Verslag werkplaatssessies 1 en 2 juli 2015 start van de Werkplaats
Juli 2015
Introductie werkplaatssessies 1 en 2 juli De Nationale Omgevingsvisie De Nationale Omgevingsvisie (NOVI) wordt een nieuw instrument dat bij het ingaan van de Omgevingswet in 2018 in zal treden. Eén integrale visie die alle visies rondom de fysieke leefomgeving vervangt vanaf het moment dat de Omgevingswet van kracht gaat in 2018. In 2016 wordt de Nationale Omgevingsagenda (NOA) gepresenteerd door de minister van Infrastructuur en Milieu. De agenda dient als basis voor inhoudelijke verdieping voor de omgevingsvisie. Inhoud voor product en proces wordt in samenwerking met vier arena’s (interdepartementaal, interbestuurlijk, maarschappelijk en wetenschappelijk) gezocht tijdens een serie van werkplaatssessies. Tijdens deze sessies wordt op innovatieve manieren en door co-creatie de inhoud voor de Nationale Omgevingsagenda en Nationale Omgevingsvisie gegenereerd. De ‘start’ van de Werkplaats 1 en 2 juli was het zo ver: De twee officiele ‘start’ sessies voor de werkplaats van de Nationale Omgevingsvisie. De eerste voor Jonge Professionals werkzaam in de fysieke leefomgeving, de tweede voor ‘de gevestigde orde’. Doel van deze sessies: het bepalen van thema’s die horen te landen op de Nationale Omgevingsagenda, die uiteindelijk inhoudelijk uitgewerkt zullen worden in het proces richting Nationale Omgevingsvisie.
verschillende groepen en de output van alinea’s per groep met de gemaakte bouwwerken, een samenvatting van de opbrengst en conclusies die uit de werkplaatsen naar voren kwamen. De werkplaatssessies 1 en 2 juli Op 1 juli gingen de jonge professionals de uitdaging aan! Van tevoren konden alle deelnemers input geven door specifieke thema’s te agenderen die op de Nationale Omgevingsagenda zouden moeten landen volgens hen. Daaruit kwam een top 6 met thema’s waaraan in groepen gewerkt werd tijdens de werkplaatssessie. De opdracht: schrijf een alinea voor in de Nationale Omgevingsagenda over jullie thema en visualiseer dit in een 3D presentatie. De 3D presentatie moest in ieder geval gebruik maken van een witte verhuisdoos die tot alles omgetoverd mocht worden wat het verhaal zou visualiseren. Tijdens het proces werden leden van groepen continu opgehaald voor inspiratie-intermezzo’s, die hier en daar goed terug te zien waren in de uiteindelijke producten. Aan het eind van de werkplaatssessie kreeg iedere groep 2 minuten voor een korte pitch van hun thema. De opbrengst: 6 creatief omgetoverde dozen met elk een eigen verhaal over thema’s als verduurzaming van de economie, de rol van de overheid en ruimtelijke kwaliteit.
Deze werkplaatssessies werden georganiseerd in co-creatie met het LEF Future Centre. Deelnemers werden op onorthodoxe manieren uitgedaagd om ‘out of the box’ te denken en bestaande denken tijdelijk over boord te gooien. Een eerste inventarisatie van thema’s, divergeren, verschillen en tegelijk verbindingen zoeken kenmerkten deze bijeenkomsten.
Op 2 juli was de werkplaats met ‘gevestigde orde’ aan de beurt. Na een eerste inspiratieronde met de kunstwerken van de jonge professionals gingen 7 groepen geïnspireerd aan het werk met dezelfde opdracht als de Jonge Professionals. Aan het eind van deze werkplaatssessie was de creativiteit in de presentaties mogelijk nog groter dan tijdens de vorige dag en werden er 7 ‘out of the box’ omgetoverde verhuisdozen gepresenteerd die inmiddels niet meer als zodanig herkenbaar waren.
Dit verslag dient als bouwsteen voor de Nationale Omgevingsagenda en zal gebruikt worden bij het opstellen van de ‘dummy’ van de agenda. Dit verslag biedt een overzicht van de thema’s zoals geagendeerd door de twee
Hieronder worden de alinea’s en creaties van de verschillende groepen gepresenteerd. Zie voor een samenvatting van de opbrengst en de conclusies het einde van dit document (pagina 20).
1
Thema’s Jonge Professionals 1 juli 1. Verduurzaming energie (minder verbruik en schoner, lokaal vs (inter)nationaal)
Thema’s Werkplaats NOVI 2 juli 1. Schaalvergroting landbouw en voedselvoorziening 2. Stedelijke netwerken (mobiliteit, bereikbaarheid en ketens)
2. Nieuwe economie (circulair, kenniseconomie, innovatie, duurzame economie)
3. Bodemdaling en de wateropgave
3. Rol van de overheid (samenwerking, loslaten, kaders en regels, samenleving)
4. Veranderende gezonde steden (groei en krimp, herbestemming en transformatie, smart city en technologie)
4. Ruimtelijke kwaliteit en balans in landschap (structuren, erfgoed, identiteit van gebied, ontwikkeling en wegnemen)
5. Ruimtelijke kwaliteit en ontwikkeling (natuur, cultuur en kunst)
5. Leefbare en gezonde stad (groei, veiligheid, lucht- en geluidskwaliteit, flexibiliteit)
6. Economie in relatie tot kwaliteit leefomgeving (ook internationaal)
6. Bereikbaarheid en mobiliteit (in relatie tot stad/platteland en ruimtelijke kwaliteit)
7. Rol van de overheid (manier van werken, dossiervorming, overheidsparticipatie, burgerkracht, maatschappelijke initiatieven)
(7. Landbouw, voedsel en ruimte) (8. Transformeer energievoorziening)
De thema’s (of aspecten daarvan) zijn vooraf door deelnemers aangekaart en aangegeven als thema’s die niet mogen ontbreken op de Nationale Omgevingsagenda. De volgorde van thema’s is bepaald aan de hand van hoe vaak het thema voorkwam of ‘geliked’ is door mede-deelnemers. Daarin is zo veel mogelijk de bewoording van de deelnemers overgenomen. 2
De bouwwerken...
Thema’s Jonge Professionals 1 juli nader uitgewerkt
1. Verduurzaming energie (minder verbruik en schoner, lokaal vs (inter)nationaal)
Verduurzaming Energie Een evident en zeer belangrijk thema (nummer 1 in de lijst met thema’s van de jongeren) is Verduurzaming energie (minder verbruik en schoner, lokaal vs (inter)nationaal). Het heeft betrekking op een vraagstuk waar we nu, maar zeker in de toekomst mee te maken krijgen. Iedereen onderkent het belang van dit thema... totdat het in de eigen achtertuin opgepakt moet worden. Welke houding moeten de Nationale Omgevingsagenda en de Nationale Omgevingsvisie innemen rondom dit thema? Sturend? Regisserend? Verleidend? Wat is de beste strategie? Wij hebben ervoor gekozen Nederland (maar ook daarbuiten) eens goed wakker te schudden rondom het thema Verduurzaming energie. Uit onze brainstorm is de ‘F*CK-doos’ naar voren gekomen. Bij openen van de doos komt hier het duveltje uit het doosje naar boven: De ‘F*CK-matrix’. Deze matrix bestaat uit prikkelende statements, ambities en uitspraken op het scherpst van de snede. Hiermee willen we een serieus gesprek over duurzaamheid nu echt aanwakkeren. De basis voor de matrix zijn de Trias Energetica (Beperken van energieverbruik, hernieuwbaar opwekken, efficiënter benutten) en de ontwikkelprincipes van het Jaar van de Ruimte (Vergroot de leefbaarheid, benut maatschappelijke energie, behoud en creëer maatschappelijke waarde, hergebruik van vrijgekomen ruimtes, smeed coalities).
4
5
2. Nieuwe economie (circulair, kenniseconomie, innovatie, duurzame economie) De economie is de motor van onze samenleving. De huidige economie vertoont echter tekenen van veroudering en zal vastlopen als NL niet innoveert. We zien ontwikkelingen zoals een verschuiving van vraag versus aanbod, bezit versus gebruik en robotisering (the internet of things). Minder materialisme maar maatschappelijk verantwoord ondernemen. De meerwaarde van NL zal in de toekomst meer en meer zitten in kennisontwikkeling en innovatie in plaats van productie en handel. Deze nieuwe economie is circulair, innovatief en duurzaam. Daar is niet per definitie meer fysieke ruimte voor nodig, maar andere randvoorwaarden, zoals kennis, data en competenties. Het menselijk kapitaal wordt veel belangrijker. De ambitie bij deze nieuwe economie moet zijn dat iedereen ervan profiteert, met behulp van nieuwe technologie kunnen we meer welvaart en vrije tijd voor iedereen creëren als we daar slim mee omgaan. De nationale omgevingsvisie moet daarom antwoord geven op de volgende elementen: A. Ruimte geven: hoe en waar kunnen innovaties en experimenten plaatsvinden? B. Ruimte nemen: om onze kernwaarden te beschermen moeten er ook gebieden juist beschermd worden. Dit impliceert ook keuzes maken. C. Ruimte delen. Welke gebieden of zones zijn er om te ontmoeten, te verbinden en te innoveren? Hierbij kan gedacht worden aan functiemenging (wonen, werken, recreatie, kantoor) Uit de mix ontstaan nieuwe ideeën. Hierbij moeten zo min mogelijk belemmeringen zijn. Het planologisch kader moet dan ook niet een opeenstapeling van regels zijn vanuit verschillende vakgebieden (water, veiligheid, milieu etc) maar verbinding mogelijk maken. Out of the box! 6
3. Rol van de overheid (samenwerking, loslaten, kaders en regels, samenleving) Samenvatting: De maatschappij en het gebruik van de ruimte veranderen én zo ook de rol van de overheid. Dit is terug te zien in initiatieven uit de energieke samenleving, mondige Nederlanders, de maatschappij waarin hiërarchie en netwerken naast elkaar bestaan en afstanden steeds kleiner worden. De overheid moet hierop inspelen. Tijdens de werkplaatssessie heeft deze groep jonge professionals uit het werkveld een huis ontworpen waarin iedereen welkom is om samen de fysieke leefomgeving verder vorm te geven. Het huis is voorzien van elementen die de nieuwe rol van de overheid symboliseren: de deur die steeds verder open gaat, ‘er heeft nog nooit iemand afgezegd’, verleiden om mee te doen (bier en bitterballen), durven & doen (bungeejumpen) en de roze wolk (Omgevingsvisie) als wenkend perspectief. Het is een huis waarin iedereen zich altijd welkom voelt met als motto ‘er heeft nog nooit iemand afgezegd’. De overheid faciliteert dat iedereen samenwerkt en de overheid is hierin één van de partijen die initiatieven mogelijk maakt.
De centrale slogan luidt: The Dutch Dream! ‘The Dutch Dream’ Wanneer we hetzelfde nastreven vanuit gedeeld eigenaarschap dan ontstaat echte samenwerking en verbondenheid! Om met elkaar hetzelfde na te streven is het belangrijk dat iedereen wordt verbonden aan de Omgevingsagenda en de Omgevingsvisie en zijn rol ook kan en gaat pakken. Dit vraagt om gedeeld eigenaarschap. Alleen dan nemen mensen verantwoordelijkheid en hebben ze de wil om zaken te veranderen en zaken op te pakken. 7
Een gezamenlijke (belangen)afweging ontstaat als we de ruimte hebben om dingen te willen, vragen en krijgen. Dat betekent soms ook om dingen los te laten en ruimte te geven aan een ander. Iedereen kijkt daarbij over zijn schutting heen: burgers kijken naar de buren en hun buurt, bedrijven zien hun netwerk, gemeenten plaatsen zichzelf in de regio, provincies in de landsdelen op nationale schaal en het rijk kijkt vanuit internationaal perspectief. Je bent niet alleen, denk ook aan je buren! De NOVI maken we dus samen vanuit het perspectief van onze buren: de overheid stimuleert en borgt deze omliggende context. De Omgevingsvisie schetst een gedeeld eindbeeld. Een gedeeld eindbeeld betekent dat we met elkaar hetzelfde nastreven. Een inspirerende Omgevingsvisie is een vliegwiel voor duurzame ontwikkeling van de leefomgeving met ruimte voor initiatieven. Dit vraagt om gedeeld eigenaarschap in het proces naar de Omgevingsagenda en –visie. Alleen door dit proces kan een beweging ontstaan waarin men een rol gaat pakken, verantwoordelijkheid neemt en er daadwerkelijk zaken veranderen. Om gedeeld eigenaarschap te realiseren is samenwerking onontbeerlijk. Zo komen we tot een gezamenlijke (belangen)afweging tussen wat we willen, vragen en krijgen. Deze werkwoorden symboliseren ook ruimte geven aan een ander en loslaten. Betrokkenheid is van belang (draag bij of doe niet mee). Onze positie en ons handelen wordt immers in grote mate bepaald door onze context; door wat onze buren willen, vragen en krijgen. Het is de rol van de overheid, op alle niveaus, om vanuit dit perspectief te handelen. Met een open houding en vanuit vertrouwen ruimte geven aan initiatief en ondernemerschap. Deze rol van de Rijksoverheid zal een belangrijk onderdeel zijn van de NOVI. Door deze open rol ontstaat een gedeeld eindbeeld en doen we wat goed is voor een stad, dorp of gebied in plaats van enkel het naleven van (sectorale) regels.
4. Ruimtelijke kwaliteit en balans in landschap (structuren, erfgoed, identiteit van gebied, ontwikkeling en wegnemen) Bij ruimtelijke kwaliteit van de leefomgeving staat flexibiliteit voorop, maar kan niet zonder de tegenhanger: het kader en de structuur of de vastigheid. De ruimtelijke kwaliteit krijgt altijd een plek in een plan (op elk schaalniveau). De Nationale Omgevingsvisie moet het kader of de vastigheid scheppen zodat flexibiliteit kan ontstaan, zoals een notenbalk dat doet voor de muziek. De muziek ontstaat door de gebruikers van de ruimte en kwaliteit is nauw verbonden met de beleving van die ruimte. Sociale aspecten en ruimtelijke kwaliteit zijn nauw verbonden met elkaar. Daarom is betrekken van gebruikers essentieel in de planvorming. De Nationale Omgevingsvisie is een startpunt om onze ruimtelijke kwaliteit en de beleving van die ruimte te verbeteren. (maak een 0-meting, geef vorm aan participatie processen en breng de ruimtelijke structuren in beeld!)
8
5. Leefbare en gezonde stad (groei, veiligheid, lucht- en geluidskwaliteit, flexibiliteit) Dit thema bleek een lastig thema. Vragen die er waren: hoe ‘breed’ is het thema, waarom per gekozen thema het gesprek aan gaan? Brainstorm visie: • In de visie meer sturen op gebiedsgerichte ontwikkelen. • Doelstelling is leefbare en gezonde stad. Groei stad is een trend. • Gebruik maken van actuele kennis. • Een stad is geen gemeentegrens. Een leefbare stad is geen krimpstad. • Leefbare en gezonde stad is een stedelijk gebied en niet alleen een stad. En kent geen gemeentegrenzen. • Juiste schaal in beleid. Diffentieer op geografische kenmerken. Kenmerken en kwaliteiten. • Flexibiliteit (maar niet helemaal los laten). • Vergroening. • Water. • Ivm hitte/ droogte/ te veel water. • Gezonde lucht. • Beweging. Ambitie leefbare en gezonde stad: Benut en versterk geografische kenmerken en kwaliteiten van een stad. Leefbare stad: randvoorwaarde: schoon, veilig, infrastructuur. Dilemma’s: Flexibiliteit en regierol (dichttikken vs vrijlaten). Het is maar net hoe je er tegenaan kijkt. Mensen willen concreet maar kan dit?
9
6. Bereikbaarheid en mobiliteit (in relatie tot stad/ platteland en ruimtelijke kwaliteit) Bereikbaarheid en mobiliteit in relatie tot stad en platteland, en ruimtelijke kwaliteit • Bereikbaarheid en mobiliteit in het hart van de omgevingsvisie • Want? • “Bereikbaarheid en mobiliteit is de smeerolie van de ruimtelijke ontwikkeling” • De opgave is (zie ook tekening): Maatschappelijk Economisch Innovatie Het HOE? staat centraal
• De missie is (zie ook tekening): VERBINDEN Mensen met mensen Port, stad en achterland Heelal met sushitentje op de hoek Kennis, open data en services Modaliteiten NL met provincies en gemeenten OV met stedelijke ontwikkeling • Oproep voor NOA/NOVI: het gaat om het hoe / governance / samenwerken! En om waarden geven! • Tips: Spoorvisie 2030 (jongeren initiatief) = bouwsteen voor de NOVI (kernwaarden) 10
Thema’s Werkplaats 2 juli nader uitgewerkt Volhoudbare landbouw in de ruimte (werktitel) Romeo en Robocob: Een nieuw verhaal over landbouw en voedselproductie. In Nederland is de landbouw schaalbaar, dwz, er is ruimte voor meer industriele, intensieve, vaak op export gerichte landbouw (Robocob). Bij voorkeur op Industrie terreinen aan de rand van de steden. En kleinschalige landbouw (Romeo), in de stad (stadslandbouw) en op het platteland, gericht op de consument in de stad & en het landelijk gebied, (al dan niet ecologisch, natuurinclusief) Beide zijn duurzaam! Stadslandbouw is de trigger die bewustwording bij de consument&kiezer creëert: wat een bijzonder proces voedselproductie is. De voortrekkers (onder de producenten) worden gestimuleerd een lange termijn visie voor de sector te maken. En zo in deze groep bewustwording te creëren. Er zijn ook beleidsterreinen waar sprake is van elkaar tegenwerkende maatregelen, bijvoorbeeld de eisen vanuit de mestwetgeving zijn nu strijdig met de eisen vanuit de Kaderrichtlijn water. Dit is op te lossen middels innovatie, en experimenteerruimte om nieuwe innovatieve werkwijzen uit te testen. (zowel letterlijke ruimte in de omgeving, als ruimte in de wetgeving, bijvoorbeeld voor fosfaat winning uit mest (en dat weer als schone grondstof kunnen verkopen!) De oplossing zit in het verbinden van beide betrokken beleidsvelden. Samen met de maatschappelijke actoren die de innovatieve werkwijzen kunnen uitdenken en toepassen. (zie verder onze doos en het verhaal/tekening op de kaart van Nederland)
11
1. Schaalvergroting landbouw en voedselvoorziening
2. Stedelijke netwerken (mobiliteit, bereikbaarheid en ketens) Motto: Alleen ga je sneller, samen kom je verder. Technologische ontwikkelingen zijn te voorzien. De ontwikkelingen op het gebied van mobiliteit ook. Hoe verbinden we deze ontwikkelingen aan bereikbaarheid en het stedelijk netwerk? Hiervoor is het noodzakelijk om bereikbaarheid van het netwerk op de schaal van het 'Daily urban system', op landelijk niveau en op Europees niveau te bezien. Wat moet in dat perspectief op lokaal niveau gebeuren met technologische ontwikkelingen als horizon? Het belang zit in de balans (harmonie) tussen mensen en goederen, nabijheid en bereikbaarheid. Maar zeker ook om de balans tussen economische kracht en de kwaliteit van de leefomgeving (en die kan dus op verschillende plekken anders uitpakken). Netwerken niet geografisch, vanuit administratieve grenzen af te bakenen, maar vanuit functionele relaties beschouwen. Knooppunten optimaal benutten, met een goede wisselwerking tussen ruimte - economie- duurzaamheid - infra- mensen- kwaliteit van de plek. Het systeem werkt alleen als netwerk en knopen goed met elkaar in verbinding staan. Dus bundeling van stromen, ketens, knooppunten. Het is belangrijk om elkaar op te zoeken/ allianties te sluiten vanuit de kracht van eenieder (dus elkaar aanvullen, versterken, complementariteit). Relaties en verbinden staan centraal. Flexibiliteit is noodzakelijk. Rijk heeft belang en verantwoordelijkheid in systeem van stedelijke netwerken en knooppunten op nationaal niveau. Keuzes en focus is nodig: zoek de spannende cross-overs op en ga daar concreet kijken wat dit betekent en hoe je -vanuit ieders rol en verantwoordelijkheid- kunt werken aan oplossingen en het creëren van meerwaarde. 12
3. Bodemdaling en de wateropgave
Bodemdaling, wat is het probleem? In meerdere delen van Nederland hebben we te maken met bodemdaling, wat tot steeds grotere problemen leidt. Zowel in het landelijk gebied waar het waterpeil steeds verlaagd moet worden om te kunnen blijven boeren als in het stedelijk gebied waar de bodem daalt, maar de bebouwing vaak niet omdat deze gefundeerd is. Als de fundering uit houten palen bestaat kan het grondwaterpeil ook niet verder omlaag omdat de palen anders gaan rotten en de huizen en bedrijfspanden verzakken. Om wateroverlast te voorkomen moet de openbare ruimte eindeloos worden opgehoogd. Ook verzakkende wegen en rioleringen zorgen voor hoge beheerkosten. De polders worden steeds dieper door de bodemdaling en daarnaast stijgt de zeespiegel en vraagt een extremer klimaat voor steviger dijken. Nederland wordt hierdoor een steeds diepere badkuip. Deze situatie is niet houdbaar op de lange termijn, niet duurzaam, het kost steeds meer geld om de situatie te behouden en de kosten liggen op andere plekken dan de baten. Als de prijs van het waterbeheer in het landelijk gebied zou worden doorberekend aan de boeren die erom vragen zouden ze direct stoppen omdat het geen sluitende businesscase meer is. We zijn polderjunkies en moeten afkikken, ‘de stop moet uit de badkuip’ waardoor de polder natter zal worden, de ruimtelijke inrichting meer waterrobuust wordt en gebruiksfuncties mogelijk gaan veranderen. Bodemdaling in NOVI Probleem is dat het ruimtegebruik in veel landelijke gebieden die te maken hebben met bodemdaling niet (meer) doelmatig en duurzaam is. Instandhouding kost de maatschappij teveel. Van het stedelijk gebied met dalende bodem ligt een groot deel in de Randstad. De nationale ruimtelijke en economische belangen zijn hier groot. De Omgevingsvisie kan ervoor zorgen dat de problematiek integraal geagendeerd wordt, in samenhang met andere (nationale) ruimtelijke opgaven. In een multidisciplinaire aanpak kan aan de hand van de nationale visie het probleem regionaal met maatwerk 13
opgepakt worden. Het aspect tijd is hierbij van belang. Op de korte termijn (regionale bestuursperiodes van een jaar of 4 ) is de toename van het probleem niet urgent genoeg om tot een grote verandering te komen. Voor regionale overheden is het probleem te complex om decentraal op te pakken. Een integrale nationale visie kan een eerste stap zijn naar een langdurige en duurzame aanpak: we moeten het samen doen als rijk en regio. Overheid versus individu; overheid geeft de grens aan Om een verandering teweeg te brengen kan de overheid, analoog aan het Deltaprogramma Zoetwater, een voorzieningenniveau formuleren voor het landelijk gebied. Dat is de basisinspanning die met publiek geld door de overheid zal worden gedaan. Dat kan bijvoorbeeld het minimale waterpeil zijn dat zal worden aangehouden; lager zal het peil niet meer worden. Wil een individu blijven wonen of werken, dan zal hij of zij zich wellicht moeten
aanpassen; dat valt onder de eigen verantwoordelijkheid. Een ondernemer kan met de nieuwe grenzen proberen een sluitende businesscase te maken. Misschien kan hij in plaats van koeien beter cranberries of lisdodde gaan kweken. Deze aanpassing vraagt echter wel tijd om zijn business aan te passen én continuiteit in het overheidsbeleid. Ook in de stad kan een transitie plaatsvinden. Op een tijdschaal van 50 tot 100 jaar wordt de hele woningvoorraad vervangen of gerenoveerd. Renovatie biedt de mogelijkheid om wijken en individuele woningen waterbestedig vorm te geven; waterdichte vloer, drijvend, hoge dorpel die wateroverlast tegenhoudt etc. Hierbij is aandacht nodig voor de sociale woningbouw in deze gebieden , die zich vaak op de laagste plekken bevindt. Naast bodemdaling in het veenweidegebied dalen kleigebieden ook, denk aan Friesland en Flevoland. Daarnaast heeft Groningen een heel eigen dynamiek met bodemdaling vanwege gaswinning. De problematiek is deels vergelijkbaar met verzakkende huizen en toenemende kans op wateroverlast, maar verschilt ook; maatwerk in de uitwerking is geboden. Ook hier geldt dat een consistent langdurig nationaal beleid kan leiden tot een duurzame aanpak en integrale oplossing. Verbinding met de nationale ruimtelijke en economische agenda biedt kansen voor een meer waterrobuuste en ‘stevige’ ruimtelijke inrichting. Nog wat sprekende metaforen in deze context • Adaptief meebewegen met wateroverlast en bodemdaling • Ambitie om te ‘leren zwemmen’ (analoog aan het afkicken als polderjunk) • We moeten eerst accepteren dat we een groot probleem hebben: als we niets doen gaat de bodemdaling door, zakken steden en dorpen verder weg en neemt de wateroverlast toe • Uitgangspunt zou een circulaire economie moeten zijn, die op langere termijn duurzaam is
•
Bodemdaling is een sluipmoordenaar
Van agenderen naar accepteren Tijdens de deelsessie hebben we geconstateerd dat bodemdaling leidt tot een onhoudbare situatie in verschillende regio’s. Op termijn zullen deze gebieden een duurzamere inrichting moeten krijgen. Dit vraagt om een transitie in gebruik en dus in denken over het gebied. We hebben de U-theorie en het ‘transitiedenken’ gebruikt om deze materie te bespreken. Belangrijk is dat ‘de maatschappij’ zal moeten accepteren dat de bestaande situatie onhoudbaar is. De ambitie van de omgevingsvisie is om deze acceptatie te bewerkstelligen en aan te zetten tot actie (‘zwemmen’) zodat regio’s een plan gaan maken om adaptief mee te bewegen met bodemdaling en wateroverlast. Voor de voortgang van een transitie zijn meerdere niveaus van belang. Op het macroniveau (landscape) spelen bijvoorbeeld de veranderingen van het klimaat een belangrijke rol. Op mesoniveau (regimes) zijn onder andere de wetgeving en visies op rijkniveau belangrijk. Hier heeft de omgevingsvisie dus een rol. Die zal ook ruimte moet geven aan zogenaamde ‘niches/technische innovaties’, dat kunnen pilots zijn hoe om te gaan met bodemdaling (bijvoorbeeld het gebruik van piepschuim onder de openbare ruimte). Transitie vindt plaats als er op de drie schaalniveaus beweging komt.
14
4. Veranderende gezonde steden (groei en krimp, herbestemming en transformatie, smart city en technologie) Vitale Stad; “van I Home naar We Home” De stad bouwt zijn functie als broedplaats voor economische, sociale en culturele innovatie in de komende decennia verder uit. Het samenspel van burgers vormt het hart van deze innovaties. Onze leefomgeving dient de mens centraal te stellen en de ontmoeting met elkaar te stimuleren. Hiertoe hebben we de ambitie Nederland in 2050 als één geïntegreerde, vitale stad te laten functioneren. Er is daarbinnen diversiteit in meer en minder bevolkte gebie-den. De metafoor van de huiskamer staat daarbij centraal. De huiskamer beantwoordt aan de groeiende behoefte aan meer saamhorigheid in de samenleving. Het wordt de makel- en uitwisselplaats van nieuwe ideeën en initiatieven, voorziet in de mogelijkheden om gezond te leven en zich te ontplooien, maar is ook de ontmoetingsplek waar de participatiemaatschappij handen en voeten krijgt en mensen de levensstijl aan kunnen nemen die zij willen. Door technologische innovaties en slim bouwen hoeft de stad fysiek niet meer uit te breiden. We werken met functie-onafhankelijke gebouwen; denk aan het kantoorge-bouw dat omvormt tot stadsplantage, co-werk huiskamer, sportflat, of tot energiele-verancier. Nieuwe technologieën ondersteunen op haast onmerkbare wijze het net-werk van de stad. Door de komst van zelfrijdende op afroep beschikbare vervoer-middelen wordt parkeerruimte overbodig. Er ontstaat meer fysieke ruimte voor het inrichten van nieuwe huiskamers, zowel in gebouwen als in de buitenruimte. Omdat niet iedereen gelijk is en behoeften per persoon en moment kunnen verschil-len, bestaat er een rijke diversiteit aan huiskamers. Dat vertaalt zich onder meer in een geschakeerd aanbod van meer en minder bevolkte gebieden. Elke huiskamer onderscheidt zich door een eigen karakteristiek. De kunst is deze huiskamers zoda-nig te verbinden dat het kruisbestuiving tussen (sub)culturen optimaal faciliteert en bevolkingsgroepen niet beperkt 15
in hun mogelijkheden. De NOVI formuleert de ambities voor de vitale stad in termen van veiligheid, gezond-heid, flexibiliteit, diversiteit, voorzieningen, etcetera. Lokale overheden ondersteunen burgers, bedrijven en maatschappelijke instellingen bij het invullen van deze ambities en voeren waar nodig gezamenlijk of apart pro-actief beleid. Het Rijk stimuleert met gerichte acties de meest inspirerende initiatieven gericht op het creëren van een opwaartse spiraal.
5. Ruimtelijke kwaliteit en ontwikkeling (natuur, cultuur en kunst) Trends • Behoefte aan veiligheid en geluk • Behoefte aan identiteit • Gedeelde verantwoordelijkheid • Op zoek naar beleving • Ego-twittercultuur • Gezondheid/beweging/eten Opgaven • Belang ruimtelijke kwaliteit wordt onderschat (is wel groeiend) • Leegstand • Ruimte voor initiatief (geven + nemen + delen) • Stip op de horizon: visie • Uitdagende woon + leefomgeving • - ontsluiten wat er al is • - zichtbaar maken • Verbinden fysiek met psyche = leefomgeving + maatschappij + drivers NOVI Verbindt mens plekje behoud
samenleving Nederland ontwikkeling Politiek draagt Motor of zijspan?
cultuur, natuur, landschap, kunsten, erfgoed, creatieve industrie • • • • •
Eigen waarde + toegevoegde waarde Motor voor Nationale Omgevingsvisie Verbinden fysiek - psyche Hoofd, Hart, Handen Balans tussen bestaande kwaliteit en nieuwe ontwikkeling
16
6. Economie in relatie tot kwaliteit leefomgeving (ook internationaal) Mondiale economische ontwikkelingen doen een inbreuk op de kwaliteit van onze leefomgeving, zowel in de steden als daar buiten. Zo ervaart Amsterdam een almaar toenemende druk van het internationaal toerisme en leidt schaalvergroting in de landbouw tot milieuoverlast en landschappelijke achteruitgang, vaak in onze krimpregio's. Dit is een onhoudbare situatie. Wat ons betreft investeert de Omgevingsvisie in de kwaliteit van de leefomgeving, door de next economy nationaal, regionaal en lokaal te omarmen: circulair, groen, gericht op de lange termijn. Dit kan met een verbindende Omgevingsvisie, die in het hele land aanspoort tot de vorming van sterke regionale en lokale coalities die innoveren en experimenteren. Een Omgevingsvisie die regionaal en lokaal de urgente problemen durft te benoemen en de coalities ter plekke uitdaagt om die aan te pakken. Als Rijk laten we de coalities zelf hun oplossing uitwerken, maar we participeren met raad en daad. Op deze manier zien wij een Omgevingsvisie ontstaan die voor iedereen is, met als doel een betere kwaliteit van de leefomgeving, zowel in de steden als daarbuiten!
17
7. Rol van de overheid (manier van werken, dossiervorming, overheidsparticipatie, burgerkracht, maatschappelijke initiatieven) 1. De overheid (in al geledingen) komt naar/aan de keukentafel(s) en de keukentafels infecteren de tafels binnen de overheid. 2. Dat geldt ook voor de andere grote instituties in de RO (zoals woning corporaties, milieu af., NGO’s, etc.). 3. De vertegenwoordigers in de representatieve democratie schuiven ook aan de tafels. 4. In dat proces mag en moet ook aan de orde komen wat elke overheid wel moet doen en wat niet. 5. Ten slotte is er het keuze proces waar aan geld en amenities richting wordt gegeven. Dat blijft in het politieke domein maar is geoefend aan de tafels.
18
Een impressie...
Conclusies Deze twee ‘start’ werkplaatssessies waren een succes. Op meerdere aspecten rondom de 5 cruciale vragen die het programmateam van de Nationale Omgevingsvisie centraal stelt om tot de Nationale Omgevingsagenda te komen is tijdens deze werkplaatsen aandacht aan besteed. Daaruit zijn veel conclusies te trekken, hieronder de belangrijkste op een rij: Inhoud – trends en ontwikkelingen De thema’s die beide groepen van tevoren agendeerden komen redelijk overeen. De volgorde is alleen anders(om) en de bewoording van de twee groepen is anders. Het belangrijkste onderwerp van 1 juli, verduurzaming energie, stond onderaan de lijst op 2 juli. Het belangrijkste onderwerp op 2 juli, schaalvergroting in de landbouw en voedselvoorziening, weer onderaan stond op 1 juli. Afgezien van de volgorde worden wel soortgelijke thema’s benoemd voor beide dagen, die zeer integraal en breed zijn. Wat opvalt is dat Jonge Professionals ‘duurzaamheid’ sterker in hun taal gebruikten, waar dit begrip in de werkplaatssessie van 2 juli een verinnerlijkt begrip bleek waar men standaard vanuit gaat. De geagendeerde thema’s zijn breed. Dat past bij de fase van het proces waar de Nationale Omgevingsvisie (NOVI) zich op dit moment in bevindt en is niet vreemd voor ‘start’ werkplaatssessies. Naarmate het proces van NOVI voortschrijdt zullen thema’s verdiept worden uitgewerkt. De oproep werd gedaan om snel tot inhoudelijke kaders en verdieping te komen in volgende sessies, waarbij de thema’s en de resultaten van deze werkplaatssessie als input kunnen dienen. Betekenisvolle verbindingen Wat opvalt is dat alle groepen de thema’s integraal hebben opgepakt en dat de uiwerking van de thema’s niet los gezien kunnen worden van elkaar. Thema’s staan onlosmakelijk met elkaar in verbinding, op verschillende schaalniveaus en zijn sector er regio overstijgend. Dit is terug te zien in de alinea’s, de pitches en zelfs letterlijk in de presentatie van de groep ‘economie
en ruimtelijke kwaliteit’ die letterlijk alle dozen met rood-wit lint verbond tijdens de presentatie. Er is nog geen ‘betekenis’ gegeven aan ‘betekenisvolle verbindingen’, maar dat ze bestaan en verder uitgediept zullen worden in het proces richting de NOVI is duidelijk. Proces Co-creatie en Innovatie zijn twee sleutelwoorden die gebruikt worden in het proces van de NOVI. Tijdens deze werkplaatssessies werd dit in de praktijk gebracht. In co-creatie werd gewerkt aan de thematische kunstwerken en alinea’s, die als inspiratie dienen voor de dummy van de NOA. Mensen van allerlei soorten achtergronden vonden elkaar op thema en met verschillende achtergronden en inzichten kwam men toch uiteindelijk tot één gezamenlijk (vaak ontzettend rijk, innovatief en creatief) antwoord op de vraag. De Jonge Professionals waren relatief breder qua achtergrond dan de ‘gevestigde orde’ wat ook terug te zien was in de discussies die werden gevoerd in de groepen. De eerste dag werd er meer tijd besteed aan een brede discussie en elkaar ‘vinden’ in het gesprek en in taal en werd er veel gebrainstormd. Door een brede achtergrond blijkt het spreken van een gezamenlijke taal lastig. De tweede dag ging dit over het algemeen gemakkelijker en sprak men al snel dezelfde taal, waardoor de discussie sneller inhoudelijk werd gevoerd, veelal op basis van eigen ervaringen, en meer de diepte in ging. Het aspect ‘spreken van dezelfde taal’ en elkaar daarin vinden is ook voor de NOVI een belangrijk aspect waar aandacht op gevestigd is. Belangrijk is ook de samenwerking in het proces om te komen tot de NOA en de NOVI, dat blijkt ook uit deze twee werkplaatssessies. Daar waar er verschillen zijn tussen de Jonge Professionals en de ‘gevestigde orde’ vullen zij elkaar ook aan en kunnen zij elkaar inspireren. Product 20
Samenvatting van de opbrengst - en hoe nu verder? De opbrengst van 3D visualisaties op 1 juli was al zeer rijk. Waar de groep op 2 juli een lichte voorsprong kreeg door een inzage in de productie van 1 juli aan het begin van hun werkplaatssessie, heeft deze groep de inspiratie optimaal benut en heeft nog een slag extra gedaan in de creativiteit ten opzichte van 1 juli.
Samenvatting van de opbrengst : 7 thema’s voor de Nationale Omgevingsagenda ‘geagendeerd’ 13 creatieve visualisaties daarvan als inspiratie 110 enthousiaste deelnemers Een rijke bouwsteen voor de Nationale Omgevingsagenda
Het eerste (tussen)product voor de NOVI wordt de NOA. De producten die gemaakt zijn tijdens deze werkplaatssessie dienen als inspiratie voor het product NOA. Kijkend naar de rijke serie dozen die zijn verbouwd en het effect dat deze visualisaties hadden op de rest van het publiek kan geconcludeerd worden dat het werken met visualisatie sterk werkt in het overbrengen van ‘het verhaal’.
De opbrengst van deze werkplaatssessies wordt gebruikt als ‘bouwsteen’ voor de Nationale Omgevingsagenda (NOA). De geproduceerde alinea’s en geagendeerde thema’s worden als inspiratie gebruikt voor de ‘dummy’ van de NOA. Deze dummy is een continu evoluerend document dat wordt gevoed door nieuwe bouwstenen gedurende het proces. Werkplaatssessies als deze zullen bouwstenen opleveren, maar bouwstenen kunnen ook vanuit andere bronnen komen, bijvoorbeeld onderzoeksrapporten of adviezen. De uiteindelijke versie van de NOA zal in 2016 gepresenteerd worden. Wij willen ieder die deelgenomen heeft aan deze werkplaatssessies bedanken voor de inzet en ook vooral uit te nodigen betrokken te blijven in het proces om in co-creatie tot de Nationale Omgevingsagenda en Nationale Omgevingsvisie te komen. Na de zomer zullen wij u uitnodigen om verder mee te denken over de Nationale Omgevingsvisie in een online Werkplaats, en zullen wij ook aangeven hoe u verder betrokken kunt blijven in het proces.
21
