vrijwilliger of zijn werk? plaatsbepaling 6 Vrijwillige Inzet Onderzocht

VIO binnenwerk_2-06

19-04-2007

09:35

Pagina 6

6 | Vrijwillige Inzet Onderzocht

1

De vrijwilliger of zijn werk?

plaatsbepaling dr. Aletta Winsemius, hoofd afdeling Hulpverlening en Participatie, NIZW Sociaal Beleid Politici en beleidsmakers hebben het vrijwilligerswerk ontdekt. Het lijkt soms wel of actief burgerschap als de oplossing van alle maatschappelijke problemen wordt gezien. Overlast van Marokkaanse jongeren? Buurtvaders! Ongezellige buurt en daardoor gebrek aan leefbaarheid? Opzoomeren! Verstandelijk gehandicapten en psychiatrische patiënten de instelling uit en de wijk in? Kwartiermakers! Personeelstekort in de zorg? Nieuwe combinaties! Ziektekosten rijzen de pan uit? Meedoen in de Wmo! De ontdekking van het vrijwilligerswerk levert veel positiefs op: geld, aandacht, nieuwe projecten, ondersteuning. Maar het schept ook hoge verwachtingen. Alsof vrijwilligers en vrijwilligersorganisaties vanzelf in gaten gaan springen die ontstaan door een terugtredende overheid. Alsof er een groot reservoir vrijwilligers is en alleen de sluizen hoeven te worden opengezet. Tine Vanthuyne, Griet Verschelden en Maria Bouverne-de Bie van de Universiteit van Gent plaatsen met hun artikel deze overwegingen in een historisch perspectief en in een theoretisch kader. Ze laten de relatie zien tussen de betekenis die aan vrijwilligerswerk wordt gegeven en bredere maatschappelijke ontwikkelingen. In de huidige actieve welvaartsstaat, die niet alleen in Vlaanderen bestaat, wordt vrijwilligerswerk gezien als een antwoord op of oplossing voor economische en sociale problemen. Deze ontwikkeling lijkt hand in hand te gaan met de opkomst van een nieuw type vrijwilliger die zijn of haar werk doet uit eigenbelang en niet uit altruïsme. Alleen al de uitwerking van deze onderwerpen maken het artikel ook voor de Nederlandse situatie zeer relevant. De casus van vrijwilligers in forensisch welzijnswerk plaatst bovendien kanttekeningen bij één van de aannames die ten grondslag liggen aan de benadering van vrijwilligerswerk als een cruciale factor bij behoud en versterking van leefbaarheid en sociale cohesie.

VIO binnenwerk_2-06

19-04-2007

09:35

Pagina 7

Vrijwillige Inzet Onderzocht

|7


1 Tine Vanthuyne Griet Verschelden Maria Bouverne-de Bie

Inleiding

de organisatie of sociale praktijk waarin het vrijwilli-

Vrijwilligerswerk wordt in België als volgt omschre-

gerswerk wordt uitgevoerd. Dit vormt het uitgangs-

ven: “Een activiteit die onbezoldigd en onverplicht

punt in de benadering van vrijwilligerswerk in onder-

wordt verricht ten behoeve van anderen, ingericht

zoek van de vakgroep Sociale agogiek (Universiteit

door een organisatie, en die niet door dezelfde persoon

Gent, Faculteit Psychologie en Pedagogische weten-

en voor dezelfde organisatie wordt verricht in het

schappen) waaraan de auteurs van dit artikel respec-

kader van een arbeidsovereenkomst, dienstencontract

tievelijk als onderzoeker, doctor-assistent en hoofddo-

of statutaire aanstelling” (wet betreffende de rechten

cent verbonden zijn. In een op dit moment lopend

van vrijwilligers van 11 augustus 2006). Vrijwilligers-

onderzoek (einde voorzien in de zomer van 2007) dat

werk wordt dus onderscheiden van beroepsarbeid

de vakgroep Sociale agogiek uitvoert naar vrijwilli-

(betaald), vrijwillige inzet (ongeorganiseerd) en ver-

gerswerk in de context van forensisch welzijnswerk

goede vrijwilliger inzet (een vergoeding die de kosten

(dit staat in Vlaanderen voor de algemene hulp- en

overstijgt). Deze recente wetgeving inzake het statuut

dienstverlening aan mensen die hetzij als dader, hetzij

van de vrijwilliger laat zien dat vrijwilligerswerk weer

als slachtoffer, hetzij als naastbestaande van dader

hoog op de maatschappelijke en politieke agenda

en/of slachtoffer, rechtstreeks of onrechtstreeks

staat, maar tegelijk blijft onze kennis over vrijwilli-

geconfronteerd worden met een strafrechtelijke inter-

gerswerk vrij abstract en zeer fragmentarisch. Het

ventie) is de vraag dan: welke bijdrage kan dit vrijwil-

huidige debat inzake vrijwilligerswerk in Vlaanderen

ligerswerk leveren voor ‘goed’ (forensisch) welzijns-

focust zich voornamelijk op de vrijwilliger, zijn of haar

werk en wat betekent dit dan voor de ondersteuning

motieven om vrijwilligerswerk te doen, attitudes van

van vrijwilligers?

vrijwilligers en de functies die vrijwilligerswerk voor de vrijwilliger vervult. Dit leidt tot een abstracte bena-

In dit artikel beschrijven we tot welke onderzoeksop-

dering van vrijwilligerswerk, losgekoppeld van de

zet deze vraagstelling naar vrijwilligerswerk leidt en

context waarin dit vrijwilligerswerk wordt uitgevoerd.

waarom. Onderzoek dat vrijwilligerswerk als louter

Voorliggend artikel stelt dat het accent in het debat

individuele participatie bekijkt, leidt immers tot een a-

over vrijwilligerswerk verschoven moet worden van

politieke en a-historische benadering van vrijwilligers-

de vrijwilliger naar de vraag wat de plaats en beteke-

werk. A-politiek omdat geen rekening gehouden

nis is van vrijwilligerswerk, als vorm van arbeid.

wordt met de context, de maatschappelijke functie en

Hiermee wordt verwezen naar de bijdrage van dit

de doelstelling van de organisatie of sociale werkprak-

werk aan het maatschappelijk leven. De plaats en

tijk waarin mensen vrijwilligerswerk uitvoeren. De

betekenis van vrijwilligerswerk als vorm van arbeid

vraag wordt ook niet gesteld hoe mensen zelf naar

kunnen pas gekend zijn indien deze vraag gekoppeld

vrijwilligerswerk kijken en hoe mensen daarop aange-

is aan de maatschappelijke functie en doelstelling van

sproken kunnen worden vanuit hun motivatie en zin-

VIO binnenwerk_2-06

19-04-2007

09:35

Pagina 8



geving. Anderzijds leidt dit ook tot een a-historische

vrijwilligers naar het louter uitvoerend werk, vormen

discussie over vrijwilligerswerk die de aandacht weg-

de kern van de ontwikkeling van de Tweede Wereld-

neemt van breuklijnen die ook via scholing en arbeid

oorlog tot halverwege de jaren zestig (Van Peer, 1990).

geconstrueerd worden en mogelijk opnieuw binnen

Na de Tweede Wereldoorlog won in de meeste West-

het vrijwilligerswerk herkend worden. Een historisch

Europese landen de idee veld dat de overheid mede-

maatschappelijke analyse van vrijwilligerswerk vormt

verantwoordelijk is voor het welzijn van de burgers.

dan ook het onderwerp van het eerste deel van het

Met dit overheidsingrijpen werden een aantal gunsten

artikel. Uit deze analyse komt naar voren dat vrijwilli-

die vroeger werden verleend, omgezet in rechten. De

gerswerk een veelheid van betekenissen krijgt en dat

verzorgingsstaat kan worden beschouwd als een fase

de plaats van de vrijwilliger hierbij verschuift. Deze

in de maatschappelijke institutionalisering die ver-

analyse werpt ook een aantal bedenkingen op inzake

trekt bij de erkenning van burgerlijke en politieke

de selectiviteit van het vrijwilligerswerk. Deze over-

rechten, over de zorg van een redelijk materieel

wegingen gaven aanleiding tot de opbouw van het

bestaan van allen (de uitbouw van de sociale zeker-

onderzoek naar vrijwilligerswerk in het forensisch

heid) tot en met de erkenning van het ‘recht op een

welzijnswerk. De opbouw van dit onderzoek wordt in

menswaardig bestaan’ als een autonome waarde. De

het tweede deel van dit artikel toegelicht.

feitelijke ontwikkeling van de verzorgingsstaat verliep voor een belangrijk deel via de overname door de

De verschuivende plaats van vrijwilligerswerk

overheid van de financiering van door private organi-

in de verzorgingsstaat

saties en dus door vrijwilligers opgezette initiatieven

De invulling van de betekenis van vrijwilligerswerk

(Bouverne-de Bie, 1991). De ontwikkeling van de ver-

wordt mede gestuurd vanuit bredere maatschappelij-

zorgingsstaat gaat gepaard met professionalisering,

ke ontwikkelingen. De invulling van het concept vrij-

groei en differentiatie van de hulpverlening. Als

willigerswerk kan niet los gezien worden van de ont-

gevolg hiervan werd de traditionele taak van de vrij-

wikkelingen in de verzorgingsstaat naar de activeren-

williger in de dienstverlening sterk beknot. Beroeps-

de welvaartsstaat. In de evolutie van het vrijwilligers-

krachten verdrongen de vrijwilligers naar de marge

werk en welzijnswerk en de houding van de overheid

waar ze enkel die taken vervullen die nog niet door de

ten aanzien van vrijwilligerswerk zijn, wat betreft

professionelen waren uitgevoerd. De vrijwilligers zijn

Vlaanderen, in grote lijnen vijf fasen te onderschei-

geen pioniers meer, maar aanvullende krachten (Van

den: de periode voor de Tweede Wereldoorlog, de

Peer, 1990).

periode na de Tweede Wereldoorlog, de jaren zestig en

De belangstelling voor vrijwillige inzet nam opnieuw

zeventig, het einde van de jaren tachtig en het actuele

toe gedurende de jaren zestig en zeventig. Er was in

debat (Rommel e.a., 1997: 37-48).

die periode heel wat kritiek op de bureaucratische

Tot aan de Tweede Wereldoorlog vormde de vrijwillige

verzorgingsstaat. Een van deze kritieken verwijst naar

inzet het centrum van zorg voor het welzijn van bur-

de toegenomen professionalisering in de opname van

gers. Het welzijnswerk werd grotendeels vormgege-

vorming en zorgtaken. De toegenomen professionali-

ven door vrijwilligers, meestal dames, uit de gegoede

sering zou - aldus de kritiek - spontane, door de

burgerij, die zich vanuit een sociaal-religieuze bewo-

gemeenschap gedragen activiteiten in de weg staan en

genheid belangeloos inzetten (Van Peer, 1990). De

mede bijdragen tot een onwenselijk geachte individu-

hulp die zij verleenden had een ‘gunst’-karakter: “de

alisering. In deze kritiek lagen nieuwe kansen voor

zorg werd uitgeoefend door religieus gemotiveerde

het vrijwilligerswerk. Nieuwe vormen van vrijwilli-

vrijwilligers; de verzorger wordt moreel gelouterd,

gerswerk en vrijwillige inzet ontstonden, vaak via

terwijl de verzorgende geacht wordt dankbaarheid te

kleinschalige projecten, die zich profileerden als

betuigen” (Adriaansens & Zijderveld, 1981: 17-18).

‘emancipatorisch’: in plaats van de hulpvrager afhan-

De periode na de Tweede Wereldoorlog wordt geken-

kelijk te maken, probeerden ze mondigheid en eigen

merkt door een specifiek samenspel tussen overheid

verantwoordelijkheid in de zorg voor het welzijn te

en particulier initiatief en door de uitbouw van de ver-

bevorderen (Van Peer, 1990). De nieuwe vormen van

zorgingsstaat. Professionalisering, groei en differentia-

vrijwillige inzet zijn bedoeld als alternatief voor of als

tie van de hulpverlening en het terugdringen van de

een aanvulling op de ‘klassieke’ professionele arbeid.

VIO binnenwerk_2-06

19-04-2007

09:35

Pagina 9


|9

Ze nemen de vorm aan van zelfhulpgroepen, belan-

de term ‘verantwoord burgerschap’. Het gaat zowel

gengroepen en actiegroepen.

om het opnemen van verantwoordelijkheid door de

In de jaren ‘80 die gekenmerkt worden door economi-

individuele burger voor het welzijn van anderen, als

sche recessie, neemt de belangstelling voor vrijwilli-

om de individuele verdiensten die het uitoefenen van

gerswerk nog toe. Nu komt deze vooral vanuit de vast-

vrijwilligerswerk met zich meebrengt. Het geloof

stelling van een toenemende werkloosheid en vanuit

bestaat dus dat vrijwilligerswerk niet alleen een cru-

de noodzaak tot bezuinigingen in de zorgsector.

ciale rol speelt in het behoud van de sociale stabiliteit

Daarnaast legt de overheid de nadruk op het vrijwilli-

en de sociale samenhang, doch vooral ook individuen

gerswerk als vervanging van of als opstap (voor jonge

opvoedt tot actieve, verantwoordelijke en democrati-

werkloze professionals) naar een betaalde job. In de

sche burgers.

jaren zeventig en tachtig ontstond in heel wat wel-

Warburton en Smith (2003) verwijzen naar het theore-

zijnsorganisaties een zeer gedifferentieerd personeels-

tisch concept ‘governmentality’ van Foucault om te

beleid ingevolge van de inschakeling van een variatie

begrijpen hoe overheidsorganen (jonge) mensen trach-

van zogenaamde ‘nepstatuten’. Vrijwilligerswerk

ten te beïnvloeden en vrijwilligersprogramma’s

wordt gedefinieerd als een aan het professionele wel-

gebruiken om hen te vormen tot ‘goede burgers’.

zijnswerk complementaire taakinvulling. Tegelijker-

Nieuwe centrale waarden zijn participatie en actieve

tijd wordt het ook omschreven in termen van een

deelname, waarbij van personen die hulp nodig heb-

alternatieve tewerkstellingsfeer (Bouverne-de Bie,

ben vereist wordt dat zij een actieve rol opnemen in

1991).

het herstellen van hun huidige ongunstige situatie

In de actieve welvaartsstaat worden, in het kader van

(Warburton & Smith, 2003: 773).

‘sociale activering’, sommige vormen van vrijwilli-

Notredame (2001: 33) wijst in dit licht op een dubbele

gerswerk aangezien als een mogelijk alternatief voor

verschuiving in vrijwilligerswerk: “een verschuiving

of opstap naar betaald werk. Arbeidsparticipatie

van altruïsme ten aanzien van de zwakke bevolkings-

wordt gezien als voorwaarde tot maatschappelijke par-

groepen naar een combinatie van solidariteit, zelfont-

ticipatie.

plooiing en participatie en/of sociale integratie”. Deze

Hieronder zal blijken hoe vrijwilligerswerk benaderd

verschuivingen bieden inzicht in de actuele discussie

wordt als ‘individuele participatie’, en los staat van de

over vrijwilligerswerk, maar dienen tegelijk genuan-

vraag hoe mensen zelf naar dit vrijwilligerswerk kij-

ceerd te worden.

ken, maar een invulling krijgt voor hen (vaak gevat onder de noemer ‘persoonlijke ontplooiing’).

Een verschuiving van altruïsme naar eigenbelang?

Vrijwilligerswerk als burgerdeugd

Enerzijds verschuift vrijwilligerswerk van het altruïs-

De huidige herwaardering van het vrijwilligerswerk

me van de ‘dames de charité’ in de negentiende eeuw,

houdt ook in dat het vrijwilligerswerk steeds meer

naar activiteiten waarbij iedere betrokkene ook eigen

wordt ingeschakeld om een antwoord of oplossing te

voordeel heeft, met name van solidariteit naar zelfont-

bieden voor economische en sociale problemen (Lacey

plooiing. Het beeld van de zichzelf wegcijferende, uit-

& Ilcan, 2006). Dit kan niet zonder gevolgen blijven

voerende vrijwilliger zou niet meer gelden. Vrijwil-

voor de praktijk van het vrijwilligerswerk. De aan-

ligerswerk biedt vooral ook mogelijkheden tot per-

dacht komt te liggen op de vrijwilliger als individu.

soonlijke verrijking. Dit motief zou belangrijker

“Het uitvoeren van vrijwilligerswerk wordt een sterk

geworden zijn voor het huidige ‘nieuwe’ type vrijwilli-

geïndividualiseerde zaak: actief burgerschap moet

ger. Waar de ‘oude’ vrijwilliger vooral handelde uit

bereikt worden door ‘vrijwillige participatie in de

altruïsme, zouden de motieven bij de nieuwe vrijwilli-

gemeenschap’ en door het bevorderen van vaardighe-

ger eerder in het ‘eigen belang’ liggen (Hustinx &

den en kennis die politieke betrokkenheid en betrok-

Lammertyn, 2001, 2004). Dit vrijwilligerswerk ‘nieu-

kenheid in de gemeenschap vooruithelpen” (eigen

we stijl’ vormt een centraal aandachtspunt in de talrij-

vertaling Gifford in Lacey en Ilcan, 2006: 38). Lacey

ke brochures en literatuur over vrijwilligersbeleid, het

en Ilcan (2006) wijzen er op dat actief burgerschap,

rekruteren, behouden, motiveren van vrijwilligers.

dat volgens hen evengoed vervangen kan worden door

Deze verschuivingen worden door onderzoekers in de

VIO binnenwerk_2-06

19-04-2007

09:35

Pagina 10



context van een veranderende samenleving geplaatst,

32). Ook deze verschuiving moet genuanceerd wor-

waarin risico’s geïndividualiseerd worden en mensen

den. De doelgroep blijft immers nog steeds aanwezig

meer en meer aangesproken worden om zelf leerkan-

in het actuele debat over vrijwilligerwerk, maar dan

sen op te nemen. Hustinx & Lammertyn (2004) veron-

op twee onderscheiden wijzen: ofwel als ‘aangespro-

derstellen dat deze waargenomen veranderingen

ken vrijwilliger’, ofwel als ‘begunstigde’.

voortkomen uit bredere veranderingsprocessen, met name moderniseringsprocessen. Persoonlijke vrijheid

De aangesproken vrijwilliger

en solidariteit zijn fundamentele uitingsvormen van

Ten eerste gaan we dieper in op wat we bedoelen met

de huidige tijd. Mensen worden dan ook geconfron-

de doelgroep als ‘aangesproken vrijwilliger’. Zoals

teerd met de vereiste om beide, altruïsme en indivi-

hiervoor reeds is vermeld, wordt vrijwilligerswerk in

dualisme, te combineren.

toenemende mate belangrijk in het kader van een acti-

Daarnaast moet deze verschuiving vooral ook genuan-

verende verzorgingsstaat. Opmerkelijk is dat vrijwilli-

ceerd worden waarbij er eerder op continuïteit dan

gerswerk in het activeringsdebat in het bijzonder

discontinuïteit kan worden gewezen. Hierbij verwij-

gepropageerd wordt voor die burgers die opnieuw uit-

zen we naar het feit dat het ‘traditionele’ vrijwilligers-

vallen in het reguliere arbeidscircuit en voor zoge-

werk minder ‘altruïstisch’ was dan vaak vooropge-

naamde kansengroepen. Dergelijke initiatieven wor-

steld wordt. Historische analyse laat zien dat ook de

den onder meer genomen ten aanzien van allochtonen

gegoede burgerdames die in de 19e eeuw vrijwilligers-

die in een achterstandspositie verkeren op de arbeids-

werk opnamen voor verwaarloosde kinderen en gezin-

markt (Meijs, 2006), (mogelijk) delinquente jongeren

nen in armoede, zichzelf niet wegcijferden in hun vrij-

(Warburton & Smith, 2003), laaggeschoolden, langdu-

willigerswerk. De vrijwillige inzet van deze ‘dames de

rig werklozen, of ook ex-gedetineerden (CIVIQ, 2005).

charité’ vormde voor deze vrouwen ook een mogelijk-

Vrijwilligerswerk wordt voor deze groepen vaak

heid om zich in een ruimere context dan deze van hun

gezien als strategie van sociale integratie, begrepen als

eigen gezin te realiseren. Dit werk vormde een sociaal

sociaal-culturele integratie (deelname aan sociale con-

aanvaardbaar alternatief voor bijvoorbeeld een enga-

tacten, sociale participatie) en structurele integratie

gement in feministische bewegingen (bijvoorbeeld

(deelname aan maatschappelijke instituties, zoals par-

bewegingen voor vrouwenstemrecht) (Platt, 1969;

ticipatie in economische en politieke sfeer, onderwijs,

Bouverne-de Bie, 1991, 2002c).

huisvestiging, gezondheidszorg, ...) (Notredame, 2001). In deze benadering is vrijwilligerswerk een vorm van

Een verschuiving van de doelgroep naar de

maatschappelijke participatie, bij uitstek op die terrei-

vrijwilliger?

nen waar het sociaal beleid te kort schiet en waardoor

Anderzijds verschuift de perceptie van de begunstigde

mensen risico lopen aansluiting te missen op de

in het vrijwilligerwerk volgens Notredame (2001) van

samenleving en gemarginaliseerd te worden. Vrijwil-

de armen naar de vrijwilliger. Notredame wijst erop

ligerswerk houdt dus mogelijkheden in om maat-

dat de begunstigde of diegene die baat heeft bij het

schappelijke participatie te verhogen, om sociaal isole-

vrijwilligerswerk niet langer de ‘doelgroep’ is, in het

ment te doorbreken en kan gezien worden als zinvolle

kader van welzijnswerk bijvoorbeeld de arme, maar

activiteit die een opstap naar betaald werk kan beteke-

dat dit nu de vrijwilliger zelf wordt. Het vrijwilligers-

nen. In deze benadering is vrijwilligerswerk een ins-

werk wordt benadrukt als een belangrijke wijze van

trument van sociale activering, met name een aanvul-

participeren aan de samenleving en vrijwilligerswerk

ling bij een activerend arbeidsmarktbeleid in de vorm

zou vooral belangrijk zijn voor de vrijwilliger zelf: “het

van een (al dan niet verplichte) deelname van kansen-

levert een bijdrage aan de verruiming van hun sociale,

groepen aan vrijwilligerswerk of andere onbetaalde

economische en culturele netwerken, het verhoogt

activiteiten met als doel de uitstroom naar betaald

hun zelfrespect, komt tegemoet aan hun behoefte om

werk. Risico hierbij is evenwel dat vrijwilligerswerk

van elkaar te leren, het bevordert hun vaardigheden

louter instrumenteel wordt ingezet. Dit houdt in dat

en hun ervaringen, verruimt hun arbeidsmogelijkhe-

vrijwilligerswerk minder gezien wordt als intrinsiek

den en schept een welwillendheid waarop zo nodig

belangrijk, maar vooral als instrument tot uitvoering

een beroep kan gedaan worden” (Notredame, 2001:

van het overheidsbeleid en tot realisatie van maat-

VIO binnenwerk_2-06

19-04-2007

09:35

Pagina 11


| 11

schappelijke activeringsdoelstellingen (Bouverne-de

combineren valt met de individuele leefsituatie. Voor

Bie & Verschelden, 2003). Het Vlaams Minder-

organisaties of diensten die met vrijwilligers werken

hedencentrum bijvoorbeeld werkte in 2002-2003 een

wordt gepleit voor een ‘eigentijds’ vrijwilligersbeleid

pilot-project uit waarin nieuwkomers, die in een

waarin het de uitdaging is om die ‘nieuwe’ vrijwilli-

Brussels onthaalbureau een inburgeringstraject vol-

gers iets te ‘bieden’. Er wordt echter een ander onder-

gen, op structurele wijze toegeleid werden naar vrij-

steuningsbeleid verwacht wanneer het gaat over nieu-

willigerswerk. Deelname aan het vrijwilligerswerk

we groepen van vrijwilligers, waarbij mensen vooral

werd gezien als een mogelijkheid om zich in te burge-

vanuit een instrumentele functie op vrijwilligerswerk

ren en er werd gewezen op de integrerende kracht van

worden aangesproken, namelijk als reïntegratie in de

vrijwilligerswerk voor allochtonen in het algemeen en

(arbeids)samenleving (zie bijvoorbeeld CIVIQ, 2005).

voor nieuwkomers in het bijzonder. Tegelijk wordt het

Dan wordt vooral gesproken in termen van ‘onder-

Vlaams inburgeringsbeleid, in belangrijke mate geïns-

steuning’ voor organisaties en diensten om met deze

pireerd door het Nederlandse inburgeringsmodel, in

nieuwe groepen om te kunnen gaan. Zo stelt

dit pilot-project bekritiseerd, omdat sociale accenten

Haertjens (2004) dat onthaalbureaus, vluchtelingenor-

telkens opnieuw naar de achtergrond verschoven wor-

ganisaties en andere organisaties nauwgezet onder-

den ten voordele van economische (en meer specifiek

steund moeten worden in hun inschakeling van

financiële) doelstellingen, met name participatie aan

nieuwkomers in het vrijwilligerswerk als sociaal

en intrede in betaalde arbeid. Met andere woorden,

inburgeringstraject via bijvoorbeeld onder meer speci-

het verwerven van een plaats op de arbeidsmarkt is

fieke vormingsmodules, een aangepast intake- en

slechts één element van inburgering (Haertjens, 2004:

cliëntvolginstrument, interne en externe netwerkon-

29) en actieve participatie kan niet verengd worden tot

dersteuning.

de arbeidsmarkt. Tevens is economische en sociale activering niet altijd eenvoudig te rijmen: het verho-

De kloof tussen vrijwilliger en begunstigde

gen van de activiteitsgraad via de reguliere arbeids-

Zoals gesteld blijft de doelgroep van vrijwilligerswerk

markt kan mogelijks ook een verminderde beschik-

in het welzijnswerk de kansarme groep, hetzij als aan-

baarheid voor het vrijwilligerswerk inhouden.

gesproken vrijwilliger (zie hiervoor), hetzij als begunstigde. Daarbij valt het echter vooral op dat de begun-

De tweede verschuiving in het vrijwilligerswerk, met

stigde een verschillend profiel heeft dan diegene die

name de vaststelling dat de begunstigde niet langer de

het vrijwilligerswerk ten aanzien van deze doelgroep

‘doelgroep’ is, maar dat de vrijwilliger zelf nu de doel-

uitoefent. Onderzoek naar vrijwilligerswerk, in diver-

groep wordt, dient genuanceerd te worden: kansen-

se contexten, toont aan dat ook in het vrijwilligers-

groepen verdwijnen niet uit het vizier, maar komen

werk bepaalde maatschappelijke ongelijkheden spe-

juist meer op de voorgrond te staan doordat de over-

len. Deze ongelijkheden in vrijwilligerswerk zijn een

heid hen aanspreekt, via diverse activeringstrajecten,

herbevestiging van breuklijnen die ook voorkomen in

als vrijwilliger. De (kansen)groepen die op deze

arbeid en onderwijs. Uit onderzoek naar het profiel

manier worden aangesproken op vrijwilligerswerk

van vrijwilligers in de Westerse landen blijkt het vrij-

zijn duidelijk te onderscheiden van andere vrijwilli-

willigerswerk vooral een zaak te zijn van personen

gers in het welzijnswerk. In de literatuur over vrijwil-

met een hoger opleidings- en beroepsprofiel (Breda &

ligersbeleid of -management zijn dan ook vaak twee

Goyvaerts, 1996), tewerkgestelden, beteropgeleiden,

sporen terug te vinden die verwijzen naar twee onder-

betere inkomenstrekkers (Smith, 1994), en eerder

scheiden groepen van vrijwilligers, met name de

twee-oudergezinnen met kinderen dan alleenstaanden

‘nieuwe vrijwilligers’ of de ‘nieuwe groepen van vrij-

(Hambach, 2001). Onderzoek in Nederland toonde

willigers’. Enerzijds wordt heel wat aandacht besteed

ook aan dat allochtonen minder betrokken zijn bij vrij-

aan de nieuwe (zogenaamde minder altruïstische, zie

willigerswerk (Van Daal, 2001) en dat het juist de

eerder) vrijwilligers die zelf hun eisen aan het vrijwil-

hoger opgeleide allochtonen met een baan zijn die

ligerswerk en de organisatie stellen. De ‘nieuwe’ vrij-

vrijwilligerswerk doen (Klaver 2005 in Meijs &

williger zou veeleer kiezen voor een ‘engagement op

Ouden, 2006). Onderzoek door Leest (2000) naar vrij-

maat’, waardoor het vrijwilligerswerk flexibeler te

willigerswerk in justitiële settings in Nederland beves-

VIO binnenwerk_2-06

19-04-2007

09:35

Pagina 12



tigt voor Slachtofferhulp het beeld van de vrijwilliger

Deze overwegingen gaven aanleiding tot een onder-

als de hoog opgeleide witte vrouw van middelbare

zoek naar de plaats van vrijwilligerswerk binnen het

leeftijd of ouder; voor Reclassering wordt dit een man

forensisch welzijnswerk. Forensisch welzijnswerk

met dezelfde kenmerken. In de literatuur worden

omvat de hulp en dienstverlening aan mensen die

diverse theorieën aangegeven die het lidmaatschap

geconfronteerd worden met een strafrechtelijke inter-

aan vrijwilligersorganisaties verklaren of een verkla-

ventie (zowel verdachten, delictplegers als slachtoffers

ring bieden voor wie vrijwilliger wordt en waarom.

en de naastbestaanden van deze drie groepen)

Deze selectieve participatie aan vrijwilligerswerk

(Bouverne-de Bie e.a., 2002b). Het vrijwilligerswerk

betekent echter dat bestaande ongelijkheden die op de

heeft in het forensisch welzijnswerk een lange tradi-

opleidings- en arbeidsmarkt spelen, ook in het vrijwil-

tie. De eerste vormen van welzijnswerk, gedragen

ligerswerk in stand gehouden en bevestigd worden.

door vrijwilligers, waren reclasseringsinitiatieven;

Waar het welzijnswerk in haar opdracht een sociaal-

deze initiatieven vormen ook de grondslag van het

integrerende finaliteit heeft, loopt het in haar vrijwilli-

forensisch welzijnswerk. Het forensisch welzijnswerk

gerswerk het risico om dualisering verder in de hand

kende, evenals het welzijnswerk algemeen, een toene-

te werken: via de inzet van hooggeschoolde vrijwilli-

mende professionalisering, waarbij de vrijwilliger

gers voor de begeleiding van kansarme doelgroepen

steeds meer in de (uitvoerende) marge van het werk

wordt ook de maatschappelijke breuklijn tussen beide

terechtkwam. Actueel wordt de inzet van vrijwilligers

groepen bevestigd, evenals de scheiding tussen zij die

opnieuw in de belangstelling geplaatst vanuit verschil-

geïntegreerd zijn en zij die dit (nog) niet zijn. Ook de

lende overwegingen. Een deel van de overwegingen

omschrijving van het concept vrijwilligerswerk (onbe-

verwijst naar de meerwaarde van vrijwilligers in de

taald, georganiseerd en ten behoeve van anderen)

begeleiding en de realisatie van toegankelijkheids-

draagt deze selectiviteit in zich. De vaststelling lijkt

voorwaarden. Zo wordt bijvoorbeeld in de hulpverle-

dat laaggeschoolden bijvoorbeeld zich minder gemak-

ning aan slachtoffers, in navolging van Slachtofferhulp

kelijk (laten) organiseren. Door de omschrijving van

Nederland en Victim Support in Groot-Brittannië, een

vrijwilligerswerk te beperken tot het georganiseerd

vrijwilligersmodel als basismodel gehanteerd. Hierbij

maatschappelijk aanbod (en bijvoorbeeld voorbij te

wordt bijvoorbeeld verwezen naar het voordeel dat

gaan aan vrijwillige inzet op het werk, in de buurt, in

het vrijwilligersmodel drempelverlagend werkt; door-

familie- of ander informeel verband) werken we in de

dat de afstand in contact tussen slachtoffer en vrijwil-

hand dat vrijwilligerswerk, althans wat het welzijns-

liger minder groot is dan met de beroepskracht

werk betreft, vooral een aangelegenheid lijkt van

(Maguire & Corbett, 1987). Een ander deel van de

hooggeschoolden.

overwegingen verwijst naar de toenemende heterogeniteit van de doelgroep. Het gaat hierbij om de zeer

Het onderzoek naar vrijwilligerwerk in het

diverse gronden waarop mensen met het strafrecht in

forensisch welzijnswerk

aanraking komen, doordat ze veroordeeld zijn naar

De hoek van waaruit vrijwilligerswerk aandacht krijgt

aanleiding van het plegen van een misdrijf, maar bij-

mag dan doorheen of omwille van maatschappelijke

voorbeeld ook door het illegaal verblijven in het land.

evoluties gekenmerkt worden door verschuivingen, de

De doelgroep wordt ook gekenmerkt door een toene-

hiervoor geschetste bevindingen, onder meer over

mende heterogeniteit, niet het minst wat taal en natio-

deelname, wijzen eerder op continuïteit dan disconti-

naliteit betreft. De hulpverlening ten aanzien van deze

nuïteit. Zo kunnen we vaststellen dat in het welzijns-

doelgroep wordt hierdoor steeds complexer en de

werk hetzelfde segment van de bevolking op dit vrij-

inzet van vrijwilligers wordt een noodzaak om dit te

willigerswerk aangesproken wordt: voorheen ‘de rijke-

kunnen realiseren. Een derde deel van de overwegin-

re burgerdames’, nu de ‘hoger geschoolden’. Concreet

gen berust op de realisatie van een maatschappelijk

betekent dit dat het maatschappelijk draagvlak voor

draagvlak voor het forensisch welzijnswerk. Dit houdt

het welzijnswerk dat via het vrijwilligerswerk

in dat vrijwilligers hier worden aangesproken om een

gevormd wordt een beperkt en selectief draagvlak is,

brug te vormen tussen strafrecht en samenleving. Hun

een selectiviteit waartoe het vrijwilligerswerk zelf ook

inzet en ervaring wordt gezien als essentieel om de

bijdraagt. De probleemdrager echter blijft buiten zicht.

vraag naar een humane strafrechtsbedeling en een

VIO binnenwerk_2-06

19-04-2007

09:35

Pagina 13


| 13

welzijnsgerichte benadering van problemen van cri-

De inzet en de meerwaarde van vrijwilligers in het foren-

minaliteit en onveiligheid in de samenleving mogelijk

sisch welzijnswerk

te maken. Hoe de samenleving hiermee omgaat is niet

Wanneer we willen weten wat de inbreng is van vrij-

enkel een zaak van professionals, de overheid en justi-

willigers in het welzijnswerk, dan moet dit gerelateerd

tie. Het is een gedeelde verantwoordelijkheid, wat uit-

worden aan de concrete context waarin deze ingezet

gedrukt wordt door het feit dat mensen dit werk ook

worden en aan de vraag welke de meerwaarde is van

opnemen op vrijwillige basis. Deze overwegingen

deze inbreng. In het onderzoek wordt daarom nage-

worden evenwel overwegend abstract gesteld, weinig

gaan voor welke activiteiten vrijwilligers ingezet wor-

rekening houdend met de vermelde selectiviteit in het

den, en op welke wijze dit gebeurt. Gaat het enkel om

aanspreken van vrijwilligers. De doelstellingen van de

uitvoerend werk, waarbij de sturing volledig ligt bij de

inzet van vrijwilligerswerk zouden evenwel door deze

professional of gaat het (ook) om de vrijwilligers als

selectiviteit in het gedrang kunnen komen. De uit-

medewelzijnswerker, als mede betrokken in de discus-

gangspunten van ons onderzoek naar vrijwilligers-

sie over wat ‘kwaliteitsvol’ forensisch welzijnswerk

werk in het forensisch welzijnswerk zijn dan ook drie-

is? De concrete analyse van de betekenis van vrijwilli-

voudig:

gerswerk is noodzakelijk om vrijwilligerswerk ook

a. onderzoek naar vrijwilligerswerk in het forensisch

sociaal-politiek te kunnen benaderen, waarbij vrijwil-

welzijnswerk wordt vanuit een concrete benade-

ligerswerk niet benaderd wordt als norm, opgelegd

ring gevoerd;

aan individuen, maar als vorm van werk, waarbij de

b. onderzoek naar de betekenis van vrijwilligerswerk wordt gerelateerd aan de concrete context van het

betekenis aldus wordt bevraagd als welke meerwaarde dit werk levert aan de samenleving.

forensisch welzijnswerk waarin deze vrijwilligers ingezet worden en aan de vraag wat de meerwaar-

Een gedifferentieerd ondersteuningsbeleid

de is van hun inbreng in deze context;

Naargelang de (beoogde) concrete inbreng is ook een

c. naargelang de (beoogde) concrete inbreng van de

gedifferentieerd vrijwilligersbeleid nodig. Indien vrij-

vrijwilliger is ook een gedifferentieerd ondersteu-

willigers ingeschakeld worden om concrete taken uit

ningsaanbod voor vrijwilligerswerk (vrijwilligers-

te voeren en men wil dat deze ook kwalitatief werk

beleid) nodig.

uitvoeren, dan stelt dit natuurlijk vereisten naar de capaciteiten van deze vrijwilligers. Bijvoorbeeld, een

Een concrete benadering: vrijwilligerswerk omvat een ver-

vrijwilliger die taalles ‘Frans’ moet geven aan gedeti-

scheidenheid aan realiteiten

neerden moet dan in de eerste plaats een goede lesge-

Vrijwilligerswerk wordt gezien als een vorm van werk

ver Frans zijn. Dit heeft tot gevolg dat vrijwilligers

in het welzijnswerk, die onbetaald is, doch waarvan

hierop geselecteerd worden. Dit versterkt mogelijk de

de specifieke kenmerken en meerwaarde niet vooraf

hiervoor beschreven selectieve instroom van vrijwilli-

met de definitie meegegeven kunnen worden, en

gers. Wanneer men uitgaat van de overweging dat vrij-

waarvan de grenslijn met andere vormen van arbeid

willigerswerk een bijdrage levert tot het maatschappe-

in het welzijnswerk enkel empirisch kenbaar is (Bou-

lijk draagvlak voor het forensisch welzijnswerk, moe-

verne-de Bie, 2002a). In het onderzoek naar het vrij-

ten vraagtekens geplaatst worden bij deze selectieve

willigerswerk in het forensisch welzijnswerk werd

instroom. Dit houdt in dat het forensisch welzijns-

hiertoe een historisch maatschappelijke analyse uitge-

werk een vrijwilligersbeleid moet ontwikkelen waarin

voerd van het vrijwilligerswerk in het forensisch wel-

de inzet van vrijwilligers niet enkel gestuurd wordt

zijnswerk in Vlaanderen. In de tweede plaats wordt

vanuit de agogische taakstellingen ten aanzien van de

nagegaan wat het sociaal-cultureel profiel is van de

begeleiding van de doelgroep. Het vrijwilligersbeleid

vrijwilligers, actief in het forensisch welzijnswerk.

moet dan ook vorm gegeven worden vanuit de struc-

Dergelijke concrete benadering is noodzakelijk indien

turele taakstelling van het forensisch welzijnswerk.

we vrijwilligerswerk historisch willen benaderen,

Hiermee bedoelen we de taak die forensisch welzijns-

waarbij de vraag gesteld wordt welke groepen dit vrij-

werk heeft om mee te werken aan de realisatie van

willigerswerk dragen en op grond van welke pro-

een humane strafrechtsbedeling en een welzijnsge-

bleemdefinitie.

richte benadering van problemen van criminaliteit en

VIO binnenwerk_2-06

19-04-2007

09:35

Pagina 14



onveiligheid. In het onderzoek wordt nagegaan op

zoeken moeten we de focus verschuiven van de vrij-

welke wijze deze structurele taakstelling al dan niet

williger naar het vrijwilligerswerk. Op die manier

opgenomen wordt, en/of welke aanzetten hiertoe aan-

wordt vrijwilligerswerk niet gezien als een kenmer-

wezig zijn.

kende eigenschap van individuele actoren en/of van een concreet samenlevingsmodel, maar als een vorm

Discussie en conclusie

van arbeid die bijdraagt tot een bepaalde kwaliteit van

De discussie over vrijwilligerswerk in het (forensisch)

sociale verhoudingen in de samenleving. In deze bena-

welzijnswerk is actueel eerder een discussie over de

dering ligt het accent van de discussie of interventie

vrijwilliger dan over de betekenis en inbreng van vrij-

niet op (het werven, trainen en socialiseren van) de

willigerswerk in ‘goed’ (forensisch) welzijnswerk. Er

vrijwilliger, maar wel op kwesties van engagement

wordt vaak verwezen naar modellen waarin vrijwilli-

met maatschappelijke betekenissen en doelen van

gerswerk gezien wordt als een burgerplicht en als een

organisaties en voorzieningen in het welzijnswerk

leerschool voor democratie. Van burgers wordt ver-

(Jansen & Notredame, 2003). Dit brengt de vraag over

wacht dat zij als actief en verantwoordelijk burger in

‘wat de bijdrage is van vrijwilligers in de realisatie van

de samenleving functioneren en vrijwilligerswerk

goed welzijnswerk’ opnieuw op de voorgrond. Het

wordt gezien als een mogelijkheid hiertoe. Vrijwil-

houdt ook in dat de discussie over wat samenleven is,

ligers spelen zo een cruciale rol in het behoud van de

gevoerd wordt vanuit de vraag hoe betrokkenen zelf

sociale stabiliteit en de sociale samenhang. De centra-

(de doelgroep, professionelen én vrijwilligers) naar

le vraag die zich hier opdringt, is tot welke sociale

welzijnswerk en vrijwilligerswerk kijken en hoe men-

samenhang vrijwilligers bijdragen. De vaststelling dat

sen daarop aangesproken kunnen worden vanuit hun

vrijwilligers selectief gerekruteerd en selectief ingezet

motivatie en zingeving. Deze benadering houdt een

worden, maakt dat we de vraag moeten stellen of, en

pleidooi in voor onderzoek naar nieuwe impulsen

zo ja hoe, ook het vrijwilligerswerk bijdraagt aan de

voor een re-politisering van vrijwilligerswerk en wel-

dominantie van een sociaal-politiek kader waarin

zijnswerk. Het forensisch welzijnswerk is hiertoe een

besluitvorming begrepen wordt in termen van alge-

invalshoek bij uitstek. Dit omdat het een belangrijke

meen belang (een consensus over de te respecteren

historische traditie van vrijwilligerswerk kent. Maar

samenlevingsordening), en niet in termen van (conflic-

ook omwille van het feit dat forensisch welzijnswerk

terende) vertogen over de (on)rechtvaardigheid van de

nauw aansluit bij de strafrechtsbedeling en de hierin

bestaande maatschappelijke orde (Heyting, 1998;

besloten vraag naar sociale orde.

Jansen & Notredame, 2003). Om deze vraag te onder-

Referenties Adriaansens, H.P.M. & Zijderveld, A.C. (1981). Vrijwillig initiatief en de verzorgingsstaat. Cultuursociologische analyse van een beleidsprobleem. Deventer: Van Loghum Slaterus.

Bouverne-de Bie, M. (1991). Plaats, taak en toekomst van het vrijwilligerswerk in de justitiële sector. Panopticon, 12 (5), 420-432. Bouverne- de Bie, M. (2002a). Vrijwilligerswerk in het welzijnswerk: een specifieke vorm van arbeid? in P. Vlerick, F. Lievens, F. Claes (Red.). Mens en organisatie. Liber Amicorum Pol Coetsier (pp. 221-234). Gent : Academia Press. Bouverne-de Bie, M., Kloeck, K., Meyvis, W., Roose, R. & Vanacker, J. (2002b). Handboek Forensisch Welzijnswerk. Gent: Academia Press. Bouverne-de Bie, M (2002c). De ontwikkeling van het forensisch welzijnswerk in Vlaanderen - een overzicht. Welzijnsgids, 45, 15-33. Bouverne-de Bie, M. & Verschelden, G. (2003). Vrijwilligerswerk: een verscheidenheid van realiteiten. In I. Hatse, E. Tijskens, E. Hambach & G. Redig (Red.) Niet zomaar. Over vrijwilligerswerk in Vlaanderen annoo 2003 (pp.173-183). Brussel: Koning Boudewijnstichting.

VIO binnenwerk_2-06

19-04-2007

09:35

Pagina 15


| 15

Breda, J. & Goyvaerts, K. (1996). Vrijwilligerswerk vandaag. Een eerste verkenning. Brussel: Koning Boudewijnstichting. CIVIQ (2005). 5 x B! Binnenhalen, Begeleiden, Belonen, Behouden, Beëindigen. Utrecht: CIVIQ. Jansen, T. & Notredame, L. (2003). Samenlevingsopbouw en sociale politiek: ontwikkelingen en visies. In H. Baert, M. Bouverne-de Bie, A. Desmet, M. van Elslander & L. Verbeke (Eds) Handboek samenlevingsopbouw in Vlaanderen (pp. 123-145). Brugge: Die Keure. Janoski, T., Musick, M. & Wilson, J. (1998). Being volunteered? The impact of social participation and Pro-social attitudes on volunteering. Sociological Forum, 13(3), 495-519. Haertjens, M. (2004). Ik kan, ik kan, wat jij niet kan. Nieuwkomers in het vrijwilligerswerk. Een maatschappelijk inburgeringstraject. Brussel: Vlaams Minderhedencentrum vzw. Hambach, E. (2001). Een internationale kijk op het vrijwilligerswerk. Vrijwilligerskrant 2(20), 2-4. Heyting, F. (1998). Afscheid van moraal en deugd als voorwaarden voor maatschappelijke integratie. Nederlands Tijdschrift voor Opvoeding, Vorming en Onderwijs, 13(1), 35-49. Hustinx, L. & Lammertyn, F. (2001). Vrijwilligerswerk tussen vrijheid en onzekerheid. Uitdagingen voor een eigentijds vrijwilligersbeleid. Oikos, 17(2), 24-42.

Hustinx, L. & Lammertyn, F. (2004). The cultural bases of volunteering: understanding en predicting attitudinal differences between Flemish Red Cross Volunteers. Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly, 33(4), 548-584. Lacey, A. & Ilcan, S. (2006). Voluntary Labor, Responsible Citizenship and International NGOs. International Journal of Comparative Sociology, 47(1), 34-53. Leest, J. (2000). Vrijwilligers: een verkennend beleidsonderzoek naar de aard, omvang en betekenis van het vrijwilligerswerk op de werkvelden van justitie. ‘s Gravenhage: Ministerie van Justitie. Maguire, M. & Corbett, C. (1987). The effects of crime and the work of victim support schemes. Gower: Alderschot. Meijs, L.C.P.M & Ouden, I.D. (2006). Danken succesvolle allochtonen hun succes aan vrijwilligerswerk? Vrijwillige inzet onderzocht, 3(1), 31-41. Notredame, L. (2001). Sociaal bewegen op het middenveld. Alert, 27(6), 31-46. Platt, A. (1969). The child savers. The invention of delinquency. Chicago: University of Chicago Press. Rommel, W., Opdebeeck, S., Lammertyn, F., Verschelden, G., Claeys, A. & Bouverne-de Bie, M. (1997). Vrijwillige inzet in Vlaanderen. Een exploratie. In opdracht van de Vlaamse Minister van Cultuur, Gezin en Welzijn. Universiteit Gent - KU Leuven: onderzoeksrapport. Smith, D.H. (1994). Determinants of voluntary association participation and volunteering - A literature-review. Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly, 23(3), 243-263. Vakgroep T. Vanthuyne, G. Verscheiden, M. Bouverne-de Bie: http://www.sociale-agogiek.ugent.be/ Van Daal, H.J. (2001). Het middenveld als smeltkroes. Utrecht: Verwey-Jonker. Van Peer, C. (1990) Het vrijwilligerswerk. In H. Sabbe, C. van Peer & F. Lammertyn. De welzijnszorg in de Vlaamse gemeenschap. Voorzieningen en overheidsbeleid. Monografie 10. De informele zorg en het vrijwilligerswerk. Leuven: KULeuven, Departement Sociologie. Warburton, J. & Smith J. (2003). Out of the generosity of your heart: are we creating active citizens through compulsory volunteer programmes for young people in Australia? Social Policy & Administration, 37(7), 772-786.

vrijwilliger of zijn werk? plaatsbepaling 6 Vrijwillige Inzet Onderzocht

Recommend Documents