het artikel van Cnaan en Handy is een eerste poging om verschillende (Amerikaanse) auteurs rondom episodisch vrijwilligerswerk met elkaar te combineren. Dit artikel illustreert heel duidelijk de noodzaak tot goed descriptief onderzoek. In Nederland kan bijvoorbeeld de door CIVIQ gehanteerde indeling van haasthebbers en tijdhebbers hiertoe worden gerekend. Ook het project van De Zonnebloem over het vrijwilligerswerk van taakcombineerders staat in deze traditie. Of het ooit zal leiden tot de allesomvattende taxonomie van vrijwilligerswerk, waar Nancy Mcduff volgens haar inleiding bij het panel over ARNOVA 2004 naar op zoek is, valt volgens mij te betwijfelen. Daarvoor is vrijwilligerswerk te veel in beweging. Desalniettemin zijn al deze indelingen nuttig voor mensen die met vrijwilligers werken, om betekenis te geven aan de complexe en diverse werkelijkheid van het vrijwilligerswerk.


| 29

Towards Understanding Episodic Volunteering One of the fastest growing trends in the field of volunteerism is episodic volunteering. A wide consensus exists as to its increasing existence and impact on the filed. However little is known about it and much is speculated. In this article we review the available literature on episodic volunteering as well as using our own research to highlight this phenomenon and advance the discussion about episodic

3

volunteering. We discuss its origin, definition, relation to volunteerism, prevalence, characteristics, and managerial challenges. We clearly cannot answer all the questions raised but rather offer directions for future research. Ram A. Cnaan and Femida Handy School of Social Policy and Practice University of Pennsylvania

Introduction

crease supply of episodic volunteers. We conclude

The phenomenon of episodic volunteering is growing

with a set of research questions and some practice sug-

in popularity and taking the field of volunteer research

gestions. We believe that episodic volunteering is an

and management by storm (Macduff, 1990; 2004). Peo-

emerging and growing reality that is here to stay and

ple are frequently committing their services for an af-

needs a serious and on-going discourse.

ternoon, a day, a weekend, a few weeks or even a month at a time and when they complete this one-time

Introducing episodic volunteering

commitment they disappear. While this is a worldwide

If the theory of rational choice best describes the

reality that volunteer coordinators have to deal with,

world, then we would expect equally altruistic individ-

little is known or discussed about this phenomenon.

uals who are relatively poor to volunteer and people

This lack of knowledge poses major challenges to all

who are rich to donate money. Desiring to have maxi-

those involved.

mum output individuals would donate time or money

In this article we offer a preliminary discussion about

according to their endowments. Consider a lawyer that

this topic and try to assess the origins, magnitude, im-

earns $500 an hour and a supermarket cashier earning

portance, and managerial challenges related to episod-

minimum wage ($6.00) both of whom are passionate

ic volunteering. Our aim is to offer a somewhat com-

about public gardening. To maximize the public gar-

prehensive review of episodic volunteerism that will

dening, the lawyer is better off working an extra hour

serve as a springboard for future refinements and elab-

and donating the money which could hire 50 hours of

orations. In the next section we discuss the origin and

gardening (at $10/hour) in lieu of volunteering an hour

conceptual complexities of the term “episodic volun-

of time to work in the garden. The cashier, on the other

teering.” While not an entirely new phenomenon, few

hand maximizes his impact by giving time and labor as

predicted the popularity of episodic volunteering. This

a volunteer. But the world is not wholly rational and

section is followed by a discussion of definitional is-

people find the very act of volunteering satisfying

sues related to episodic volunteering. Next, we discuss

above and beyond the contribution to the production

the prevalence of episodic volunteering especially in

of public goods. In fact what we know from various re-

comparison to on-going volunteering. This is followed

views of the literature on volunteering is that people of

by a discussion and findings regarding characteristics

higher socio-economic status (income and education)

of episodic volunteers. Finally, we discuss the manage-

tend to volunteer more than those of lower socio-eco-

rial challenges and opportunities offered by the in-

nomic status (Smith, 1994; Wilson, & Musick, 1997).



In most Western democracies people are witnessing

community party and did not put them together under

greater demands over their time by longer work week

the term episodic volunteers. But, the social construct

and fewer vacations. On the home front we witness

of separating the one time volunteering from the on-

many more dual-earner households each of which

going regular volunteers prevails. Interestingly two

works long hours and arduously. As women, especially

earlier works had already viewed the distinction be-

mothers, move into the workforce at a tremendous

tween one time and on-going volunteer as an impor-

pace, their available time for volunteering becomes

tant emerging trend. Fischer, Mueller, and Cooper

limited. The normative expectation of productivity per

(1991) used a less sensitive two-item measure of ‘occa-

worker has increased and fierce competition in the

sional’ versus ‘regular’ volunteers in their classifica-

workplace has implied that people cannot afford to be

tion. Macduff (1990) was the first to officially use the

out of the office for long periods of time. Furthermore

term “episodic volunteers.”

there are increasing appeals for assistance by numer-

However, rather than two discrete categories the con-

ous causes and organizations. And these pressures are

tinuum approach has merit. An example will clarify: If

typically greater for that segment of the population

one gives two hours to help organize a fundraising par-

that is known to be engaged in volunteering (Hustinx &

ty this person is clearly an episodic volunteer. If one

Lammertyn, 2003). Furthermore, at least in the U.S.A.

gives two hours every week to assist in a nursing home

volunteer experience looks good on one’s resume and

this person is clearly an ‘on-going’ or ‘consistent’ vol-

is often undertaken to enhance future earnings. As

unteer. However, if one gives two hours to organize a

such, making a commitment to a project that has a def-

fundraising party and five months later also returns to

inite start and completion date gives busy individuals a

do the same then the individual is in-between. While

better opportunity to arrange their schedules so they

there are “true” episodic volunteers, in many cases the

can and volunteer.

distinction is quite arbitrary and difficult to apply. If an

Many people with fewer free hours who are still inter-

individual helps cleaning the church after major holi-

ested in providing services to worthy causes and or-

days s/he may be volunteering episodically two or

ganizations are doing it more and more on an episodic

three times a year but is relied on by his church: Is he

basis. The term “episodic volunteer” is often defined as

an episodic or consistent volunteer? As such, while the

individuals who engage in one-time or short-term vol-

focus on frequency of episodic volunteering is growing

unteer opportunities. In other words agencies using

its definition is not that unambiguous and the continu-

episodic volunteers use many volunteers each for

um approach is of merit.

short periods as compared with traditional agencies

In a continuum, the most basic category in measuring

that use fewer volunteers each over a longer period.

frequency of volunteering is a one-time impulse of vol-

Episodic volunteering is one way by which the many

unteerism, i.e., ad-hoc volunteers. Those who help a

volunteers can be distinguished. This is one facet that

frail elder when they see one in need, provide a one-

can help understand the diversity imbedded in the

time free consultation, or assist in organizing a Hal-

complex world of volunteering. Cnaan and Amrofell

loween party for hospitalized children may fit the cate-

(1995) identified the frequency of volunteering as one

gory of ad-hoc volunteers. Even at this end one can im-

of eight key dimensions in understanding volunteer-

pulsively volunteer or plan ahead of time to give a

ing. These authors did not see episodic volunteering as

weekend for a worthy cause. The second category is

a dichotomous variable rather they suggested a contin-

volunteerism provided a few times a year. This catego-

uum approach which at the low end of the spectrum

ry would consist of people who assist on a more rou-

are those who performed one-time, sudden acts of vol-

tine basis; for example, helping to clean the church af-

unteerism; at the high end are those who give all their

ter major holidays but not always. Other categories

time to helping others. The distinction between

are: once monthly, bi-weekly, weekly, and a few times

episodic and long-term volunteering was seen as artifi-

a week. The final category is every day akin to a com-

cial and a continuum approach was more appropriate.

mitment of a paid worker. Those who fit into the last

They defined the extreme low end of this continuum,

few categories would include people who care for frail

as ad-hoc volunteers. As such, they distinguished be-

relatives (informal volunteering), fill a regular shift in

tween someone who gives a month to build houses in

an ambulance service, daily staff information booth in

Africa and the one who give one evening to assist in a

a hospital, shelve books in libraries, or work daily in


| 31

soup kitchens. Many activities can be done episodical-

comes only when and if convenient will clearly incur

ly to daily and the distinction is based on the volunteer

less costs than one who does regularly. Yet, it is an at-

skills, commitment, and interest in assuming a leader-

tribute of social care and willingness to assist the col-

ship role (Ellis, 1996; Stoots, 2001; Vineyard & McCur-

lective as the expense of one’s time and labor. In 2004,

ley, 1995).

over three million people volunteered on the “Make a

Furthermore, the label of ‘episodic’ does not in any

Difference Day”, accomplishing thousands of projects

way qualify the nature of the work. It gives no indica-

in hundreds of towns across the USA (Salvoza, 2004).

tions as to how many hours were volunteered, what

The individuals who participate only in such one day

kind of task was accomplished, to what extent the vol-

events are episodic volunteers.

unteer is interested and invested in the cause/organiza-

Thus, although we may conclude that episodic volun-

tion, whether the volunteer effort supervised, or

teering can be legitimately defined as a volunteering, it

whether it done under the auspices of a formal agency,

generally represents a low level of volunteering on the

and who benefited. In other words, the distinction be-

spectrum. Once it is agreed that episodic volunteering

tween episodic volunteers and other volunteers is fo-

is indeed a volunteer effort it should be asked how

cused on a single dimension of volunteering and cate-

prevalent it is.

gorizes volunteering as a dichotomous rather than continuous variable. Put differently, while specifity in

The prevalence of episodic volunteering

typology of volunteers is sorely needed identifying

Statistics on volunteering is collected in the U.S.A. by

episodic volunteers only goes a small way.

the Independent Sector (IS) who conducts bi-annual surveys of giving and volunteering in the past 15 years.

Is episodic volunteering a volunteer activity?

A comparison of the survey results over the first 11-

While the definitions of ‘who is a volunteer’ are quite

year period shows that while the total number of

fuzzy and ambiguous a legitimate question is the ex-

adults volunteering increased, the average number of

tent to which episodic volunteering is at all a volunteer

hours per week decreased, as did the total number of

activity. On the face of it, episodic volunteering meets

hours given to volunteering. This trend may seem to

all of the criteria set out by Cnaan, Handy, and

support the claim that there is a rise in episodic volun-

Wadsworth (1996) based on their review of over 200

teer opportunities rather than commitment to ongoing

volunteer definitions. Episodic volunteering produces

or long term volunteer assignments.

a public good, it is performed out of free will, the actor

The 1998 IS survey reported that 41.9 percent of re-

is not remunerated, the activity can be done under the

spondents indicated they had volunteered sporadically

auspices of a formal agency, and the beneficiaries are

and considered it a one-time activity whereas 39 per-

not necessarily related to the actor.

cent volunteered at a regularly scheduled time, week-

However, when Handy and colleagues (2000) and Meijs

ly, bi-weekly or monthly. The rest reported they only

and colleagues (2003) asked a sample of several thou-

volunteer at a specific time of year, such as during a re-

sands in many countries what volunteering activities

ligious holiday or on summer vacation.

made an individual more or less of a volunteer, those

Most recently a survey done by U.S. Department of La-

activities with higher regularity and greater invest-

bor in 2004 found that 28.8 percent of the civilian non-

ment were rated higher. The underlying theory posited

institutional population aged 16 and over volunteered

that for an individual to be perceived as a volunteer the

through or for organizations at least once from Septem-

perceived costs of an activity should clearly outweigh

ber 2003 to September 2004. These 64.5 million indi-

the benefits and the benefits should not be explicit.

viduals spent a median of 52 hours on volunteer activi-

While we cannot presume to know the differences of

ties during the period from September 2003 to Septem-

such net-costs when comparing episodic and on-going

ber 2004, unchanged from the previous two survey

volunteering in general, clearly the costs (hours and in-

periods. Furthermore, this study found that only 21.3

vestment) of an on-going volunteer may be significant-

percent of the volunteers reported to provide between

ly greater than those incurred by an individual who

one and 14 hours of volunteering annually a decline

does the same activity only once. An episodic volun-

when compared with the year 2000. While they did

teer who does not form a close attachment to the or-

not discuss episodic volunteering in particular, it may

ganization, is not concerned about scheduling, and

be assumed that those giving between one and 14



hours are the episodic volunteers. As such, the growth

and may be the on their way to on-going volunteering.

in episodic volunteering may have reached a peak in

Also because the questions (in most surveys) ask indi-

2000 or that the data collection method used by the De-

viduals on their volunteering experiences in the previ-

partment of Labor focuses on hours of volunteering

ous 12 month period, we cannot know whether indi-

and as such is not sensitive to episodic volunteering.

viduals float in and out of volunteering (both kinds)

The AARP state volunteer surveys (2000) in a study of

and what factors influence their choices We sorely

older people found that that nearly half of volunteers

need more knowledge on the progression of volunteer

aged 50-59, volunteered mostly for episodic special

careers and the role of the episodic volunteering in

projects (47%). Only about a fourth (23%) are steady

making the on-going volunteer.

volunteers who donate about the same amount of time

In our sample, over two-thirds (67.9%) of the individu-

each month, with about another fifth (22%) volunteer-

als were involved in episodic volunteering. We asked

ing in both contexts.

them how many times they had volunteered in such

Cnaan and Handy (2004) in a study of 1,320 adults (18

events in the past twelve months and used a six catego-

years of age and older) in North America asked their

ry scale ranging from one activity to 11+ activities. We

interviewees if in the last year (past 12 months) they

find that about sixty percent of those who volunteer

volunteered on a regular basis, episodically, both, or

episodically do so six or less times a year and forty per-

none at all. Almost half the sample (47.9%) reported

cent do so seven or more times. While we did not ask if

performing both types of volunteering and a little over

these episodic volunteering are with the same

a quarter (27.2%) reported not to volunteer at all. A

agency/cause or not it is clear that the episodic volun-

very small percentage (4.8%) reported to volunteer

teers are not a unified group of people who get out of

only on an on-going basis while exactly one fifth of the

their routine once a year and ignore the rest of society

sample, reported to be involved only in episodic volun-

thereafter. Less than a fifth (18.3%) volunteered once a

teering. While Cnaan and Handy is the only empirical

year, and about an equal percentage (19.3%) volun-

study that intentionally focused on episodic volunteer-

teered 11 times or more. In general we found that most

ing it was not a random sample and as such it is un-

individuals who volunteer episodically do so repeated-

clear how much can be generalized from it.

ly. We know very little about the nature of their volun-

Their findings suggest that while most on-going volun-

teering and where they volunteer, topics in need of fur-

teers are also performing episodic volunteering the re-

ther research.

verse is not the case. The association between volunteering episodically and on-going is very strong and

Who are the episodic volunteers?

significant (X2 = 19.5, d.f. = 1, p < .0001). Although

Are those involved in episodic volunteering different

the direction of this association is not certain, it is pos-

from the rest of the sample? Comparing episodic vol-

sible that the greater the investment of on-going volun-

unteers to all others shows that there are no significant

teering, the more likely the individual is to also take on

differences in gender, age or education. However,

episodic activities. The old adage, if you want some-

when we compared the four groups, that is: non-volun-

thing done, “ask busy people to do it,” may be at play.

teers, volunteers to episodic activities only, volunteers

Further research is necessary to uncover the direction-

to on-going activities only, and volunteers to both types

al association.

of activities we found that age was significantly associ-

Another way of looking at these findings is that about

ated (F = 12.6, d.f. = 3, p. < 0001) with type of volun-

half the sample is composed of traditional volunteers

teering. Through a Scheffe post-hoc test it became

but an additional 20 percent of the population is inter-

clear that those who reported to both volunteer episod-

ested in volunteering but due to time or other con-

ically and on-going are on average older than all other

straints can only do so sporadically and may be in-

groups. However, gender and years of education are

clined if asked to do more. This one fifth of our sample

not significantly associated with type of volunteering.

is pro-social but only partially actualizes their values.

Further and random-based research which includes

Certain individuals may prefer this type of episodic

additional attributes and personality variables is need-

commitment because they feel they can see the job

ed before we know conclusively if episodic volunteers

through to the end and have a sense of accomplish-

are significantly different from the population.

ment. They may be experimenting with volunteering

Only one study examined the personality and motiva-


| 33

tion of episodic volunteers. Allison, Okun, and Dutridge,

unteers who volunteer at the races on a more regular

(2002), in a study of 129 episodic volunteers found that

basis.

they were motivated by the value of the activity en-

While the above projects are of a one-time nature

gaged in and social aspects of volunteering. They also

episodic volunteers are also used to work on continu-

found that enjoyment, religiosity, and team building

ous projects. Efforts that require labor on an on-going

were especially important for episodic volunteers. The

basis but do not require specialized skills can engage

lack of a comparison group, however, makes general-

episodic volunteers on a flexible basis. For example, a

ization of these findings quite difficult.

soup kitchen that runs every Wednesday can attract volunteers who might be able to drop in on those

The use of episodic volunteer

Wednesdays when their schedule permits. To ensure

Many volunteer coordinators on the ground have grad-

that the critical slots are covered, a volunteer coordina-

ually learned to adapt to the increasing supply of

tor, however, would like to make sure that some regu-

episodic volunteering. What was perceived some

lar volunteers who can be counted on will be there in

twenty years ago as a disruption to the service program

case no episodic volunteers arrive.

is now treated as an asset. Along with incorporating

Smith (2002) reported that in MANNA, a large non-

and utilizing virtual volunteering and corporate volun-

profit organization that provides prepare meals to peo-

teering, episodic volunteering is universally viewed as

ple with AIDS, there are thousands of people who

the wave of the future (Culp & Nolan, 2000). Using

come episodically to either help peel carrots or drive

episodic volunteers is a paradigm shift for many who

meals to people’s homes. These volunteers are an addi-

manage volunteer programs (Safrit & Merrill, 2002).

tion to the regular volunteers and staff. For the

Taking an organizational perspective, “episodic volun-

Thanksgiving holiday many episodic volunteers help

teering” can be reframed to focus on the work that

to cook and deliver meals and are not seen thereafter.

needs to be accomplished, as well as how the organiza-

On one occasion, when the Philadelphia was snowed

tion can accommodate the volunteer’s flexible sched-

in and food delivery was impossible, MANNA put a

ule through episodic volunteer opportunities. The shift

call for people with heavy duty vehicles to deliver

has to do with discarding the notion of the ideal volun-

food. Numerous new volunteers arrived for that day

teer placement as an individual committed to ten

alone to help with the delivery. Where this was not

hours a week, rather welcoming ten different people

possible, neighbors of people with AIDS were ‘cold’

none of whom may return to do the same volunteer

called and asked to make and deliver food to their

placement. From nurturing relationships and working

neighbors All but one acquiesced. Such a constant flow

with a relatively small cadre of loyal volunteers the

of many episodic volunteers allows MANNA to func-

volunteer coordinator has to motivate a larger group of

tion smoothly on major holidays and in times of crisis

individuals who will not return for recognition or feed-

or when the demand for service is high.

back. But, as in many cases the harsh reality of the

From administrative point of view, Hager and Brudney

changing nature of the supply of volunteer labor is also

(2004) studied the differences between agencies rely-

an opportunity.

ing more on episodic volunteers as compared to on-go-

Volunteer coordinators know that there are often many

ing volunteers. They found that agencies that use

tasks that require a large number of volunteers who

episodic volunteers “tend to apply more recognition

can start and finish the required work in a short period.

activities, collection of information on volunteer num-

For example many one-day special events such as na-

bers and hours, and measuring the impacts of volun-

tional days of service, park cleanups, fundraising

teer activities.” On the other hand, agencies with more

events, and running races require many volunteers to

on-going volunteers “are more likely to have liability

do specific tasks that can be completed within a given

coverage or insurance protection, training and profes-

period of time in one day. For example, in running races

sional development for volunteers, screening and

episodic volunteers can help with registration, hand

matching procedures, and regular supervision and

out water to runners, direct them when they need to

communication” (p. 8). These latter practices indicate

turn, and post signs. These tasks require a few hours

a greater investment in volunteers.

with a little training and no major expertise. Often

Macduff (2004) who was one of the first to identify the

these episodic volunteers are trained by on-going vol-

rise of episodic volunteering suggested that when



working with such volunteers one needs a short orien-

paradigm shift in volunteer coordination that will

tation of less than 15 minutes with an explanation of

slowly be more dominant in the volunteer practice and

the tasks to be accomplished and a simple written

research.

handout. She also suggested giving episodic volunteers

While episodic volunteering is on the rise we also real-

the “grunt” work and saving the more appealing work

ize that its definition is difficult to conceptualize.

for the long term volunteers. In addition, it is advisable

While we know to distinguish between a “one-time”

to provide a work “partner” to episodic volunteers

and a “long-term” volunteer many variations exist that

such as a long term volunteer or staff person. Further-

evades clear categorization. Yet, “episodic volunteer-

more, she recommends building a team spirit among

ing” as a social construct is well and alive and as such it

episodic volunteers.

requires special attention from academicians and practitioners alike.

Conclusions

Given that episodic volunteering is on the rise we need

There is certainly a growing worldwide trend as an in-

more studies on the relationship between on-going and

creasing number of people feel pressures of time with

episodic volunteers, who does both and who does only

work and other obligations. (Ellis, 1996; MacDuff,

one type? We also need to know if there is a progres-

1991; McCurley & Lynch, 1994). Ellis (1999) claimed

sion from episodic to on-going volunteering or that

that episodic volunteering “is no longer a ‘trend,’ but a

some prefer to stay only loosely connected for long pe-

fixed reality! Most new volunteers seek assignments

riods of time. We need to identify lifecycle issues, as

with a clear beginning, middle and end. One-time-only

the reality may well be that individuals shift in and out

volunteering opportunities ...continue to expand.” El-

of episodic volunteering to long term volunteering and

lis looks at it optimistically and based on practice expe-

our national surveys do not catch this trend as they are

rience noted that “after people have gotten their feet

limited to asking respondents on their volunteering in

wet in a successful volunteer effort, they often turn

the last 12 months.

around and say: ‘What can I do next?’” Indeed a posi-

We also need to know more on the phenomenon of re-

tive volunteer experience is a good entry for a volun-

peat episodic volunteering and better understand its

teer career.

role in modern volunteering. Personality traits, moti-

Following Ellis’ logic, agencies that employ volunteers

vations, previous volunteering experiences, and satis-

can shift or mix orientation from seeing the long-term

faction with these experiences are required to see how

volunteer as the center focus to view the task as the

individuals who are involved with episodic volunteer-

center point. If a public fair is to take place the focus

ing compare with the other groups of volunteers and

can shift from the core volunteers to the tasks and

non-volunteers. Some of these questions can be done

these tasks can be delegated to episodic volunteers

through careful random and longitudinal surveys

who come for the day and leave thereafter. This is a

while other call for in-depth ethnographic studies.


| 35

References AARP (2000). AARP survey on lifelong learning. Washington, DC: Author. Retrieved February 20, 2005 from: http://www.research.aarp.org/general/lifelong.html Allison, L. D., Okun, M., A., & Dutridge, K. S, (2002). Assessing volunteer motives: A comparison of an open-ended probe and Likert rating scales. Journal of Community & Applied Social Psychology, 12, 243-255. Cnaan, R. A., & Amrofell, L. M. (1995). Mapping volunteer activity. Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly, 23, 335-351. Cnaan, R. A., & Handy, F. (November, 2004). Episodic volunteering: The move from long term volunteer service to short term involvements—Why it happens and what the future holds. The 33rd Annual Conference of ARNOVA. Los Angeles. Cnaan, R. A., Handy, F., & Wadsworth, M. (1996). Defining who is a volunteer: Conceptual and empirical considerations, Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly, 25 (3), 364-383. Culp. III K., & Nolan, M. (2000). Trends impacting volunteer administrators in the next ten years. Journal of Volunteer Administration, 19 (1), 10-19. Ellis, S. J. (1996). The volunteer recruitment (and membership development) book (2nd Ed.). Philadelphia: Energize. Ellis, S. J. (1999). Trend watch: Are you ready? Philadelphia, PA: Energize. Retrieved on February 15, 2005 from: http://www.energizeinc.com/hot/sep99.html Ellis, S .J. (1996). The volunteer recruitment and membership development book. (2nd edition). Philadelphia: Energize Fischer, L. R., Mueller, D. P., & Cooper, P. W. (1991). Older volunteers: A discussion of the Minnesota senior study. The Gerontologist, 31, 183-194. Hager, M. A., & Brudney, J. L. (2004). Volunteer management practices and retention of volunteers. Washington, DC: The Urban Institute. Handy, F., Cnaan, R. A., L. Brudney, J. L., Ascoli, U., Meijs, L. C. M. P., & Ranade. S. (2000). Public perception of (Who is a Volunteer: An examination of the net-cost approach from a cross-cultural perspective, Voluntas, 11 (1), 45-65. Hustinx, L. & Lammertyn, F. (2003). Collective and reflexive styles of volunteering: A sociological modernization perspective. Voluntas, 14, 167-187. Macduff, N. (Spring, 1990). Episodic volunteers: Reality for the future. Voluntary Action leadership, 15-17. Macduff, N. (2004). Episodic volunteering: Organizing and managing the short-term volunteer program. Walla Walla, WA: MBA Publishing. McCurley, S. & Lynch, R. (1994). Essential Volunteer Management. London: The Directory of Social Change. Meijs, L. C. P. M., Handy, F., Cnaan, R. A., Brudney, J. L., Ascoli, U., Ranade, S., Hustinx, L., Weber, S., Weiss, I. (2003). All in the eyes of the beholder? Perceptions of volunteering across eight countries. In P. Dekker and L. Halman (Eds.). The values of volunteering: Cross cultural perspectives (19-34). New York: Kluwer Academic/Plenum Books. Safrit, R. D., & Merrill, M. V. (2002). Management implications of contemporary trends in volunteerism in the United States and Canada. Journal of Volunteer Administration, 20 (2), 12-23. Salvoza, M. F. (October 23, 2004). On Make A Difference Day, 3 million help hurricane victims, troops abroad. USA WEEKEND. Retreived February 22, 2005 from: http://www.usaweekend.com/diffday/2004_articles/04dayof.html Smith, D. H. (1994). Determinants of voluntary association participation and volunteering: A literature review. Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly, 23, 243-263. Smith, K. K. (2002). MANNA in the wilderness of AIDS: Ten Lessons in abundance. Cleveland, OH: Pilgrim Press. Stoots, J. M. (2001). Determination of demographic and motivational characteristics of Red Cross volunteers and the development of suggested strategies for volunteer recruitment and retention for the Johnson City /Washington County, Tennessee chapter of the American Red Cross. Unpublished dissertation, University of Tennessee. U.S. Department of Labor (2004). Volunteering in the United States, 2004. Washington, DC: Author. Retrieved February 10, 2005 from: http://www.bls.gov/news.release/volun.t02.htm Vineyard, S., & McCurley, S. (1995). 101 more ideas for volunteer programs. Downers Grove, IL: Heritage Arts. Wilson, J., & Musick, M. A. (1997). Work and volunteering: The long arm of the job. Social Forces, 76, 251-272.


4

De moskee als vrijwilligersorganisatie

plaatsbepaling Ton Bernts, directeur KASKI Kerken gelden als de grootste vrijwilligersorganisaties. Alleen al in de RoomsKatholieke Kerk zijn naar schatting 250.000 vrijwilligers actief. Ondanks deze grote omvang is het vrijwilligerswerk in de kerken vrij geïsoleerd van landelijk vrijwilligersbeleid en het daarbij behorende beleidsinstrumentarium. Dat heeft met verschillende zaken te maken, zoals de scheiding tussen kerk en staat, waardoor gesubsidieerde ondersteuning van het vrijwilligerswerk in kerken moeilijk is, en tevens door de typische verhouding van de vrijwilligers tot hun kerken: zij zijn zelf praktiserende gelovigen en voeren voor een deel de kerntaken van de organisatie, al dan niet gezamenlijk met de professionele voorgangers uit. Aldus vormen kerken relatief gesloten gemeenschappen met zeer particuliere taken waarin van een flexibele in- en uitstroom van vrijwilligers die zich wel eens verdienstelijk willen maken, nauwelijks sprake is. Het hier gepresenteerde onderzoek naar de positie van vrijwilligers in moskeeën is dan ook erg interessant. In de eerste plaats omdat we er eigenlijk tot nog toe niets van wisten, in de tweede plaats omdat moskeeën een combinatie vormen van gebedshuis en ‘buurthuis’, en aldus een interessante variëteit van de gangbare kerkelijke organisaties vormen, ten derde omdat we weten dat maatschappelijke participatie bij moslims veelal laag is, bijvoorbeeld met betrekking tot ouderparticipatie op scholen, en, last but not least, omdat, zoals de auteurs ook aangeven, moskeeën en überhaupt de islam momenteel voorwerp zijn van felle discussies. Aldus raakt het hier gepresenteerde onderzoek aan breed scala van actuele vraagstukken. Het vrijwilligerswerk in moskeeën kent overeenkomsten én verschillen met dat in kerken. Identiek is het gesloten karakter en daardoor de moeilijke bereikbaarheid voor vrijwilligersbeleid en -ondersteuning. Ook de sterk inhoudelijke en ideële motivatie van de vrijwilligers kennen we vanuit de kerken. Aldus maken vrijwilligers het mogelijk dat moskeeën hun emanciperende taak vervullen, zoals het takenpakket laat zien: ontwikkeling van de eigen identiteit en, evenzo belangrijk, de participatiebevorderende activiteiten. Het onderzoek roept ook nieuwe vragen op die we kennen vanuit de kerken: wat zijn de precieze taken en verantwoordelijkheden van de vrijwilligers ten opzichte van de betaalde krachten, en welke verschuivingen vinden hierin plaats? Hoe ligt dit bij de religieuze taken? Hopelijk zal vervolgonderzoek ondermeer deze vragen kunnen beantwoorden.


| 37


Een nieuwe speler op het maatschappelijk middenveld Moskeeën staan de afgelopen jaren in het centrum van de maatschappelijke belangstelling. Als geloofsgemeenschap en ontmoetingsplaats, als centrum van activiteiten, maar ook als mogelijk struikelblok op de weg naar integratie of zelfs als bolwerk van fundamentalisme. De invalshoek van de moskee als vrijwilligersorganisatie blijft daarbij doorgaans buiten beschouwing. Ten onrechte, zo blijkt

4

uit het onderzoek ‘Maatschappelijk actief in moskeeverband’. Naast het houden van religieuze bijeenkomsten houdt driekwart van de moskeeën zich bezig met het organiseren van sociaal-culturele en maatschappelijke activiteiten. Bij al deze activiteiten steunen moskeeën in belangrijke mate op de vrijwillige inzet van hun leden.

Dit artikel gaat in op de achtergrond en opzet van het onderzoek en geeft vervolgens een beeld van de maatschappelijke activiteiten en van het vrijwilligersbeleid van de onderzochte moskeeën. Tot slot wordt ingegaan op het beleid van gemeenten en lokale steunpunten vrijwilligerswerk ten opzichte van moskeeën. René Edinga Ina Wilbrink Lily Sparnaay

Achtergrond

- wat gebeurt er eigenlijk in die moskeeën, waar men

Recent onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbu-

‘de islam’ predikt?

reau (Phalet, 2004) laat zien dat ons land ruim 400

Onderzoek naar de maatschappelijke functie van mos-

moskeen telt, min of meer regelmatig bezocht door

keeën geeft niet alleen inzicht, het brengt ook nuance-

ruim eenderde van degenen die zich ‘islamiet’ noe-

ring. Bovendien is daar het perspectief van emancipatie

men. Gemiddeld bestaat een moskeegemeenschap uit

van de moskee. In maart 2002 bracht het blad Binnen-

personen1.

Onderzoek naar wat zich binnen die

lands Bestuur een themanummer uit onder de titel ‘Pol-

moskeeën afspeelt, vindt plaats tegen een achtergrond

dermoskee’. De centrale vraag daarin was: ‘Hoe om te

van grote maatschappelijke belangstelling voor de is-

gaan met deze nieuwe speler op het maatschappelijk

lam en moslims enerzijds en een interessante ontwik-

middenveld?’ De opgenomen artikelen schetsen een

keling binnen moskeeën anderzijds. We kennen de fel-

beeld van het emancipatieproces dat moskeeën hebben

le discussies rond bijzonder onderwijs op islamitische

doorgemaakt en de activiteiten op sociaal-cultureel en

grondslag, hoofddoekjes wel of niet, controversiële uit-

maatschappelijk vlak die zij zijn gaan ontplooien. In een

spraken van imams, inburgering en integratie. De pu-

stad als Rotterdam heeft dit er bijvoorbeeld toe geleid

bliciteit rond islamitisch fundamentalisme, mogelijk

dat het moskeeënbeleid is verhuisd van de dienst Stede-

terrorisme, of zelfs een jihad, leidt er toe dat onbekend

bouw en Volkshuisvesting naar de dienst Sociale Zaken

niet slechts onbemind maakt, maar soms ook gevreesd

en Werkgelegenheid (Binnenlands Bestuur, 2002).

416

1 Leden van een moskee zijn regelmatige bezoekers; de gemeenschap wordt gevormd door allen die zich betrokken voelen bij de moskee.



Onderzoek

religieuze instituut, soms zijn ze ondergebracht in

Het nieuwe perspectief op de Poldermoskee als speler op

aparte, vaak doelgroep-gerelateerde organisaties, de

het maatschappelijk middenveld vormde voor CIVIQ

zogenaamde moskeegelieerde organisatie. Met moskeeor-

(instituut vrijwillige inzet) de aanleiding om samen-

ganisatie worden beide organisatietypen bedoeld: de

werking te zoeken met IHSAN (instituut voor islami-

moskee als religieus instituut/gebedsruimte en de mos-

tisch maatschappelijke activering), resulterend in een

keegelieerde organisatie als doelgroepenorganisatie.

gezamenlijk onderzoeksproject met als doel: zicht te

Representativiteit vormt, zoals bekend, een belangrijk

krijgen op de maatschappelijke functie van moskeeën

vraagstuk bij het minderhedenonderzoek (Houtkoop,

en de rol van vrijwilligerswerk daarin. Vooropgesteld

2002). Moeilijk te achterhalen adresgegevens, langdu-

dat er van een zekere maatschappelijke functie sprake

rige afwezigheid van respondenten als gevolg van ver-

is, alsmede van enig vrijwilligerswerk, wilde men bo-

blijf in het herkomstland, taalbarrières, communicatie-

vendien nagaan wat knelpunten en vraagstukken zijn.

problemen en recentelijk zeker ook terughoudendheid

Tot de doelstelling van het onderzoek hoorde daarmee

en achterdocht ten aanzien van de bedoelingen van de

ook: aanknopingspunten te bieden aan relevante orga-

onderzoeker, spelen daarbij een rol. In de onderzoeks-

nisaties (gemeentelijke overheden, steunpunten voor

aanpak is geprobeerd deze problemen op verschillen-

vrijwilligerswerk, de moskeeën zelf) om belemmerin-

de manieren te ondervangen. In de eerste plaats door

gen weg te nemen voor vrijwilligerswerk binnen mos-

vooraf te investeren in contactlegging met stedelijke,

keeën.

regionale en landelijke koepelorganisaties waaronder

Dit onderzoek, neergelegd in het rapport ‘Maatschap-

de moskeeën resulteerden. Daarnaast door rekening te

pelijk actief in moskeeverband’ (Canatan, Popovic,

houden met voorafgaande ervaringen met het Rotter-

Edinga, 2004), is in feite een vervolgonderzoek op een

damse onderzoek, hetgeen leidde tot een verschillende

eerder Rotterdams onderzoek (COS, 2002) naar de

benadering van de Turkse en de Marokkaanse doel-

maatschappelijke rol van moskeeën. Data op landelijk

groep. Voor de eerste groep volstond toezending van

niveau, waarmee de Rotterdamse resultaten vergele-

een schriftelijke enquête - weliswaar vaak gevolgd

ken zouden kunnen worden, waren niet voorhanden.

door intensieve telefonische nazorg - om de enquêtes

Bovengenoemd rapport voorziet hierin op grond van

ingevuld terug te ontvangen. De Marokkaanse doel-

kwantitatief onderzoek onder 120 moskeeën, aange-

groep werd persoonlijk benaderd door allochtone en-

vuld met kwalitatief onderzoek onder vijf moskeeën,

quêteurs, voor een deel gerekruteerd uit studenten van

zes gemeenten en tien lokale steunpunten voor vrijwil-

de Islamitische Universiteit van Europa.

ligerswerk. De resultaten waren dermate interessant

Het resultaat van deze inspanningen is een respons van

dat er inmiddels een nieuw project op stapel staat. Bo-

120 moskeeën, waaronder de 30 uit het Rotterdamse

vendien heeft CIVIQ begin 2005 de brochure ‘Een

onderzoek. Aan het onderzoek hebben 71 Turkse, 37

klop op de deur. Moskeeën en vrijwillige inzet’ het

Marokkaanse en een categorie ‘overig’ van 12 (Soma-

licht doen zien, die handvatten wil bieden aan mos-

lisch, Bosnisch, Indonesisch en Moluks) moskeeën

keeën, lokale overheden en steunpunten voor vrijwilli-

meegedaan. Er hebben geen Surinaamse moskeeën aan

gerswerk om toenadering tot elkaar te vergemakkelij-

het onderzoek meegewerkt; hun twee koepelorganisa-

ken2.

ties zijn wel benaderd, maar hebben om hen moverende redenen - die niet helemaal duidelijk zijn geworden -

Begripsomschrijving en onderzoeksaanpak

de stap naar deelname niet gezet. De vooraf vastgestel-

Met de term moskee wordt in algemene zin een religi-

de ambitie om minimaal eenderde van de respectieve-

eus instituut bedoeld waarbinnen de dagelijkse gebe-

lijk de Turkse, Marokkaanse en ‘overige’ moskeen te

den gemeenschappelijk en onder leiding van een imam

bereiken, is hiermee ruim gehaald voor de Turkse

kunnen worden verricht. Maatschappelijke activiteiten

groep en bijna voor het Marokkaanse aandeel; de cate-

zijn sociaal-culturele en andersoortige activiteiten, die

gorie ‘overig’ is door het uitvallen van de Surinaamse

niet direct uit de religieuze voorschriften voortvloeien

groep verder te diffuus om een afspiegeling van de wer-

of - ook als dat wel zo is - een breder maatschappelijk

kelijkheid te zijn. Wat betreft de spreiding over stede-

belang dienen. Soms vinden ze plaats vanuit hetzelfde

lijk versus ruraal gebied vormen de onderzochte mos-

2 Brochure is verkrijgbaar bij CIVIQ.


| 39

Figuur 1: Totaaloverzicht maatschappelijke activiteiten

keeën een redelijke afspiegeling van het totaal: 56 procent ligt in gemeenten met meer dan 100.000 inwoners, 44 procent ligt in kleinere gemeenten.

feesten herdenkingsdagen; • educatieve activiteiten: voorlichting over opvoeding, politiek, huiswerkbegeleiding Nederlandse taal;

Maatschappelijke activiteiten vanuit moskeeën Een moskee is meer dan louter een centrum van spiri-

• sportieve en recreatieve activiteiten: diverse activiteiten met name voor de doelgroep jeugd en jongeren;

tualiteit en religie, dat men bezoekt voor gebed en om

• interculturele en interreligieuze activiteiten: vooral

naar de imam te luisteren. Dat mag zij geweest zijn tot

open dagen voor buurtbewoners en dialoogbijeen-

in de jaren tachtig, vooral voor de eerste generatie al-

komsten van allochtone en autochtone organisaties;

lochtone mannen. In de jaren tachtig echter won de

• individuele hulpverlening: bijvoorbeeld hulp bij be-

positie van jongeren en vrouwen aan importantie in

lastingaangifte, bemiddeling, verwijzing;

het kader van gezinshereniging en de opkomst van de

• charitatieve en humanitaire activiteiten: ondersteu-

tweede generatie. Er kwamen organisaties voor aparte

ning van kwetsbaren, hier en in het land van her-

groepen: voor vrouwen, voor ouderen, voor studenten. Er kwamen internaten, en al deze organisaties waren gelieerd aan de moskee, soms als afdeling, soms als

komst; • computer- en internetcursussen: cursussen computergebruik en internet.

zelfstandige organisatie met eigen rechtspersoon. Religieuze en maatschappelijke functies van moskeeën zijn

Bij al deze activiteiten steunen moskeeën in belangrij-

dikwijls nauw verweven.

ke mate op de vrijwillige inzet van hun leden. Vanuit

De meeste moskeeën, 94 van de 120, organiseren di-

het oogpunt van deelname aan de Nederlandse samen-

verse activiteiten en programma’s naast de puur religi-

leving zijn vooral de activiteiten rond educatie, inter-

euze: van sociaal-culturele activiteiten tot educatieve

cultureel en ICT interessant. In figuur 1 wordt het aan-

activiteiten, van sportieve en recreatieve activiteiten in

deel van elke categorie in het geheel van het activitei-

eigen kring, tot interculturele en interreligieuze activi-

tenpakket van de moskeeorganisaties weergegeven.

teiten voor een brede doelgroep. Het is soms echter lastig een scheidslijn te trekken tussen wat nu echt reli-

De mate van maatschappelijke activiteit: een

gieus is en wat niet.

driedeling

In het onderzoek zijn deze activiteiten ondergebracht

Wat zeggen deze uitkomsten nu over de mate waarin

in de volgende categorieën. Per categorie een korte om-

moskeeorganisaties maatschappelijk georiënteerd

schrijving van de activiteiten:

zijn? Een simpele optelling van activiteiten is daarvoor

• sociaal-culturele activiteiten: beleving van eigen

onvoldoende. In dat geval zou een eenmalige, overwe-

cultuur, kinderfeesten, lezingen, taalcursussen,

gend religieus getinte bijeenkomst immers even hoog



scoren als een dagelijkse huiswerkklas, een wekelijkse

en negentiger jaren. Hoe nieuwer de moskee, hoe be-

bijeenkomst van een vrouwengroep of een computer-

perkter de maatschappelijke oriëntatie (meer bmm en

cursus. Door aan de meer structurele activiteiten een

rm). Een verklaring zou kunnen zijn dat oudere mos-

zwaardere weging toe te kennen dan aan incidentele

keeën een ontwikkelingsvoorsprong hebben; ze ken-

activiteiten, is de totale onderzoeksgroep van 120 te

nen de weg in de Nederlandse samenleving beter.

verdelen in:

De twee oudste moskeeën in Nederland, in Den Haag

• een groep van 53 zeer actieve ‘maatschappelijke

en het Friese Balk, dateren overigens beide al van

moskeeën’ (mm); • een tussengroep van 41 ‘beperkt maatschappelijke moskeeën’ (bmm) • een groep van 26 ‘religieuze moskeeën’ (rm) die zich

1955. De moslimgemeenschap in Nederland maakte echter pas vanaf 1970 een serieuze groei door, want in dat jaar gaf de Nederlandse overheid toestemming voor gezinshereniging.

beperkt tot de functie van gebedshuis. De verdeling over de drie categorieën is weergegeven

• Sociaal-politieke stroming

in figuur 2.

De sociaal-politieke stroming waarmee men zich binnen de diverse moskeeën verwant voelt, is medebepalend voor de maatschappelijke oriëntatie van een moskee. De sociaal-politieke stroming valt samen met etnische afkomst. We onderscheiden vier richtingen die in Turkije hun oorsprong vinden: • Diyanet • Milli Görüs • de Suleymanli’s (oftewel de SICN-groep)3 • de Nurcu’s. Van deze vier kenmerken de eerste twee zich door een duidelijke maatschappelijke positie in te nemen. Diyanet is nauw verbonden met de Turkse regering en heeft 140 moskeeën in Nederland. Godsdienst behoort, in de opvatting van Diyanet, tot de persoonlijke levenssfeer,

Figuur 2: Type moskeeorganisatie naar maatschappelijke oriëntatie

contact met enige politieke beweging is er niet en van de medewerkers wordt een politiek neutrale opstelling

Waarom is de ene moskee maatschappelijk actief en een

verwacht. Van de Diyanet-moskeeën hebben 43 mos-

andere nauwelijks?

keeën hun medewerking verleend aan het onderzoek.

Op zoek naar een verklaring voor de gevonden ver-

Milli Görüs maakt zich sterk voor ‘vertaling’ van de is-

schillen in maatschappelijke oriëntatie tussen de mos-

lam naar de huidige tijd en richt zich, vanuit islamiti-

keeorganisaties is gekeken naar de rol van de volgende

sche inspiratie, op integratie van Turkse moslims in de

factoren:

Nederlandse samenleving. Milli-Görüs moskeeën zijn

• de ouderdom van een moskee

dan ook vaak sociaal-culturele centra. Er is wel een ge-

• de sociaal-politieke stroming

bedsruimte, maar ze zijn ook een plaats waar diverse

• leeftijd van bestuurders

groepen eigen activiteiten organiseren. Het imago van

• de imam

Milli Görüs heeft te lijden van radicale splintergroepe-

• achterban

ringen binnen haar gelederen (medewerking aan het

• organisatietype (zijn er gelieerde organisaties?)

onderzoek door 11 moskeeën). De Suleymanli’s (SICN3)

• contacten met buurtorganisaties en gemeenten.

richten zich vooral op de organisatie van korancursussen voor kinderen en jongeren. Van hun moskeeën zijn

• Ouderdom moskeeën

15 in het onderzoek vertegenwoordigd. De Nurcu’s be-

Moskeeën, opgericht in de zeventiger jaren, zijn maat-

studeren vooral het werk van hun inspirator Said Nur-

schappelijk actiever (meer mm) dan die uit de tachtiger

si. Deze beweging komt niet bijeen in moskeeën.

3 SICN = Stichting Islamitisch Centrum Nederland.


| 41

Figuur 3: Maatschappelijke oriëntatie en etniciteit

Binnen de Marokkaanse gemeenschap in Nederland is

• Moskeeën en aan hen gelieerde organisaties

een ‘politieke islam’ in opkomst, die vooral jongeren

Voor de mate van maatschappelijke oriëntatie maakt

van de tweede en derde generatie aanspreekt en die

de aanwezigheid van andere organisaties kennelijk

streeft naar herstel van de normen uit de tijd van Mo-

verschil: moskeeën die maatschappelijk georiënteerd

hammed en zijn eerste aanhangers. Deze ‘moslimbroe-

zijn, hebben veel vaker aan hen gelieerde organisaties,

ders’ zijn vooral actief op cultureel en sociaal gebied.

zoals organisaties speciaal voor vrouwen, of voor jon-

De traditionele betekenis van de islam is ook aan-

geren. Religieuze moskeeën opereren echter vaker al-

dachtspunt voor de Tabligh-organisatie. Zij bestuderen

leen en de beperkt maatschappelijke moskeeën nemen

echter de grondslagen van de islam en dat doen zij bin-

hier een tussenpositie in.

nen de moskeeën. Politiek actief zijn ze niet. Hun aan-

Besturen van religieuze moskeeën hebben, blijkens ge-

hang vinden we vooral onder de eerste generatie Ma-

sprekken, wel de wens om maatschappelijk actiever te

rokkanen. Van alle Marokkaanse moskeeën in Neder-

zijn, maar het ontbreekt hen vaak aan de kennis en

land hebben 37 aan dit onderzoek meegewerkt.

vaardigheden, die daartoe noodzakelijk zijn. Ze weten bijvoorbeeld de weg niet. Moskeeën met dochter- (of

De oudste islamitische gemeenschap in Nederland

gelieerde) organisaties hebben kennelijk de eerste hob-

wordt weliswaar gevormd door Molukkers, getalsma-

bel genomen; de tweede wordt al makkelijker.

tig zijn zij verwaarloosbaar (één Molukse moskee heeft medewerking verleend, alsmede twee Indonesische).

• Contacten met andere organisaties

Dat geldt in iets mindere mate voor Surinaams-Hin-

Een soortgelijke beweging zien we als moskeeën con-

doestaanse moslims (via het Rotterdamse onderzoek

tact leggen met andere, ‘vreemde’, organisaties zoals

vertegenwoordigd met vier moskeeën) en de Pakista-

lokale overheden en (andere) maatschappelijke organi-

nen (drie moskeeën werkten mee). Aan het onderzoek

saties. Maatschappelijk actieve moskeeën hebben ook

hebben tevens een Bosnische en een Somalische mos-

vaker meerdere contacten met andere organisaties.

kee medewerking verleend. Vrijwilligerswerk in moskeeverband • Bestuurders, imams en achterban

Per moskee zijn gemiddeld 41 vrijwilligers actief, dat

We zien dat de generatiewisseling een grote rol speelt;

wil zeggen 5 procent van de achterban en 10 procent

moskeeën - vaak Turkse - met een jong bestuur, een

van het contributiebetalende ledenbestand. Zouden

jonge imam en een relatief jonge achterban zijn in het

we dit cijfer extrapoleren naar de ruim 400 moskeeën

algemeen op maatschappelijk gebied het actiefst.

die Nederland rijk is, dan komen we tot een omvang

Imams die werken in maatschappelijk actieve mos-

van ruim 16.000 mensen die vrijwilligerswerk doen in

keeën (mm), blijken iets vaker wel dan niet een acade-

en om moskeeën. Ze werken als bestuurder (800 van

mische achtergrond te hebben.

de 5000), hebben een uitvoerende taak (bijna 3000) of ze zijn actief in een aan de moskee gelieerde organisa-



Figuur 4: Beleidsinstrumenten vrijwilligerswerk

tie (1200). Zijn dit stabiele getallen? Daarvan heeft niet

de moskeeën aan dat zij vooral een ‘prettige werksfeer’

ieder moskeebestuur een helder beeld en aan de hand

bieden, bijna een kwart noemt ‘begeleiding’ en ‘waar-

van een respons van 80 stellen we vast, dat ruim de

dering’ in de vorm van persoonlijke attenties en geza-

helft van hen (56 procent) meent de laatste drie jaar

menlijke feesten. De andere gangbare instrumenten

een toename te kunnen constateren, terwijl 14 pro-

van het vrijwilligersbeleid (het bieden van een werker-

cent, voornamelijk van Turkse moskeeën, een afname

varingsplek, scholing, onkostenvergoeding, verzeke-

signaleert. De overige 30 procent heeft cijfers zien stij-

ringen enzovoort) worden minder vaak genoemd (zie

gen noch dalen.

figuur 4).

Het grootste deel van de in moskeeën werkzame vrij-

Het beperkte gebruik van het instrumentarium voor

willigers is vrij jong: de helft tot driekwart is jonger

vrijwilligersbeleid kan te maken hebben met de be-

dan 45 (daarvan is 16 procent onder de 25 jaar oud).

perkte financiële mogelijkheden van moskeeorganisa-

Hun opleidingen zijn divers. Ruim de helft heeft mini-

ties. Ook de motivatie van de vrijwilligers zou een rol

maal een voortgezette opleiding gevolgd; 17 procent

kunnen spelen: zij kiezen er mogelijk niet voor vrijwil-

daarvan is universitair geschoold of heeft hoger be-

ligerswerk te doen om werkervaring op te doen. Hun

roepsonderwijs genoten. De overigen, behoudens 7

hoofdredenen voor het doen van vrijwilligerswerk lig-

procent analfabeten, hebben allemaal de basisschool

gen vooral op het vlak van idealisme, loyaliteit en ver-

afgerond.

antwoordelijkheid ten opzichte van de gemeenschap,

De vrijwilligers zijn bijna allemaal mannen (bijna drie-

wat wordt aangeduid in termen van ‘fi sebillillah’.

kwart). Van slechts 12 procent van de vrijwilligers

Deze religieuze component van vrijwilligerswerk is

heeft de wieg in Nederland gestaan. Het overgrote deel

door de respondenten vaak vermeld onder de noemer

is hier dus niet geboren; dat betreft mensen van de eer-

‘andere motieven’. De bestuurders geven hiermee aan

ste generatie en van de ‘anderhalve’ generatie (men-

dat de vrijwilligers in belangrijke mate actief zijn van-

sen, naar Nederland gekomen in het kader van gezins-

uit religieuze en morele motieven. Overigens lijkt uit

hereniging of -vorming).

de diepte-interviews die in vijf moskeeën zijn gehou-

Degenen die vrijwilligerswerk doen in een moskee

den met moskeebestuurders en enkele uitvoerende

hebben veelal ideële motieven. Ze handelen uit loyali-

vrijwilligers, dat dit beeld nuancering behoeft: de jon-

teit en verantwoordelijkheidsgevoel jegens de gemeen-

gere vrijwilligers geven ook ´egoïstische´ motieven

schap. Motieven als werkervaring opdoen spelen in

aan, zoals stage lopen en werkervaring opdoen.

veel mindere mate een rol.

Het kost moskeeën, althans: 63 procent, niet veel

Vrijwilligersbeleid in een moskee

moeite vrijwilligers te vinden. Eenderde van alle vrij-

Gevraagd naar wat de moskeeorganisaties hun vrijwil-

willigers heeft zich zelfs uit eigen beweging aange-

ligers te bieden hebben, geeft meer dan eenderde van

meld. Mond-tot-mondreclame speelt daarnaast een rol


| 43

van enige betekenis (20 procent), via advertenties

houden met de wensen en verwachtingen van mos-

komt bijna niemand. Nader bekeken zijn het vooral

keeën, betreffende:

Marokkanen die zich op eigen initiatief melden, terwijl

• subsidiebeleid

Turken veelal actief werven binnen hun eigen gemeen-

• inspraakmogelijkheden

schap. Toch is werving een punt van aandacht voor de

• stimulansen voor samenwerking met andere maat-

toekomst. De helft van de moskeebesturen verwacht

schappelijke organisaties

een groter verloop van vrijwilligers en ziet werving als

• praktische faciliteiten, zoals huisvesting

toekomstig knelpunt. Als reden geven ze aan dat de

• deskundigheidsbevordering

tweede generatie minder idealistisch lijkt te zijn, als-

• problemen rond vergunningen

mede een lossere band lijkt te hebben met de moskee.

• waardering en promotie van vrijwilligerswerk.

Andere verwachte knelpunten zijn begeleiding en scholing van vrijwilligers en in iets mindere mate belo-

De gemeentelijke visie

ning voor vrijwilligerswerk. De kwestie rond public

Welk beleid stelt de gemeente hiertegenover? Het be-

relations en imago is een heet hangijzer. Enerzijds tre-

leid ten aanzien van moskeeën van de gemeenten

den moskeeën niet erg op de voorgrond met hun vrij-

Utrecht, Amsterdam (tevens het beleid van het Am-

willigerswerk en anderzijds is het imago van de islam

sterdamse stadsdeel Slotervaart-Overtoomse veld),

in zijn maatschappelijke context niet onverdeeld gun-

Den Haag (de grotere gemeenten), Nijmegen, Dor-

stig.

drecht, (middelgrote gemeenten) en Alphen aan den

Ondanks hun vragen en de op termijn verwachte knel-

Rijn (kleine gemeente) is in dit onderzoek betrokken 4.

punten, ontvangen moskeebesturen weinig professio-

Alle gemeenten werken aan de uitbouw van hun con-

nele ondersteuning vanuit algemene organisaties.

tacten met moskeeën, ze verzamelen informatie en ge-

Slechts bij 15 moskeeën was dit het geval. Het betreft

ven vorm aan beleid dat betrekking heeft op moskeeën

vooral organisaties, aangesloten bij de SICN, die on-

en moskeegelieerde organisaties. De achterliggende vi-

dersteund worden door een VTA-instituut en enkele

sie van de onderzochte gemeenten op moskeeën kent

moskeeën in Gouda en Tilburg die ondersteuning van

twee uitersten: de moskee als religieus instituut en de

provinciale steuninstellingen krijgen. Een even groot

moskee als een maatschappelijke organisatie. In het

aantal (15) gaf aan behoefte aan ondersteuning te heb-

eerste geval vallen moskeeën voor de gemeente onder

ben, maar deze nog niet te ontvangen.

hetzelfde regime als kerken, synagogen en andere religieuze genootschappen. In het tweede geval is de mos-

Gemeentelijk beleid en lokale steunpunten

kee een zelforganisatie met een grote achterban, die in

vrijwilligerswerk

een goede afstemming met professionele welzijnsorga-

Moskeebesturen zien het belang van samenwerking

nisaties kan bijdragen aan een dekkend voorziening-

met gemeenten en andere externe partners. Zij ver-

aanbod. De gemeente zal de moskee dan bovendien

wachten van samenwerking een gezamenlijke aanpak

zien als partner in integratieprocessen.

van hun organisatievraagstukken. Daarbij gaat het niet alleen om het eerder genoemde punt rond pr en imago,

Scheiding van kerk en staat

maar ook om vragen rond huisvesting, geld, facilitei-

Moskeebesturen zelf maken duidelijk onderscheid tus-

ten, sponsoring en administratie. Twee potentiële part-

sen de religieuze activiteiten in hun moskee en andere.

ners zijn de lokale overheid en het lokale steunpunt

Men is goed op de hoogte dat Nederland een systeem

voor vrijwilligerswerk. Als gemeentelijke overheden

kent waar kerk (godsdienst) en staat gescheiden zijn.

waarde hechten aan een maatschappelijke oriëntatie

De gemeenten voeren dit uitgangspunt aan voor het al

van moskeeën en de maatschappelijke rol van die mos-

dan niet hebben van een subsidierelatie met mos-

keeën willen vergroten, zo stellen moskeebesturen in

keeën; religieuze activiteiten vallen buiten subsididie-

de interviews in het rapport, dan zouden ze daar iets

mogelijkheden, de maatschappelijke niet. Verschillen-

tegenover kunnen zetten. Zij moeten meer rekening

de bestuursleden met wie in het kader van dit onder-

4 Criteria voor de keuze: grootte van de gemeente, het aandeel allochtone inwoners binnen de gemeente en de respons van moskeeën op de landelijke enquête. Het Amsterdams stadsdeel Slotervaart-Overtoomse veld is in het onderzoek betrokken, omdat het overheidsbeleid vooral op stadsdeelniveau concreet vorm krijgt.



zoek is gesproken, meldden echter dat zij de indruk

vormen de voornaamste motieven om zich in te zetten.

hadden dat gemeenten jegens hen het principe van

Op middellange termijn krijgen moskeeën echter, net

scheiding tussen kerk (moskee) en staat zeer strikt han-

als andere vrijwilligersorganisaties, te maken met ver-

teerden. Strikter dan de manier waarop het wordt toe-

anderingen in de vraag- en aanbodzijde van het vrijwil-

gepast, als het om organisaties gaat met een christelij-

ligerswerk. Enerzijds zijn jongeren minder idealistisch

ke signatuur.

ingesteld. Anderzijds is er bij een vergroting van de maatschappelijke functie van de moskeeorganisatie

Contact met de lokale steunpunten voor vrijwilligerswerk

behoefte aan meer en beter gekwalificeerde vrijwilli-

De ervaringen van lokale steunpunten vrijwilligers-

gers. Ook zouden veel besturen meer aan public relati-

werk met moskeeën en moskeegelieerde organisaties

ons en imagoverbetering willen doen.

zijn beperkt. Van de tien steunpunten die in het kader

Bij gemeenten en lokale steunpunten vrijwilligerswerk

van dit onderzoek zijn benaderd, hebben er acht gerea-

zijn deze problemen van de moskee als vrijwilligersor-

geerd. De steunpunten zien moskeeën als vrijwilligers-

ganisatie nog onvolledig in beeld, zo komt naar voren

organisatie zoals andere vrijwilligersorganisaties. Het

uit het kwalitatieve deel van het onderzoek. Moskeeën

staat hen uiteraard vrij gebruik te maken van het aan-

lopen daardoor mogelijk ondersteuning mis die andere

bod aan diensten en producten (advies, bemiddeling,

vrijwilligersorganisaties wel krijgen.

promotie, belangenbehartiging en deskundigheidsbevordering), dat zij voor elke geïnteresseerde vrijwilli-

Vervolg

gersorganisatie ter beschikking hebben. Toch zijn con-

Het perspectief van de moskee als vrijwilligersorgani-

tacten meestal incidenteel van karakter en hebben tot

satie biedt vele aanknopingspunten voor vervolgactivi-

nu toe niet tot duurzame relaties geleid. Het leggen van

teiten. In het vervolgproject ´De drempel over: Maat-

contacten gaat moeizaam en kost veel tijd, maar als ze

schappelijk actief in sterk moskeeverband’ (CIVIQ,

iets gezamenlijk ondernemen, zijn de ervaringen tame-

2005) zijn ze inmiddels al voor een deel geconcreti-

lijk positief. Er is weliswaar animo om deze doelgroep

seerd. Dit project bestaat uit twee deelprojecten: in het

als klant te hebben, maar de houding van de meeste

ene ligt de focus op moskeeorganisaties als vrijwilli-

respondenten is passief.

gersorganisatie. Centrale vraag is: hoe kan een moskeeorganisatie een sterke vrijwilligersorganisatie zijn,

Conclusie

zodat zij haar maatschappelijke rol daadwerkelijk kan

Het onderzoek ‘Maatschappelijk actief in moskeever-

(blijven) vervullen? In het andere deelproject ligt de fo-

band’ bevestigt het eerder geschetste beeld van de pol-

cus op gemeenten en hun beleid ten aanzien van mos-

dermoskee als nieuwe speler op het maatschappelijke

keeën. Centrale vraag is hier: hoe ga je als gemeente

middenveld. Immers, naast de primaire, op de eigen

om met een moskeeorganisatie in de rol van vrijwilli-

achterban gerichte religieuze activiteiten, houdt drie-

gersorganisatie? Voor beide projecten worden pilots

kwart van de onderzochte moskeeën zich bezig met

opgezet in samenwerking met relevante partijen.

meer op de maatschappij gerichte activiteiten. Educa-

Een ander aanknopingspunt bieden de activiteiten

tieve en op interreligieuze en interculturele ontmoe-

rond Stap Twee, gericht op interculturalisatie van de

ting gerichte activiteiten nemen daarbij een belangrij-

vrijwilligerssector. Interculturalisatie van de steun-

ke plaats in; in het geval van de ‘maatschappelijke

punten vrijwilligerswerk krijgt in dit kader op ver-

moskeeën’ zelfs een zeer grote, een iets kleinere bij de

schillende manieren vorm. Een voorbeeld is het opzet-

‘beperkt maatschappelijke’.

ten van een apart ‘loket’ dat het ondersteuningsaanbod

Voor het realiseren van deze activiteiten steunen mos-

toegankelijker maakt voor migrantenorganisaties. Spe-

keeën in belangrijke mate op vrijwilligers. Idealisme

ciale aandacht voor de doelgroep moskeeorganisaties

en loyaliteit ten opzichte van de eigen gemeenschap

kan hierin worden opgenomen.


5

Experimenteren met service learning

plaatsbepaling Marijke Steenbergen, Raad van Bestuur CIVIQ Nieuwe vormen van vrijwilligerswerk zijn nodig. Deze komen tegemoet aan een diverse en veelvormige samenleving. Het artikel van Meijs en Van der Voort gaat over zo’n nieuwe vorm van vrijwillige inzet, namelijk service lear-

ning, waarbij het realiseren van concrete leerdoelen van studenten gekoppeld is aan de maatschappelijke betrokkenheid van de universiteit en de studenten. Belangrijke aanleiding voor de introductie van service learning in Nederland is de opkomst van maatschappelijk betrokken universiteiten en hogescholen. Deze zijn actief op het terrein van sponsoring en/of werknemersvrijwilligerswerk, stimuleren studentenorganisaties om maatschappelijke activiteiten te ontplooien en/of laten studenten maatschappelijk actief zijn binnen hun studietijd via stages en service learning. Behalve dat via de maatschappelijke stages en service learning concrete klussen worden opgepakt voor maatschappelijke organisaties, is hier ook de verwachting gekoppeld van ‘jong geleerd is oud gedaan’. Het brengt jonge mensen in contact met de voordelen van vrijwillige inzet: zinvol bezig zijn, nieuwe mensen ontmoeten, van de activiteiten iets leren, enzovoort. De auteurs gaan ook in op de vraag of de maatschappelijke stage en het fenomeen service learning nu wel of niet tot het ‘echte’ vrijwilligerswerk gerekend mag worden. De studenten krijgen er immers studiepunten voor, dus een soort beloning. Terecht maken zij duidelijk dat indien de smalle interpretatie van vrijwilligerswerk de enige juiste is, dan niet alleen de maatschappelijke stage of service learning afvalt als een vorm van vrijwillige inzet, maar bijvoorbeeld ook vormen van werknemersvrijwilligerswerk en de sociale-activeringvrijwilligers. Interessant in het artikel zijn de vier concrete vormen van service learning waarmee geexperimenteerd is aan de Rotterdam School of Management. Deze zijn niet allemaal zuiver, maar prikkelen de ideevorming. Er is immers ontzettend veel mogelijk op dit terrein. De auteurs pleiten voor een verdere verkenning van de mogelijkheden van service learning in Nederland. Zij sluiten het artikel af met een positieve boodschap. De tijd zou rijp zijn voor een beleidsmatige verankering van service learning op universiteiten en hogescholen. Ook ik ben deze mening toegedaan. Wel moet daarbij - wil het ‘jong geleerd is oud gedaan’ voor onze sector echt werken - het element van vrijwilligheid gerespecteerd worden. Het moet een keuze blijven van studenten om hieraan deel te nemen.


| 47


Werken in de samenleving als onderwijsmethode “The thing that separates service-learning from other field-based and experiential forms of learning is the service, the giving to others, and students seem aware of this particular value” (Eyler & Giles, 1999, p. 37).

5

Lucas Meijs Judith van der Voort Rotterdam School of Management/ Erasmus Universiteit Rotterdam

Inleiding

gebruikt om concrete leerdoelen (inhoud en/of vaar-

Zoals veelvuldig beschreven, is de context van het (Ne-

digheden) te bereiken.

derlandse) vrijwilligerswerk aan het veranderen. Zo zijn er verschuivingen in de aantallen en de tijdbeste-

Dit artikel beschrijft een viertal service learning-initia-

ding (Dekker en De Hart, 2002), is maatschappelijk be-

tieven en -experimenten, die overigens door het expe-

trokken ondernemen in opkomst (Meijs en Van der

rimentele karakter niet allemaal binnen de formele,

Voort, 2003, 2004) en zoeken potentiële vrijwilligers en

meest zuivere definitie van service learning passen.

organisaties naar mogelijkheden om het vrijwilligers-

Het artikel geeft inzicht in de verschillende vormen

werk korter te maken (zie bijvoorbeeld in dit nummer

van service learning die mogelijk zijn in een Neder-

van ‘Vrijwillige Inzet Onderzocht’ het artikel van

landse business school-context, en waarschijnlijk ook

Cnaan en Handy) of te combineren met andere bezig-

binnen andere faculteiten, universiteiten en hogescho-

heden. Het gaat dus om veranderingen bij vrijwilligers

len. In een ander artikel van onze hand wordt expliciet

zelf, bij de organisaties waarin vrijwilligers werken

gekeken naar de reacties van de deelnemende studen-

maar ook in organisaties die tot voor kort relatief wei-

ten. Een reactie die veel minder negatief blijkt te zijn

nig met vrijwilligerswerk te maken hadden, zoals be-

dan van tevoren werd verwacht en waarbij de studen-

drijven en scholen.

ten vooral tevreden zijn over de mogelijkheid om te le-

In dit artikel wordt ingegaan op een mogelijkheid om

ren door te doen (Van der Voort et al., in print). De eer-

een combinatie te maken tussen het maatschappelijk

ste reacties van de ontvangende organisaties zijn posi-

betrokken ondernemen van een universiteit, de ver-

tief, echter, specifiek onderzoek naar deze effecten is

schillende flexibele vormen van vrijwillige inzet/vrij-

nog niet gedaan.

willigerswerk en de mogelijkheid om vrijwilligerswerk op te nemen in het normale werkschema, c.q. de

De structuur van dit artikel is als volgt. In de tweede

werkzaamheden te combineren op een dubbele titel.

paragraaf wordt dieper ingegaan op de achterliggende

Hiervoor wordt gebruik gemaakt van service learning,

trends en aanleidingen om met service learning te gaan

waarbij het realiseren van concrete leerdoelen gekop-

experimenteren. In de derde paragraaf wordt nader in-

peld wordt aan maatschappelijke betrokkenheid van

gegaan op het concept service learning. De vierde pa-

de universiteit en de studenten, waar mogelijk binnen

ragraaf beschrijft de verschillende initiatieven die de

het onderwijsprogramma. Het artikel gaat specifiek

afgelopen tijd zijn ontplooid aan de Rotterdam School

over het experimenteren met service learning aan een

of Management en de Erasmus Universteit. In de vijf-

Nederlandse Business School. Service learning is een

de paragraaf wordt een aantal lessen getrokken uit

onderwijsmethode, waarbij vrijwilligerswerk wordt

deze ervaringen met service learning,


Service learning: aanleiding en achtergrond


• door activiteiten van studenten in het kader van on-

Het verschijnsel dat studenten maatschappelijk actief

derwijs, bijvoorbeeld door het geven van vrijstellin-

zijn om daarvan zelf te leren, omdat ze dat leuk vinden

gen gebaseerd op of voor vrijwilligerswerk door stu-

of omdat ze een bijdrage aan de samenleving willen le-

denten in hun eigen tijd of door studenten maat-

veren, is natuurlijk niet nieuw. Meijs en Van der Lin-

schappelijk actief te laten zijn binnen hun studietijd

den (1999) geven een beschrijving van verschillende

middels maatschappelijke stages en service lear-

studentenorganisaties in Rotterdam. Ook werkten stu-

ning. Een grensgebied vormt, wat dat betreft, de

denten bijvoorbeeld jarenlang mee aan onderzoeken

discussie rondom EVC zoals beschreven door onder

van de wetenschapswinkels. Dat er studenten zijn die

anderen Van Dam, Klaeijsen en Frietman (2004).

maatschappelijk betrokken zijn en deze maatschappelijke betrokkenheid willen tonen, wordt hier verder als

In dit derde punt wordt dus gekeken naar mogelijkhe-

een gegeven aangenomen. Net zo goed als er studenten

den om vrijwilligerswerk te integreren in het werk-

zullen zijn die niets hebben met maatschappelijke be-

schema van de studenten. Door het geven van studie-

trokkenheid, vrijwilligerswerk en vrijwillige inzet.

punten voor vrijwilligerswerk krijgen studenten de

Daarmee is een vermeende vermindering van die be-

kans om een uur studietijd en vrijwilligerstijd met el-

trokkenheid niet de aanleiding voor service learning;

kaar te combineren, wat ruimte maakt in het strakke

wél van invloed is ten eerste: de opkomst van maat-

schema, terwijl de punten zelf als een vorm van belo-

schappelijk betrokken universiteiten, ten tweede: de

ning kunnen worden gezien. Service learning en maat-

opkomst van manieren om vrijwilligerswerk op te ne-

schappelijke stages staan daarmee in hetzelfde per-

men in het werk- of leefschema en via andere wegen te

spectief als andere mogelijkheden om vrijwilligers-

belonen of te erkennen en ten derde: de verdergaande

werk en andere dingen te vermengen, of langs de band

flexibilisering van het vrijwilligerswerk. De term ser-

te belonen zoals bijvoorbeeld werknemersvrijwilli-

vice learning is wel relatief nieuw voor Nederland.

gerswerk, alternatief gestraften, vrijgezellenvrijwilligers, LETS of sociale-airmilesvrijwilligers en sociale-

In service learning wordt maatschappelijke betrokken-

activeringvrijwilligers. Daarmee wordt wel de bele-

heid van studenten gekoppeld aan de maatschappelijke

ving van vrijwilligerswerk opgerekt. Cnaan, Handy en

betrokkenheid van de universiteit. Dat kan vrijwillig als

Wadsworth (1996) geven aan dat iedere definitie van

keuzevak of als onderdeel van een (meer) verplicht vak.

vrijwilligerswerk vier componenten heeft (mate van

Overigens, ook de maatschappelijke betrokkenheid van

beloning, mate van verplichting, mate van organisatie

universiteiten is op zich een nieuw of hergeïntroduceerd

en voor wie), waarop strenge en soepele interpretaties

begrip, analoog aan wat er met maatschappelijk betrok-

mogelijk zijn. De hiervoor beschreven vormen van het

ken ondernemen is gebeurd. Maatschappelijke betrok-

uitlokken of verplichten van vrijwilligerswerk en vrij-

kenheid voor universiteiten kan langs drie lijnen wor-

willige inzet worden als vrijwilligerswerk gezien bij

den vormgegeven (Van der Voort en Meijs, 2004):

soepele interpretaties. Bij een strenge interpretatie valt

• via de universiteit, als organisatie met een eigen

service learning, maar ook maatschappelijke stage en

maatschappelijk betrokken ondernemen-beleid

allerlei andere nieuwe vormen, niet onder vrijwilli-

voor bijvoorbeeld sponsoring en werknemersvrij-

gerswerk.

willigerswerk; • door de studentenorganisaties, die naast hun eigen

Service learning en maatschappelijke stages vormen

activiteiten maatschappelijk actief zijn zoals bij-

beide mogelijkheden om het vrijwilligerswerk verder

voorbeeld RSG, een van de studentengezelligheids-

te flexibiliseren. Zeker de kleine, beperkte vormen

verenigingen, die in december 2003 van de gemeen-

waarin weinig uren worden geïnvesteerd of die in een

te Rotterdam de aanmoedigingsprijs voor vrijwilli-

korte periode afgerond moeten worden, sluiten goed

gerswerk kreeg (zie voor andere voorbeelden:

aan bij de vragen van nieuwe vrijwilligers, zoals onder

‘Supporters van Rotterdam, Studentenorganisaties

andere uitvoerig beschreven door Hustinx in dit num-

actief in de stad’ (Njiokiktjien et al., 2004). Brudney

mer van Vrijwillige Inzet Onderzocht

en Meijs (1999) laten zien hoe een vrijwilligerscentrale op een universiteit (communiversity) een rol

Service learning

speelt in het activeren van studenten;

Service learning houdt in dat studenten als onderdeel


| 49

van hun lesprogramma ‘relevant’ vrijwilligerswerk doen

stemming dat in het ontwerpen en ontwikkelen van

voor een non-profitorganisatie. Startpunt is het lespro-

service learning keuzes gemaakt moeten worden ten

gramma. Relevant betekent dat de studenten de moge-

aanzien van de volgende dimensies:

lijkheid krijgen om datgene wat ze binnen de vier muren

• niveau van studenten (bachelor versus masterstu-

van de onderwijsinstelling zouden moeten leren, nu le-

denten);

ren door het in de praktijk te ontwikkelen. Een voor-

• status curriculum (curriculair of extracurriculair);

beeld is de marketingstudent, die als onderdeel van een

• status vak (verplicht vak of keuzevak);

vierdejaars keuzevak een marketingplan schrijft voor

• leerdoelen (vaardigheden versus maatschappelijke

een non-profitorganisatie. Of de financieel manage-

betrokkenheid);

mentstudent, die als alternatieve opdracht een fondsen-

• aard van de ‘service’ (helpende handen of kennis);

wervingsplan opstelt en uitvoert. Een ander voorbeeld is

• aard van de ervaring (individueel of teamervaring);

het studententeam, dat in het kader van het vak ‘team-

• tijdsinvestering betrokkenheid (eenmalig, korte ter-

building en leiderschap’ een ‘maatschappelijke uitda-

mijn of lange termijn).

ging’ aan moet gaan, of als consultants voor een vak ‘consultancy’ een bepaald probleem of uitdaging binnen een

Service learning is niet hetzelfde als maatschappelijke

non-profit van een beleidsadvies moeten voorzien. Bij

stages. In maatschappelijke stages staat de ervaring

een studierichting, zoals medicijnen, kan gedacht wor-

centraal. Bij service learning staat het leren centraal.

den aan het uitvoeren van enkele ‘vriendelijke bezoeken’

In principe is een stage een oefening voor een reële

samen met vrijwilligers van De Zonnebloem en daarover

toekomstige praktijk. Eigenlijk moet een stage bepalen

een reflectieverslag schrijven. Kortom, bij service lear-

of de student op niveau kan functioneren en ‘overle-

ning wordt een (deel van een) vak gegeven via activitei-

ven’. Een werkstage is daarbij dus gericht op toekom-

ten voor de samenleving. Vaak worden ‘dode’ opdrach-

stig werk. Een maatschappelijke stage zou dan moeten

ten vervangen door levende cases. Dat kan bijvoorbeeld

laten zien en voelen wat de toekomstige bijdrage aan

hetzelfde zijn als probleemgestuurd onderwijs, wanneer

de samenleving als burger kan zijn. Snuffelstages zijn

deze problemen worden aangeleverd door de samenle-

een (extreem) korte kennismaking met een bepaald in-

ving, non-profitorganisaties die vervolgens ook de oplos-

houdelijk veld.

singen aangeboden krijgen.

De scheidslijn tussen maatschappelijke stages en service learing is dun. Dat heeft te maken met de koppe-

Eén van de populairste definities van service learning

ling aan het curriculum, dat wil zeggen de doelstelling

is van Bringle en Hatcher (1996). Volgens hen kan ser-

van het vak en de mate van inspanning. In de praktijk

vice learning als volgt gedefinieerd worden: ‘Service

van service learning lijkt zich dat te vertalen naar de

learning is a credit-bearing, educational experience in

dimensie ‘status van het vak’: verplicht of een keuze-

which students participate in an organized service activity

vak. In de Amerikaanse literatuur zijn er duidelijke

that meets identified community needs and (students) re-

voorstanders (bijvoorbeeld Markus et al., 1993; Eyler

flect on the service activity in such a way as to gain further

and Giles, 1999) van het verplicht maken van kleine,

understanding of course content, a broader appreciation of

beperkte opdrachten om alle studenten kennis te laten

the discipline, and an enhanced sense of civic responsibili-

maken met ‘community needs’ en ‘community ser-

ty’. In andere woorden, met service learning wordt de

vice’. Kolenko et al (1996) noemen dit ‘exposure expe-

lesstof verduidelijkt, het begrip van de eigen discipline

riences’. Deze ‘exposure experiences’ komen dus heel

vergroot en tegelijkertijd de essentie van maatschappe-

dicht bij maatschappelijke stages.

lijke betrokkenheid benadrukt. De leerervaring staat

Na deze ‘exposure experiences’ kunnen er dan meer

centraal, waarbij individuele en groepsreflecties die-

uitgebreide, meer intensieve service learning-moge-

nen als koppeling tussen theorie en praktijk (zie Van

lijkheden zijn als keuzevak. Deze zouden zich dan

der Voort, 2003). Petkus (2000) stelt dat service lear-

meer kunnen richten op het ontwikkelen van specifie-

ning onderdeel van het curriculum moet zijn, met een

ke vaardigheden en daarmee dus dichter bij de inhou-

belangrijke functie voor reflectie op de praktijkerva-

delijke leerdoelen komen.

ring door de deelnemers en de docent. En hoewel er veel alternatieve definities en benaderingen zijn (zie

Service learning past binnen de ‘experiential learning’-

Eyler and Giles, 1999), is er wel min of meer overeen-

stroming binnen het onderwijs (Kolb, 1984). Binnen



deze stroming wordt gesteld dat concrete ervaringen de

brief te schrijven over CEO-topsalarissen of over de

basis voor leerervaringen zijn. Sommige scholieren/stu-

grote boekhoudschandalen van de laatste tijd. Het doel

denten leren beter en sneller als zij de kans krijgen om

van dit eerste initiatief was om onder studenten een

de stof direct toe te passen in de praktijk. Service lear-

gevoel van maatschappelijk bewustzijn te creëren, hun

ning is dan een vorm van experiential learning, waarbij

het idee te geven dat het blikveld van managers verder

het leren gepaard gaat met de ontwikkeling van een

gaat dan alleen het maken van winst, en dat betrokken-

maatschappelijk betrokken visie op de samenleving.

heid bij non-profitorganisaties en maatschappelijke is-

Volgens Dumas (2002) is service learning juist voor ma-

sues onderdeel is van het takenpakket van iedere ma-

nagementopleidingen een mogelijkheid om de kloof te

nager. De studenten hebben deze opdracht gewoon ge-

dichten tussen managementopleidingen met hun rigi-

kregen zoals andere opdrachten binnen dit vak, zonder

de focus op functionele gebieden, en de management-

een specifieke introductie als service learning. De brie-

praktijk.

ven zijn beoordeeld en tijdens het afsluitende eerstejaarsdebat, waarbij de onderwerpen ook ter sprake

Vier service learning-experimenten

kwamen, is een prijs uitgereikt voor de beste brief.

Gezien de ervaringen aan Amerikaanse business schools, een literatuurstudie naar service learning (Van

Een tweede experiment, ‘Managementadvies voor

der Voort, 2003), de drie andere, algemene aanleidin-

een non-profit’, is onderdeel van het keuzevak non-

gen voor service learning en de mogelijkheid om deel

profitmanagement dat derdejaars masterfase-studen-

te nemen aan een internationale publicatie over Educa-

ten kunnen kiezen. Omdat dit een keuzevak is, gericht

ting Managers through Real World Projects, hebben de

op non-profitmanagement, mag verwacht worden dat

auteurs het initiatief genomen om op kleine schaal met

studenten positief staan tegenover service learning als

service learning te experimenteren aan de Rotterdam

concept. In dit vak leren bedrijfskundestudenten het

School of Management. Gezien de vele vooroordelen

verschil in management tussen profit- en non-profitor-

over service learning, die overeenkomst vertonen met

ganisaties te herkennen. Een andere doelstelling is om

het negatieve imago van vrijwilligerswerk, is besloten

studenten met veel verschillende typen organisaties in

om deze experimenten te houden binnen de mogelijk-

contact te brengen. Service learning betekent hier dat

heden van het eigen onderwijs (experiment 2 en 4), het

37 studenten in groepjes van zes of zeven, in een perio-

onderwijs van een collega van de vakgroep (experi-

de van zeven weken, een advies uitbrengen aan een

ment 1) en het benoemen van reeds afgeronde stages

specifieke non-profit over een issue of uitdaging waar-

tot experiment 3. De vier experimenten verschillen

mee deze organisatie zich geconfronteerd ziet. Deelne-

daarmee van elkaar op meerdere relevante criteria en

mende organisaties waren in 2003-2004 Humanitas,

geven goed inzicht in (on)mogelijkheden. Wel moet de

NCSU, Amnesty International, Scouting, XS-2 en

kanttekening gemaakt worden dat door dit experimen-

KVV. Van de deelnemende organisaties werd verwacht

tele karakter zowel experiment 1 als 3 niet ‘puur’ ser-

dat zij volop de studenten zouden faciliteren in hun op-

vice learning is. Bij experiment 1 is de gestructureerde

dracht door het beschikbaar stellen van informatie, in-

feedback op de service onvoldoende en kan ook de

terviewtijd en dergelijke. Tevens was de service lear-

vraag gesteld worden of dit ‘voldoende’ service is. Dit

ning gericht op het ontwikkelen van specifieke vaar-

experiment kan beter gezien worden als een ‘pre-cur-

digheden en betrof het een langer durende opdracht.

sor’ voor service learing binnen de onderwijsorganisa-

Doordat het onderdeel was van een specifiek vak, ge-

tie, als het ware als een ‘exposure experience’. Experi-

richt op non-profitmanagement, was reflectie op de

ment 4 is inhoudelijk duidelijk service learning, maar

service volop ingebouwd. Mede hiervoor is in de op-

was het onmogelijk om studiepunten te geven. Wel

drachten en de verdere inrichting van het vak bewust

krijgen studenten een extra certificaat dat ze dit vak ge-

gestreefd naar een diversiteit aan organisaties en erva-

volgd hebben.

ringen.

Een eerste initiatief is de zogenoemde ‘Ingezonden

Het derde experiment, ‘Stages bij non-profit organi-

brief’-opdracht voor eerstejaars studenten ‘Bedrijfs-

saties’, is niet speciaal ontwikkeld voor dit onderzoek

kundige Vaardigheden’. Aan deze, pakweg, 500 studen-

en betreft eigenlijk het als service learning labellen

ten is in 2003-2004 gevraagd een (fake) ingezonden

van een reeds bestaande activiteit. Hoewel veel be-


| 51

drijfskundestudenten stages lopen, is dat bijna altijd

behoefte aan reflectie, waarvoor in de tweewekelijkse

voor een bedrijf. Vanzelfsprekend worden er ook rede-

colleges veel ruimte in ingebouwd. Doordat de organi-

lijk wat stages gelopen bij overheidsdiensten en grote

saties met acht studenten moeten zien samen te wer-

non-profitorganisaties, zoals ziekenhuizen. Echter, om

ken, is dit voor hen ook een oefening in omgaan met di-

een stage als service learning te kunnen beschouwen,

versiteit (en nieuwe vrijwilligers die korter blijven...).

moest de ontvangende organisatie en de opdracht een duidelijke non-profitcomponent hebben. In vergelij-

De vier initiatieven verschillen van elkaar op de di-

king tot de vorige initiatieven is dit natuurlijk echt een

mensies zoals die door onder anderen Eyler en Giles

opdracht met een hoge mate van commitment, met

(1999) benoemd zijn (zie figuur 1).

een intensieve ervaring en met een hoge dosis (zelf)reflectie. Deze groep is duidelijk tevreden over de ser-

Bij elkaar geven de vier experimenten, waarvan er drie

vice learning (zie Van der Voort et al., in print).

specifiek voor dit onderzoek zijn ontwikkeld en er één (experiment 3) in retrospectief tot service learning is

Het vierde initiatief, ‘Leren door service, service

benoemd, een goed verkennend inzicht in de mogelijk-

door leren’, is een collegecyclus met tweewekelijkse

heden voor service learning.

bijeenkomsten van vier uur die specifiek als service learning is opgezet. In opdracht van en gefinancierd

Geleerde lessen over de mogelijkheden van

door ECHO, Expertisecentrum Diversiteitsbeleid, is

service learning als onderwijsmethode

een speciaal vak (extracurriculair) ontwikkeld waarbij

Service learning maakt het voor universiteiten moge-

acht studenten vier Rotterdamse non-profitorganisa-

lijk om de eigen maatschappelijke betrokkenheid vorm

ties helpen bij het opstellen van een beleids- of actie-

te geven met inzet van eigen staf en studenten binnen

plan voor diversiteitmanagement. Het project ken-

het primaire proces. Gezien de resultaten van de hier

merkt zich met name door de multiculturele samen-

beschreven vier experimenten, en de verhalen over de

stelling van de studentengroep en het feit dat

successen met maatschappelijke stages aan andere in-

studenten samenwerken in groepen van twee, die iede-

stituten, mag verwacht worden dat er de komende ja-

re maand doorschuiven naar een volgende organisatie.

ren meer met service learning en maatschappelijke sta-

Deze teams moeten dan dus steeds voortbouwen op

ges gewerkt zal worden. De in dit artikel gepresenteer-

het werk van een ander team. Door de noodzaak om de

de dimensies waarop dergelijke trajecten kunnen

volgende groep in te praten is er bijna automatisch veel

variëren, zijn daarbij een handige richtsnoer. Vanuit

Ingezonden brief

Managementadvies voor een non-profit

Stages non-profit

Service door leren, leren door service

Niveau studenten

Bachelor jaar 1

Master studenten

Master studenten

Master studenten

Status in curriculum

Curriculair

Curriculair

Extra-curriculair

Extra-curriculair

Status van het vak

Verplicht

Keuzevak

Keuzevak

Keuzevak

Leerdoelen student

Argumentatie en Diverse vaardigheden schrijfvaardigheden, en ‘non-profitmaatschappelijk gevoel management’

Diverse vaardigheden en ‘non-profit’management

Diverse vaardigheden en ‘diversiteit’management/ intercultureel werken

Aard van de service*

Indirect

Indirect

Indirect/direct

Indirect

Aard van de ervaring

Individueel

Team

Individueel

Team

Tijdsinvestering/ betrokkenheid

Laag

Middel

Hoog

Hoog

Figuur 1: Het ontwerp van de service learning-initiatieven * Direct: directe dienstverlening aan de klanten/leden van de organisatie. Indirect: ondersteuning voor management of bestuur zonder direct contact met klanten/leden van de organisatie.



het perspectief van onderwijs kan service learning van

aanwezigheid bij de voorlichting en andere activiteiten

toegevoegde waarde zijn voor die studenten die aange-

bij experiment 4 lijken studenten, ook in andere facul-

ven liever te leren via ‘experiential learning’. Er is op

teiten, geïnteresseerd in service learning en maat-

basis van deze vier experimenten geen uitspraak te

schappelijke betrokkenheid. Dit blijkt ook uit andere

doen over de effecten voor de tijdsinvestering van de

initiatieven, zoals de brainstorm over maatschappelij-

betrokken docent of de effecten voor organisaties.

ke betrokkenheid van de SVIIB (faculteitsvereniging

Deelname van zowel docenten als organisaties in deze

bedrijfskunde) met ongeveer 15 alumni op 29 novem-

experimenten was grotendeels gebaseerd op de indivi-

ber 2004 en de initiatieven voor een ragweek in Rotter-

duele bereidheid om hieraan mee te doen.

dam (www.students4society.org).

In het algemeen kan gesteld worden dat een onder-

Op basis van deze vier ervaringen kan worden gesteld

wijsmethode zoals service learning ook in Nederland

dat de vermeende weerstand bij studenten en de sa-

gebruikt kan worden. De vier hier beschreven experi-

menleving tegen service learning niet echt een rol

menten verschillen behoorlijk van elkaar. Het ‘inge-

speelt. Dat heeft overigens waarschijnlijk vooral te ma-

zonden brief’-initiatief is heel duidelijk gericht op een

ken met de koppeling tussen keuzevrijheid van de stu-

eigen onderwijsdoelstelling, namelijk het aanleren van

denten en de omvang van de opdrachten. Van der

argumentatievaardigheden. De inzet in tijd en de ser-

Voort et al. (in print) geven aan dat experiment 1 voor

vicecomponent is beperkt. Voor het tweede initiatief

de meeste studenten gewoon een opdracht in het kader

gaan onderwijsdoelstelling en maatschappelijke doel-

van het vak bedrijfskundige vaardigheden was. In de

stelling vrij eenvoudig hand in hand, omdat het betref-

andere experimenten was de tijdbelasting veel groter,

fende vak als expliciete doelstelling het verkennen van

maar gingen studenten vrijwillig dit commitment aan.

het ‘non-profitmanagement’ heeft. In het derde initia-

De vier experimenten geven aan dat, als studenten zelf

tief hangt het vooral af van de eigen overwegingen en

kiezen voor service learning, de effecten door henzelf

mogelijkheden van de student welke specifieke leer-

vaak hoog worden ingeschat. In situaties waarin er

doelen worden gehaald. Bij het vierde initiatief staat

geen keuzevrijheid is, is er waarschijnlijk een groep

zowel de ontwikkeling van multiculturele vaardighe-

waarbij effecten ten aanzien van ontwikkeling van ge-

den bij de deelnemende studenten als het invullen van

voel voor ‘non-profit’ gering zijn. Daarnaast geldt ver-

de nieuwe relatie tussen Erasmus Universiteit en Rot-

moedelijk dat voor sommige studenten leren door

terdam centraal. In alle vier experimenten blijkt het

praktijkervaring goed werkt, en voor anderen minder.

mogelijk om naar voldoening onderwijsdoelen te ha-

Gebaseerd op deze vier experimenten kan geadviseerd

len (in ieder geval volgens de docenten niet minder

worden om op het niveau van individuele docenten te

goed dan met ‘traditionele’ methoden) en tegelijkertijd

beginnen die, bij wijze van experiment, een marginaal

een (beperkte) bijdrage te leveren aan maatschappelij-

deel van hun vak omzetten naar service learning. Op

ke organisaties. De op zich beperkte ervaring lijkt aan

basis van de positieve ervaring hiermee kan dan de vol-

te geven dat er veel meer mogelijkheden zijn. Service

gende, meer zichtbare en institutionele, stap worden

learning biedt een extra en andere leerroute voor stu-

gezet.

denten aan de Rotterdam School of Management, waarbij aandacht is voor praktijkervaring. De gedachte

Naar aanleiding van de reacties van studenten en deel-

dat in vakken ‘papieren’ opdrachten veranderd kun-

nemende organisaties zijn er verschillende veranderin-

nen worden in praktijkopdrachten met service lear-

gen aangebracht in de opdrachten. Zo is de ‘ingezon-

ning, wordt door deze ervaringen ondersteund.

den brief’-opdracht verder ontwikkeld en vervangen door het in groepen van vier studenten advies geven

De introductie van service learning bleek aan de Eras-

aan een lokale gemeenschap in een ontwikkelingsland

mus Universiteit aan te sluiten bij de wil van de uni-

via www.nabuur.com. In samenwerking met nabuur.

versiteit om invulling te geven aan maatschappelijke

com zijn er voldoende opdrachten opgesteld en is een

betrokkenheid en de wil van (enkele) studenten om

format voor het beantwoorden gegeven. De opdracht

een bijdrage te kunnen leveren. De snelheid waarmee

is in een gastcollege geïntroduceerd door de voorzitter

de verschillende initiatieven elkaar opvolgen en de

van nabuur.com, die ook zal deelnemen aan de beoor-

aandacht hiervoor lijkt te suggereren dat de tijd rijp is

deling. De verwachting is dat een redelijk percentage

voor een meer beleidsmatige verankering. Gezien de

van de antwoorden daadwerkelijk bruikbaar zal zijn,


| 53

waarschijnlijk niet eens zoveel minder dan bij de ‘nor-

effecten voor studenten. Onder welke voorwaarden le-

male’ nabuur.com-systematiek. Door de combinatie

ren studenten van service learning? Zowel als het gaat

van deze twee veranderingen is zowel de reflectie als

om de inhoudelijke aspecten van het betreffende vak,

de daadwerkelijke service beter verankerd. De ‘ma-

het verder ontwikkelen van vaardigheden als het ont-

nagement advies’-opdracht zal worden aangepast door

wikkelen van maatschappelijke betrokkenheid. In dit

daadwerkelijk een onderdeel directe service binnen te

kader biedt experimenteren met service learning een

brengen.

min of meer gecontroleerde setting om te kijken naar het leren van vrijwilligerswerk. Aan een bedrijfskun-

Verder onderzoek

deopleiding kan dergelijk onderzoek worden gekoppeld

Zoals aangegeven kan worden verwacht dat er de ko-

aan onderzoek naar de effecten en mogelijkheden van

mende tijd meer initiatieven voor service learning en

werknemersvrijwilligerswerk. Immers, service learning

maatschappelijke stages zullen worden genomen. Dit

op een business school en op (persoonlijke) ontwikke-

biedt handvatten voor vervolgonderzoek in meerdere

ling gericht werknemersvrijwilligerswerk bij een on-

richtingen.

derneming zijn met elkaar vergelijkbaar. Een andere onderzoekslijn moet zich richten op de ef-

Allereerst kan natuurlijk de vraagstelling van dit onder-

fecten voor deelnemende/ontvangende organisaties,

zoek (Welke vormen zijn er mogelijk?), worden voortge-

hun cliënten en de samenleving in het algemeen. On-

zet. Gebaseerd op veel meer experimenten en ervarin-

der welke voorwaarden leidt deelnemen aan maat-

gen moet het mogelijk zijn om een aantal ‘archetypen’

schappelijke stages en service learning op de korte ter-

van service learning-opdrachten te ontwikkelen. Ook

mijn tot zinnige maatschappelijke toegevoegde waar-

kan meer inzicht worden gegeven in de randvoorwaar-

de, en tot het aanleren van het leveren van een bijdrage

den voor succesvolle service leraningopdrachten. In

in het latere leven? Specifieke aandacht moet gegeven

het kader van dit onderzoek moet ook worden gekeken

worden aan deze effecten op de lange termijn, omdat

naar de (tijds)investering van de docenten en institu-

misschien door service learning en maatschappelijke

ten. Verwacht mag worden dat vooral service learning-

stages een wederom eenzijdig beeld van vrijwilligers-

opdrachten die kosten besparen (bijvoorbeeld minder

werk wordt gegeven aan de deelnemers dat haaks staat

uren contacttijd) of heel goed scoren bij studenten en

op een groot deel van de huidige en waarschijnlijk ook

de samenleving succesvol zullen zijn vanuit het per-

toekomstige praktijk (Brudney en Meijs, 2004).

spectief van de universiteiten en hogescholen.

In andere woorden, wat is de consequentie voor de be-

Een tweede lijn van onderzoek moet zich richten op de

leving van het verschijnsel vrijwilligerswerk?



Referenties Bringle, R.G. en Hatcher, J.A. (1996), ‘Implementing service learning in higher education’, In: Journal of higher education, vol. 67, nr. 2, p. 221-239. Brudney, Jeff en Lucas Meijs (1999), ‘Communiversity: studenten en vrijwilligerswerk’. In: Vakwerk, tijdschrift voor vrijwilligerswerk. Jrg. 9, Nr. 5, p. 8-9. Brudney, Jeffrey L. en Lucas C.P.M. Meijs (2004), ‘Creating community pay offs with winning volunteer scenarios’. Paper presented at the 2004 Eurofestation, Maastricht, The Netherlands, November 9-11, 2004. Cnaan, Ram A., Femida Handy en Margaret Wadsworth (1996), ‘Defining who is a volunteer: Conceptual and Empirical Considerations’. In: Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly. Vol. 25 nr. 3, page 364-383. Dekker, P. en Hart, J.J.M. de (2002), ‘Ontwikkelingen in de deelname aan vrijwilligerswerk in Nederland [Developments in volunteering in the Netherlands]’. In: L.C.P.M. Meijs, and Voort, J.M. van der (2002), Vrijwilligerswerk in Nederland en Vlaanderen 2002. Proceedings research meeting 2002, p.11-27. Rotterdam: Erasmus University. Dumas, C. (2002), Community-Based Service-Learning: Does it Have a Role in Management Education? In: International Journal of Value-Based Management, 15(3), 294-264. Dam, E. van, Klaeijsen, A. en Frietman, J. (2004), ‘EVC in de rondte’. In: Vrijwillige Inzet Onderzocht, jaargang 1, nr. 2, p. 36-47. Eyler, J., Giles, D. (1999), Where is the learning in service learning? San Francisco, CA: Jossey-Bass. Kolb, D.A. (1984), Experiental learning: experience as the source of learning and development, Prentice Hall, Englewood Cliffs, NJ. Kolenko, T. A., Porter, G., Wheatley, W. en Colby, M. (1996), A critique of service learning projects in management education: Pedagogical foundations, barriers, and guidelines. In: Journal of Business Ethics, 15(1), 133-142. Markus, G. B., Howard, J.P.F. en King, D.C. (1993), Integrating Community service and Classroom Instruction Enhances Learning: Results from an Experiment. In: Educational Evaluation and Policy Analysis, 15(4), 410-419. Meijs, L.C.P.M en Linden, J.C. van der (1999), Studenten en vrijwilligerswerk: Een studie naar RVS Sanctus Laurentius. Erasmus Universiteit Rotterdam, Faculteit Bedrijfskunde, Management report No. 46-1999, Rotterdam. Meijs, L.C.P.M. en Voort, J.M. van der (2003), ‘Van inspiratie naar transpiratie; het bevorderen van partnerschappen tussen bedrijfsleven en vrijwilligersorganisaties’, Paper ter ondersteuning van de workshop ‘Structurele partnerships’ CIVIQ- congres ‘Vrijwilligerswerk in de nieuwe politieke arena’, 29 september 2003. Rotterdam: Business Society Management/ Erasmus Universiteit Rotterdam. Meijs, L.C.P.M., Voort, J.M. van der (2004), ‘Partnerships in perspective: corporate volunteering’. In: Australian Journal on Volunteering, in print. Njiokiktjien, M., Talavera, C.D., Lugtenberg, G. (ed.) (2004), Supporters van Rotterdam; Studentenorganisaties actief in de stad (Supporters of Rotterdam: student associations active in the city). Rotterdam: Erasmus University Rotterdam. Petkus Jr, E. (2000), ‘A theoretical and practical framework for service-learning in marketing: Kolb’s experiential learning cycle’. In: Journal of Marketing Education, 15(1), 21-32. Voort, J.M. van der (2003), Integrating service learning into the business curriculum, Rotterdam: Rotterdam School of Management/Erasmus Universiteit Rotterdam. Voort, Judith M. van der en Lucas C.P.M. Meijs (2004), ‘Linking community responsibility of business schools and the social responsibility of businesses’. Paper presented at the symposium ‘Community responsibility: how can universities be more succesful? Introducing the concepts of ‘service learning and a transfer going culture’ at the Erasmus University Rotterdam’, may 17-18. Erasmus University Rotterdam, The Netherlands. Voort, J.M. van der, Meijs, L.C.P.M. en Whiteman, G. (in print), ‘Creating Actionable Knowledge: Experimenting with Service Learning in a Corporate Regime’. In: Wankel, C., DeFillipi, R. (ed.) Educating Managers through Real World Projects. Vol. 4 in ‘Research in Management Education and Development’. Greenwich, CT: Information Age Publishing.

www.students4society.org, 21 maart 2005. www.nabuur.com, 21 maart 2005


6

Stijlen van vrijwilligerswerk in Rode Kruis - Vlaanderen

plaatsbepaling Lucas Meijs, bijzonder hoogleraar ‘Vrijwilligerswerk, civil society en ondernemingen’ bij de In dit artikel geeft Lesley Hustinx de lezer een snelle doorkijk in haar disser-

Rotterdam School of Management,

tatie uit 2003. Hustinx heeft diverse artikelen, al dan niet samen met Lam-

Erasmus Universiteit Rotterdam

mertyn, geschreven, waarbij zij zoekt naar de opkomst van de vrijwilliger die los staat van organisaties en die vrijwilligerswerk doet vanuit persoonlijke interesses en behoeften, in plaats van traditionele waarden zoals ‘dienstbaarheid, plichtsbesef of gemeenschapszin’. Dit artikel van Hustinx sluit goed aan bij het artikel van Cnaan en Handy, elders in dit tijdschrift. Waar Cnaan en Handy kijken naar het verschijnsel episodisch vrijwilligerswerk, een mogelijke uiting van die fundamenteel andere vrijwilliger, stelt Hustinx de vraag hoe deze andere vrijwilliger eruit ziet. Hustinx heeft uitgebreid onderzoek gedaan bij het Rode Kruis in Vlaanderen. Zij kiest voor een zeer fundamentele benadering die uitgaat van vrijwilligerswerk als een meergelaagd, meerdimensionaal en meervormig verschijnsel. Zij radicaliseert de mogelijke verschijningsvormen van vrijwilligerswerk en, terecht, stelt ze dan ook dat elke organisatie afzonderlijk de daar geldende verschijningsvormen moet onderzoeken. Hustinx vindt voor het Rode Kruis Vlaanderen vier culturen van vrijwilligers, gebaseerd op de dimensies ‘identificatie met de organisatie’ en ‘ondergeschiktheid aan de organisatie’. In combinatie met gedragsvariabelen ontstaan er vijf verschillende stijlen van vrijwilligerswerk: ‘gelegenheidsbijdragers’, ‘gevestigde bestuurders’, ‘betrouwbare medewerkers’, ‘dienstgerichte kernvrijwilligers’ en ‘kritische sleutelfiguren’. De variëteit in stijl van vrijwilligers blijkt samen te hangen met objectieve beschikbaarheid, beroepsgebonden kennis en vaardigheden, leeftijdsgebonden ervaring en smaken voor vrijwilligerswerk. Daarmee worden wel kanttekeningen geplaatst bij de dominantie van de fundamentele verschuivingen. Het artikel van Hustinx is, zeker vergeleken met andere artikelen, niet eenvoudig om te lezen. Echter, juist door deze aanpak levert Hustinx een fundamentele bijdrage aan het onderkennen van de veelvuldigheid van vrijwilligerswerk. Wanneer meer organisaties zichzelf met de methodologie van Hustinx (laten) onderzoeken, zal daarmee veel dieper naar vrijwilligerswerk gekeken kunnen worden en kan vervolgens ook een koppeling naar adviezen voor beleid van organisaties die met vrijwilligers werken of die vrijwilligerswerk willen bevorderen, kunnen worden gemaakt. Het artikel van Hustinx is daarmee een oproep tot zelfreflectie!


| 57


Empirische verkenning van een nieuw conceptueel kader

6

Lesley Hustinx

Inleiding

gesproken van een overgang van traditionele, klassieke

In vergelijking met het traditionele vrijwilligerswerk

of oude naar moderne of nieuwe (Olk, 1989; Jakob,

als een levenslang en veeleisend engagement, zou het

1993; Rommel et al., 1997; Hustinx, 2001), van collec-

vrijwilligerswerk vandaag de dag steeds meer de ge-

tivistische naar individualistische (Eckstein, 2001),

daante aannemen van een kortlopende, sporadische,

van lidmaatschapsgebaseerde naar programmatische

en vrijblijvende inzet. Tegenwoordig, zo wordt gesteld,

(Meijs and Hoogstad, 2001), van kerkgerelateerde naar

is de bereidheid om vrijwilligerswerk te doen afhanke-

werkgerelateerde (Dekker, 2002), of van geïnstitutio-

lijk van persoonlijke interesses en behoeften, veeleer

naliseerde naar zelfgeorganiseerde (Beck, 1997; Bröm-

dan van traditionele waarden als dienstbaarheid,

me and Strasser, 2001) vormen van participatie.

plichtsbesef of gemeenschapszin. In hun streven naar zelfontplooiing eisen vrijwilligers een grotere keuze-

De vrijwilligers van tegenwoordig: tussen

vrijheid en duidelijk afgebakende taken met tastbare

beeld en werkelijkheid

resultaten. Vrijwilligersactiviteiten moeten aanlokke-

Hoewel het hier om wezenlijke veranderingen gaat,

lijk en gevarieerd zijn. In plaats van de klassieke inzet

valt het op dat het wetenschappelijk onderzoek over

voor zieken of bejaarden, kiezen vrijwilligers voor

deze vermoedelijke modernisering van het vrijwilli-

‘trendy’ thema’s als HIV/AIDS, vluchtelingen, dieren-

gerswerk nog op kruissnelheid moet komen. De empi-

rechten en andere ‘hot issues’ (zie, inter alia, Bennett,

rische kennis over hedendaagse vormen van vrijwilli-

1998; van Daal, 1994; Voyé, 1995; Gaskin, 1998; Kla-

gersengagement blijft voorlopig erg ‘anekdotisch’ van

ges, 1998; Safrit and Merrill, 2000; Wuthnow, 1998).

aard bij gebrek aan systematisch (survey-)onderzoek

Deze verschuiving van ‘traditionele’ naar ‘nieuwe’

(Stolle & Hooghe, 2005: 159). De enkele kwalitatieve

vormen van vrijwilligerswerk loopt parallel met de

studies die voorhanden zijn (o.a. Eckstein, 2001; Gas-

bredere maatschappelijke transities van de laatste de-

kin, 1998; Hustinx, 2001; Jakob, 1993; Wuthnow, 1998)

cennia, door prominente sociologen geduid als een

laten geen algemene uitspraken of historische vergelij-

evolutie van een eerste, eenvoudige, georganiseerde of

kingen toe. Door deze gebrekkige empirische onder-

industriële moderniteit naar een tweede, reflexieve,

bouw valt het debat over ‘het vrijwilligerswerk nieuwe

laat- of hoog-moderniteit (Beck, 1986/1992; Beck et al.,

stijl’ dan ook ten prooi aan (minstens) twee belangrijke

1994, Beck et al., 2003; Beck & Lau, 2004; Castells,

misverstanden. Vooreerst, en parallel met de meer alge-

2004; Crouch, 1999; Giddens, 1990, 1991; Held et al.,

mene theoretische beschouwingen over de huidige fase

1999; Wagner, 1994). Meer concreet zijn het vooral de

van maatschappelijke verandering, blinkt de discussie

moderniseringsgestuurde processen van de-traditiona-

uit in “radical before-and-after theorizing” (Heelas, 1996:

lisering, individualisering en secularisering die voor

3), als zou een (ver)oude(rde) praktijk worden vervan-

deze kentering in het vrijwilligerswerk zorgen (Anheier

gen door een compleet nieuwe realiteit. Hieruit volgt

and Salamon, 1999: 46; Hacket and Mutz, 2002: 39).

dat de discrepantie tussen beeldvorming over vrijwilli-

Om de veelvoudige verschuivingen te typeren, wordt

gerswerk en de vrijwilligersrealiteit steeds sterker toe-



neemt. De discussie zit gekneld tussen twee ‘vrijwilli-

zich voordoen in de individuele leefsituatie van de vrijwil-

gersgedrochten’ die als het ware een eigen leven zijn

ligers enerzijds en de wijze waarop het vrijwilligerswerk

gaan leiden, los van wat zich in werkelijkheid voordoet.

wordt georganiseerd anderzijds.

Enerzijds beoordelen we de (veranderende) realiteit op basis van een geromantiseerd beeld van ‘de vrijwilli-

Naar een nieuwe onderzoeksagenda

gers van vroeger’: de onbaatzuchtigheid zelve, erg ge-

Op basis van deze korte probleemschets kan dus wor-

dienstig, vol overgave, en voor het leven aan een be-

den gesteld dat de nood aan een meer verfijnd vocabula-

paalde organisatie gekluisterd. In vergelijking met dit

rium enerzijds, en aan een bredere vrijwilliger- én orga-

ideaalbeeld kan het alleen maar slecht gesteld zijn met

nisatiegewijze contextualisering anderzijds de twee

‘de vrijwilligers van tegenwoordig’. Anderzijds gaan we

grootste pijnpunten zijn waaraan elk onderzoek naar

gebukt onder de tirannie van de nieuwe vrijwilliger: het

hedendaagse verschijningsvormen van vrijwilligers-

moet allemaal korter, projectmatiger, flexibeler, leuker,

werk het hoofd moet bieden. Een eerste aanzet tot het

voordeliger, en gemakkelijker (en in extremis volgens

in praktijk brengen van deze nieuwe onderzoeksagen-

de Amerikaanse formule get-in, get-a-T-shirt, get-out - cf.

da werd gegeven in het kader van een doctoraatsstudie

Meijs, 2003). Het eigenlijke organisatorische werk

over stijlen van vrijwilligheid bij de vrijwilligers van

wordt hoe langer hoe meer ondergeschikt aan de wen-

Rode Kruis - Vlaanderen (Hustinx, 2003), uitgevoerd

sen en grillen van deze nieuwe ‘klantkoning’. Vinding-

aan het Departement Sociologie van de K.U. Leuven

rijke omschrijvingen als de ‘zappende, shoppende of

met steun van het Fonds voor Wetenschappelijk On-

virtuele vrijwilliger’, de ‘draaideur’- of ‘afvinkvrijwilli-

derzoek - Vlaanderen. Meer concreet werd in het voor-

ger’ blazen het debat ontegensprekelijk een nieuwe

jaar van 2000 een uitgebreide mondelinge enquête af-

adem in, maar maken het normaal functioneren van de

genomen bij een representatief staal van 652 vrijwilli-

vrijwilligersorganisatie tezelfdertijd onmogelijk. Het

gers van Rode Kruis - Vlaanderen. Hieronder volgt een

populaire onderscheid tussen traditionele en nieuwe

beknopt overzicht van de belangrijkste onderzoeks-

vrijwilligers lijkt dus wel een patstelling. Om eraan te

stappen en resultaten.

ontsnappen, volstaat het echter te erkennen dat vrijwilligerswerk een relatief en rekbaar begrip is. Het is “a matter of degree” (Smith,

1981)1.

In plaats van vast te

Een typering van stijlen van vrijwilligheid bij de vrijwilligers van Rode Kruis - Vlaanderen

houden aan de tegenstelling tussen een traditioneel en

Om ‘stijlen van vrijwilligheid’ empirisch in kaart te

nieuw containerbegrip, biedt de veronderstelling van

kunnen brengen, worden vier sleutelcriteria geformu-

een groeiende diversiteit aan stijlen van vrijwilligheid

leerd met betrekking tot de inhoud en vorm van de he-

(Rommel et al., 1997) een veel vruchtbaarder uitgangs-

dendaagse vrijwillige inzet (voor een uitgebreide dis-

punt. Ten tweede valt het op dat de veranderende aard

cussie, zie: Hustinx, 2003; Hustinx & Lammertyn,

van het vrijwilligerswerk hoofdzakelijk wordt herleid

2003).

tot een mentaliteitswijziging bij de vrijwilligers zelf: ze

Inhoudelijk worden stijlen van vrijwilligheid begrepen

zijn zich ‘anders’, of zelfs ‘afwijkend’ gaan opstellen.

als een biografisch ingebedde realiteit. Deze ‘biografi-

Gevoed door een eenzijdig-pessimistische interpretatie

sche match’ verwijst naar de dubbele veronderstelling

van het individualiseringsproces worden de vrijwilli-

dat (1) er een wisselwerking bestaat tussen enerzijds

gers van vandaag nogal gemakkelijk afgeschilderd als

de objectieve leefomstandigheden van de vrijwilligers

individualistisch, zelfingenomen, berekend maar onbe-

(bijvoorbeeld familie- en tewerkstellingssituatie, invul-

rekenbaar, consumentistisch, sensatiebelust, enzo-

ling van de vrije tijd) en anderzijds hun subjectieve inge-

voort. De wijzigende context waarin het vrijwilligers-

steldheid (bijvoorbeeld persoonlijke interesses of ambi-

werk zich situeert, blijft in de hele discussie echter op-

ties, waarden of geloofsovertuigingen, subjectieve

vallend uit het vizier. Het lijkt nochtans erg logisch om

tijdsdruk), en (2) deze als een filter functioneert tussen

recente ontwikkelingen in het vrijwilligerswerk ook te

vrijwilliger, organisatie, en een bepaalde vrijwilligers-

begrijpen in relatie tot de bredere veranderingen die

stijl. Het is, met andere woorden, de gemene deler tus-

1 Cnaan, Handy & Wadsworth (1996) situeren vrijwilligerswerk op een continuüm van een ‘strenge’ naar een ‘soepele’ definitie, en dit op basis van vier verschillende categorieën: (1) de mate van keuzevrijheid (geen verplichting - mag afgedwongen worden); (2) de mate van beloning (geen beloning - geldelijke beloning mag); (3) de mate van structuur (in georganiseerd verband - individuele initiatieven); (4) de mate van externe gerichtheid (gericht op anderen of de bredere samenleving - mag gericht zijn op eigenbelang).


| 59

Stijlen van vrijwilligheid Objectief: de vorm van het vrijwilligerswerk

Subjectief: de cultuur van de vrijwilliger

• • • • • •

Vier groepen van houdingen & opvattingen • Mate van betrokkenheid Loyaliteit, toewijding, kieskeurigheid, vrijblijvendheid • Motieven Erkenning, voldoening, zelfontplooiing • Visie op organisatie Missie RKV, mate van bureaucratie RKV • Tolerantie t.o.v. eisen die RKV kan stellen Eisen m.b.t. deskundigheid vrijwilliger, eisen m.b.t. intensiteit van inzet

Anciënniteit Frequentie inzet Aantal uren inzet (per maand) Bestuursfuncties Aantal hoofdactiviteiten Soort vrijwilligersactiviteiten

Tabel 1. Stijlen van vrijwilligheid bij de vrijwilligers van Rode Kruis - Vlaanderen: Een typering op basis van objectieve en subjectieve vrijwilligerskenmerken.

sen de objectieve beschikbaarheid en de subjectieve be-

sis van gedeelde probleemsituaties en leefstijlen);

reidheid van de vrijwilligers.

(6) de verhouding tot betaalde arbeid en beroeps-

De vormelijke criteria hebben betrekking op het meer-

krachten (van amateurisme naar professionalisme).

gelaagde (multilevel), meerdimensionale (multidimensi-

(Voor een uitgebreide discussie: zie Hustinx en

onal), en meervoudige (multiform) karakter van het vrijwilligerswerk.

Lammertyn, 2003.) • Meervorming: in plaats van de gebruikelijke polarise-

• Meergelaagd: om variaties in stijlen van vrijwillig-

ring tussen ‘oud/traditioneel’ en ‘nieuw/modern’

heid in kaart te kunnen brengen, moet vooreerst

vrijwilligerswerk, wordt er beter uitgegaan van een

een onderscheid worden gemaakt tussen een objec-

radicale pluralisering van hedendaagse vrijwilligers-

tief-structureel (de organisatie van het vrijwilligers-

stijlen. Welke vormen het vrijwilligerswerk in wer-

werk, het gedrag van de vrijwilliger) en een subjec-

kelijkheid precies aanneemt, blijft echter een empi-

tief-motivationeel niveau (de cultuur of ingesteldheid

risch vraagstuk dat voor elke organisatie afzonder-

van de vrijwilliger).

lijk moet worden onderzocht.

• Meerdimensionaal: verder moeten verschillende subdimensies of deelaspecten van het vrijwilligers-

Deze criteria vormen meteen ook de leidraad voor een

werk in acht worden genomen. De zes belangrijkste

typering van het vrijwilligerswerk bij Rode Kruis -

dimensies die in de internationale literatuur aan

Vlaanderen, onze case-studie. Er wordt vertrokken van

bod komen zijn: (1) het biografisch referentiekader

het ‘meergelaagde’ karakter van het vrijwilligerswerk,

van de vrijwilliger (cf. de biografische match - van

oftewel van het formele onderscheid tussen objectieve

een gestandaardiseerde naar een geïndividualiseer-

(de vorm van het vrijwilligerswerk) en subjectieve vrij-

de levensloop); (2) de motivationele basis van het

willigerskenmerken (de cultuur van de vrijwilliger).

vrijwilligerswerk (van gemeenschappelijk naar

Binnen deze twee hoofdcategorieën worden dan ver-

meer zelf-georiënteerd); (3) de duur en intensiteit

volgens verschillende dimensies in kaart gebracht. Ta-

van het engagement (van langdurig, frequent en sta-

bel 1 toont een overzicht van de verschillende variabe-

biel naar kortlopend, onregelmatig, en flexibel); (4)

len. De cultuur van de vrijwilliger bestaat uit 11 ge-

de organisatorische context (van een sterke leden-

sommeerde Likertschalen2, die gegroepeerd kunnen

binding naar een bemiddelingsstructuur tussen vrij-

worden in vier centrale dimensies: de mate van be-

williger en project of activiteit); (5) de keuze van ac-

trokkenheid van de vrijwilligers, de motieven voor

tiviteit en actieterrein (van traditionele, ideologisch-

vrijwilligerswerk, de visie op de organisatie en de tole-

religieuze vormen van groepssolidariteit naar

rantie ten opzichte van bepaalde eisen die de organisa-

nieuwe vormen van gemeenschappelijkheid op ba-

tie kan stellen.

2 Deze werden geconstrueerd op basis van een exploratieve factoranalyse met promax rotatie. De weerhouden items hebben een factorlading groter dan .35 en de finale factoroplossing vertoont een eenvoudige structuur (zie Hustinx, 2003: 194-206).



In een eerste analysestap worden de 11 verschillende

ficatie en ondergeschiktheid. Betrouwbare vrijwilligers

houdingen en opvattingen van de vrijwilligers gegroe-

worden dan weer gekenmerkt door hun matige identi-

peerd door middel van een exploratieve clusteranalyse

ficatie met, en ondergeschiktheid aan de organisatie.

(Ward’s minimum variance method). Hieruit resulteren

Een afstandelijke ingesteldheid, ten slotte, getuigt van

vier verschillende attitudeclusters. Om de vrijwilligers-

een erg zwakke identificatie en dienstbaarheid.

culturen die hiermee overeenstemmen te identificeren, vergelijken we de gemiddelde scores op de afzonderlijke

In een tweede analysestap worden deze vier vrijwilli-

attitudeschalen in bijlage 1. Hierbij moet worden opge-

gersculturen gecombineerd met een reeks gedragsvari-

merkt dat deze verschillen in gemiddelden een louter

abelen om tot een empirische classificatie van vijf ver-

descriptieve rol spelen, zonder iets over de kwaliteit van

schillende stijlen van vrijwilligerswerk bij de vrijwilli-

de clusteroplossing te zeggen (Aldenderfer & Blashfield,

gers van Rode Kruis - Vlaanderen te komen. In bijlage

1984; Milligan, 1996). Hoewel de paarsgewijze vergelij-

2 wordt een overzicht gegeven van de frequentieverde-

kingen doorgaans significant zijn, vertegenwoordigen ze

lingen van deze vijf vrijwilligersstijlen voor de ver-

geen uitgesproken contrasten. De vier clusters verschil-

schillende subdimensies. Hieruit blijkt dat het populai-

len het sterkst wat betreft de beoordeling van de mate

re onderscheid tussen traditioneel en nieuwvrijwilli-

van bureaucratie in Rode Kruis - Vlaanderen, alsook de

gerswerk op zijn minst genuanceerd moet worden.

mate van toewijding die de vrijwilligers aan de dag leg-

Achter beide stereotiepen gaat een veel ruimere diver-

gen. Met betrekking tot de overige schalen is het onder-

siteit aan vrijwilligersprofielen schuil. Uit de analyses

scheid tussen de clusters veel kleiner.

komen maar liefst vijf verschillende types van RodeKruisvrijwilligers tevoorschijn, die duidelijk onder-

Ruwweg meten de gegroepeerde variabelen de mate

scheiden posities innemen van de rand naar de kern

van identificatie met de organisatie en het vrijwilligers-

van de organisatie, welke te zien zijn in tabel 3.

gebeuren enerzijds, en de mate van ondergeschiktheid aan de noden van de organisatie anderzijds (voor een

Aan de rand van de organisatie situeren zich ten eerste

uitgebreide discussie: zie Hustinx & Lammertyn, 2004)

de gelegenheidsbijdragers (21,3 procent). Deze groep

zoals te zien in tabel 2. Op basis van de meest uitge-

van vrijwilligers neemt deel op een onregelmatige en

sproken kenmerken per cluster kunnen we van een on-

eerder beperkte basis, en voelt zich maar weinig ver-

voorwaardelijke (26,2 procent), kritische (21,3 pro-

bonden met de organisatie of het vrijwilligerswerk.

cent), betrouwbare (33,9 procent) en afstandelijke

Deze eerder losse vorm van engagement is echter niet

(18,6 procent) cultuur van de vrijwilliger spreken. Een

noodzakelijk van korte duur: iets meer dan eenderde

onvoorwaardelijke ingesteldheid stemt overeen met een

van de vrijwilligers in deze groep is al minstens vijf

sterke mate van identificatie en ondergeschiktheid.

jaar bij het Rode Kruis. De term ‘bijdrager’ beklem-

Een kritische opstelling verwijst naar een kritische eva-

toont dat dit vrijwilligerstype wel af en toe een (in tijd

luatie van het organisatorische reilen en zeilen, doch

en omvang beperkte) bijdrage levert, maar voorts niet

gaat evenzeer gepaard met een sterke mate van identi-

echt bij het vrijwilligersgebeuren betrokken is.

Onvoorwaardelijk

Sterke mate van identificatie en ondergeschiktheid.

26,2%

Kritische evaluatie gepaard met Kritisch

sterke identificatie en

21,3%

ondergeschiktheid Betrouwbaar

Afstandelijk

Matige identificatie en ondergeschiktheid Erg zwakke identificatie en dienstbaarheid

Tabel 2. Identificatie en ondergeschiktheid bij Rode Kruis - Vlaanderen.

33,9%

18,6%


| 61

Vervolgens nemen twee types van vrijwilligers een tus-

zeer sterk bij de organisatie en het vrijwilligerswerk

senpositie in. Vooreerst is er de groep van gevestigde be-

betrokken. Een opvallende vaststelling is dat, hoewel

stuurders (8,9 procent). Zoals de term al duidelijk

deze vrijwilligerscategorie het grootste aandeel nieuwe

maakt, blijft hun engagement doorgaans beperkt tot

vrijwilligers telt (een vierde is hoogstens twee jaar bij

bestuursfuncties. Ze zijn vooral betrokken in vergade-

het Rode Kruis, slechts een derde is meer dan vijf jaar

ren en besluitvorming, en zijn over het algemeen niet

actief), dit niet wegneemt dat ze een zeer prominente

overdreven intensief met hun vrijwilligerswerk bezig.

plaats in het vrijwilligersgebeuren inneemt. Aan de an-

Voorts zijn deze vrijwilligers een vaste waarde in de or-

dere kant wordt de kern bevolkt door kritische sleutelfi-

ganisatie. Bijna de helft is al meer dan tien jaar bij het

guren (15,0 procent). Hoewel deze vrijwilligers uitblin-

Rode Kruis. Desalniettemin geeft deze groep blijk van

ken in een quasi-permanente en all-round inzet, staan

een eerder afstandelijke ingesteldheid. De midden-

ze het meest kritisch ten opzichte van het functioneren

groep bestaat ten tweede uit betrouwbare medewerkers

van de organisatie. Maar het woordje kritisch verwijst

(19,4 procent). Deze vrijwilligers blinken vooral uit in

tezelfdertijd naar het feit dat ze een kritische rol spelen

de gematigdheid van hun engagement. Ze zijn geen su-

voor het voortbestaan van Rode Kruis - Vlaanderen. Ze

pervrijwilligers, maar ze zijn een betrouwbare bron

zijn als het ware de sleutelfiguren die zich op een bijna

van inzet. Ze zijn geëngageerd op een redelijk stabiele

dagelijkse basis met de kernactiviteiten van de organi-

basis, en ze identificeren zich matig tot sterk met het

satie bezighouden - met name het leidinggevende, or-

vrijwilligerswerk. De term ‘medewerker’ benadrukt

ganisatorische en administratieve werk. Zoals de ge-

de eerder ondergeschikte rol die ze in het Rode Kruis

vestigde bestuurders zijn ook deze manusjes-van-alles

vervullen - ze blijven namelijk opvallend afwezig in

overwegend op zeer lange termijn geëngageerd.

het organisatorische en leidinggevende werk. Deze korte typering maakt bovenal duidelijk dat het Schuiven we op naar het centrum van het vrijwilligers-

gebruikelijke onderscheid tussen traditionele en nieu-

gebeuren, dan vallen er nog twee andere stijlen van

we vrijwilliger een veel te zwart/witte vereenvoudi-

vrijwilligheid te onderkennen. Aan de ene kant kan

ging van de vrijwilligersrealiteit is, en dat we dus moe-

Rode Kruis - Vlaanderen rekenen op een grote groep

ten denken in termen van een veel grotere verschei-

van dienstgerichte kernvrijwilligers (35,4 procent). Zij

denheid. Een beperkt engagement is niet noodzakelijk

vormen de frontlinie als het op de werkelijke hulpver-

synoniem met een kortstondige, kieskeurige, vrijblij-

lening aankomt. Het zijn kernvrijwilligers omdat ze

vende, afstandelijke, wispelturige, eigengereide, zelf-

erg vaak en erg veel tijd in het vrijwilligerswerk ste-

georiënteerde... vorm van inzet. Omgekeerd vallen

ken. Ze zetten zich bovendien vol overgave in en zijn

klassieke vrijwilligersdeugden als langlopend, vol

Gelegenheidsbijdragers

Gevestigde bestuurders

Betrouwbare medewerkers

Dienstgerichte kernvrijwilligers

Onregelmatige en beperkte deelname en weinig verbondenheid Engagement beperkt tot bestuursfuncties Gematigd engagement doch betrouwbare inzet Geven veel tijd aan vrijwilligerswerk en vol overgave

21,3%

8,9%

19,4%

35,4%

Hebben een kritische blik, maar Kritische sleutelfiguren

spelen een kritische rol in het voortbestaan

Tabel 3. Vrijwilligersstijlen bij Rode Kruis - Vlaanderen.

15,0%



overgave, intensief, loyaal, betrokken, standvastig, op-

dictoren in hun geheel op de vrijwilligerstypologie. De

offeringsgezind ook niet noodzakelijk samen.

sterkte van de kenmerken in hun geheel kan afgelezen worden uit de verhouding L2/df. Hoe groter dit getal,

Een verklaring van variaties in stijlen van

des te sterker het globale effect. Als we puur naar de

vrijwilligheid bij de vrijwilligers van Rode

sterkte van deze globale effecten gaan kijken, moeten

Kruis - Vlaanderen

we besluiten dat de organisatie het grootste gewicht

Rest nog de vraag hoe je kunt voorspellen tot welke

uitoefent op de verschillen in stijlen van vrijwilligheid,

vrijwilligersstijl een lukrake Rode-Kruisvrijwilliger be-

máár dat die invloed gestuurd wordt door een aantal

hoort. Ligt dit louter aan de verschillende mentaliteit

voorwaarden en omstandigheden aan de kant van de

van de vrijwilligers, zoals in de gangbare discussie over

vrijwilliger. In deze zin fungeert de (objectieve én sub-

de nieuwe vrijwilliger graag wordt beweerd? En/of zijn

jectieve) biografische inbedding van de vrijwilligers in-

het de mogelijkheden en beperkingen die hun leefsitu-

derdaad als een soort filter tussen vrijwilliger, organi-

atie biedt? En/of stuurt de organisatie de vrijwilligers

satie, en vrijwilligersstijl, zoals theoretisch vooropge-

in een bepaalde richting? Om deze vraag te beantwoor-

steld.

den, hebben we een verklaringsmodel opgesteld op basis van enerzijds een aantal kenmerken met betrekking

Als we vervolgens in bijlage 4 ook naar de richting van

tot de objectieve beschikbaarheid en de subjectieve be-

de effecten kijken, kunnen een vijftal mechanismen

reidheid van de vrijwilliger (cf. de centrale veronder-

worden onderscheiden4.

stelling van een ‘biografische match’), en anderzijds

Vooreerst zijn stijlen van vrijwilligheid een kwestie

een aantal organisatiekenmerken (voor een gedetail-

van de objectieve beschikbaarheid van de vrijwilligers.

leerd overzicht van alle variabelen: zie Hustinx, 2003:

Ze moeten, met andere woorden, over voldoende én

251-259). Om het effect van beide reeksen predictoren

voldoende voorspelbare tijdsreserves beschikken. In

op de variatie in stijlen van vrijwilligerswerk te schat-

dit opzicht kan een betaalde job de goede intenties van

ten, wordt gebruik gemaakt van een logistische regres-

de vrijwilligers duidelijk dwarsbomen. Flexibele werk-

sie via de CATMOD-procedure van het statistische

omstandigheden, zeker in combinatie met een voltijd-

programma SAS (een logit analyse). De parameters zijn

se job, vormen een serieuze rem op meer intensieve

echter nogal moeilijk te interpreteren omdat de te ver-

engagementen.

klaren variabele niet de kans op het behoren tot een

Ten tweede hangt het type van engagement samen met

bepaald type vrijwilliger is, maar wel de kansverhou-

de beroepsgebonden kennis en vaardigheden van de vrij-

ding tussen het behoren tot een bepaalde categorie ver-

willigers. Het valt sterk op dat Rode Kruis - Vlaanderen

sus het behoren tot een andere categorie. Daarom wer-

vijfmaal meer semi- en ongeschoolde arbeiders aan-

den de effectparameters via een door het ISPO3 uitge-

trekt, dan hun deelname in het vrijwilligerswerk in het

werkte procedure (Swyngedouw, 1989; op basis van

algemeen zou doen vermoeden. De analyses wijzen uit

Kaufmann & Schervisch, 1986, 1987) omgezet in afwij-

dat arbeiders de grootste kans hebben om tot de groep

kingen van het gemiddelde percentage (verschillen in

van dienstverlenende kernvrijwilligers te behoren, ter-

percentage punten). De effecten van het behoren tot

wijl professionelen het vaakst gelegenheidsmedewer-

een bepaalde categorie van een predictor op het beho-

kers zijn. Verder wordt het onderscheid tussen hoofd-

ren tot een bepaalde stijl van vrijwilligerswerk worden

arbeid en handenarbeid weerspiegeld in administratie-

weergegeven in bijlagen 3 en 4.

ve versus uitvoerende taken. Deze samenhangen doen vermoeden dat, zeker in een sterk geprofessionaliseer-

Vooreerst wordt in bijlage 3 een algemeen overzicht ge-

de organisatie als Rode Kruis - Vlaanderen, de drempel

geven van de sterkte van het effect van elk van de pre-

tot deelname veel lager is voor de hogere beroepsklas-

3 Instituut voor Sociaal en Politiek Opinieonderzoek, Centrum voor Survey Methodologie, Departement Sociolgie, K.U. Leuven, België. Met dank aan Prof. Dr. Jaak Billiet voor de statistische ondersteuning. 4 Deze zijn uitgedrukt als een verschil in percentage voor een bepaalde categorie van de onafhankelijke variabele ten aanzien van het gemiddelde percentage voor de respectievelijke stijlen van vrijwilligerswerk. Hierbij moet worden opgemerkt dat de grootte van het verschil geïnterpreteerd dient te worden in functie van het gemiddelde resultaat van de verschillende vrijwilligersstijlen. Zo is een verschil van bijvoorbeeld 5 procent ten opzichte van een gemiddelde van 20 procent slechts half zo belangrijk als een even groot verschil voor eenzelfde afwijking van een gemiddelde van 10 procent. In het eerste geval betekent dit immers in die bepaalde categorie van de onafhankelijke variabele een verschil van ongeveer 25 procent ten opzichte van het gemiddeld resultaat, terwijl dit in het tweede geval een verschil van ongeveer 50 procent betekent in vergelijking met het gemiddeld resultaat.


| 63

sen. Aangezien professionelen reeds over de vereiste

gers participeren. Zo blijkt bijvoorbeeld dat de vrijwil-

kennis en vaardigheden beschikken, kunnen ze vlot op

ligers uit de Hulpdienst de grootste kans hebben om

en af de vrijwilligerskar springen, terwijl andere be-

een ‘dienstgerichte kernvrijwilliger’ te zijn. Gezien in-

roepscategorieën door een aanzienlijke opleidingspro-

terventies in rampomstandigheden één van de kernac-

cedure moeten gaan vooraleer ze toegang tot het vrij-

tiviteiten van deze dienst uitmaken, is de onvoorwaar-

willigerswerk krijgen.

delijke paraatheid van de hulpdienstvrijwilligers ech-

Ten derde variëren stijlen van vrijwilligerswerk ook in

ter geen overbodige luxe. Of nog: de intuïtieve

functie van de leeftijdsgebonden ervaring die de vrijwilli-

veronderstelling dat in kleine afdelingen meer werk op

ger opbouwt. Jonge vrijwilligers zijn vooral terug te vin-

de schouder van elke vrijwilliger rust, wordt niet be-

den in het ondersteunende werk. Hoewel eenderde van

vestigd. Terwijl grote afdelingen (meer dan 50 vrijwilli-

de bevraagde Rode-Kruisvrijwilligers tussen 15 en 26

gers) de grootste kans hebben op ondersteunende kern-

jaar oud is - ongeveer het dubbele van hun deelname in

engagementen, en de kleinste kans op randvrijwilli-

de gemiddelde Vlaamse vrijwilligersorganisatie -, wor-

gers, moeten kleine afdelingen (minder dan 25

den bestuurlijke en leidinggevende functies doorgaans

vrijwilligers) hun basisactiviteiten het vaakst ‘uitbeste-

vervuld door oudere en meer ervaren vrijwilligers met

den’ door middel van tijdelijke bijdragen van gelegen-

een langere staat van dienst. Doorgroeimogelijkheden

heidmedewerkers. De kans op kernengagementen is

binnen de organisatie zijn gebonden aan opleidingsver-

hier het kleinst. De bevindingen tonen meer algemeen

eisten, professionele vaardigheden en persoonlijk-

aan dat de vrijwilligersorganisatie tot op zekere hoogte

heidskenmerken waarover jonge vrijwilligers nog on-

oogst wat ze zelf zaait, op voorwaarde dat ze eerst

voldoende beschikken.

vruchtbare grond vindt, uiteraard.

Tot slot blijkt er ook sprake te zijn van verschillende smaken voor vrijwilligerswerk. Hier vinden we wel trek-

Vrijwilligerswerk vandaag: geen ‘of/of’-kwestie

jes van het nieuwe vrijwilligersprofiel. Randvrijwilli-

We mogen dus besluiten dat het vrijwilligerswerk geen

gers uiten hun solidariteit vaker door geld te storten

‘of/of’-kwestie is. De werkelijkheid is veel complexer

voor een goed doel, en ze zijn doorgaans iets minder

dan een rechtlijnig onderscheid tussen traditioneel en

sterk op anderen gericht; terwijl kernvrijwilligers zich

nieuw, of tussen vrijwilliger en organisatie doet ver-

uitermate solidair opstellen en een grote kans hebben

moeden. De wijze waarop mensen aan vrijwilligers-

om op klassieke terreinen actief te zijn - denk aan de

werk doen, moet worden begrepen als een ingewik-

zorg voor zieken, bejaarden of personen met een han-

keld en dynamisch samenspel van enerzijds de klassie-

dicap, het vrijwilligerswerk binnen een kerkgemeen-

ke groepsgebonden kenmerken, maar anderzijds

schap.

evengoed de individuele mogelijkheden en beperkin-

Dit samenspel tussen de achtergrondkenmerken van

gen die voortvloeien uit de leef- en werkomstandighe-

de vrijwilligers en hun stijl van vrijwilligheid in acht

den van mensen, de verschillende voorkeuren en prio-

genomen, wijzen de analyses verder uit dat naarmate

riteiten van de vrijwilligers, en eerder situatiegebon-

vrijwilligers meer naar de kern opschuiven, de greep

den invloeden in termen van doorgroeimogelijkheden

van de organisatie op het type van engagement ver-

binnen de organisatie en ervaringen in een specifieke

sterkt: er is een effect van de verschillende Rode-

vrijwilligerssetting en groep. En hiermee eindigen we

Kruisdiensten die we in het onderzoek hebben betrok-

ver weg van eenduidige verhalen in termen van de op-

ken, van het aantal vrijwilligers dat de lokale afdeling

mars van een nieuw, eigenzinnig en losbandig type

telt, en van het organisatieniveau waarop de vrijwilli-

vrijwilliger.



Referenties Aldenderfer, M. S., & Blashfield, R. K. (1984), Cluster analysis. London: SAGE Publications Ltd. Beck, U. (1986), Risikogesellschaft. Auf dem Weg in eine andere Moderne. Franfurt am Main: Suhrkamp Verlag. Beck, U. (1992), Risk society. Towards a new modernity. London: Sage. Beck, U. (1997), Kinder der Freiheit: Wider das Lamento über den Werteverfall. pp. 9-33 in U. Beck (Ed.), Kinder Der Freiheit. Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag. Beck, U., Bonß, W. & Lau, C. (2003). The theory of reflexive modernization: Problematic, hypotheses and research programme. Theory, Culture and Society, 20(2): 1-33. Beck, U., Giddens, A. and Lash, S. (1994), Reflexive Modernization. Politics, Tradition and Aesthetics in the Modern Social Order. Cambridge: Polity Press. Beck, U. & Lau, C. (2004, Eds.), Entgrenzung und Entscheidung: Was ist neu an der Theorie reflexiver Modernisierung? Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag. Bennett, W. L. (1998), The uncivic culture: Communication, identity, and the rise of lifestyle politics. Political Science and Politics, 31(4): 741-761. Brömme, N. & Strasser, H. (2001), Gespaltene Bürgergesellschaft? Die Ungleichen Folgen des Strukturwandels von Engagement und Participation. Aus Politik Und Zeitgeschichte, B 25-26, 6-14. Castells, M. (2004), The information age: economy, society and culture. (2nd ed.) Oxford: Blackwell. Cnaan, R., Handy, F. & Wadsworth, M. (1996), Defining who is a volunteer: Conceptual and empirical considerations. Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly, 25(3): 364-383. Crouch, C. (1999), Social Change in Western Europe. Oxford: Oxford University Press. Dekker, P. (2002), On the prospects of volunteering in civil society. Voluntary Action, 4(3): 31-48. Daal, H. J. van (1994), Hedendaags vrijwilligerswerk: Gedaanten, identiteit en aantrekkingskracht. pp. 201-220 in P. Dekker (ed.) Civil society: Verkenningen van een perspectief op vrijwilligerswerk. Rijswijk: Sociaal en Cultureel Planbureau. Eckstein, S. (2001), Community as gift-giving: Collectivistic roots of volunteerism. American Sociological Review, 66(6), 829-851. Gaskin, K. (1998), Vanishing volunteers: Are young people losing interest in volunteering? Voluntary Action, 1(1), 33-43. Giddens, A. (1990), The Consequences of Modernity. Stanford California: Stanford. Giddens, A. (1991), Modernity and Self-Identity. Self and Society in the Late Modern Age. Cambridge: Polity Press. Hacket, A. & Mutz, G. (2002), Empirische Befunde zum bürgerschaftlichen Engagement. Aus Politik Und Zeitgeschichte, B9: 3946. Heelas, P. (1996), Introduction. pp. 1-20 in: Heelas, P., Lash, S., & Morris, P. (Eds). Detraditionalization. Oxford: Blackwell. Held, D., McGrew, A., Goldblatt, D., Perraton, J. (1999), Global transformations. Politics, economics and culture. Cambridge: Polity press. Hustinx, L. (2001), Individualisation and new styles of youth volunteering: An empirical exploration. Voluntary Action, 3(2), 5776. Hustinx, L. (2003), Reflexive modernity and styles of volunteering: The case of the Flemish Red Cross volunteers, Leuven: Faculteit Sociale Wetenschappen, Departement Sociologie (Diss. Doc.). Hustinx, L. & Lammertyn, F. (2003), Collective and reflexive styles of volunteering: A sociological modernization perspective. Voluntas: International Journal of Voluntary and Nonprofit Organizations, 14(2):167-187. Hustinx, L. & Lammertyn, F. (2004), The cultural bases of volunteering: Understanding and predicting attitudinal differences between Flemish Red Cross volunteers. Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly, 33(4): 548-584. Jakob, G. (1993), Zwischen Dienst und Zelbstbezug. Opladen: Leske + Budrich. Kaufmann, L.R. & Schervisch, P.G. (1986). Using adjusted crosstabulations to interpret loglinear relationships. American Sociological Review, 51: 717-733. Kauffmann, L.R. & Schervisch, P.G. (1986), Variations on a theme. More uses of odds ratios to interpret log-linear parameters. Sociological Methods and Research, 16(2): 218-255. Klages, H. (1998), Engagement und Engagementpotential in Deutschland. Aus Politik Und Zeitgeschichte, B38, 29-38. Meijs, L.C.P.M. (2003), Vrijwilligersland in 2015. Gastcollege aan de Faculteit Sociale Wetenschappen, K.U. Leuven, 3 april 2003.


| 65

Meijs, L.C.P.M. & Hoogstad, E. (2001), New ways of managing volunteers: Combining membership management and programme management. Voluntary Action, 3(3), 41-61. Milligan, G.W. (1996), Clustering validation: results and implications for applied analyses. pp. 341-375 in P. Arabie, L.J. Hubert & G. De Soete (Eds.), Clustering and classification. River Edge (NJ): World Scientific. Olk, T. (1989), Vom ‘alten’ zum ‘neuen’ Ehrenamt. Ehrenamtliches soziales Engagement ausserhalb etablierter Träger. Blätter Der Wohlfahrtspflege, 136, 7-10. Rommel, W., Opdebeeck S., Lammertyn, F. and Bouverne-De Bie, M. (1997), Vrijwillige Inzet in Vlaanderen. Een Exploratie. Leuven: LUCAS. Safrit, R. D. & Merrill, M. (2000), Management implications of contemporary trends in voluntarism in the United States and Canada. Voluntary Action, 3(1), 73-88. Smith, D.H. (1981), Altruism, volunteers and volunteerism. Journal of Voluntary Action Research, 10(1): 21-36. Stolle, D. & Hooghe, M. (2005), Inaccurate, exceptional, one-sided or irrelevant? The debate about the alleged decline of social capital and civic engagement in Western societies. British Journal of Political Science, 35(1): 149-167. Voyé, L. (1995), Pour revisiter le bénévolat. Propos hétérodoxes. Swiss Sociological Review, 21(2): 317-340. Wagner, P. (1994), A Sociology of Modernity: Liberty and Discipline. London: Routledge. Wuthnow, R. (1998), Loose connections. Joining together in America’s fragmented communities. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.

Bijlage 1. Vier vrijwilligersculturen volgens hun gemiddelde scores op 11 gesommeerde Likert-schalen (een hoge score stemt overeen met een sterke positieve houding). Aantal Cronitems bach’s α

Minmax range

AlgeSD meen gemiddelde

CL1

CL2

CL3

CL4

RÇ (*)

Missie RKV

4

.70

1-5

3.2

.96

3.7 ++

3.5 ++

3.0 --

2.9 --

.11

Mate van bureaucratie RKV

7

.80

1-7

3.2

1.1

2.4 --

4.1 ++

2.9 +-

3.8 +

.41

Erkenning

6

.78

1-5

2.8

.86

3.5 ++

2.9 +-

2.5 --

2.5 --

.26

Voldoening

6

.78

1-5

4.0

.69

4.5 ++

4.1 +

3.8 +-

3.6 --

.25

Zelfontplooiing

5

.72

1-5

3.7

.77

4.1 ++

3.9 ++

3.5 --

3.3 --

.14

Loyaliteit

6

.77

1-5

3.7

.77

4.2 ++

3.8 +

3.4 --

3.2 --

.26

Toewijding

3

.67

1-7

5.8

1.1

6.5 ++

5.9 +-

5.8 +-

4.2 --

.52

Kieskeurigheid

5

.62

1-5

3.2

.79

2.7 --

3.1 +-

3.3 +-

3.5 ++

.13

Vrijblijvendheid

6

.62

1-7

3.7

.91

3.3 --

3.5 --

4.0 ++

3.9 ++

.10

Eisen m.b.t. deskundigheid

5

.71

1-5

4.4

.68

4.6 ++

4.4 --

4.4 --

4.2 --

.03

Eisen m.b.t. intensiteit van inzet

4

.69

1-5

2.1

.87

2.3 ++

2.1 --

2.0 --

2.3 ++

.03

26.2

21.3

33.9

18.6

Visie op organisatie

Motieven

Mate van betrokkenheid

Tolerantie t.o.v. eisen die RKV kan stellen

% van totaal (N = 652)

(++/+/+ -/-/--) Tukey’s Studentized Range (HDS) test voor paarsgewijze verschillen in gemiddelde scores: verschillende tekens wijzen op significante verschillen tussen de clusters op een 0.5 significantieniveau. De rankings zijn gebaseerd op relatieve vergelijkingen tussen de clusters, en niet op hun afzonderlijke positie op de schalen. (*) Algemene R2 = .23; alle ANOVA-testen zijn significant op .001-niveau.



Bijlage 2. Stijlen van vrijwilligheid bij de vrijwilligers van Rode Kruis Vlaanderen naar de belangrijkste subdimensies Stijlen van vrijwilligheid bij RKV*

Totaal

I

II

III

IV

V

100%

21.3%

8.9%

19.4%

35.4%

15.0%

N=652

0-2 jaar

18.0

4.7

18.8

25.5

2.9

17.3

3-5 jaar

45.1

28.2

45.3

39.9

14.9

37.3

6-10 jaar

13.7

19.9

21.2

15.9

28.0

18.7

> 10 jaar

23.2

47.2

14.7

18.7

54.2

26.7

Eens of meerdere keren per jaar

94.3

46.9

38.5

9.6

0.0

24.5

Eens of meerdere keren per maand

0.0

25.8

61.5

45.6

2.0

41.3

Wekelijks of meer

5.7

27.3

0.0

44.8

98.00

34.2

≤ 4 uur per maand

78.9

30.6

26.4

0.0

0.0

24.7

5-12 uur per maand

21.1

69.4

73.6

0.0

0.0

24.9

13-24 uur per maand

0.0

0.0

0.0

53.8

38.3

24.8

> 24 uur per maand

0.0

0.0

0.0

46.2

61.7

25.6

0.0

96.6

0.0

17.4

96.3

29.2

% Vergaderen en besluitvorming***

22.3

75.8

48.2

49.5

88.2

50.94

% Organisatie van activiteiten***

9.0

37.9

22.6

25.9

72.4

29.4

% Hulpverlenging,verzorging, ondersteuning***

79.5

64.5

83.1

93.7

84.3

82.3

% Administratief werk***

6.8

40.9

8.3

18.9

76.2

24.6

% Opleiding, bijscholing of voordrachten geven*

17.6

30.8

16.6

24.0

34.4

22.9

% Fondsenwerving***

31.7

47.7

46.6

54.9

79.8

50.5

% Klusjes opknappen***

8.7

28.9

21.7

36.3

60.8

30.3

Geen

46.4

46.2

26.7

11.0

13.6

25.1

Eén

45.5

37.4

55.2

64.3

44.1

53.1

Meer dan één

8.2

16.5

18.1

24.7

42.2

21.8

Onvoorwaardelijk

8.5

16.2

27.5

35.9

32.7

26.2

Kritisch

9.5

28.5

17.1

17.9

47.5

21.3

Betrouwbaar

54.1

24.6

42.2

28.9

11.7

33.8

Afstandelijk

27.8

30.8

13.2

17.3

8.1

18.6

Anciënniteit***

Frequentie***

Uren vrijwilligerswerk per maand***

Bestuursfunctie*** % bestuursfunctie Types vrijwilligersactiviteiten

Aantal hoofdactiviteiten***

Cultuur van de vrijwilliger***

χ2-statistiek:

* p < .01 ** p < .001 *** < .0001 * I = gelegenheidsbijdragers, II = Gevestigde bestuurders, III = Betrouwbare medewerkers, IV = Dienstgerichte kernvrijwilligers, V = Kritische sleutelfiguren


Bijlage 3. Maximum likelihood variantieanalyse van het passend logistisch regressiemodel voor stijlen van vrijwilligheid bij de vrijwilligers van Rode Kruis - Vlaanderen (N=652). Stijlen van vrijwilligheid L2

df

p

L2/df

15.90

4

0.0032

-

Geslacht

-

-

ns

-

Leeftijd

30.01

8

0.0002

3.75

Opleiding

-

-

ns

-

Leefsituatie

-

-

ns

-

Gezinsfase

-

-

ns

-

Verdienertype

-

-

ns

-

Socio-economische positie

14.65

4

0.0055

3.66

Socio-economische klasse

43.75

16

0.0002

2.73

Aantal wekelijkse werkuren

-

-

ns

-

Flexibiliteit in werkomstandigheden

27.13

12

0.0074

2.26

Kerkpraktijk

-

-

ns

-

Sociale participatie

-

-

ns

-

Frequentie van participatie

-

-

ns

-

Inzet voor ‘klassieke’ thema’s en doelgroepen

9.50

4

0.0497

2.37

Inzet voor ‘nieuwe’ thema’s en doelgroepen

-

-

ns

-

Protestactie

-

-

ns

-

‘Chequebook activism’

11.52

4

0.0213

2.88

Solidarisme

10.51

4

0.0327

2.63

Gerichtheid op lokale gemeenschap

-

-

ns

-

Gerichtheid op het helpen van anderen

Intercept

BIOGRAFISCHE INBEDDING

Affectieve bindingen

Economische bindingen

Sociale bindingen

Culturele bindingen

-

-

ns

-

Gerichtheid op religieuze / morele waarden -

-

ns

-

Religieuze overtuiging

-

-

ns

-

Hulpdienst

53.35

4

<.0001

13.34

Jeugd Rode Kruis

14.99

4

0.0047

3.75

Sociale Hulpverlening

-

-

ns

-

Leergangen

18.26

4

0.0011

4.56

Dringende Sociale Interventie

11.60

4

0.0206

2.90

Organisatorisch niveau van participatie

13.55

4

0.0089

3.39

Grootte van de lokale afdeling

33.28

8

<.0001

4.16

ORGANISATORISCHE KENMERKEN Rodekruisdienst waarin hoofdactiviteit

Aantal populatieprofielen=544, L2=1438.64, df=1E3, p=1.0000

| 67



Bijlage 4. Netto-effect van vrijwilligers- en organisatiegerelateerde variabelen op het behoren tot een bepaalde stijl van vrijwilligheid voor de vrijwilligers van Rode Kruis - Vlaanderen. (Passend logit model: de odds ratio’s zijn uitgedrukt als afwijkingen van het algemeen gemiddelde – N=652). Stijlen van vrijwilligheid * I

II

III

IV

V

21.32

8.91

19.39

35.37

15.01

16-30

2.69

-4.95

1.63

8.88

-8.24

31-50

2.02

4.43

-1.66

-6.53

1.73

50+

-10.07

1.40

-0.05

-5.50

14.22

Voltijds werkend

1.88

2.14

-6.73

-4.51

7.21

Andere

-1.75

-2.00

6.28

4.20

-6.74

Professional

7.84

2.90

-3.81

-5.95

-0.98

Routine hoofdarbeid

0.98

5.61

0.17

-6.95

0.18

Zelfstandige

-2.27

0.28

-0.48

14.26

-11.78

Arbeider

-12.19

-4.26

-4.48

21.57

-0.65

Nooit gewerkt

6.74

-3.83

9.47

-16.40

4.03

Flexibel

3.56

6.25

-2.60

-1.94

-5.26

Semi-flexibel

8.94

-0.80

10.93

-22.06

2.99

Regulier

-3.10

0.17

10.63

-5.92

-1.78

Niet werkend

-2.49

-2.57

-9.73

12.29

2.50

Neen

5.89

3.79

1.68

-10.20

-1.16

Ja

-2.34

-1.50

-0.67

4.05

0.47

Neen

-1.96

-1.74

-2.26

6.54

-0.58

Ja

2.94

2.61

3.39

-9.82

0.88

Matig tot zwak

4.89

-0.69

0.16

-2.25

-2.11

Sterk

-6.58

0.93

-0.22

3.02

2.85

< 25 vrijwilligers

7.59

4.10

9.81

-22.07

0.57

25-50 vrijwilligers

-0.88

6.04

-5.93

-1.74

2.52

Meer dan 50 vrijwilligers

-0.76

-4.88

2.31

5.15

-1.83

Enkel op lokaal vlak

-0.11

2.23

2.56

-1.88

-2.80

Ook op intermediaire / centrale niveaus

0.20

-3.87

-4.47

3.26

4.88

Geen hoofdactiviteit

10.06

5.03

1.24

-11.34

-4.99

Hoofdactiviteit

-10.57

-5.28

-1.30

11.91

5.25


1.44

0.10

0.84

-0.26

-2.12

Hoofdactiviteit

-9.65

-0.68

-5.64

1.72

14.24


0.28

0.10

-0.94

0.44

0.12

Hoofdactiviteit

-8.27

-3.00

28.13

-13.40

-3.47


1.20

-0.23

-0.36

0.29

-0.90

Hoofdactiviteit

-14.66

2.85

4.37

-3.62

11.06

ALGEMEEN GEMIDDELDE Leeftijd

Socio-economische positie

Socio-economische klasse

Flexibiliteit in werkomstandigheden

Inzet voor ‘klassieke’ thema’s en doelgroepen

Inzet voor ‘nieuwe’ thema’s en doelgroepen

Solidarisme

Grootte lokale afdeling

Organisatorisch niveau van participatie

Rodekruisdienst waarin hoofdactiviteit Hulpdienst

Leergangen

Dringende Sociale Interventie

Jeugd Rode Kruis

* I = gelegenheidsbijdragers, II = Gevestigde bestuurders, III = Betrouwbare medewerkers, IV = Dienstgerichte kernvrijwilligers, V = Kritische sleutelfiguren


| 69

‘Assertiviteit maakt zichtbaar’ Kopstukken

Het vrijwilligerswerk en de politiek hebben een haat-liefde verhouding waarbij de politiek voornamelijk wordt gezien als financier. En geld is zelden de basis voor een warme verhouding. De verhoudingen zouden de komende jaren flink kunnen veranderen. Marry Visser-van Doorn vertelt over mogelijkheden en kansen voor vrijwilligerswerk en politiek. Assertiviteit en professionaliteit zijn daarbij de kernwoorden. Onderzoek kan de politiek overtuigen van het belang van vrijwilligerswerk. Interview door Wendy Stubbe

Wie vrijwilligerswerk zegt, zegt Marry Visser-van

missie Vrijwilligersbeleid daadwerkelijk sterk ge-

Doorn. Van jongs af aan is zij actief op zowel lokaal,

maakt. Haar mening: “Vrijwilligerswerk is een middel

provinciaal als landelijk niveau. Als voorzitter van de

om de samenhang in de samenleving en tussen ver-

Nederlandse Bond van Plattelandsvrouwen richtte zij

schillende groepen te versterken. Op lokaal niveau

zich vooral op emancipatie, mantelzorg en de positie

moeten gemeenten goede voorwaarden scheppen voor

van 50+-vrouwen. Visser: “De thema’s emancipatie

het vrijwilligerswerk, bijvoorbeeld door het terugdrin-

en ontwikkelingssamenwerking hebben mij altijd

gen van weten regelgeving. Gemeenten zouden de re-

geïnteresseerd en hiervoor probeer ik me sterk te ma-

gisseur moeten zijn in het vormgeven en stimuleren

ken. De bond - ruim 78.000 leden in die tijd! - was een

van het vrijwilligerswerkbeleid en ook andere partijen

trendsetter op dit gebied.”

sturen in het leveren van ondersteuning van vrijwilli-

Als lid van de Tweede Kamer voor het CDA schreef

gerswerk.”

Marry Visser een notitie over vrijwilligersbeleid. Hierin pleitte zij voor een actievere rol van de overheid in

Kansen te over?

het ondersteunen van vrijwilligerswerk en vanaf 2004

Veel organisaties zien de huidige ontwikkelingen, zoals

heeft Visser zich hiervoor als voorzitter van de Com-

de komende Wet Maatschappelijke Ondersteuning, als


Kopstukken: Mary Visser-van Doorn

een bedreiging voor het vrijwilligerswerk. De angst

fessionaliteit nodig om met nieuwe allianties met poli-

voor teruglopende financiering is het meest te beluiste-

tiek, bedrijfsleven of onderwijs aan de slag te gaan.”

ren. Visser kan zich niet vinden in deze zogenaamde ‘bedreigingen’. “Het feit dat de overheid nu zo’n groot

Informatiestromen

beroep doet op vrijwilligers maakt dat vrijwilligers-

Binnen de Commissie Vrijwilligersbeleid is veel aan-

werk erkend wordt als een belangrijke actor. Dat is

dacht besteed aan de lokale verhoudingen tussen poli-

geen bedreiging, maar een kans. Organisaties zijn nu

tiek en vrijwilligerswerk. En hoewel Marry Visser

aan zet om tegenover de overheid hun voorwaarden

slechts voor een beperkte periode als voorzitter van de

aan te geven en richting te geven aan het vrijwilligers-

Commissie actief is geweest, heeft zij wel een aantal

werk. Het is goed om te zien dat er nieuwe initiatieven

nieuwe accenten kunnen leggen. Meer aandacht voor

ontstaan. Kijk eens naar al die goede en leuke (burger)

maatschappelijke stages, burgerinitiatieven, het be-

initiatieven die kansen zien en zich ergens sterk voor

drijfsleven en de maatschappelijke discussie over vrij-

maken.” Visser ziet ook de schaduwzijde: “Probleem is

willigerswerk. Vrijwilligerswerk is in haar ogen duide-

dat nieuwe (burger)initiatieven niet altijd op waarde

lijk een zaak voor alle maatschappelijke participanten:

worden geschat, onder andere door de overheid. Daar

“Mede door impulsen vanuit de Tijdelijke Stimule-

kunnen we iets aan doen door de goede voorbeelden te

ringsregeling Vrijwilligerswerk en de Commissie Vrij-

laten zien.” Een ander aandachtspunt is dat veel vrij-

willigersbeleid zie je dat er op brede schaal aandacht is

willigersorganisaties het liefst hun eigen boontjes dop-

voor vrijwilligerswerk. De informatiestroom binnen

pen. “Zij vragen niet snel om advies voor het ontplooi-

het veld en naar derden toe is heel breed geworden

en van nieuwe initiatieven binnen de nieuwe verhou-

door deze aandacht. Dat is niet zonder gevaar. Als we

dingen.”

deze informatiestromen niet bundelen, kanaliseren en toegankelijk maken, verliezen we deze kennis zodra de

Volgens Visser spelen de belangrijkste zaken voor het

aandacht voor het vrijwilligerswerk verdampt. Ik kies

vrijwilligerswerk zich vooral af op lokaal niveau. “Lo-

voor het bundelen van informatiestromen achter een

kale overheden en lokale organisaties moeten samen

loket en website waar verschillende actieve partijen in

wennen aan een nieuwe situatie. Hierin is het voor

het vrijwilligersveld zijn te bereiken.”

vrijwilligersorganisaties zaak assertiever te worden en op te komen voor hun eigen belangen, en moeten over-

Volgens Marry Visser is één van de waardevolle elemen-

heden een duidelijke regie voeren. Vrijwilligerswerk

ten van de Commissie Vrijwilligersbeleid het contact

moet bij de lokale overheid niet alleen in de sector wel-

met de wetenschap. “In deze denktank zijn bijzondere

zijn blijven hangen, maar integraal een plaats krijgen

contacten ontstaan tussen bijvoorbeeld IPO, Samenle-

binnen alle sectoren van de lokale overheid. Vrijwilli-

ving en Bedrijf, VNG en de Erasmus Universiteit. Dat

gerswerk heeft overal een rol.”

moet in ieder geval voor de komende vier jaar behouden worden om te kunnen werken aan verankering en ont-

Visser: “Gemeenten hebben oog en waardering voor

wikkeling van het vrijwilligerswerkbeleid. Maar niet al-

vrijwilligerswerk, maar verankering van beleid is wen-

leen op landelijk niveau is het van belang om ‘boven de

selijk. Het kan anno 2006 niet zo meer zijn dat een en

sectoren’ uit te stijgen, ook op lokaal niveau kunnen dit

ander afhankelijk is van een bevlogen wethouder,

soort innovatieallianties worden gesmeed.”

ambtenaar of coördinator van een steunpunt vrijwilligerswerk.” Naast de gemeente als regisseur is het aan

Blijvend overtuigen

de lokale steunpunten voor het vrijwilligerswerk om

Informatie, onderzoek en uitwisseling is dus belang-

de samenhang op lokaal niveau te versterken. Zij moe-

rijk voor het veld. Visser weet hoe politici ergens van

ten de makelaarsfunctie oppakken om overheid, be-

te overtuigen zijn. “Onderzoek kan een belangrijke rol

drijven, onderwijs en vrijwilligerswerk samen te bren-

spelen in het overtuigen van de politiek. De noodzaak

gen. Zij kunnen ook samen met gemeenten het vrijwil-

van aandacht voor vrijwilligerswerk, hoe logisch het

ligerswerkbeleid vorm te geven. Visser: “Om deze

ook lijkt, toon je alleen aan met harde feiten, empi-

rollen goed te kunnen vervullen zijn er echter wel

risch onderzoek. Praktisch onderzoek. Neem bijvoor-

meer kwaliteiten bij deze lokale steunpunten nodig.

beeld de projecten rondom maatschappelijke stage,

Coördinatoren van steunpunten hebben de juiste pro-

deze krijgen de komende jaren vorm in veertig pilot-


| 71

projecten. Onderzoek en evaluatie in deze proeftuin

Marry Visser blijft hameren op duurzaamheid. “Blij-

kan het succes bepalen van maatschappelijke stage in

vende aandacht voor vrijwilligerswerk en de onder-

de rest van Nederland. Wat spreekt jongeren aan en

steuning daarvan is noodzakelijk om te zorgen dat het

wat is de rol van vrijwilligerswerk voor deze jongeren.

niet naar de achtergrond verdwijnt. Voortdurende pu-

Dergelijke (praktische) weergaven spreken politici

bliciteit over vrijwilligerswerk is nodig om de aan-

aan, die willen resultaten die hun inzicht geven in de

dacht van de afgelopen jaren vast te houden. Experi-

slagingskans, die hun aangeven hoe iets in zijn werk

menten en praktisch onderzoek vormen hiervoor een

gaat.”

prima handvat.” Verbeter het imago van vrijwilligerswerk. Met concrete cijfers, heldere initiatieven en bijna commerciële aandacht en lobby, dat lijkt Vissers motto.


| 73

Wenken om te overleven In de hoogtijdagen van de verzuiling vormde het aangesloten zijn bij een organisatie bij grote delen van de Nederlandse bevolking een vanzelfsprekende uitbreiding van de kerkgemeenschap waartoe men behoorde, een soort voortzetting van de theologie met andere middelen. Via groepsintegratie conformeerde men zich aan de strevingen van zijn organisaties. Met het geboren worden binnen een levensbeschouwelijke zuil was tevens het lidmaatschap gegeven van een heel scala aan verenigingen en organisaties die met de betreffende zuil verbonden waren: de krant die men las, de vakbond en omroep waarbij men was aangesloten, de school waar men zijn kinderen heen stuurde, de club waar men op zaterdag een balletje trapte, de vrouwenvereniging waar moeder op sommige avonden naartoe ging. Die tijd is voorbij en ervan uitgaan dat een dergelijke levenslange trouw ooit

Boekbespreking

weer vat zal krijgen op nieuwe generaties, is wachten op Godot.

Joep de Hart

De meeste van de huidige maatschappelijke organisa-

(het rapport Landelijk verenigd: grote ledenorganisaties

ties hebben niet langer een godsdienstige, laat staan

over ontwikkelingen op het maatschappelijk middenveld,

kerkelijke achtergrond. Zij kunnen niet rekenen op de

Den Haag: SCP, 2005, ISBN 90-377-0126-4). De concur-

onvoorwaardelijke loyaliteit van traditionele groepen

rentie tussen clubs, verenigingen en organisaties om

of subculturen en missen de vanzelfsprekende aanslui-

de aandacht van potentiële leden en donateurs is de af-

ting bij de leefwereld en sociale netwerken van die

gelopen decennia verscherpt. Periodiek moeten ze het

groepen, die zo lang typerend is geweest voor het oude

kistje op om de aandacht van een kritisch en veelei-

verenigingsleven.

send publiek te trekken. Gelukkig is er nu een boek

Een vakkenvuller bij Albert Heijn leert al op zijn eerste

verschenen dat daarbij van veel nut kan zijn: De vereni-

werkdag het belang van een aantrekkelijke uitstalling

ging op survival. Overlevingsstrategieën voor hedendaagse

van de koopwaar. Zo leert hij de meest verse producten

verenigingen, van Marike Kuperus.

achteraan te zetten (het zogenaamde ‘fifo-en’), zodat zijn baas niet met bedorven etenswaren blijft zitten.

Midas Dekker heb ik ooit het verhaal horen vertellen

Verder wordt hij bijvoorbeeld gevraagd te ‘spiegelen’,

over iemand die er met zijn vriend, een echte vogelaar,

dat wil zeggen aantrekkelijke dingen naar voren te ha-

op uit trok om de beestjes in het wild te observeren.

len. De spullen stelt hij diagonaal in de vakken op, zo-

Plotsklaps raken zij ergens op een dijk omringd door

dat de voorraad kleiner lijkt voor de klant en zijn bege-

een enorme zwerm roodzwarte vogels. “Wat zijn dat

righeid wordt gewekt. Het zijn voorbeelden van een

nou!?”, roept de zondagsobservator naar zijn vriend.

aanpak waarvoor ook verenigingen de afgelopen de-

Waarop deze terugschreeuwt: “Dat kan ik niet zien! Ze

cennia, veelal door schade en schande wijs geworden,

zijn te dicht bij!” Dat is de positie waarin de onderzoe-

meer oog hebben gekregen. Dat blijkt uit onlangs ver-

ker nogal eens dreigt te vervallen. Zolang hij de zaken

scheen studie van het Sociaal en Cultureel Planbureau

vanaf een afstandje kan observeren, weet hij typerin-


Boekbespreking

gen te geven, lijnen te trekken, verschillen te identifi-

Vroeger sloot het lidmaatschap van een vereniging

ceren, verklaringen aan te dragen. Maar hij is minder

naadloos aan bij het levensbeschouwelijke milieu of de

geschoold in het redeneren vanuit alledaagse prakti-

maatschappelijke positie van mensen (zie boven). Dat

sche beslommeringen en concrete problemen die zich

is niet langer het geval. Het lidmaatschap van een ver-

daar aandienen.

eniging heeft tegenwoordig het karakter van een ruil-

Marike Kuperus heeft daarvoor wel de juiste achter-

overeenkomst: men sluit zich aan omdat de vereniging

grond. Zij is verbonden aan CIVIQ, het kennis- en ad-

iets aantrekkelijks heeft te bieden en is bereid daar iets

viesbureau voor vrijwilligerswerk, en put voor haar

(contributie, vrijwilligerswerk) tegenover te stellen.

boek uit een brede ervaring als senioradviseur bij dit

Maar vanzelfsprekend is de relatie niet, en zij wordt

bureau. Haar doelstelling en aanpak zijn complemen-

periodiek opnieuw gewogen. Hoofdstuk 3 gaat in op de

tair aan die van de genoemde SCP-studie. Daarin gaat

beperkingen en mogelijkheden die de nieuwe situatie

het om theoretische invalshoeken, grootschalige socia-

met zich meebrengt en doet dit - zoals steeds - weer

le ontwikkelingen en algemene verschuivingen bij

voor uiteenlopende soorten verenigingen. In de litera-

(grote) maatschappelijke organisaties. Die passeren

tuur wordt steeds weer getamboerd op twee functies

ook in het boek van Kuperus de revue, maar daarnaast

van het verenigingsleven. De eerste is de vorming van

besteedt zij veel aandacht aan de dagelijkse praktijk en

sociaal kapitaal ofwel gemeenschapszin: mensen ko-

worden inzichten en begrippen uit de relevante organi-

men via het verenigingsleven tot onderling vertrou-

satiesociologische literatuur bondig en helder uitge-

wen en samenwerking, wat het zoeken naar oplossin-

legd.

gen voor collectief ervaren problemen vergemakkelijkt. De tweede functie heeft betrekking op het

De Nederlandse civil society (hier te lande wel aange-

democratisch potentieel dat verenigingen vertegen-

duid als ‘het maatschappelijk middenveld’) is het do-

woordigen via, onder andere, het leren van politieke

mein van de zogenaamde vrijwillige associaties: ver-

basisvaardigheden. In hoofdstuk 4 worden de interne

enigingen en organisaties waartoe mensen zijn aange-

democratische processen binnen verenigingen geana-

sloten vanuit hun eigen, vrije keuze. Over die

lyseerd.

organisatievormen heeft Marike Kuperus een informa-

De groei van een vereniging gaat ook gepaard met een

tief boek geschreven. De overlevingsstrategieën die zij

toenemende differentiatie tussen besluitvormende, be-

verenigingen aanreikt zijn gebaseerd op de drie ‘o’s’

stuurlijke en uitvoerende verantwoordelijkheden.

van Onderscheiden, Onderkennen en Ontvlechten.

Daarover gaat hoofdstuk 5, waarin speciaal aandacht

Feitelijk voegt het boek er daar voortdurend op over-

wordt besteed aan het uitbesteden van werkzaamhe-

tuigende wijze nog één aan toe. Die staat voor ‘ogen en

den aan professionals. In navolging van de bekende

oren open houden’ voor de bredere maatschappelijke

Britse managementgoeroe Charles Handy onderscheidt

ontwikkelingen. Zij vormen het krachtenveld waarbin-

Kuperus drie kernprocessen in vrijwilligersorganisa-

nen de verenigingen zullen moeten functioneren.

ties: ‘voor-ons-door-ons’, dienstverlenen en campagne

Het boek start dan ook met een soort fylogenese en or-

voeren. Hoofdstuk 6 gaat uitgebreid in op de wijzen

thogenese van het verenigingswezen. In hoofdstuk 1

waarop deze kernprocessen georganiseerd kunnen

wordt de ontwikkeling van de vereniging van haar ge-

worden door verenigingen. De gevaren van ‘verste-

boorte tot en met haar verstening op latere leeftijd ge-

ning’ en de onvermijdelijkheid van veranderen lopen

schetst; in hoofdstuk 2 gaat het om historische maat-

als een rode draad door het boek. In hoofdstuk 7 pas-

schappelijke processen als achtergrond voor de opkomst

seert een aantal aspecten en voorwaarden van veran-

en verbreiding van het verenigingswezen. Kenmerken,

deringsprocessen in verenigingen de revue; voor elk

processen en problemen die verbonden zijn met de ach-

van de betrokkenen worden de implicaties nagegaan.

tereenvolgende fasen die een vereniging doormaakt en

De meeste verenigingen zijn niet alleen ledenorganisa-

die spelen bij uiteenlopende typen verenigingen komen

ties, maar ook vrijwilligersorganisaties. Op de positie

ter sprake, evenals de verschillen tussen ledenmanage-

van vrijwilligers, de verschillende typen vrijwilligers

ment en programmamanagement. Een aantal trends

en stijlen van vrijwilligersmanagement wordt uitge-

(gesignaleerd en geanalyseerd door het Sociaal en Cultu-

breid ingegaan in hoofdstuk 8. Het boek sluit af met

reel Planbureau) die ook repercussies hebben voor het

een hoofdstuk met nuttige juridische tips.

verenigingsleven, wordt samengevat.


| 75

De vereniging op survival lijkt toch vooral bruikbaar

signalering van een beperking. Wie deze in het achter-

voor bestuurders bij kwesties die in grotere organisa-

hoofd houdt, heeft nu de beschikking over een rijk

ties spelen. Kuperus ontleent daaraan ook haar voor-

boek, dat helder is geschreven en fraai vormgegeven,

beelden, onder andere in de vorm van de (instructieve)

en dat interessante informatie biedt voor uiteenlopen-

verhalen die vertegenwoordigers van zes organisaties

de betrokkenen bij het verenigingsleven.

vertellen: het CNV, 3VO, NBvP, de PvdA, HCC en NebasNsg. De hier gepresenteerde adviezen en modellen

Marike Kuperus (m.m.v. K. van der Pijl, B. Wams, I.

lijken slechts beperkt toepasbaar voor de wijkvereni-

Wilbrink en H. van Zenderen); De vereniging op survi-

ging of de plaatselijke volleybalclub en oranjevereni-

val. Overlevingsstrategieën voor hedendaagse verenigin-

ging. Dat is niet als kritiek bedoeld, maar slechts als de

gen. Utrecht: CIVIQ, 2005 (ISBN 90-72934-35-0).


Summaries Dimensions of participation: ethnic minorities and volunteering Jeanine Klaver Based on a large scale survey in four cities in the Netherlands, this article shows that participation in formal voluntary work by members of ethnic minority groups is significantly lower than participation rates of the native population. This is especially true for immigrants of Turkish and Moroccan origin, for poorly skilled minorities and for younger generations. Low participation rates in formal voluntary work is however compensated by high levels of informal volunteer aid among ethnic minority groups. Various explanations are offered to account for the low levels of participation in formal voluntary work. Unfamiliarity with formal voluntary work, an insecure socio-economic position of minority groups and a lack of access to relevant networks affect participation rates. Voluntary organizations on the other hand are not always welcoming volunteers with a different cultural background. Even those organizations who are willing to recruit minority volunteers often lack effective methods to do so.

Across the border: volunteering policy in Flanders, Belgium Guy Redig This article creates a comprehensive frame of references on voluntary work in Belgium and Flanders. After defining it as a multidimensional form of societal capital, it explores, measures and evaluates the efforts of the governments involved: the country, the Flemish community and the local authorities. It rises the challenge to combine a voluntary-driven policy with a more common sector-driven (youth, sports, welfare, health, culture) approach.

Towards Understanding Episodic Volunteering Ram A. Cnaan / Femida Handy Episodisch vrijwilligerswerk is de term, geïntroduceerd door McDuff in 1990, waarmee allerlei vormen van eenmalig of korter durend vrijwilligerswerk worden geduid. De verschillende vormen van episodisch vrijwilligerswerk worden geplaatst op een frequentie continuüm. Tevens worden verschillende kenmerken van episodische vrijwilligers besproken en consequenties voor vrijwilligersmanagement gepresenteerd. Opgeroepen wordt tot meer onderzoek naar dit uiterst relevante fenomeen.

| 77


The mosque as a volunteer organisation. A nex player in civil society René Edinga, Lily Sparnaay, Ina Wilbrink Activities of Dutch mosques are at the centre of public debate, however seldom from the perspective of the mosque as a volunteer organisation. This article summarizes the results of a study by CIVIQ and IHSAN of the ‘social activities’ - as opposed religious activities - performed by 120 mosques and their affiliated organizations. In the realisation of these activities most mosques rely heavily on volunteer effort. In recruiting and managing their volunteers mosques face problems partly similar to other volunteer organizations.

Experimenting with service learning: community service as teaching tool Lucas Meijs / Judith van der Voort Service learning is an example of the methods to connect universities, learning and voluntary effort. In contrast to ‘just’ community service, service learning starts mostly with the learning objective of a regular course. This course or a part of it is/was translated into relevant voluntary effort. The article presents four experiments at the RSM Erasmus University. An analysis of is given of the place and development of service learning within the curriculum. Ideas for further developing service learning are presented.

Styles of volunteering with the Flemish Red Cross. Empirical probing of a new conceptual model Lesley Hustinx Volunteers at the Flemish Red Cross are not a homogeneous group. Based upon a general question regarding different styles of volunteering, an existing group of volunteers is clustered into types. Volunteering is presented as a multilevel, multidimensional’ and multiform phenomenon. Volunteers in the Flemish Red Cross e.g. differ in their identification with the organization, their acceptance of organizational practices and the amount of time they give. Organizations need to understand that there is not one dominant style of volunteering.

Summaries


| 79

Over de auteurs Dr. Jeanine Klaver Jeanine Klaver studeerde sociale geografie aan de Universiteit van Amsterdam. In 1997 promoveerde zij aan diezelfde universiteit op een proefschrift naar internationale arbeidsmigratie naar de Verenigde Staten. Sinds 1998 is zij als senioronderzoeker/onderzoeksmanager werkzaam bij Regioplan beleidsonderzoek BV, binnen het cluster bevolking en integratie. Binnen Regioplan verricht zij met name onderzoek naar de arbeidsmarktintegratie van allochtonen, inburgering en andere aspecten met betrekking tot de integratie (onderwijs, maatschappelijke participatie) van leden van minderheidsgroepen.

Guy Redig Guy Redig (Antwerpen, 1953) is adjunct-kabinetschef van Bert Anciaux, Vlaams minister van Cultuur, Jeugd en Sport. Daarvoor werkte hij in de bijzondere jeugdzorg (1976-1980), als jeugdconsulent van de stad Mechelen (1980-1990), afgevaardigde beheerder van de Vereniging Vlaamse Jeugddiensten en -consulenten (1990-2000) en projectverantwoordelijke bij de Koning Boudewijnstichting (2000-2004). Studeerde orthopedagogiek, agogiek en is doctor in de sociale wetenschappen (KU Nijmegen). Doceert (Karel de Grote-Hogeschool en Erasmushogeschool) en publiceert over jeugd-, cultuur- en overheidsbeleid.

Dr. Ram A. Cnaan Ram Cnaan is a professor, associate dean for research, and chair of the Doctoral Program in Social Welfare and director of the Program for Religion and Social Policy Research (PRSPR) at the University of Pennsylvania, School of Social Policy and Practice. Dr. Cnaan has published numerous articles in scientific journals on a variety of social issues and volunteering. He is the author of The Newer Deal: Social Work and Religion in Partnership (Columbia University Press, 1999) and The Invisible Caring Hand: American Congregations and the Provision of Welfare (New York University Press, 2002).

Dr. Femida Handy Femida Handy is a professor at the University of Pennsylvania, School of Social Policy and Practice. She received her doctorate from York University Toronto, Canada. Her doctorate won the prestigious ARNOVA reward and was written in the economics of the nonprofit sector. She has published widely in this filed, including an award winning article in the Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly. She publishes in many nonprofit journals on volunteering and others aspects of the nonprofit sector. Her forthcoming book is based on a study of women’s NGO’s in India.

René Edinga René Edinga werkt als adviseur/projectleider bij CIVIQ. Hij studeerde aan de Akademie Mens-Arbeid in Tilburg, richting Arbeidsvoorziening en aan de Hogeschool West-Brabant in Breda, richting Cultureel Werk. Voorheen was hij werkzaam in de zorg en arbeidsbemiddeling, en bij het Nederlands Astma Fonds. Binnen CIVIQ houdt hij zich hoofdzakelijk bezig met lokaal beleid, lokale steunpunten vrijwilligerswerk, weten regelgeving, kwaliteit, vrijwilligersbeleid en FreeFlex.


Over de auteurs

Drs. Ina Wilbrink Ina Wilbrink is als tekstschrijver/redacteur werkzaam bij CIVIQ. Ze studeerde andragologie aan de Universiteit van Amsterdam en was werkzaam in de zorgsector, onder meer als beleidsmedewerker bij een landelijke vrijwilligersorganisatie. Recente CIVIQ-publicaties waaraan zij meewerkte zijn onder meer het Trendrapport Vrijwilligerswerk 2004-2005 en De vereniging op survival, Overlevingsstrategieën voor de hedendaagse vereniging.

Drs. Lily Sparnaay Lily Sparnaay studeerde filosofie, was werkzaam als consulent bij de landelijke UVV en als documentalist en redacteur bij NOV. Werkt nu zelfstandig als schrijver/redacteur, trainer (o.a. morele oordeelsvorming voor Bureau Integriteit van de gemeente Amsterdam) en als leider van Socratische gesprekken.

Prof. dr. Lucas C.P.M. Meijs Lucas Meijs is bijzonder hoogleraar ‘Vrijwilligerswerk, civil society en ondernemingen’ aan de Rotterdam School of Management van de Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR). Hij doceert een master elective non-profitmanagement en geeft verschillende colleges over relaties tussen het bedrijfsleven en non-profitorganisaties. Zijn onderzoek concentreert zich op vrijwilligersmanagement, maatschappelijk betrokken ondernemen en de veranderingen in de non-profitsector. Lucas Meijs is voorzitter van het wijk-overleg-platform ‘s Graveland in Capelle a/d IJssel en van de adviesraad van het Steenkamp Instituut. Verder is hij lid van de raden van advies van onder andere Scouting Nederland, Stichting Goed Bestuur en X-zorg. Hij is lid geweest van de landelijke Commissie Vrijwilligersbeleid.

Drs. Judith M. van der Voort Judith van der Voort is werkzaam als onderzoeker binnen de vakgroep Business-Society Management aan de Rotterdam School of Management van de Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR). Zij wil gaan promoveren op het onderwerp ‘Maatschappelijk betrokken ondernemen van multinationals’. Zij is afgestudeerd in de Bedrijfskunde en schreef haar scriptie over partnerschappen tussen bedrijven en maatschappelijke organisaties. Haar onderzoeksinteresses liggen onder meer bij werknemersvrijwilligerswerk, het strategisch inzetten van maatschappelijk betrokken ondernemen, en de maatschappelijke betrokkenheid van universiteiten, bijvoorbeeld in de vorm van service learning.

Dr. Lesley Hustinx Lesley Hustinx (1975) is als postdoctoraal onderzoekster verbonden aan het departement sociologie van de Katholieke Universiteit Leuven, België. In december 2003 promoveerde ze op basis van haar onderzoek naar stijlen van vrijwilligerswerk bij het Vlaamse Rode Kruis. Daarnaast verrichtte ze ook onderzoek naar jongeren en vrijwilligerswerk, en werkte ze mee aan een internationaal vergelijkende studie naar de publieke perceptie van vrijwilligerswerk. In april 2005 bekroonde het European Consortium for Political Research (ECPR) haar onderzoekswerk over het Rode Kruis met de jaarlijkse Rudolf Wildenmannprijs. Deze prijs wordt toegekend aan een jonge onderzoeker die de beste paper presenteert tijdens de jaarlijkse ECPR Joint Sessions of Workshops.


| 81

Aanbevolen literatuur De vereniging op survival Overlevingsstrategieën voor hedendaagse verenigingen Kuperus, M. Uitgave: CIVIQ; Utrecht 2005 ISBN: 9072934350 Samenvatting: De binding van burgers aan verenigingen verandert. De moderne vereniging is veelal een achterbanorganisatie, waarbij het grootste deel van de leden niet actief is. Klantenbinding wordt dan belangrijker dan de ledenband. Analyse en overlevingsstrategieën voor de brandende kwesties in de moderne vereniging: vergrijzend kader, stroef functionerende verenigingsdemocratie, veranderende verhouding tussen bestuur en professionele werkorganisatie.

A way of life Black and minority ethnic diverse communities as volunteers Reilly, C. Uitgave: Volunteer Development Scotland; Stirling 2004 ISBN: 1899301461 Samenvatting: Onderzoek naar de opvattingen over vrijwilligerswerk in de allochtone gemeenschappen van Schotland. Het vrijwilligerswerk blijkt in deze gemeenschappen informeel van karakter te zijn en met een sterk religieuze component.

Landelijk verenigd Grote ledenorganisaties over ontwikkelingen op het maatschappelijk middenveld Civil society en vrijwilligerswerk IV Hart, J. de Uitgave: Sociaal en Cultureel Planbureau; Den Haag 2005 ISBN: 9037701264 Samenvatting: Beschrijft de actuele veranderingen in het Nederlandse maatschappelijk middenveld. Bij meer dan honderd organisaties zijn de aantallen leden en/of donateurs vanaf 1980 in kaart gebracht. Met de uitkomsten van bevolkingsenquêtes en een apart onderzoek onder tientallen grote organisaties is onderzocht of verenigingen kampen met een dalend percentage actieve leden en vrijwilligers, en wat dit betekent voor het democratische en sociale gehalte van de samenleving.

A Sense of Belonging Cultural Values as Motivators for Volunteering Münz, A. Uitgave: Amsterdam 2004 Samenvatting: Deze scriptie beschrijft hoe de culturele waardenoriëntaties van individualisme en collectivisme invloed uitoefenen op verschillen in intrinsieke motivatie voor vrijwilligerswerk. Met name is uitgewerkt hoe meer aandacht voor relationele waarden de participatie van allochtone vrijwilligers in autochtone organisaties zou kunnen bevorderen.


Aanbevolen literatuur

Sustained volunteerism Justification, motivation and management Renes, R.J. Uitgave: Kurt Lewin Instituut; Amsterdam 2005 Samenvatting: Proefschrift over de individuele drijfveren voor georganiseerd vrijwilligerswerk, de intrinsieke motivatie van vrijwilligers. Drie aspecten worden daarbij onderzocht: de verschillen in motieven en attitudes tussen vrijwilligers en beroepskrachten, de invloed van de intrinsieke behoeften van de vrijwilliger en de werkomgeving op zijn motivatie en de invloed van het management en het vrijwilligersbeleid hierop.

Lokaal ondersteuningsbeleid voor vrijwillig engagement in Vlaanderen en Brussel Plas, H. en Tijskens, E. Uitgave: Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten; Brussel 2004 Samenvatting: Inventarisatie van in hoeverre het vrijwilligerswerkbeleid lokaal aanwezig is en hoe er mee omgegaan wordt door Vlaamse en Brusselse lokale besturen. Een eerste verkennende stap in het antwoord op belangrijke vragen: Vinden lokale besturen het vrijwilligerswerk belangrijk? Hoe ondersteunen zij het en hoe wordt dit beleidsmatig vertaald? Welke knelpunten ervaren ze en wat zijn de verwachtingen voor de toekomst?

The resilient society On volunteering, civil society and corporate community involvement in transition Meijs, L. Uitgave: ERIM; Rotterdam 2004 ISBN: 9058920003 Samenvatting: Tekst van de oratie van Lucas Meijs bij het aanvaarden van het ambt van bijzonder hoogleraar met als leeropdracht ‘Vrijwilligerswerk, Civil Society en ondernemingen’.

A Loss of Credibility: Patterns of Wrongdoing Among Nongovermental Organizations Gibelman, M. en Gelman, S.R. In: Voluntas 15(2004)5(p.355-377) Uitgave: Institute for Volunteering Research; London 2004 ISSN: 1465-4067 Samenvatting: Analyse vanuit een internationaal perspectief van een aantal incidenten en schandalen waarbij non-gouvernementele organisaties (ngo’s) betrokken zijn.

Partnerships in Perspective About sustainable relationships between companies and voluntary organisations Voort, J.M. van der en Meijs, C.P.M. In: The Nonprofit Review 4(2004)1(p.9-18) Uitgave: Japan NPO Research Association; Osaka 2004 ISSN: 1346-4116 Samenvatting: Er zijn tot op heden in Nederland nog weinig voorbeelden van duurzame samenwerkingsverbanden tussen bedrijven en vrijwilligersorganisaties bekend. Een tweetal benaderingswijzen om tot dergelijke verbanden te komen worden vergeleken: de directe en de indirecte benaderingswijze, waarbij makelaars bemiddelen tussen bedrijven, organisaties en de lokale overheid.


Kalender 24 mei 2005

Kapitaal voor sociaal Meervaart, Amsterdam. Georganiseerd door Zorg & Welzijn. Inlichtingen: Henny Mientjes-Rees, tel. (070) 441 51 88 14-16 juli 2005

The Communities We Serve: Building Capacity for Impact Chicago, USA. Georganiseerd door de National Council of Nonprofit Associations en de Alliance for Nonprofit Management. (www.ncna.org/2005conference) 26 september 2005

Een ander gezicht: vrijwillige inzet ingekleurd!? Muziekcentrum Vredenburg, Utrecht. Georganiseerd door Vereniging NOV en Interculturaliseringsprogramma STAP TWEE van CIVIQ en FORUM. Inlichtingen: CIVIQ, Silvie Janssen, tel. (030) 750 90 46 29 september-2 oktober 2005

14th European Workshop on Volunteer Action, Active Citizenship in Europe (Volonteurope 2005) Berlijn, Duitsland. Georganiseerd door CSV Europa. (www.volonteurope.org.uk) 12-13 oktober 2005

European Volunteering Assembly Wolverhampton, Groot-Brittannië. Georganiseerd door Volunteering England. (http://www.volunteering.org.uk) 2-4 november 2005

IATUR 2005 Halifax, Canada. Georganiseerd door The International Association for Time Use Research. 2-5 november 2005

2005 International Conference on Volunteer Administration (ICVA) Jacksonville, Florida, USA. (http://www.avaintl.org/education/conference.html) 24 november 2005

Conferentie vrijwilligerscentrales Eenhoorn, Amersfoort. Georganiseerd door CIVIQ. Inlichtingen: Jolanda Elferink, tel. (030) 750 90 59

| 83


Review proces 1 Indienen van een voorstel Auteurs kunnen op eigen initiatief of op verzoek van de redactie een voorstel voor een artikel indienen bij de redactie. De redactie bespreekt dit voorstel en antwoordt binnen twee maanden door: 1. een afwijzing of 2. het toewijzen van een contactpersoon vanuit de redactie die de auteurs verder zal informeren over de bevindingen/het oordeel van de redactie. In onderling overleg wordt een tijdpad afgesproken om te komen tot een concept-artikel. 2 Indienen van een (concept-)artikel Auteurs kunnen op eigen initiatief of op verzoek van de redactie ook direct een (concept-)artikel indienen bij de redactie. De redactie bespreekt dit (concept-)artikel en antwoordt binnen twee maanden door: 1. een beargumenteerde afwijzing of 2. het toewijzen van een contactpersoon vanuit de redactie die de auteurs verder zal informeren over de bevindingen/het oordeel van de redactie, inclusief een tijdpad tot plaatsing. De redactie kan verzoeken om een grondige herziening van de tekst, waarbij de volgende versie weer als concept-artikel in behandeling zal worden genomen, of tot kleinere herzieningen. In het laatste geval zal daarna tot publicatie worden overgegaan. De redactie houdt zich het recht voor om extern advies te vragen over voorstellen en (concept-)artikelen. De redactie geeft geen garanties met betrekking tot plaatsing. De plaatsbepaling bij de artikelen is onder verantwoordelijkheid van de redactie en wordt niet eerst besproken met de betreffende auteurs van het artikel.

| 85


| 87

Richtlijnen voor auteurs Kopij voor ViO bestaat uit vijf onderdelen (per e-mail aanleveren, in Word; lettergrootte 12 punten, regelafstand 1,5) 1. De tekst van het artikel zelf. 2. Een Engelstalige titel en summary (d.w.z. een pakkende samenvatting van ca. 100 woorden). 3. Een alfabetisch gerangschikte lijst van publicaties waarnaar wordt verwezen. 4. Een relevante personalia. 5. Figuren met onderschriften. Geef in uw bijdragen aan waar de figuren moeten komen; verwerk de figuren niet in het artikel. N.B. Alleen ‘volledige’ kopij kan worden beoordeeld door de redactie. Eindversies van de artikelen die voor publicatie geaccepteerd zijn, dienen ook op diskette of per e-mail te worden aangeleverd. Aanwijzingen voor het artikel zelf • De maximale lengte van het artikel is tussen 3000 en 5000 woorden, excl. literatuurlijst. • De tekst links laten lijnen, dus niet uitvullen. • Gebruik de officiële spelling (Het Groene Woordenboek, 2002). • Gebruik geen voetnoten en zo weinig mogelijk eindnoten. Nootcijfers in de tekst tussen blokhaken zetten. Noottekst niet koppelen aan het nootcijfer, maar als ‘platte tekst’ na het artikel plaatsen. • Tabellen niet in de tekst plaatsen, maar apart aanleveren. In de tekst aangeven waar de tabellen moeten worden geplaatst. Tabellen niet opbouwen met kolommen, maar met tabs tussen de cijfers. • Gebruik geen afkortingen (dus geen ‘blz.’, maar ‘bladzijde’). • Schrijf in de tekst getallen t/m tien voluit. • Laat alinea’s inspringen. • Gebruik dubbele aanhalingstekens bij citaten en in andere gevallen enkele aanhalingstekens. • Voorzie de tekst van tussenkopjes en gebruik geen witregels zonder tussenkopjes. • Maak duidelijk onderscheid tussen de verschillende tussenkopjes: tussenkopjes van de eerste orde vet, die van de tweede orde cursief. • Verwijzing van literatuur in de tekst door middel van auteursnaam en jaartal. • Verwijzing van citaten: auteur, jaartal en paginanummer. Titelbeschrijving/literatuurlijst Gebruik de volgende wijze van titelbeschrijving (conform APA-richtlijnen): Hollander, S.J. van den (1985). Verzuiling in de twintigste eeuw. Utrecht: Uitgever. Toorts, A.B. (1994). ‘Top ten’ strategic goals: A new approch to the classification of female occupations. American Journal of Home Management, 30, 107-121.

ViO. Vrijwillige Inzet Onderzocht. Wetenschappelijk Tijdschrift voor Onderzoek naar Vrijwilligerswerk Jaargang 2, nr. 1

Recommend Documents