Verslag van de IPSV kennisgroep ‘Dialoog in achterstandswijken’ 26 maart 2007, Amsterdam
Dialoog in achterstandswijken Hoe bevorder je het contact met en tussen bewoners van achterstandswijken? Hoe creëer je een betere sociale cohesie en verbeter je stedelijke vernieuwingsplannen? En vooral is de vraag in hoeverre bewonersparticipatie beklijft in het proces van stedelijke vernieuwing als een project is afgerond. In het statige pand van Stichting de Bakkerij aan de Keizersgracht in Amsterdam discussieerden een twintigtal mensen over deze belangrijke vragen. Onder hen bevindt zich een aantal uitvoerders van inspirerende IPSV-plannen in Amsterdam, Vlaardingen en Utrecht. De chique ambiance van het pand van De Bakkerij staat in schril contrast met de soms rauwe sfeer in achterstandswijken, zegt Ester Heiman van De Bakkerij. “Het is dan fijn om je even hier terug te trekken”, zegt de communicatiewetenschapper en cultureel antropoloog. Het statige onderkomen is te danken aan de oprichter van De Bakkerij, Pieter Knaapen. De eigenaar van het gelijknamige bouwbedrijf dat veel renovaties uitvoert, vond dat bewoners elkaar beter moesten leren kennen. “Hij zag daar echter zelf geen mogelijkheden toe, en daarom richtte hij drieëneenhalf jaar geleden De Bakkerij op”, vertelt Heiman. De Bakkerij is een ideële stichting en bestaat uit een klein team met onder meer een bedrijfseconoom en een sociaal psycholoog dat uitvoering geeft aan een aantal projecten in uitvoeringswijken. “We proberen roering in de buurt te brengen om de leefkwaliteit te verbeteren”, zo vat Heiman het doel samen. Opvallend is dat De Bakkerij daarbij het kind in de leeftijd van 10 tot 13 jaar centraal stelt. KIWI (Kind in de Wijk) heet de methodiek. Verbetering van de leefomgeving raakt niet alleen direct het kind en kan afglijden naar het verkeerde pad voorkomen, zegt Heiman. Ook blijkt het kind een prima bondgenoot om met ouders, clubs en school in contact te komen. “Van daaruit ontstaat een positieve spiraal in de richting van de buurtregisseur, gemeente en allerlei andere instanties, die we daardoor achter een project kunnen krijgen”, vertelt Ester Heiman enthousiast.
Creatieve zoektocht Na een oriëntatiefase van twee maanden, waarin voorbereidende gesprekken plaatsvinden met stadsdeel, woningcorporaties en school, ondernemen circa 40 kinderen uit een klas gedurende drie maanden een creatieve zoektocht in hun eigen wijk. “Het geeft ze een enorme boost in hun zelfvertrouwen wanneer ze de wijkagent gaan interviewen of als fotoreporters foto’s gaan maken in de buurt.” De drie maanden worden afgesloten met een wijkdag waarin de resultaten van de zoektocht worden gepresenteerd. “In Utrecht Overvecht hebben de kinderen een vlag ontworpen, die de overstijgende identiteit tussen de verschillende culturen moet symboliseren”, zegt Heiman. Een rap als volkslied, een dans en een film zijn andere symbolen waarin de kinderen als een soort kinderregering hun ideeën gaan uitdragen.
02 Foto voorkant: Aziz Kwyasse en Erik Holthuis, Stichting Dialoog TV (foto Eric van Straaten) Foto boven: Kinderen tonen hun eigen ontworpen vlag Foto onder: Het opnemen van de volksrap in een professionele studio
In de vervolgfase van vijf maanden worden drie concrete projecten geformuleerd waarin verbetering van de leefomgeving ter hand wordt genomen. In Amsterdam Geuzenveld werd onder meer een enge boxgang opgepimpt en geschilderd. “Een jaar later is de boxgang nog steeds superschoon, en sterker nog, de kinderen hebben samen met de complexbeheerder andere boxgangen aangepakt”, aldus Heiman. De woningcorporatie leverde verf en materiaal. In Osdorp werd een afschrikwekkende en daardoor slecht gebruikte voetbalkooi verbeterd. Ook werd daar een ouderkamer op de brede school ingericht door moeders. “Dat is intussen een harde kern geworden van 25 moeders die het lokaal gebruiken voor discussie, taallessen en opvoedingsondersteuning. Om hen heen gebruiken nog eens 30 moeders het lokaal en nog eens dertig moeders hebben er weet van”, zo duidt Heiman het door kinderen aangedragen project. Wel is het een probleem dat er een beheerder moet worden benoemd, en dat dit door onduidelijkheid tussen stadsdeel en schoolbestuur niet lijkt te lukken. Het gevaar bestaat daardoor dat de gewekte verwachtingen niet worden waargemaakt en de invloed van bewonersparticipatie weer langzaam gaat wegebben. Kinderen met petjes en shirts als portiekportiers die de huismeester helpen het portiek in de flats schoon te houden is een ander concreet project. Straatportiers doen hetzelfde om een groenstrook schoon te maken. In Kanaleneiland in Utrecht bleek het bij nader inzien enorm mee te vallen met de verveling toen de jeugd bij een door de Bakkerij opgetuigde fraaie bakfiets met laatjes met flyers, posters en ansichtkaarten kon kennisnemen van de activiteiten in de achterstandswijk.
‘Mooi is dat’ Ook de Westwijk in Vlaardingen zijn het in eerste instantie kinderen die de motor vormen voor verbetering van de onderlinge contacten tussen bewoners en instanties, vertelt kunstenaar Ineke Hagen. De groene jaren-vijftig wijk waar 12500 mensen wonen ligt al sinds 1995 onder het mes van de herstructurering. In het hart van de wijk ligt een uitgestrekt groengebied, dat plaats biedt aan een wijkpark, een heemtuin en een restgebied (de Beeldentuin). Ook bevindt er zich een brug over een waterpartij. “Die brug wordt aangepast en moet zich ontwikkelen tot een urbane, intergeneratieve ontmoetingsplaats”, aldus Ineke Hagen. Hagen concentreerde zich samen met mede-kunstenaar Eric van Straaten op
03 Foto linksonder: A pril 2006 – Een onderzoek naar de ‘schoonheidsbeleving’ van de Westwijker door studenten marketing en communicatie van het Albeda College Foto rechtsonder: Mei 2006 – Gondelvaart met operazanger door de wetering langs de beeldentuin.
de beeldentuin. “Daar wilden we herkenbare, beleefbare kunst voor zowel allochtone als autochtone buurtbewoners”, aldus Hagen. Een fraai uitgangspunt, maar hoe pak je zoiets aan in de wetenschap dat over kunst al snel veel meningen en smaken verschillen. Na een korte introductie over kunst stuurden Hagen en Van Straaten kinderen van groep 7 op pad. ‘Mooi is dat’ werd het project gedoopt. “Met een digitale camera en een formulier hebben ze foto’s in de wijk gemaakt en mensen gevraagd wat ze mooi vonden. Dat leverde een schat aan foto’s en interviews op, van een hondje tot een scooter of een schilderij in de gang”, aldus Hagen. Die foto’s en interviews belandden in een databank. Studenten communicatie van een school in de wijk deden hierna een marketingsonderzoek en schreven een rapport. “We hadden op dat moment via de kinderen en de studenten dus heel veel contacten in de wijk.” Net als bij De Bakkerij lieten ook de Vlaardingse kunstenaars een opvallende fietskar met koffie door de wijk toeren om verdere discussies over welke soort van kunst in de wijk moest komen. Ook organiseerde het duo een mysterietoer voor ambtenaren van het stadsdeel.
Dat alles leidde vorig jaar mei tot een ‘salondag’, die ze ‘de dag van de romantische schoonheid’ noemden. De buurtbewoners konden zich per heuse gondel, inclusief Italiaanse tenor, over het water laten vervoeren. Kinderen organiseerden een optocht van stoelen, die werden opgehaald bij de kringloopwinkel en geschilderd. “De meeste stoelen staan er na een jaar nog”, zegt Van Straaten. Marokkaanse vrouwen maakten koekjes en schonken thee, terwijl hun dochters een modeshow in het park organiseerden. “Ook trad een Turks mannenkoor op, net als de popafdeling van de muziekschool uit de wijk. Het was mooi weer en iedereen kon picknicken”, aldus Haagen. Dat smaakte naar meer, dus volgde in september ’06 een tweede salondag. Op die dag presenteerden drie kunstenaars drie schetsen voor de beelden. De inspiratie daarvoor hadden ze opgedaan uit de databank met de foto’s van de kinderen. Ook deze dag werd een succes door de markt waar bewoners kunstspullen konden ruilen (“ik ben daar eindelijk het schilderij met het huilend zigeunerjongetje kwijtgeraakt”, zegt Haagen). Bewoners van het
04 Foto linksboven: S eptember 2006 – Kunstruilmarkt en presentatie van de drie geselecteerde kunstenaars & presentatie verzamelingen en fascinaties wijkbewoners Foto rechtsonder: Een groep meisjes wordt geïnterviewd
Buurttv Het derde project betreft buurttelevisie in Amsterdam-Osdorp. Onder leiding van professionele televisiemakers leren buurtbewoners daar allerlei nieuwsitems en documentaires maken over onderwerpen in hun buurt. “Het verschil met bijvoorbeeld de lokale nieuwszender AT5 of de videojournaals van het stadsdeel is dat de onderwerpen vanuit het perspectief van de bewoners worden belicht”, zeggen Erik Holthuis en Aziz Kwyasse. Het laat niet alleen mooie dingen zien, maar geeft feed-back over hoe zaken in de straat worden beleefd. “Via beelden ken je je buren sneller, de beelden worden snel verspreid en de filmende bewoners worden eigenlijk bekende buurtgenoten”, zegt Kwyasse, die al jaren als geschiedschrijver van Osdorp werkzaam is. Ter illustratie vertonen Holthuis en Kwyasse een half uur durende film van bewoners van met sloop bedreigde flats aan de Johan Jongkindstraat in Osdorp. Vorig najaar volgden de televisiemakers een bewonersgroep tijdens een vijftal bijeenkomsten waarin ze probeerden bij de stadsdeelraad aandacht te krijgen voor een door henzelf en architect Hein de Haan alternatief plan, compleet bejaardentehuis presenteerden daar trots hun collectie oud koper of patchwork handwerk, en opnieuw roerden de Marokkaanse vrouwen zich, ditmaal kon de buurt zich hennatatoeages aanmeten. En uiteraard moesten de bewoners stemmen over het ontwerp. “Het beeld van een tafel van vier meter met een bronzen stoel en een echte fruitboom aan het hoofd won het”, aldus Haagen en Van Straten. Dit jaar wordt het beeld geplaatst, en opnieuw zullen er activiteiten omheen worden georganiseerd om de bewoners verder te betrekken bij de beeldentuin. “Via de kinderen hebben we contact gelegd, sepsis van bewoners overwonnen en vertrouwen gewonnen. Daar gaan we mee verder. We werken aan een blijvende participatie van buurtbewoners, dus ook op de lange termijn.”
05 Foto rechtsonder: Een bewoonster aan het woord voor de open camera
met maquette. De film is duidelijk gemaakt vanuit het bewonersstandpunt, maar ook komen bestuurders van Far West (een fusie van diverse corporaties in Amsterdam-West) aan het woord. Enerzijds hebben de bestuurders waardering voor het alternatieve buurtplan, anderzijds zeggen dat het geen antwoord geeft op verkeerstechnische problemen die in de buurt spelen. De film laat zien hoe de volhardende bewoners stukje bij beetje de deur op een kier krijgen. “En het laatste nieuws is”, meldt Holthuis, “dat de sloop voorlopig is uitgesteld, vermoedelijk voor zeker vijf jaar.” Het IPSV-project dat in 2006 startte met 35 bewoners heeft al tientallen reportages opgeleverd, waarvan er vijftien op de Amsterdamse zender Salto zijn uitgezonden. Ook kunnen de items op een website worden bekeken. “Probleem is nog”, zeggen Holthuis en Kwyasse, “hoe we het stadsdeel nog meer kunnen bereiken, waardoor bijvoorbeeld ambtenaren onder ogen komt dat het opgeknapte trapveldje op papier weliswaar een goed idee is, maar in de praktijk tekort schiet. Het zou mooi zijn dat de portefeuillehouder de film onder ogen krijgt omdat de beelden die dat in één oogopslag duidelijk maken en meer vertellen dan woorden”, aldus de televisiemakers. Ook bij de Far West, en andere
bestuurlijke instellingen willen de Dialoog TV meer voet aan de grond krijgen. Ten slotte wil Dialoog TV ook onder buurtbewoners en buurtparticipatie-instelling (welzijn-opbouwwerk enz) haar vijftien films laten zien. Op die manier kan de dialoog in de buurt nog verder worden verspreid. Geopperd wordt om een mobiele, bakfietsachtige bioscoop door straat te laten rijden, de films tijdens lunchpauzes van ambtenaren in de kantine op het stadsdeelkantoor te vertonen, terwijl ook wachtende burgers voor de balie via schermen de nieuwsitems op het stadsdeelkantoor zouden kunnen volgen.
Discussie Alle drie de initiatieven maken indruk op het gezelschap. Jet van Haastrecht van de gemeente Leiden zou de televisiebeelden zoals die in Osdorp door Dialoog TV zijn gemaakt ook in de Leidse situatie willen zien. “Ik snap niet waarom Amsterdamse ambtenaren daar tegen zouden zijn. De dialoog met buurtbewoners is niet in tegenspraak met de belangen van de gemeente. Ambtenaren moeten juist blij zijn met beelden van een speeltuin die tonen dat het niet werkt.” Anderen, zoals coördinator van de buurtparticipatie in Bos en Lommer, Mostafa Filali, wijzen erop dat de onafhankelijke en bewonersgekleurde films politiek gevoelige onderwerpen natuurlijk schade kunnen berokkenen. “Je kunt met een lang beeld van een niet functionerende speeltuin dat elke politicus aan zijn verstand brengen.” Overtuigen is echter nog een andere zaak. “De kunst is om het maken van de items zo af te stemmen dat de besluitvorming nog open is. Dat zijn de beelden het meest productief.” In geval van de sloop van de flats lag er al een gemeenteplan. Alle drie de initiatieven agenderen de standpunten van bewoners en brengen mensen bij elkaar, vat voorzitter Fokke de Jong, directeur van SEV Realisatie samen. “In hoeverre zijn de projecten rond de dialoog in de buurt nu blijvend van aard, en leiden ze tot een structurele verankering in het proces van stedelijke vernieuwing”, zo vraagt hij zich af. Een lastig vraagstuk. Allereerst lijkt de les lijkt om langdurig te kijken en te luisteren naar wat er gaande is in de buurt, op verschillende niveaus van bestuur en actoren in de wijk commitment te krijgen en vervolgens vooral concrete, en uitvoerbare plannen te maken. “Daarbij
06
moet je voortdurend kijken of het plan nog klopt met de soms weerbarstige praktijk”, zegt Maarten Smakman van Stichting de Bakkerij. Op voorhand draagvlak te creëren voor het project is van belang om ook op de langere termijn sociale cohesie te bevorderen. Maar er zijn allerlei lastige klippen. De enthousiaste plannenmakers van De Bakkerij stuitten op de bestaande gevoeligheden tussen het stadsdeelbestuur en schoolbestuur inzake het ouderlokaal in Osdorp. “ Je moet niet loslaten totdat het geregeld is, maar als de professionele bestuurders het niet (willen) herkennen, dan houdt het wel op”, zeggen Smakman en Heiman van de Bakkerij. Eigenlijk zijn ze een soort intermediair tussen de gevestigde organisaties en de bewoners. Daarbij lijkt het van belang dat ze hun onafhankelijkheid koesteren, zowel ten opzichte van het stadsdeel als ook ten opzichte van bewoners. Dat schept namelijk ruimte om bij stakende stemmen soms een eigen besluit te nemen. Maar het is een wankel evenwicht, vinden ze ook in Vlaardingen. “Je bent creatief en onafhankelijk, maar de tol die je betaalt is dat je geen macht hebt”, zegt Ineke Hagen van het Beeldentuinproject in Westwijk. Alle drie de besproken projecten herkennen dit beeld. Ze hebben behoefte aan slimme uitvoeringsstrategiën, waarbij zij vaak zelf de procesmanagers en de spinnen in het netwerk zijn. Daarbij komt nog dat met de nieuwe ‘Vogelaar-gelden’ voor veertig achterstandswijk er een heuse slag om bewonersparticipatie gaat ontstaan. “Het is de dus ook van belang dat er voortdurend nieuwe participanten bij komen, en het geld niet naar het gevestigde bewonerscircuit van schreeuwers en vergadertijgers gaat”, vindt Ester Heiman van de Bakkerij.
chaotische structuur wordt nog versterkt doordat verschillende organisaties bijkans in een soort permanente reorganisatie zijn aanbeland, waarbij de functie ‘interim’ veel te vaak voorkomt. Dat is niet bepaald een stimulans voor belangrijke projecten als de stedelijke vernieuwing en bewonersparticipatie. Neem nou de laag van het opbouwwerk. “Je hebt er niet veel aan maar je kunt er ook niet omheen”, zegt coördinator Mostafa Filali uit Bos en Lommer in Amsterdam met de nodige zelfspot. Volgens Joop Pennings van het Ministerie van VROM zullen hier later in het jaar bij het afsluiten van concrete convenanten met de veertig wijken nadrukkelijk eisen aan worden gesteld. In elk geval helpt voorzorg zoals een grondige studie van het organogram van een stadsdeel en commitment vooraf, net zo goed als nazorg goodwill oplevert, zoals het sturen van een gebakje met opschrift ‘Mooi is dat’ helpt. “Dan weten ze weer dat jij die persoon van die beelden in Vlaardingen was”, zegt Erik van Straaten. In de wijken waarvan zo vaak wordt beweerd dat ze in een negatieve spiraal naar beneden zitten, gaat het er ook om een positieve spiraal opwaarts tussen bewoners en professionals te bewerkstelligen.
Conclusies
• C reatieve, concrete projecten kunnen een dialoog tussen bewoners onderling en tussen bewoners en instanties op gang brengen. • Knderen kunnen een belangrijk startpunt vormen om contact te leggen. • Beelden (kunst-tv-media-bakfiets-foto’s) lijken een bruikbare, snelle manier om zonder woorden duidelijk te maken wat er goed of wat er fout gaat in een achterstandswijk. • De onafhankelijkheid van de plannenmakers lijkt een waarborg Minstens zo belangrijk als een diversiteit aan bewonerspartivoor succes, ze vormen een intermediair tussen bewoners en cipatie op gang te brengen en op gang te houden, is het soms instanties in de wijk. schrijnend gebrek aan structuur in de wijk. En commitment van • De bewoners betrekken moet vooral ook juist buiten het circuit de structuur is nu juist een belangrijke voorwaarde om blijvende van de gevestigde bewoners-vergadertijgers om gebeuren. bewonersparticipatie te garanderen. Liefst moet die inbedding van het project in de structuur vooraf goed worden geregeld. En dat is • De duurzaamheid van de dialoog na afloop van het concrete creatieve project staat of valt met een duidelijke structuur in de juist een probleem, zeggen de deelnemers. Het duurt immers een wijk. Vaak is het onduidelijk wie waarvoor verantwoordelijk is tijdje voordat je überhaupt die structuur door hebt. Nu nog werken bij de instanties. politici en bestuurders en corporaties en politie en opbouwwerk • Zorg niettemin vooraf voor commitment en inbedding van het en schoolbesturen al te vaak langs elkaar heen. De soms nogal
07
project in de structuur van de buurt. Een eenmaal gewonnen wethouder zal ook op de langere termijn meer aan bewonersparticipatie doen waardoor de sociale cohesie een grotere kans krijgt om te beklijven.
Samenvatting Tijdens een IPSV-bijeenkomst over bevordering van de dialoog tussen bewoners en instellingen in achterstandswijken werden een drietal intrigerende initiatieven gepresenteerd. Bij enkele daarvan speelden kinderen een belangrijke katalyserende rol om partijen met elkaar in contact te brengen en ouders te betrekken. Ook (audio-visuele) beelden lijken een goede en snelle manier om de dialoog tussen bewoners onderling en tussen bewoners en bestuurders op gang te brengen. De projecten tonen ook dat het niet altijd duidelijk is hoe de bestuurlijke structuur van de wijk in elkaar steekt. Terwijl commitment van bestuurders onontbeerlijk is voor dialoog in de wijk voor de lange termijn. De kennisgroep Dialoog in achterstandswijken werd gehouden op maandagmiddag 26 maart 2007 bij Stichting de Bakkerij in Amsterdam. De organisatie is in handen van SEV Realisatie in opdracht van het ministerie van VROM, in het kader van IPSV en de stedelijke vernieuwing in uitvoering.
Colofon Deelnemers Dieneke van Dijken Stichting de Bakkerij, Amsterdam Conny Eijkelenboom Wijkbureau Noordwest, Utrecht Mostafa Filali Bos en Lommer, Amsterdam Maarten Georgius Aedes Vereniging voor woningcorporaties, Hilversum Jet van Haastrecht Gemeente Leiden Ineke Hagen Kunstenaar, Schiedam Jeanne van Heeswijk Kunstenaar, Rotterdam Ester Heiman Stichting de Bakkerij, Amsterdam Erik Holthuis Stichting Dialoog TV, Amsterdam Esther Kruik Amsterdam Aziz Kwyasse Stichting Dialoog TV, Amsterdam
Thea Laffra Joop Pennings Marjolein Pijnacker Frederike Roetgerink Maarten Smakman Eric van Straaten Subash Taneja
Gemeente Lelystad Ministerie van VROM, Den Haag Gemeente Leiden Ministerie van VROM, Den Haag Stichting de Bakkerij, Amsterdam Kunstenaar/fotograaf, Vlaardingen Gemeente Amsterdam
Gespreksleiding Fokke de Jong, SEV Realisatie Verslag René Didde, verslag Meer informatie • SEV Realisatie Claudia Bouwens Fokke de Jong Postbus 1833, 3000 BV Rotterdam Telefoon: 010 282 5090 E-mail:
[email protected] • Wilt u meer weten over het InnovatieProgramma StedelijkeVernieuwing (IPSV), ga naar www.vrom.nl/ipsv. Hier vindt u onder andere wet- en regelgeving, kamerstukken, de IPSV-themabrochures en voorbeeldprojecten. • Voor specifieke informatie over de wijkenaanpak, zie www. vrom.nl/wijkverbetering
Ministerie van VROM > staat voor ruimte, milieu, wonen, wijken en integratie. Beleid maken, uitvoeren en handhaven. Nederland is klein. Denk groot.
VROM 8064 / FEBRUARI 2008
Dit is een publicatie van: Ministerie van VROM > Rijnstraat 8 > 2515 XP > Den Haag > www.vrom.nl
