Verpleegkundige Instructie Palliatieve Zorg
35-Folder misselijk.indd 1
Misselijkheid
15-07-2008 09:23:15
35-Folder misselijk.indd 2
15-07-2008 09:23:16
1. Hoe herkent u misselijkheid? Misselijkheid is een subjectieve gewaarwording, die moeilijk is te definiëren. Het is een onaangenaam gevoel in de buik, vaak gepaard gaande met ziektegevoel en (aandrang tot) braken. Braken is het krachtig uitstoten van de maaginhoud via de mond. Braken treedt vaak in combinatie met misselijkheid op. 1.1. Kenmerken • speekselvloed • zweten • bleekheid • hoge pols • neiging tot defecatie 1.2. Mogelijke oorzaken • vertraagde maagontlediging (obstructie/medicijnen/gastritis) • chemisch/metabool (medicijnen/chemotherapie/hypercalciëmie) • nierinsufficiëntie • cerebraal/psychologisch (hersenmetastasen/opgedane ervaringen met misselijkheid t.g.v. behandeling/pijn) • vestibulair (medicijnen/ziekte van Ménière/tumor in middenoor) • andere abdominale oorzaken (peritonitis carcinomatosa/ candida/ileus/levermetastasen)
35-Folder misselijk.indd 3
Misselijkheid en braken komt voor bij 40-70% van de patiënten in een vergevorderd stadium van kanker
15-07-2008 09:23:16
2. Hoe signaleert u misselijkheid? Patiënt is misselijk/ braakt
JA
Interventie A
Heeft de patiënt problemen met eten?
JA
Interventie A + B
JA
Interventie A + C
JA
Interventie A + D
JA
Interventie A + E
JA
Interventie A + F
NEE Heeft de patiënt moeite met drinken? NEE Is de patiënt gespannen of angstig? NEE Heeft de patiënt last van neurologische verschijnselen/ hoofdpijn? NEE Is er sprake van een ileus?
35-Folder misselijk.indd 4
15-07-2008 09:23:16
3. Hoe behandelt u misselijkheid? Interventie A Algemeen: • neem de anamnese af • overleg met een arts over de meest waarschijnlijke oorzaak en welke onderzoeken en behandeling mogelijk zijn • geef informatie over de mogelijke oorzaak/behandeling/ (bij)werking van anti-emetica/belang van inname/tijdstip • gebruik de richtlijn ‘Mondverzorging’ voor een goede mondverzorging • spoel na het braken de mond met water • evalueer dagelijks de genomen interventies en rapporteer bijzonderheden Interventie B • geef advies: - een lichte maaltijd, kleine porties, let op presentatie, niet te vet/gekruid. Bij veel braken toch iets lichts eten (cracker) - bij misselijkheid op een ijsklontje zuigen of cola/gingerale drinken • adviseer patiënt 30 tot 45 minuten na de maaltijd een halfzittende houding aan te nemen. Indien zitten niet mogelijk is rechter-zijligging adviseren • zorg voor een prettige omgeving (let op temperatuur/geur/licht) • vraag naar de wensen van de patiënt op het gebied van voeding. Overleg eventueel met een diëtist over de mogelijkheden
35-Folder misselijk.indd 5
15-07-2008 09:23:16
Interventie C • observeer de patiënt op tekenen van dehydratie (geconcentreerde urine, weinig intake, huidturgor, droge mond, neiging tot collaberen, lage RR) • houd een vochtbalans bij • stimuleer de patiënt voldoende te drinken • parenterale vochttoediening is altijd afhankelijk van de levensverwachting en de wens van de patiënt en zal in overleg met de arts worden besproken Interventie D • adviseer de patiënt ruimzittende, niet-knellende kleding te dragen • zorg voor afleiding en ontspanning (bijv. ontspanningsoefeningen, massage) • bespreek de ervaringen/angsten van de patiënt • overleg met de arts over de medicamenteuze behandeling van angst en slapeloosheid Interventie E • geef informatie over lichaamshouding en plotselinge wisselingen in lichaamshouding. Adviseer de patiënt rustig te bewegen Interventie F • indien patiënt volumineus blijft braken kan, in overleg met de arts, ter verlichting een maaghevel ingebracht worden • cave: toediening van metoclopramide en domperidon stimuleert de darmperistaltiek • zie verder hoofdstuk ‘Ileus’ uit Palliatieve zorg, richtlijnen voor de praktijk, uitgave VIKC, 2006
35-Folder misselijk.indd 6
15-07-2008 09:23:17
4. Anamnese Sinds wanneer bestaan de misselijkheidsklachten?
Frequentie van het braken: Hoeveelheid per keer
cc
keer per dag
tijd na de maaltijd Bent u recent behandeld met: ❏ chemotherapie
datum laatste kuur
❏ radiotherapie
datum laatste bestraling
Welke medicatie gebruikt u en sinds wanneer?
Aard van het braken: ❏ explosief/projectiel ❏ is er sprake van onrust/angst/spanning ❏ wel/niet in combinatie met misselijkheid Gewichtsverlies:
35-Folder misselijk.indd 7
kg in
weken
15-07-2008 09:23:17
Samenstelling van het braaksel: ❏ niet verteerd voedsel ❏ bevat vers / oud bloed Heeft u verder last van: ❏ hoofdpijn ❏ neurologische stoornissen ❏ koorts ❏ toename buikomvang ❏ vol gevoel na het eten ❏ obstipatie ❏ maagklachten ❏ anders Wat verergert de misselijkheid/braken ❏ eten ❏ bewegen ❏ houding ❏ spanning ❏ medicijnen ❏ geuren in de omgeving ❏ anders
❏ faecaal ❏ gallig
❏ klachten in de mond ❏ slikklachten ❏ sufheid ❏ verwardheid ❏ dorstgevoel ❏ geconcentreerde urine
Wat vermindert de misselijkheid/braken ❏ eten ❏ houding ❏ ontspanning ❏ medicijnen ❏ anders
Wat heeft u tot nu toe gedaan aan de klachten en met welk resultaat? ❏ medicijnen, namelijk ❏ ontspanning/afleiding ❏ eetgewoontes aangepast ❏ anders
35-Folder misselijk.indd 8
15-07-2008 09:23:17
5. Medicatie Hieronder volgt informatie over veelgebruikte medicijnen bij misselijkheid en braken. Volg hierbij altijd het voorschrift van de arts. Algemene anti-emetica domperidon (Motilium) metoclopramide (Primperan) ook bij misselijkheid t.g.v. medicatie
1 en 2* 1, 2, 3, 4
Bij behandeling chemotherapie/radiotherapie ondansetron (Zofran) 1, 2, 3, 4 granisetron (Kytril) bijwerking obstipatie 1, 2, 3* aprepitant (Emend) bij platinahoudende chemokuren 1* dexamethason ook bij verhoogde intracraniële druk 1, 3, 4 en bij resistentie voor overige anti-emetica. Niet na 17 uur ’s middags geven i.v.m. onrust, denk aan maagbescherming Bij ileus butylscopolamine (Buscopan) bij buikkrampen octreotide bij volumineus braken
1, 2, 3 4 en 3
Bij misselijkheid t.g.v. medicatie cyclizine (antihistaminicum), ook bij radiotherapie haloperidol
1, 2* 1, 3, 4
Bij vestibulaire oorzaak scopolamine TTS cyclizine
35-Folder misselijk.indd 9
pleister 1
15-07-2008 09:23:17
Overige levomepromazine (Nozinan) bij misselijkheid die op andere medicatie niet reageert lorazepam tabletten ook sublinguaal bij misselijkheid met psychologische component
1,2, 3, 4 1, 3, 4, 5
*) Toedieningsvormen: 1 = tablet 2 = zetpil (contra-indicatie: rectumcarcinoom) 3 = intraveneuze of subcutane toediening, eenmalig 4 = subcutane of intraveneuze toediening continu met pompje 5 = druppels
35-Folder misselijk.indd 10
15-07-2008 09:23:17
6. Aantekeningen
35-Folder misselijk.indd 11
15-07-2008 09:23:18
Voor informatie kunt u contact opnemen met het IKA Plesmanlaan 125, 1066 CX Amsterdam, tel.: 020-346 25 55
Dit is een uitgave van de Netwerken Palliatieve Zorg in Midden- en Zuid-Kennemerland, Amstelland en Meerlanden. www.netwerkpalliatievezorg.nl. Met ondersteuning van het IKA. Bron richtlijn: Palliatieve zorg, richtlijnen voor de praktijk. VIKC 2006.
35-Folder misselijk.indd 12
15-07-2008 09:23:19
