Verslag Kennisdag Bedrijven KNDW 20 september 2012, Arion, Vlissingen
Doel van de Kennisdag Bedrijven KNDW Het ontwikkelen van nieuwe bedrijvigheid in Zeeland. Delen van kennis. Opdat kennis wordt toegepast. Bepalen van kennisvragen waarop bedrijven in ZWDelta inzet of medewerking vragen van wetenschap en overheid. Vragen moeten helpen om de integratie-driehoek veilig – veerkrachtig – vitaal krachtiger te maken.
Bedrijfsleven als vrager, gebruiker. Wetenschap als aanbieder van kennis. HZ University of Applied Sciences als vertaler naar bruikbaarheid, onderzoek voor praktijk. Overheid als launching customer (marktpartij) en aanbieder van maatregelen (eigenlijke overheidsrol).
-1-
20-9-2012
Samenwerking bedrijven en kennisinstellingen: Ecoshape Achtergrond Kennis Netwerk Delta Water bevordert de samenwerking in de gouden driehoek. Bedrijven en kennisinstellingen vormen hiervan de basis en de overheid faciliteert. Dat deze samenwerking niet altijd eenvoudig is, maar wél succesvol kan zijn, wordt geïllustreerd door het innovatieprogramma Building with Nature. Huib de Vriend, directeur van Ecoshape, legt uit.
Presentatie Building with nature heeft als doel: laten zien dat het kan, (water) bouwen uitgaande van het natuurlijke systeem, gebruik makend van dat systeem, en tegelijkertijd nieuwe kansen ervoor scheppend. Een uitgangspunt was om in de praktijk te leren. Boskalis en Van Oord waren de initiatiefnemers. Het consortium heeft een budget van 30 miljoen euro voor de periode 2008 – 2012, waarvan de helft van de partners komt en de helft van de overheden.
De wetenschappers hebben interdisciplinair samengewerkt. Met de bedrijven is generieke praktijkkennis ontwikkeld en zijn nieuwe gereedschappen ontwikkeld. De kristische succesfactoren zijn: •
alle partijen gaan voor het gezamenlijke doel
•
alle partijen gunnen elkaar hun plek en vullen elkaar aan
-2-
20-9-2012
•
voldoende sterke motivatie voor samenwerking (drivers)
•
volledige openheid naar elkaar
•
voldoende door het consortium te bestemmen middelen o
cruciaal voor de samenhang
o
dreigt verloren te gaan in het topsectorgebeuren ('ga maar halen bij lopende projecten')
•
•
•
samen werken, co-creatie o
netwerk van samenwerkende personen
o
interactieve werkvormen (ateliers, internet-communities)
identiteit o
⇒ wij-gevoel
o
⇒ herkenbaarheid
naamsbekendheid o
⇒ sneeuwbaleffect (men wil er bij horen)
•
bedrijfsleven aan de knoppen o
⇒ resultaat(outcome)gericht
o
⇒ snelle doorwerking resultaten
o
⇒ directe vertaling naar markt
o
⇒ feedback uit de praktijk
o
⇒ no nonsense, doorpakken!
De overheid is een belangrijke speler in de driehoek. De overheidsfinanciering is nodig, maar gaat gepaard met teveel bureaucratie (IKP-tarieven, staatssteun, aanbestedingsplicht). En geld geven is niet genoeg! Ook van de overheid wordt verwacht dat ze haar eigen expertise inbrengt in de projecten. Voor sommige partijen duurt het wel lang om 4 jaar te wachten op de resultaten van promotie-onderzoek. Het is van strategisch belang voor de onderzoekswereld om te werken aan een snelle doorvertaling naar de praktijk.
-3-
20-9-2012
Workshop (Zoet)water voor landbouw Achtergrond In Zeeland vindt een groot aantal innovaties plaats om de zoetwatervoorziening voor de landbouw te verbeteren en om effectief om te gaan met water onder zilte omstandigheden. Dit kan de concurrentiepositie van de landbouw in de regio versterken en de afzetmarkt voor toeleveranciers, binnen en buiten Zeeland, vergroten. In de workshop (Zoet)water voor landbouw zijn vernieuwende onderzoeken over de watervoorziening voor de landbouw gepresenteerd. Bedrijven, kennisinstellingen en overheden hebben via pitches hun producten en ideeën geïntroduceerd, en zijn op zoek gegaan naar nieuwe marktkansen.
Presentaties ‘Innovaties in de delta voor de landbouw watervoorziening’ Gualbert Oude Essink (Deltares)
De zoetwatervoorziening wordt beïnvloed door klimaatverandering, ontwikkelingen in het ruimtegebruik en het waterbeheer, en verzilting kan een bedreiging vormen voor de landbouw. Er wordt al een ‘sense of urgency’ gevoeld in de landbouw. Innovatief gebruik van grondwater kan hierop inspelen. Specifiek in de Zuidwestelijke Delta wordt veel onderzoek gedaan naar verzilting. Er worden bijvoorbeeld met innovatieve technieken metingen gedaan, op de grond en vanuit de lucht met geofysica, waardoor hier unieke systeemkennis wordt ontwikkeld. Daarnaast lopen een groot aantal showcases, onder andere vanuit het GO-Fresh consortium. De waterhuishouding in de Nederlandse Delta heeft de potentie om een internationaal voorbeeld te zijn voor vele delta’s in de wereld die met zoet-zout problematiek te maken hebben. We kunnen een verschil maken, en de kracht om tot betere oplossingen te komen zit in samenwerking. Daarnaast zijn er kansen als we ons organiseren bijvoorbeeld in programma’s als Topsector Water, Horizon 2020 en Interreg IV-B.
‘Topsector Water en Leven met Zout’ Rik van den Bosch (WUR)
De topsector Water heeft als doel het versterken van excellentie in onderzoek en co-creatie in de gouden driehoek van onderzoekers, ondernemers en de overheid. De topsector kan helpen bij het benutten van EU fondsen en met (fiscale) faciliteiten voor investering in kennis. Er wordt een uitdaging gezien voor zoetwater, aangezien 50% van het zoetwater voor landbouw bedreigd wordt door zout en er een grote stijging van de zoetwatervraag wordt verwacht. Het doel van Leven met Zout is om hierop in te springen met het ontwikkelen van economisch renderende innovaties en marktproducten. Voorbeelden van zulke innovaties zijn: energiezuinige ontzouting, zilte teelt, aquacultuur, zuinige irrigatietechnieken, nowcasting, klimaat adaptieve drainage en tele-monitoring van water voorraden en verzilting. De ambitie van Leven met Zout is dat de Nederlandse aanpak internationaal wordt erkend als kosteneffectieve strategie voor delta-inrichting. De kracht die Leven met Zout wil benutten zit met name in de integratie van de deelsectoren waterbeheer, watertechnologie en
-4-
20-9-2012
agrotechnologie. Leven met Zout is in de vormgevende fase. In de workshop zijn de deelnemende partijen uitgenodigd om deel te nemen aan deze businesscase.
Pitches van de deelnemers In de workshop hebben negen bedrijven via een pitch een korte introductie gegeven op hun werkzaamheden en hun ideeën op het gebied van (zoet)water voor de landbouw. De vertegenwoordigers van de overheden hebben hun visie gegeven op de kansen voor de landbouwwatervoorziening, en de kennisinstellingen hebben hun innovatieve projecten gedeeld.
Bedrijven
Barth drainage is gespecialiseerd in machinale drainage. Zij zijn betrokken bij peilgestuurde drainage proeven, bijvoorbeeld bij de Zeeuwse proefboerderij de Rusthoeve. Ze pleiten ervoor om bij projecten al in de ontwerpfase en niet pas bij de uitvoering te worden ingeschakeld. Evides is als waterbedrijf onder andere de leverancier van zoetwater voor Zuid Beveland via de landbouwwaterleiding. Aangezien zij gebaat zijn bij een vlakke afname van het water uit de leiding ondersteunen zij projecten die lokale wateropslag en efficiënt watergebruik stimuleren. Grontmij werkt aan projecten waar de interactie tussen verschillende water vragende functies centraal staat. Zij doen onderzoek naar multifunctioneel watergebruik en kijken in samenhang naar bijvoorbeeld het water dat vanuit de industrie en de overheid beschikbaar is. DOW Chemical werkt voor partijen met een grote zoetwaterbehoefte. Hiervoor worden mogelijkheden onderzocht voor het hergebruik van water, het anders benutten van de stromen, en wordt bijvoorbeeld milde ontzilting toegepast. DCI Electronics is gespecialiseerd in meetnetten, automatisering en telemetrie. Bijvoorbeeld in de Noordzee hebben ze een geavanceerd meetsysteem voor de visserij en zandwinning. Ze zijn geïnteresseerd in aansluiting op de innovaties in de zoetwatervoorzieningen voor de landbouw, waarin ze graag een bijdrage aan monitoring willen leveren. Horman is gespecialiseerd in het ommantelen van filterbuizen. Zij zijn betrokken bij peilgestuurde drainage proeven en bij het project puridrain, waarin nieuwe ommanteling wordt ontwikkeld, met als doel om de nutriënten uitspoeling naar het oppervlaktewater te verminderen. Meeuwse Handelsonderneming is een leverancier van water-, agritechniek. Zij zien op plaatsen, waar bassins te duur zijn, kansen voor ondergrondse opslag. Hiervoor loopt op dit moment een proef in Zeeland, waarbij de zoetwateropslag wordt vergroot door het toepassen van horizontale boringen (de Freshmaker). Revaho is gespecialiseerd in irrigatietechnieken, en met name druppelbevloeiing. Hierdoor kan de watervraag worden geoptimaliseerd. Zij hebben veel ervaring in droogtegevoelige gebieden in Israël, en werken aan proeven om de watergift te optimaliseren, bijvoorbeeld via ondergrondse irrigatie.
-5-
20-9-2012
Tauw is ontstaan als adviseur van de Unie van Waterschappen, en is nu 80 jaar zelfstandig. Ze hebben ze verschillende projecten op het gebied van interne en externe verzilting. Daarbij hebben ze onder andere in beeld gebracht welke innovaties in Zeeland een showroomfunctie of publieksfunctie hebben.
Overheid & communicatie
Kennis Netwerk Delta Water is een platform waarin kennisinstituten, overheden en ondernemingen elkaar op het gebied van water versterken. In Zeeland lopen vele initiatieven, niet alleen op het gebied van zoetwater voor de landbouw, maar ook voor het benutten van zout water, bijvoorbeeld in het Kustlab. Een brede benadering voor landbouw en water wordt geadviseerd. Waterschap Scheldestromen is beheerder van het watersysteem in Zeeland. Oorspronkelijk is het zoetwater geen waterschapstaak, het waterbeheer leidt echter tot governance vraagstukken over de verantwoordelijkheid van beheerder en gebruiker. Het waterschap is verantwoordelijk voor de vergunningverlening en is nauw betrokken bij meerdere in de regio lopende pilots. Provincie Zeeland speelt een belangrijke rol in de het sturen van het gebruik van de ruimte, zowel aan het oppervlak als in de ondergrond. Daarbij streven ze naar een robuust gebruik van de ondergrond voor verschillende toepassingen. De provincie ondersteunt verschillende proeven die in Zeeland lopen, en kijkt naar de grootschaliger kansen die dit biedt op regionaal niveau.
Kennisinstellingen
Deltares doet onderzoek naar verschillende aspecten van verzilting. Zij hebben in Zeeland proeven lopen om de systeemkennis te vergroten, en om maatregelen te ontwikkelen om verzilting te bestrijden. Voor meer details wordt verwezen naar de presentatie van Gualbert Oude Essink. KWR Watercycle Research Institute werkt aan projecten om zoetwater in de ondergrond op te slaan en weer beschikbaar te maken. Hiervoor hebben ze de ondergrondse opslag van zoetwater in een gebied met zout grondwater bij kassen geoptimaliseerd en doen ze in Zeeland proeven om de zoetwaterbel te vergroten door ondergrondse infiltratie (de Freshmaker). Acacia Water werkt in Zeeland aan proeven waarin de drainage wordt geoptimaliseerd om verzilting te bestrijden. Daarnaast doen ze onderzoek naar het recyclen van drainagewater en ondergrondse irrigatie. Internationaal geven ze advies over kleinschalige maatregelen om zoetwater efficiënt vast te houden en beschikbaar te maken voor gebruik in de landbouw. Wageningen UR is betrokken bij verschillende onderzoeken in de regio, bijvoorbeeld op het gebied van peilgestuurde drainage en aquacultuur, zoals bij de Zeeuwse tong. Daarnaast werken zij aan het in beeld brengen van de haalbaarheid, kosten en baten van de maatregelen om decentraal water voor de landbouw beschikbaar te maken.
-6-
20-9-2012
Kansen voor Zeeland De verschillende partijen in de workshop zien inderdaad kansen om de bedrijvigheid te vergroten. In ‘Proeftuin Zeeland’ lopen al veel innovatieve initiatieven, die verder uitgebouwd kunnen worden. Geïntegreerde aanpak Kansen worden vooral gezien in de geïntegreerde aanpak. Alle groepen identificeerden nationale of internationale kansen in het combineren van functies en het koppelen van sectoren. Voorbeelden hiervoor zijn het samenbrengen van kennis van energie, agro, watertechnologie, beheer en governance; slim koppelen van water voor industrie en landbouw en ontzilting met energie uit getijde. Opgemerkt werd dat in de titel van de workshop ‘(zoet)water voor landbouw’ het woord zoet terecht tussen haakjes staat, omdat de koppeling met zilte landbouw kan zorgen voor versterking. Proeftuin Zeeland als geheel en individueel De integratie van de innovaties in proeftuin Zeeland kunnen sterke, gebiedsgerichte exportproducten opleveren. Zeeland is een voorbeeld voor andere verziltende delta’s, dit levert marktpotentie voor advies, ontwerp en implementatie. Op kleinere schaal willen bedrijven de kennis die in de delta wordt ontwikkeld graag oppakken. Bijvoorbeeld voor peilgestuurde drainage werden kansen gezien om dit bij meer agrariers in de regio en landelijk te implementeren. Hiervoor is het van belang dat de toegevoegde waarde voldoende bewezen is door kennisinstituten. De bedrijven denken hiervoor graag vanaf het begin van (innovatieve) projecten mee. Open staan voor ontwikkelingen buiten Nederland Ook buiten Nederland is veel kennis aanwezig over landbouw in een zilte Delta. In de workshop werd geadviseerd om deze kennis uit bijvoorbeeld Israel te halen, en de buitenlandse kennis in Nederland verder uit te bouwen. Nu verder: Business case Leven met Zout en de gouden driehoek Veel partijen in de gouden driehoek van bedrijfsleven, kennisinstituten en overheid weten elkaar binnen proeftuin Zeeland al goed te vinden in lopende projecten. Tijdens de workshop zijn over en weer ideeën uitgewisseld, die dit in de toekomst kunnen versterken, zowel voor individuele bedrijven als op grotere schaal. De multi-sectorale gebiedsaanpak staat centraal in de business case Leven met Zout. De bedrijven zijn uitgenodigd om hieraan deel te nemen.
-7-
20-9-2012
Workshop Water en Energie De Workshop De workshop richtte zich op kansen voor ondernemers in Zeeland. Om de kansen in de juiste context te kunnen plaatsen zijn er 4 korte presentaties gegeven van wat er in het Zeeuwse al gebeurd en wat er mogelijk is.
Energie uit golfslag (Peter Scheijgrond) Op het gebied van golfenergie is veel in ontwikkeling. Wereldwijd wordt golfenergie als zeer kansrijk gezien en ook de komende jaren zullen er veel nieuwe technologieen worden ontwikkeld die het winnen van golfenergie mogelijk maken. Juist ten aanzien van de nieuwe technologie kan het Tidal Testing Centre een cruciale rol spelen door de brug te slaan van de testfase naar de opschaling in de markt.. Het TTC heeft een goede positie voor deze rol mede vanwege haar deel name in het Europese netwerk MaRINET. Steeds meer partners, waaronder Hollands Kroon en de Energy Board kiezen voor deze richting van renewable energy.
Blue Energy (Peter Scheijgrond) Op de scherpe grens van overgang van zoet naar zout water kan met osmose-techniek energie worden gewonnen. Ook in Zeeland liggen hiervoor kansen, maar als eerste wordt er in 2013 gestart met een pilot bij de Afsluitdijk. Wereldwijd liggen hier kansen voor export van technologieën en kennis. Het TTC is intensief betrokken bij de pilot die nu wordt gestart. Voor bedrijven liggen hier kansen als het gaat om toelevering van harde componenten, maar ook van kennis bv in samenwerking met de kennisinstituten. Verder zijn bijvoorbeeld scheepswerven geschikt om de technologische voorzieningen te bouwen en zal werk ontstaan in de sfeer van installeren en het beheer en onderhoud van de techniek.
Thermische Energie (Remi Blokker) Deze vorm van energie heeft wereldwijd de grootste potentie. Het gaat erom deze potentie op een goede manier te benutten. Als restwarmte tegen voldoende lage kosten is om te zetten naar elektrische energie kan in de globale behoefte worden voorzien. Technieken als OTEC (Ocean Themal Energy Convertion) moeten verder worden opgepakt en ontwikkeld. Hier ligt ook een kans en een opgave voor bedrijven.
Getijdenenergie (Jacob van Berkel) Er zijn veel verschillende technieken om getijdenenergie te winnen. In Zeeland worden deze op meerdere plaatsen al beproefd in de praktijk. Varianten van rotoren worden beproefd in de Westerschelde (verticale as) en in 2013 bij de Oosterscheldekering (IHC/Tocardo), maar worden ook beoogd bij een project als
-8-
20-9-2012
Waterdunen (recreatiepark). Ook andere technieken (Vivace, Westerschelde) voor energiewinning uit stromend water worden op dit moment getest. De beoogde locatie van het Tidal Testing Centre Grevelingendam is bedoeld om nieuwe technologieën verder door te ontwikkelen. Niet alleen de technische werking, maar ook kostenefficiency en visveiligheid zijn daarbij belangrijke aspecten voor het succes van een techniek. Het onlangs goedgekeurde Interreg-project (EU) levert een belangrijke bijdrage in de ontwikkeling van het TTC. Met het testen en ontwikkelen van de technieken wordt uiteindelijk gezocht naar de beste mogelijkheid om energie te winnen bij de Brouwersdam.
Vanuit de EWA (Nederlandse branchevereniging van Energie uit Water) reflecteerde Piet Ackermans kort op de potentiele mogelijkheden en het belang om die te benutten. Er ligt in potentie een grote markt.
Het interactieve deel van de workshop richtte zich op het ophalen van kansen en splitste zich in twee ronden. In de eerste ronde werden individueel en in gesprekken met 1 of 2 personen kansen benoemd en genoteerd. In de tweede ronde werden die kansen gerubriceerd en met stickers van een prioriteit voorzien. Rubricering vond plaats in de thema’s - concepten gebiedsgericht - technologische/technische innovaties - tidal testing centre - overig (o.a. beheer en onderhoud)
Resultaat De uitkomsten zijn ruwweg in te delen in twee hoofdlijnen. ‘Kijk goed naar de mogelijkheden voor Thermische Energie’ en naar ‘Zeeland testlocatie’.
Thermische Energie Deze vorm van energie is tot op heden nog onderbelicht gebleven. Uiteraard wordt er al wel gebruik gemaakt van thermische energie (bv koeling grote industrie), maar de potentie is veel groter. De vraag is of restwarmte bijvoorbeeld is om te zetten in elektrische energie. Technieken als Ocean Thermal Energy Convertion (OTEC) en de Organic Rankine Cycle (ORC) zijn mogelijkheden die verder in kaart moeten worden gebracht. Bij OTEC gaat het om de omzetting van het warmteverschil in diepere lagen (koud) en ondiepere lagen (warm) in elektrische energie. Ook bij ORC wordt de warmte benut om elektriciteit op te wekken. In een Business Case (BC) Thermische Energie kan de potentie van thermische energie worden gekoppeld aan de toepassingsmogelijkheden. Daarbij zal uiteraard ook gekeken moeten worden naar de kosten en het terugverdienmodel.
-9-
20-9-2012
Voorgesteld wordt om een BC op te stellen. Blue Rise, Zeeuwind, en HZ (university of applied sciences) en DOW Chemical willen hierin het voortouw nemen.
Zeeland Testlocatie De ambitie voor een testing centre is om alles wat in de Zeeland getest kan worden ook in Zeeland te testen. Dit vergt een grote inspanning om duidelijk te maken aan de potentiële opdrachtgevers welke mogelijkheden er in Zeeland liggen. De fysieke mogelijkheden moeten er dan ook echt zijn en er zullen concrete testlocaties moeten worden ingericht. Om de potentiële opdrachtgevers te faciliteren is het van belang om op voorhand ook de vergunningen te regelen. Als bedrijven geen ingewikkelde vergunningsprocedures hoeven te doorlopen is een behoorlijke drempel geslecht en wordt de aantrekkelijkheid om technieken in Zeeland te testen enorm vergroot. In het Tidal Testing Centre Grevelingendam moet worden samengewerkt met het Tidal Testing Centre zoals dat al bestaat in den Oever. Het is geen optie om binnen Nederland concurrerende initiatieven te ontplooien. De samenwerking is al gestart en er kan op meerdere locaties worden getest, maar de aansturing vindt uit één organisatie plaats. Om de bekendheid van de testlocaties te vergroten kan een handelsmissie worden georganiseerd. Deze is er op gericht om de relevante buitenlandse bedrijven naar Zeeland te halen en hen de mogelijkheden in de praktijk te laten zien. Dit kan dan opdrachten opleveren voor Nederlandse bedrijven en uiteraard ook bedrijven in de regio. Omdat bij een handelsmissie het van belang is om in de prktijk te laten zien wat er mogelijk is zullen de eerste stappen moeten gaan over het concreet inrichten van een test locatie. Op 3 oktober 2012 is er een kick off waarin het testing centre centraal staat. Vanuit deze kick off zullen verdere acties worden benoemd. Bij het inrichten van concrete locaties is het van belang om breder te blijven kijken. Multifunctionaliteit is een belangrijk aandachtspunt om een sluitend terugverdienmodel te kunnen definiëren. Het kan bijvoorbeeld interessant zijn om de testlocaties ook te benutten voor aquaculturen zodat een dubbelfunctie ontstaat. Dit aandachtspunt zal bij de verdere ontwikkeling van de business cases worden meegenomen. Van de provincie Zeeland worden een aantal belangrijke stappen gevraagd: • Zorg voor een goede verankering van deze wensen in de nieuwe beleidsnota’s die nu worden geschreven; • Zorg dat er een goed operationeel programma ontstaat waarin de ontwikkeling van bovengenoemde Business Cases mogelijk is;
- 10 -
20-9-2012
•
Help voor te sorteren op de nieuwe geldstromen uit Brussel (EIP). Deze zijn gericht op een grotere rol voor het bedrijfsleven, maar het is van belang dat de overheid hen helpt om de kansen ook daadwerkelijk te verzilveren.
De reactie en reflectie van gedeputeerde Ben de Reu maakt duidelijk dat de aandacht voor de verankering aanwezig is; voor een deel al is opgepakt, maar waar nodig nog verder zal worden aangescherpt. Voor de Europese gelden is de lobby al gestart en is men bezig om op de juiste wijze voor te sorteren. Het is van belang om hier het bedrijfsleven niet alleen over te informeren, maar ook tijdig te activeren zodat de juiste aanvragen op het juiste moment in Brussel worden ingediend. Ook hier zal in de komende periode nadrukkelijk aandacht aan moeten worden gegeven. Aanbeveling is om aan te sluiten bij de Top Sector Water die ook de lobby richting Brussel is gestart. Een goede afstemming van Nationale en Regionale lobby is van belang om te zorgen dat we daadwerkelijk de geldstromen kunnen aanboren.
- 11 -
20-9-2012
