Drs. H.F. Massink, M. Sinke e.a.
Verouderend Nederland Aspecten van vergrijzing en ontgroening
Samengesteld door de werkgroep: drs. H.F. Massink (redactie-secretaris), drs. W.H. Dekker, C.A. Hollander, H. Kazen, drs. F.C. Kuipers, R. Van Ommeren, drs. M. Sinke, drs. S. Stoop, L.P. Visser
DEN HERTOG B.V. - HOUTEN
© 1993 Den Hertog B.V., Houten ISBN 90 331 0936 0 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij digitaal, elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, digital, electronic, photocopying, recording, or otherwise, without the prior written permission of the publisher.
2
Inhoud Woord vooraf ..................................................................................7 1. Inleiding .....................................................................................9 2. De feitelijke ontwikkelingen .................................................... 14 2.1 Inleiding ............................................................................................... 14 2.2 Kort historisch overzicht .................................................................. 14 2.2.1 Tot de Tweede Wereldoorlog................................................... 14 2.2.2 Na de Tweede Wereldoorlog .................................................... 16 2.3 Trends .................................................................................................. 17 2.3.1 Inleiding ....................................................................................... 17 2.3.2 Vergrijzing ................................................................................... 18 2.3.3 Ontgroening ................................................................................ 21 2.4 Gevolgen.............................................................................................. 21 2.4.1 Inleiding ....................................................................................... 21 2.4.2 Gezondheidszorg........................................................................ 21 2.4.3 Volkshuisvesting en ruimtelijke ordening .............................. 22 2.4.4 Arbeidsmarkt ............................................................................... 23 2.4.5 Inkomens van ouderen .............................................................. 24 2.4.6 Onderwijs..................................................................................... 24 3. Normatieve uitgangspunten .................................................... 25 3.1 Inleiding ............................................................................................... 25 3.2 Oud en jong en de Bijbel .................................................................. 25 3.2.1 Inleiding ....................................................................................... 25 3.2.2 De ouderen zijn de aanzienlijken ............................................. 25 3.2.3 De ouderen zijn de wijzen......................................................... 26 3.2.4 De grijsheid is een sierlijke kroon ............................................ 27 3.2.5 De ouderdom komt met gebreken .......................................... 27 3.2.6 De eigen waarde van de oudere mens ..................................... 28 3.2.7 De oudere mens in de maatschappij ....................................... 29 3.2.8 De jongere mens in de Bijbel ................................................... 29 3.2.9 Oud en jong in onderlinge verantwoordelijkheid ................. 30 3
3.3 Eigentijdse visies op ouderen en jongeren ..................................... 32 3.3.1 Inleiding ....................................................................................... 32 3.3.2 De maatschappelijke waardering van ouderdom .................. 32 3.3.3 Het deficiet-model ...................................................................... 34 3.3.4 Het emancipatiemodel als verzet tegen het deficietmodel... 35 3.3.5 Consequenties van deze modellen ........................................... 37 3.3.6 De jeugd van tegenwoordig ...................................................... 37 3.4 Beoordeling van modellen vanuit bijbelse gegevens .................... 40 3.4.1 Inleiding ....................................................................................... 40 3.4.2 Het deficiet-model ...................................................................... 40 3.4.3 Het emancipatiemodel ............................................................... 41 3.4.4 De jeugd ....................................................................................... 42 3.5 De taak van de overheid ................................................................... 43 3.6 Conclusies ............................................................................................ 45 4. Ontwikkelingen in de gezondheidszorg .................................. 48 4.1 Inleiding ............................................................................................... 48 4.2 De ontwikkelingen ............................................................................. 48 4.3 Terminale zorg .................................................................................... 51 4.4 Mantelzorg........................................................................................... 54 4.5 Vrijwilligershulp.................................................................................. 54 4.6 Ethiek ................................................................................................... 56 4.7 Arbeidsmarkt ...................................................................................... 60 4.8 Beleidsaanbevelingen ......................................................................... 61 5. Demografische veranderingen en volkshuisvesting ................ 62 5.1 Inleiding ............................................................................................... 62 5.2 Gevolgen van vergrijzing en ontgroening ...................................... 62 5.2.1 De omvang van de bevolking ................................................... 62 5.2.2 De toekomstige woningvoorraad............................................. 64 5.2.3 De woonsituatie en de woonlasten .......................................... 65 5.3 Ruimtelijke ordening en volkshuisvesting ...................................... 66 5.4 Confrontatie met uitgangspunten .................................................... 66 5.5 Van uitgangspunten naar beleid ....................................................... 67 5.5.1 Algemeen ..................................................................................... 67 5.5.2 Beleidsaanbevelingen ................................................................. 68
4
6. Vergrijzing en arbeidsmarkt .................................................... 70 6.1. Inleiding .............................................................................................. 70 6.2 De arbeidsmarkt ................................................................................. 71 6.3 Herbezinning ...................................................................................... 73 6.3.1 Economische overwegingen ..................................................... 73 6.3.2 Emancipatorische overwegingen ............................................. 74 6.4 Standpuntbepaling.............................................................................. 76 6.4.1 Inleiding ....................................................................................... 76 6.4.2 VUT .............................................................................................. 76 6.4.3 Arbeidsomstandigheden ............................................................ 77 6.4.4 Overheidstaak ............................................................................. 77 6.4.5 Vrijwilligerswerk ......................................................................... 79 6.5 Beleidsaanbevelingen ......................................................................... 81 7. Vergrijzing en inkomen............................................................ 82 7.1 Inleiding ............................................................................................... 82 7.2 Vergrijzing en financiering collectieve lasten ................................. 82 7.3 Inkomensperspectief voor de oudere bevolking........................... 85 7.4 De taak van de overheid ten aanzien van het inkomen van de oudere ......................................................................................................... 87 7.5 Beleidsaanbevelingen ......................................................................... 90 8. Ontgroening en het onderwijs ................................................. 93 8.1 Inleiding ............................................................................................... 93 8.2 Ontwikkelingen in onderwijsland .................................................... 93 8.3 Feiten: aantallen leerlingen en studenten........................................ 96 8.4 Andere feiten: de financiële ‘paragraaf’........................................... 98 8.5 Vooruitzichten .................................................................................... 99 8.6 Maatschappelijke gevolgen ............................................................. 100 9. Samenvatting .......................................................................... 103 9.1 Inleiding ............................................................................................. 103 9.2 Feitelijke ontwikkelingen................................................................. 103 9.3 Normatief kader ............................................................................... 104 9.4 Gezondheidszorg ............................................................................. 105 9.5 Demografische veranderingen en volkshuisvesting ................... 106 9.6 Vergrijzing en arbeidsmarkt ........................................................... 107 5
9.7 Vergrijzing en inkomen ................................................................... 108 9.8 Onderwijs .......................................................................................... 108 9.9 Beleidsaanbevelingen ....................................................................... 109 9.9.1 Algemeen ................................................................................... 109 9.9.2 Gezondheidszorg...................................................................... 109 9.9.3 Volkshuisvesting en ruimtelijke ordening ............................ 110 9.9.4 Arbeid ......................................................................................... 110 9.9.5 Inkomen ..................................................................................... 111 9.9.6 Onderwijs................................................................................... 111 Bijlage I. Begrippenlijst ..............................................................112 Bijlage II. Bronvermelding overgenomen figuren .....................114
6
Woord vooraf Demografische ontwikkelingen dragen veelal geen spectaculair karakter, maar hebben wel langdurige en omvangrijke maatschappelijke effecten. Dat gold voor de naoorlogse geboortengolf, het geldt zeker ook voor de vergrijzing van onze samenleving. Die vergrijzing is het gevolg van de hogere gemiddelde leeftijd die mensen, als gevolg van de gestegen welvaart en de betere gezondheidszorg, thans mogen bereiken. Dat is een zaak om dankbaar voor te zijn. Het stijgende aandeel van de ouderen in onze bevolking wordt echter ook veroorzaakt door de sterke terugloop van de geboorten in de laatste decennia. Die ontwikkeling kan helaas niet los gezien worden van het feit dat de bijbelse notie, dat kinderen een zegen des Heeren zijn, uit veler gezichtsveld verdwenen is. De vergrijzing van de bevolking heeft duidelijk ook consequenties voor het overheidsbeleid. Vergrijzing betekent een grotere behoefte aan medische zorg. Ouderen stellen specifieke eisen aan hun huisvesting. Ook moeten steeds grotere bedragen worden opgebracht voor AOWuitkeringen en pensioenen. Met het ouder worden, wordt men ook in toenemende mate geconfronteerd met de eindigheid van het leven. In allerlei opzichten vormt de ouderdom een afbraakproces. De ouderdom betekent ook dat de genadetijd ten einde loopt. ‘Want de mens gaat naar zijn eeuwig huis.’ En ‘God zal ieder werk in het gericht brengen, met al wat verborgen is, hetzij goed of hetzij kwaad’ (Pred. 12). Dat alles zet zijn stempel op onze visie met betrekking tot de ‘derde levensfase’. In het thans gereed gekomen rapport van de Guido de Brèsstichting ‘Verouderend Nederland’, worden de politieke aspecten van een verouderende bevolking onder de loep genomen. Verschillende scribenten hebben hun bijdrage aan deze nota geleverd. De hoofdstukken 1 en 7 zijn geschreven door drs. H.F. Massink (secretaris van de werkgroep). De hoofdstukken 2, 8 en 9 zijn van de hand van drs. M. Sinke (voorzitter van de werkgroep). Hoofdstuk 3 is een gezamenlijk produkt van drs. W.H. Dekker en drs. H.F. Massink. Hoofdstuk 4 is geschreven door C.A. Hollander, hoofdstuk 5 door drs. S. Stoop en hoofdstuk 6 door drs. Dekker. Naast de genoemde personen hebben ook de heren H. Kazen, drs. F.C. Kuipers, R. van 7
Ommeren en L.P. Visser hun gewaardeerde medewerking als lid van de werkgroep geleverd. Hiermee is opnieuw een nota toegevoegd aan onze snelgroeiende reeks. Moge ook deze studie, onder Gods onmisbare zegen, bijdragen tot de verbreiding van onze staatkundig gereformeerde beginselen. Dr. C.S.L. Janse voorzitter Guido de Brèsstichting
8
1. Inleiding De samenstelling van de Nederlandse bevolking is aan verandering onderhevig. Deze verandering is niet alleen gelegen in de opname van verschillende etnische groeperingen in het Nederlandse volk, maar ook in de veranderende leeftijdsopbouw. Geboortenbeperkende maatregelen zijn gemeengoed geworden. Hierdoor neemt het aantal kinderen af. Dit proces wordt ontgroening genoemd. 1 Tegelijkertijd neemt door een steeds hoger wordende gemiddelde leeftijd vanwege gezondere levensomstandigheden en een betere gezondheidszorg het aantal oudere mensen toe. Dit wordt vergrijzing genoemd. Deze twee processen, zogeheten demografische ontwikkelingen, hebben verstrekkende gevolgen. Eerst wordt gekeken naar het proces van de vergrijzing. Door de toename van het aantal oudere mensen staat de zorg voor de oudere mens in het middelpunt van de belangstelling. De vergrijzing, die zich de laatste decennia aftekent en zich nog duidelijker zal manifesteren in de komende decennia, vraagt om maatregelen. Ouderenbeleid is evenwel niet nieuw. Overheidsbeleid op het gebied van ouderenzorg heeft in de loop van deze eeuw vorm gekregen als onderdeel van de groei van de verzorgingsstaat. Eerst wordt de ontwikkeling geschetst van het ouderenbeleid in deze eeuw. Daarna wordt ingegaan op de specifieke problemen die nu op het eind van deze eeuw opdoemen. 2 In de negentiende eeuw en tot aan de Tweede Wereldoorlog had de overheid nauwelijks bemoeienis met de zorg voor ouderen. In het ‘grootgezin’ leefden de generaties bij elkaar en droegen de generaties zorg voor elkaar. Zo onderhielden en verzorgden de kinderen hun ouders. Op deze wijze kon gestalte gegeven worden aan de bijbelse opdracht om de ouders te eren. Op kleine schaal bestonden er voor de Tweede Wereldoorlog al wel speciale tehuizen voor oudere mensen. Deze werden vooral in de grote steden gevonden. Al voor de Tweede Wereldoorlog 1
De vetgedrukte woorden zijn in de verklarende begrippenlijst (bijlage I) opgenomen. De schets van de ontwikkeling van het ouderenbeleid is gebaseerd op de volgende bronnen: J.M.M. de Gouw en I.M.O. Pedroli, ‘Ouderenzorg: wetenschap, visie en beleid. Een blik op de jaren 1920 tot 1990’ in: Tijdschrift voor Sociale Gezondheidszorg 70 (1992) p. 3543 en R. van Ommeren, ‘Zorg voor ouderen’ in: Informatiekrant (1988) van de Stichting Ouderenzorg van de Oud Gereformeerde Gemeenten in Nederland. 2
9
tekent zich langzamerhand de omslag van nachtwakerstaat naar verzorgingsstaat af. De overheid nam steeds meer verantwoordelijkheden op zich op het terrein van de zorgvoorzieningen. In het na-oorlogse tijdvak zijn eigenlijk twee perioden te onderscheiden: de periode van de opbouw van de verzorgingsstaat tot en met de jaren zestig en de periode waarin de beperkingen van de verzorgingsstaat zich doen gelden. Na de oorlog, in de periode van de wederopbouw, werd de ouderen een welverdiende rust gegund in een tehuis. 3 Men zag de oudere mens vooral als iemand wiens functioneren langzamerhand minder werd (deficiet-model: zie hoofdstuk 3). Ouderen pasten niet in het klimaat van de hardwerkende, jonge generatie die zich steeds meer materiële goederen kon verschaffen en zich ook steeds onafhankelijker opstelde. In het naoorlogse ‘autonome’ mensbeeld past(e) niet de zorg en verantwoordelijkheid voor de medemens, al is dat de eigen vader of moeder. Het omslagpunt in het ouderenbeleid wordt gemarkeerd door de Nota Bejaardenbeleid uit 1970 die het resultaat was van een al uit de jaren vijftig stammende onvrede met het bestaande overheidsbeleid. De nieuwe thema's van het bejaardenbeleid, zoals de overheid die zelf formuleerde, worden: zelfredzaamheid van ouderen, zelfstandigheid, integratie en holisme. De zorg voor de ouderen moet zo veel mogelijk buiten de instituten, dicht bij de samenleving worden gegeven. Substitutie, mantelzorg (zorg door familie) worden bepleit. In de Nota Zorg voor Ouderen is deze tendens nog verder versterkt. In deze nota wordt ook al ernstig gerekend met de onbetaalbaarheid van het hoge voorzieningenniveau, ook voor ouderen. Er wordt gesproken over de omvorming van de verzorgingsstaat naar een zorgzame samenleving. De meest recente nota op het gebied van het ouderenbeleid is de nota Ouderen in Tel. In deze nota wordt het overheidsbeleid voor de jaren 19901994 beschreven. Er wordt in deze nota gepleit voor integratie van de oudere in de samenleving. Deze integratie is bereikbaar via het instrument van de participatie. Deze participatie krijgt gestalte op de terreinen van educatie, het sociale leven en de arbeid. 4 Uit dit beleidsvoornemen om de 3
Ook de bestaande woningnood na de oorlog was een factor die concentratie van ouderen in tehuizen bevorderde. 4 Ouderen in tel, TK vergaderjaar 1990-1991, 21 814 nrs. 1-2, p. 7, 9.
10
oudere mens verder te integreren in de samenleving blijkt een bepaalde visie op wie de oudere mens is en wat deze toekomt. Sterk wordt in deze visie tot uitdrukking gebracht dat de oudere mens evenzeer als personen uit andere leeftijdscategoriëen een onderdeel van de samenleving vormt. De verlangens en wensen van de oudere mens dienen op gelijke wijze gehonoreerd te worden als die van anderen. Voordat verder wordt ingegaan op deze nota, worden de jongste ontwikkelingen inzake het ouderenbeleid geschetst. Het is met name de vergrijzing van de samenleving, die zich steeds meer openbaart en vraagt om een actief ouderenbeleid. Helaas gaat de nota Ouderen in Tel nauwelijks in op de problemen die zich door de vergrijzing op de langere termijn voordoen. Die problemen zijn er echter wel degelijk. Wanneer in een samenleving relatief veel oudere mensen voorkomen, betekent dit dat deze samenleving zorg heeft te dragen voor het levensonderhoud van deze mensen. Tegelijkertijd wordt het deel van de bevolking dat in het arbeidsproces is opgenomen steeds kleiner. De door het toenemend aantal oudere mensen steeds in omvang groeiende en daardoor duurder wordende collectieve sector moet door het werkende deel van de bevolking worden gefinancierd. Er moet, als het gaat om de financiële druk, niet alleen gedacht worden aan de betaling van de oudedagsvoorzieningen, maar ook aan de financiering van de gezondheidszorg. Het is te voorzien dat bij een vergrijzende bevolking in toenemende mate gebruik gemaakt zal gaan worden van voorzieningen in de gezondheidszorg. Ook zijn aanpassingen op het gebied van volkshuisvesting en eventueel ook onderwijs en cultuur te verwachten. De andere demografische tendens, de ontgroening krijgt in deze nota ook aandacht. De vergrijzingsproblematiek vormt de hoofdmoot. De ontgroeningsverschijnselen worden meer als begeleidende verschijnselen beschreven. Probleemvelden die zich aandienen wanneer het aantal jongeren relatief afneemt, hebben onder andere betrekking op de toekomst van de school, de financiële consequenties en het zorgvermogen voor de oudere generatie. Uit het bovenstaande komt naar voren dat de beleidsontwikkeling ten aanzien van ouderen en jongeren niet plaats kan vinden zonder leidend idee met betrekking tot de plaats die ouderen en jongeren in de samenleving innemen. Wanneer stilgestaan wordt bij de plaats die de 11
(oudere en jongere) mens in de samenleving inneemt, kan dat niet zonder te verwijzen naar een mensbeeld. Het maakt wel wat uit of de mens gezien wordt als zijnde op reis naar een eeuwige bestemming of als een wezen dat zijn bestaan beperkt tot dit aardse leven. Er komen naast de vraag naar het mensbeeld ook andere vragen van principiële aard naar voren in het ouderenbeleid. Bijvoorbeeld: wat is de taak van de overheid in de zorg voor de oudere mens? Moet, om het nog wat concreter te maken, de overheid een culturele taak ten aanzien van de ouderen behartigen? En wat is de interfamiliaire taak? Kan de jongere generatie verplicht worden tot het verzorgen van de oudere generatie? Kortom: de bezinning op de ouderdom en de plaats daarvan in de samenleving staat niet los van normatieve uitgangspunten. 5 Met betrekking tot de ontgroening zijn eveneens verschillende vragen te stellen, zoals de vraag naar de gevolgen voor het onderwijs van een afnemend leerlingenaantal. In deze studie wordt gepoogd een aandeel te leveren aan de bezinning op het vraagstuk van de vergrijzing en ontgroening. Gezien het belang daarvan en de principiële aspecten die daarmee verbonden zijn, ziet de Guido de Brèsstichting daar voor zichzelf een taak liggen. In de voor u liggende studie staat het probleem van de vergrijzing en ontgroening, dat hierboven ter inleiding kort is geschetst, centraal. De vraagstelling die met name de aandacht vraagt is de toetsing van de huidige ontwikkelingen aan bijbelse uitgangspunten. Verder komen ook vragen aan de orde als: Wat houdt het probleem van de vergrijzing en ontgroening in? Welke gevolgen hebben de vergrijzing en ontgroening voor de onderscheiden beleidsterreinen en hoe kan de politiek bijtijds op een verantwoorde wijze bijsturen? Moet de politiek wel bijsturen? Deze vragen worden in de volgende hoofdstukken als volgt uitgewerkt. In het tweede hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de feitelijke demografische ontwikkelingen die tot de vergrijzing leiden en worden gevolgen daarvan voor verschillende beleidsterreinen summier genoemd. Het volgende hoofdstuk geeft een overzicht van het vertrekpunt van deze nota: de bijbelse gegevens, in confrontatie met een aantal modellen, dat ten aanzien van de ouderdom en de jeugd wordt gehanteerd. In de 5
Dat het ouderenbeleid een kwestie van principes is en niet alleen bestaat uit pragmatiek wordt duidelijk gemaakt in diverse bijdragen in het boek De mythe van de leeftijd. Ethische kwesties rondom het ouderenbeleid (Den Haag 1990) onder red. van M.A. Verkerk.
12
daarna volgende hoofdstukken wordt specifieker ingegaan op de verschillende beleidsterreinen, waarop de vergrijzings- en ontgroeningsproblematiek zich doet gevoelen. Het gaat dan met name om onderwijs, gezondheidszorg, (in de brede zin: dus inclusief maatschappelijk werk), arbeid, collectieve uitgaven en volkshuisvesting. Per hoofdstuk wordt ingegaan op de ontwikkelingen en de mogelijke antwoorden op deze ontwikkelingen vanuit het eigen uitgangspunt. Politieke aanbevelingen worden voor elk terrein gedaan. In de behandeling van de problematiek van het huidige ouderenbeleid wordt aansluiting gezocht bij hetgeen in de SGP in het verleden aan bezinning heeft plaatsgevonden. Met name wordt in deze inleiding melding gemaakt van de reactie van de Guido de Brèsstichting op de nota Ouderen in Tel. In deze reactie wordt waardering uitgesproken voor de aandacht die wordt geschonken aan de participatie van de ouderen in de samenleving. Dat de participatie van ouderen vooral betrekking heeft op de gebieden van educatie, arbeid en sociaal verkeer wordt gezien als een beperkte, op het aardse gerichte streven naar zoveel mogelijk geluk en genot. Daartegenover wordt gewezen op het bijbelse mensbeeld waarin de mens geplaatst wordt in eeuwigheidslicht. Ook wordt gewezen op de oudere mens die bedeeld kan zijn met wijsheid en deze ten nutte van de samenleving kan besteden. 6 De hoop wordt uitgesproken dat in aansluiting aan deze uitgangspunten met deze nota een bijdrage geleverd wordt aan de politieke en maatschappelijke discussie door te laten zien dat een bijbelse visie op de (oudere en jongere) mens ook van waarde is voor de richting van het overheidsbeleid. Tevens is gepoogd om met deze nota bestuurders enkele richtlijnen aan te reiken voor de politieke discussie. Hopelijk draagt deze nota zo bij tot een verdere doorwerking van de beginselen van de SGP, waarmee Gods eer en het heil van de samenleving wordt beoogd.
6
A. Weggeman, Toekomstig ouderenbeleid Serie Commentaren, uitgaven van de Guido de Brèsstichting, voorheen SSC (Stichting Studiecentrum SGP) (Den Haag 1991).
13
2. De feitelijke ontwikkelingen 2.1 Inleiding
Het doel van dit hoofdstuk is tweeledig. In de eerste plaats komt de cijfermatige onderbouwing voor deze studie aan bod. In de tweede plaats wordt ingegaan op de achtergronden van die cijfers. Begonnen wordt met een kort historisch overzicht van de bevolkingsontwikkeling en wel in twee delen: vóór en ná de Tweede Wereldoorlog. Vooral de naoorlogse periode is hier van belang, zodat daaraan de meeste aandacht is besteed. Vervolgens komt de kern van het onderwerp ter sprake. Dit hoofdstuk wordt afgesloten met een korte aanduiding van de beleidsterreinen, die van belang zijn voor dit onderwerp. Deze beleidsterreinen worden in de volgende hoofdstukken nader uitgewerkt.
2.2 Kort historisch overzicht 2.2.1 Tot de Tweede Wereldoorlog Vanaf de eerste Industriële Revolutie (vanaf ca. 1800) doet zich een ingrijpende verandering in de geboorten- en sterftecijfers voor, die aangeduid wordt met demografische transitie. 7
7
Tegenwoordig wordt ook wel gesproken van de zogenaamde ‘tweede demografische transitie’ (zie ook figuur 1). Bedoeld wordt dan de situatie vanaf de jaren zestig, waarbij sprake is van een sterk gedaalde vruchtbaarheid (zie begrippenlijst). De vruchtbaarheid is zelfs gedaald beneden het zogenaamde vervangingsniveau. Om de bevolking kwantitatief op peil te houden, dient elke vrouw 2,12 kind ter wereld te brengen (1,06 dochter). Momenteel is het kindertal in Nederland ongeveer 1,64 per vrouw. Het is zelfs minder dan 1,50 geweest. Het zal duidelijk zijn, dat wanneer deze situatie lang duurt, dit de hoofdoorzaak voor de ontgroening vormt en daarmee tegelijkertijd voor de vergrijzing. Men zie onder andere het interview met D.J. van de Kaa: ‘Immigratie als oplossing van onze problemen’ in: NRC/Handelsblad, donderdag 30 januari 1992, (jubileum)bijlage Wetenschap & Onderwijs, p. 5.
14
Figuur 1. De vier fasen van het demografisch transitiemodel
De verschillende fasen die in figuur 1 zijn afgebeeld, gelden alleen voor de ontwikkelde landen. De eerste drie fasen, die zich in de periode van 1800 tot 1945 voordeden, zijn de volgende: I: de Westeuropese (ook wel agrarisch-ambachtelijke) fase; II: de proletarische fase; III: de moderne fase. Het model van figuur 1 geldt dus alleen voor de ontwikkelde landen. Maar voor deze landen voltrokken de verschillende fasen zich ook niet gelijktijdig. Elk land kent weer zijn eigen ‘inkleuring’ van het model. Dit blijkt ook uit het volgende. De vierde fase, die de tweede demografische transitie (waarbij er sprake is van een sterfte-overschot) aanduidt, komt nu alleen nog maar voor in vijf Europese landen (Duitsland, Hongarije, Oostenrijk, Luxemburg en Finland). In Nederland is het nog niet zo ver. Ons land kende na 1870 een lange periode van natuurlijke groei. Die was het gevolg van het verhoudingsgewijs hoge geboortencijfer enerzijds en het voortdurend dalende sterftecijfer anderzijds. Na de eeuwwisseling verminderde het tempo van de sterftedaling geleidelijk. De Nederlandse bevolking begon toen al te verouderen. Sommigen spreken dan reeds van vergrijzing. 8
8
I. Hogen Esch, ‘Ouderen ons een zorg?’ in: Demos, 5 (1989) nr. 5, p. 38-40, aldaar p. 38.
15
Figuur 2. Veranderende bevolkingsopbouw van Nederland, 1849-1981
2.2.2 Na de Tweede Wereldoorlog Nederland is verhoudingsgewijs laat met de ontwikkelingen, zoals die zich elders voordoen. Zodoende ontstaat een vertekend beeld. Anders gezegd de bevolkingsopbouw van Nederland vertoont een relatief jong profiel. De huidige veranderingen voltrekken zich echter in een hoog tempo. Nederland is als het ware met een soort inhaalrace bezig. Na verloop van tijd zal dat leiden tot een voorhoedepositie. Daaruit blijkt een overeenkomst met de vrouwenemancipatie: in Nederland zette ook dat proces laat in, maar eenmaal begonnen, voltrok het zich in zeer hoog tempo. 9 Die twee ontwikkelingen staan niet los van elkaar, omdat beide een afspiegeling vormen van de veranderde waarden en normen in ons land. Na de Tweede Wereldoorlog zijn er drie perioden te onderscheiden. Hoewel er meningsverschil bestaat over de afbakening van de perioden, is er eensgezindheid over de betekenis der perioden. - De periode 1945-1965 start met de naoorlogse geboortengolf. Het geboortencijfer blijft ook daarna hoog vanwege de vrij algemene opvatting, dat een huwelijk behoort te leiden tot het krijgen van kinderen. Men huwt op steeds jongere leeftijd en gezinnen met vier of vijf kinderen zijn tamelijk gangbaar. De sterfte stabiliseert zich op een laag niveau. 9
N. Klaassen, ‘Het bevolkingsvraagstuk anno 1987. Het tweede rapport van het WPRB’ in: Demos, 4 (1988) nr. 3, p. 19-21.
16
- De periode 1965-1975 kenmerkt zich door een scherpe daling van het geboortencijfer. Door het gebruik van voorbehoedsmiddelen daalt de (statistische) vruchtbaarheid drastisch. Tevens doen zich geheel nieuwe verschijnselen voor zoals bewust kinderloze huwelijken. - Vanaf 1975 laat zich een langzaam verdergaande daling van het geboortencijfer traceren. Dat is niet alleen een gevolg van de kleiner wordende gezinnen, want ook andere relatievormen komen steeds meer voor. Het bruto-sterftecijfer begint - langzaam - te stijgen ten gevolge van de vergrijzing. Het geheel overziende, is de conclusie duidelijk. Enerzijds is er sprake van grote onzekerheid. Die onzekerheid is een gevolg van de veranderde waarden en normen. Was er vroeger sprake van een eenduidige visie in de samenleving, tegenwoordig heeft de maatschappij een pluriform karakter. In een dergelijke maatschappij bestaan nauwelijks nog zekerheden. Hierdoor is niets met zekerheid te voorspellen. Anderzijds tekenen zich duidelijke trends af: ontgroening en vergrijzing. Periode 1945/49 1950/54 1955/59 1960/64 1965/69 1970/74 1975/79 1980/84 1985 1986
geboortencijfer 25,9 22,1 21,3 20,9 19,2 15,9 12,7 12,2 12,3 12,7
sterftecijfer 9,4 7,5 7,6 7,8 8,1 8,3 8,1 8,2 8,5 8,6
geboortenoverschot 16,5 14,6 13,7 13,1 11,1 7,6 4,6 3,6 3,8 4,1
emigratiecijfer 5,7 6,3 5,3 4,3 4,8 4,6 4,3 4,3 3,8 3,8
immigratiecijfer 5,7 4,4 4,7 4,9 5,6 6,7 7,5 5,5 5,5 6,1
Migratie saldo -0,0 -1,9 -0,6 0,6 0,8 2,1 3,2 1,2 1,7 2,2
totaal groeicijfer 16,5 12,7 13,1 13,7 11,9 9,7 7,8 4,8 5,5 6,3
Figuur 3. Gemiddelde jaarlijkse natuurlijke bevolkingsgroei, de groei door migratie en de totale bevolkingsgroei per 1000 van 1945-1986
2.3 Trends 2.3.1 Inleiding Alvorens de trends te bespreken, moet nogmaals gewezen worden op het betrekkelijke van bevolkingsgegevens. 10 Zeker, wanneer een en ander op 10
Vergelijk bijvoorbeeld de CBS-prognose 1985 met die van 1986 (slechts 1 jaar later) en merk op de grote verschillen. Zie ook noot 17.
17
langere termijn bekeken wordt. 11 Het meest wezenlijk - zeker voor deze studie - zijn de onzekerheden van prognoses. Het maken van vooruitberekeningen blijkt steeds opnieuw een hachelijke onderneming. Alle moderne rekentechnieken en dergelijke ten spijt. De vooruitberekeningen betreffen de geboorten en de sterfgevallen. 12 Het grootste probleem vormen de geboorten, want die zijn juist het meest gekoppeld aan bepaalde opvattingen. De sterfte is - menselijkerwijs gesproken - vrij nauwkeurig voorspelbaar. Wat de prognoses betreft, is die uit 1965 inmiddels berucht. Toen werd voorspeld, dat Nederland in het jaar 2000 21 miljoen inwoners zou tellen... Al snel bleek deze prognose achterhaald. Wijs geworden door deze ervaring wordt al vrij lang gewerkt met allerlei varianten. Het CBS maakt tamelijk regelmatig eenmaal in de twee jaar - een nieuwe prognose. 2.3.2 Vergrijzing Hoewel vergrijzing en veroudering met elkaar samen hangen, zijn het toch duidelijk onderscheiden begrippen. Zoals uit het historisch overzicht al bleek, is veroudering al langer aan de gang. Enerzijds is dat een gevolg van de toegenomen gemiddelde levensverwachting en anderzijds van de daling van het geboortencijfer. Tengevolge van de veroudering ontstaat er 1990 2000 2010 0-19 jaar 3826 (+77) 3826 (+299) 3638 20-64 jaar 9125 (+35) 9648 (+134) 9753 65+ 1898 (-13) 2113 (-58) 2358 Totaal 14876 (+99) 15588 (+375) 15749 Bron: CBS Meer uitvoerige gegevens zijn op aanvraag bij het CBS beschikbaar
(+404) (+267) (-69) (+601)
Figuur 8. Bevolking naar leeftijdsgroep volgens de middenvariant van de CBS-prognose 1986 en het verschil met de prognose ’85 (aantallen x 1000) 11
Th.L.M. Engelen, ‘Demografen lijden aan gebrekkig historisch besef’ in: NRC/Handelsblad, 24 december 1991. 12 In de prognoses werd tot 1975 uitsluitend rekening gehouden met geboorten en sterfgevallen. De e- en immigratie achtte men dermate ongewis, dat men die niet in vooruitberekeningen meenam. Derhalve werd het migratiesaldo ‘gemakshalve’ op 0 gesteld. Inmiddels worden ook voor de e- en immigratie prognosecijfers gehanteerd. Zie de titel van het artikel bij noot 7.
18
een stijgend aandeel van ouderen (welke leeftijdsgroepen dat dan ook mogen zijn). 13 Vergrijzing is een veel strikter afgebakend begrip. Bedoeld wordt een toenemend aandeel bejaarden, gerekend vanaf 65 jaar. Die toename is spectaculair: momenteel is 12,8% van de bevolking zo oud. In 2030 verwacht men - bij ongewijzigde ontwikkelingen - een aandeel van ongeveer 25%. Dat betekent een verdubbeling in aandeel! Het hoeft geen nader betoog dat zulks als een kleine aardverschuiving is aan te merken, te meer, daar er tevens sprake is van een totale veroudering. Daarmee wordt vooral bedoeld een verschuiving naar de oudere categorieën voor de leeftijdsgroep van 20 tot 64 jaar, zoals grafiek (figuur 4) laat zien.
Figuur 4. Vergrijzing van 1980 tot 2030 13
Op weg naar 2015. Vierde nota over de ruimtelijke ordening. Deel a: beleidsvoornemens TK, vergaderjaar 1987-1988, kamerstuk 20 490, nr. 1-2, p. 24. Overigens is het opvallend dat de Vierde nota, zeker in deel d: regeringsbeslissing, (TK vergaderjaar 1988-1989, kamerstuk 20 490, nr. 9-10) weinig aandacht besteedt aan de bevolkingsontwikkeling.
19
Aangezien de sterke groei van de bejaarden verwacht wordt na 2010 wanneer de na-oorlogse geboortengolf met pensioen gaat - kan men tijdig inspelen op deze ontwikkeling. Iemand schreef, dat de in de jaren zestig begonnen veranderingen voor een onevenwichtige situatie gezorgd hebben, die zo'n 100 jaar zal duren... , 14 of - zoals elders valt te lezen - 100 à 150 jaar. 15 Naast de vergrijzing onderscheidt men de dubbele vergrijzing: binnen de groep bejaarden neemt vooral het aantal hoogbejaarden sterk toe. Er bestaat geen eenduidige opvatting over de ondergrens van de hoogbejaarden (de ondergrens daarvoor loopt uiteen van 75 tot 85 jaar, waarbij 80 jaar het meest gehanteerd wordt). De grootste stijging vindt plaats bij de honderdjarigen. De afgelopen vijfentwintig jaar is deze groep vervijfvoudigd. En - bij ongewijzigde omstandigheden - zullen de komende vijfentwintig jaar opnieuw een vervijfvoudiging te zien geven. 16 Weer anderen melden een ‘spectaculaire stijging van het aantal 90+-ers’. 17
Figuur 5. Variaties in vergrijzing 14
E. van Imhoff, ‘Bevolkingsgroei en welvaart’ in: Demos, 4 (1988) nr. 9, p. 68-70, aldaar p. 68. 15 N. Keilman, ‘Het Münchhausen dilemma. Demografische maatregelen kunnen verouderingsproblemen niet oplossen’ in: Demos, 5 (1989) nr. 2, p. 9-11, aldaar p. 10; vergelijk ook voornoemd NRC-artikel (zie noot 11). 16 F. van Poppel, ‘Spectaculaire toename honderdjarigen’ in: Demos, 2 (1986) nr. 4, p. 31-32; De Nieuwe Geografiekrant, maart 1987, p. 4. 17 A. Weggeman (red.), Toekomstig ouderenbeleid (Den Haag 1991) Commentaar nr. 5, uitgave Guido de Brèsstichting (voorheen Stichting Studiecentrum SGP, p. 9.
20
2.3.3 Ontgroening Het proces van ontgroening heeft nog niet zo de aandacht als de vergrijzing. Het begrip ‘ontgroening’ is ook niet verder in andere begrippen te verfijnen. Onder ‘ontgroening’ wordt het dalend aandeel jongeren (0-19 jaar) op de totale bevolking verstaan. Die daling is eveneens ingrijpend: van 25% in 1990 naar 17% in 2030. Overigens neemt het aantal jongeren niet zo sterk af als deze percentages doen vermoeden, omdat de totale bevolking nog steeds groeit.
2.4 Gevolgen 2.4.1 Inleiding De bevolking verandert voortdurend. Zowel qua aantal als qua leeftijdsopbouw. Voorlopig zal de bevolking blijven groeien. Als men een periode neemt, die lang genoeg is, dan kan men ook een bevolkingsafname verwachten. Overigens op z'n vroegst na 2020. Belangrijker echter is de veranderende leeftijdsopbouw, die verstrekkende gevolgen heeft. Daarom is een korte verkenning op zijn plaats van de belangrijkste gevolgen van de vergrijzing en ontgroening: vanuit de cijfermatige gegevens wordt duidelijk gemaakt, waarom in deze studie aandacht besteed wordt aan bepaalde beleidsterreinen. Bij de verkenning van de beleidsterreinen zal vooral met voorbeelden gewerkt worden. Immers, voorbeelden kunnen duidelijk maken waaraan gedacht kan worden. 2.4.2 Gezondheidszorg In de gezondheidszorg laten de trends zich uitstekend illustreren. Twee voorbeelden. Tussen 1975 en 1985 steeg het aantal eerste ziekenhuisopnamen wegens kanker in ons land sterk: 29%. Tot de eeuwwisseling zal het aantal kankerpatiënten snel blijven groeien. Deze stijging is voor een groot deel toe te schrijven aan de veroudering van de bevolking. Het zijn namelijk vooral ouderen, die aan kanker lijden en eraan sterven. 18 Verder zal de vergrijzing tot het einde van deze eeuw een stijging van 40 à 50% van de vraag naar plaatsen in verpleegtehuizen gaan veroorzaken. 18
NRC/Handelsblad, 6 augustus 1987.
21
Voorziening Huisarts *) Wijkverpleegkunde *) Tandarts *) Fysiotherapie *) Medische specialisten *) Ziekenhuizen **) Psych. ziekenhuizen **) Verpleeghuizen **) (somatische patiënten) Verpleeghuizen **) (psychogeriatr. patiënten) Inrichtingen voor geestelijk gehandicapten **)
1990 107 113 102 110 107 109 111 124 126 105
2000 112 122 102 118 112 118 122 143 146 105
2010 114 130 97 124 113 124 131 156 160 101
2020 113 154 90 123 112 130 138 173 177 95
2030 110 168 85 118 109 132 137 200 209 89
*) Bron SCP **) Bron I.V.G. (voorlopige cijfers)
Figuur 6. Demografisch bepaalde ontwikkeling van het gebruik van gezondheidsvoorzieningen. 1981-2030 (1981=100)
De stelselherziening in de gezondheidszorg heeft ook alles te maken met de verwachte veroudering van de bevolking. En dat levert de nodige ‘pijn’ op, omdat een groeiende groep ouderen (lees: niet-werkenden) een beroep moet kunnen doen op de volksverzekering die zal worden ingevoerd. 19 2.4.3 Volkshuisvesting en ruimtelijke ordening Meer mensen betekent meer woningen. En dat speelt des te sterker, omdat het gemiddelde huishouden kleiner wordt. Vooral onder bejaarden komen nogal wat eenpersoonshuishoudens voor, omdat veel bejaarden hun partner verloren hebben. Zo bestaat 40% van de eenpersoonshuishoudens uit weduwen ouder dan 65 jaar. 20 Wooneenheden voor eenpersoonshuishoudens nemen relatief meer ruimte in en dat heeft gevolgen voor de ruimtelijke ordening. Nu telt ons land zo'n 5.800.000 huishoudens. Men verwacht er - op z'n hoogst - zo'n 6,5 à 7 miljoen. 21 De groei van het aantal huishoudens wordt ook veroor19
NRC/Handelsblad, 10 juni 1991. S. Koesoebjono, ‘Alleenstaanden: explosieve groei en toenemende heterogeniteit’ in: Demos, 1 (1985) nr. 7, p. 54-56, aldaar p. 54. 21 E. van Imhoff, ‘Explosieve stijging van het aantal éénpersoonshuishoudens’ in: Demos, 6 (1990) nr. 7, p. 49-52, aldaar p. 51. 20
22
zaakt door maatschappelijke veranderingen: individualisering; de gestegen welvaart, waardoor jongeren eerder zelfstandig kunnen gaan wonen enzovoort.
Eenpersoonshuishoudens Meerpersoonshuishoudens Totaal Totale bevolking % vrouwen in eenpersoonshuishoudens
1960
1971
1981
374 2.765 3.130 11.462
683 3.307 3.990 13.060
1.128 3.983 5.111 14.286
68,7
62,3
64,7
groei 19601981 in % 201,6 44,5 63,3 24,6
Figuur 7. Aantal huishoudens (x 1000)
Een en ander betekent, dat het ruimtebeslag per persoon toeneemt. Want ook de toenemende vrije tijd zal zijn tol eisen in de vorm van ruimtebeslag. Natuurlijk zijn er ook besparingen aanwijsbaar: ouderen, die niet meer werken, kunnen zich op andere tijden verplaatsen, ontspannen en dergelijke. Dat zou een doelmatiger gebruik van ruimte betekenen. 22 2.4.4 Arbeidsmarkt De arbeidsmarkt ondergaat een radicale verandering. De verhouding tussen de oudere en de jongere groep van de beroepsbevolking verandert van 68:100 in 1985 naar 123:100 in 2025. De groep oudere werknemers verdubbelt in verhouding tot de jongere! Men kan zich dan afvragen of die verouderende beroepsbevolking even dynamisch, creatief en plooibaar is als een jongere beroepsbevolking met dezelfde technische bagage. De problematiek van de arbeidsmarkt kan ook vanuit een andere optiek belicht worden. Er bestaan namelijk typisch ‘jonge’ beroepen en typisch ‘oude’ beroepen. Zal een veroudering van de bevolking leiden tot een verdwijnen van het soort werk, dat momenteel op jonge mensen draait of
22 H. ter Heide en D. op ’t Veld, ‘Ruimtelijke ordening. Nederland op weg naar de 21ste eeuw’ in: Demos, 2 (1986) nr. 8, p. 59.
23
zullen vrouwen deze plaatsen innemen of worden meer gastarbeiders ingeschakeld? 23 2.4.5 Inkomens van ouderen Het is niet zo moeilijk van hieruit een vertaalslag te maken naar de uitkeringen, AOW en dergelijke. Immers, gelet op de huidige ontwikkelingen met betrekking tot de WAO is het ‘wishfull thinking’ te menen, dat daar eenvoudige oplossingen voor bestaan. De ontwikkelingen die leiden tot een andere leeftijdsopbouw van de bevolking weerspreken deze ‘wens’ nadrukkelijk. De welvaart schijnt geen gevaar te lopen. Dat komt vooral omdat het aandeel van de beroepsbevolking toeneemt. Aanhangers van de economische groeitheorie zijn tamelijk optimistisch over de gevolgen van een kleine bevolkingsgroei: ontgroening en vergrijzing hoeven de economische groei niet te bedreigen!24 Het zal duidelijk zijn, dat die optimistische visie niet zonder reserves en bedenkingen wordt overgenomen. Anders gezegd: in deze studie worden die uitgangspunten nogal kritisch gevolgd. Volstaan wordt met deze kritische kanttekeningen, bij gebrek aan ander materiaal (lees: bronnen en gegevens). 2.4.6 Onderwijs Minder jeugd betekent minder onderwijsvoorzieningen. Echter, zo rechtstreeks ligt die relatie niet. Immers, door de ontwikkeling richting hogere scholingsgraad wordt een extra beroep gedaan op onderwijsvoorzieningen. Gecombineerd met een tendens tot schaalvergroting kan dat tot problemen leiden voor de toegankelijkheid van schoolvoorzieningen. Vooral het onderwijs in plattelandsgebieden en het volgens een bepaalde levensbeschouwing gegeven onderwijs kan met deze problemen geconfronteerd worden.
23
C.A. van der Wijst, M. Bottema en J.J. Siegers, ‘Oude zelfstandigen en jonge bedienden. Over leeftijd en beroepen in Nederland’ in: Demos 7 (1991) nr. 2, p. 9-12. 24 Van Imhoff, ‘Bevolkingsgroei en welvaart’ (zie noot 14).
24
3. Normatieve uitgangspunten 3.1 Inleiding
In dit hoofdstuk komen de principiële uitgangspunten ter sprake die funderend zijn voor het verdere van deze nota. Het gaat er allereerst om een beeld te krijgen van het bijbelse spreken over de verschillende leeftijdsgroepen: jong en oud. Ook is het van belang te bezien wat de onderlinge relaties tussen de verschillende leeftijdsgroepen zijn. Niet alleen wordt in dit hoofdstuk een beeld geschetst van de bijbelse visie op de oudere en jongere mens, ook worden enkele eigentijdse modellen voor het voetlicht gebracht en besproken. Tenslotte is het voor het geven van adviezen voor de verschillende beleidsterreinen van belang te weten wat de overheidstaak is, in het algemeen en gespecificeerd naar de verschillende beleidssectoren. Het hoofdstuk besluit met enkele conclusies.
3.2 Oud en jong en de Bijbel 3.2.1 Inleiding In deze paragraaf wordt onderzocht welk beeld de Bijbel geeft van de oudere mens en jongere mens. Wat is hun respectieve positie in familie en maatschappij? Op grond van welke eigenschappen wordt hun die positie toegekend? Hoe verhouden zich de positieve en de negatieve eigenschappen? Na het bijbelse spreken over oudere en jongere mensen te hebben beschreven, wordt de onderlinge relatie en verantwoordelijkheid tussen beide leeftijdscategorieën bepaald. 3.2.2 De ouderen zijn de aanzienlijken In de Bijbel komt het begrip ‘oudste’ regelmatig voor. Het wordt het meest gebruikt voor dragers van een ambt. Dat betekent dat het begrip niet in de eerste plaats gebonden is aan een leeftijdsfase. Toch is de relatie tussen ‘oudste’ en oudere niet helemaal afwezig. De oudsten spraken in de poorten recht en bekleden andere vooraanstaande functies in de samenleving zoals het raadgeven aan de koning. Omdat het woord voor oudste en voor oude(re) hetzelfde is, blijkt hieruit dat de ouderdom verbonden wordt met eer en aanzien. Dat is nog te 25
herkennen in het ambt van ouderling. Ook hierin komt het woord oud terug. In Israël werd aan de oudere mens een bijzondere plaats toegekend. Veelal wordt hij op één lijn gezet met andere groepen die bijzonder aanzien genoten. Als in Jesaja 3:2 de bevolkingsgroepen worden genoemd die weggenomen zullen worden, gaat het om de held, de krijgsman, de rechter, de profeet, de waarzegger en de oude. In Jesaja 9: 14 wordt de oudere in één adem genoemd met de aanzienlijke. In Klaagliederen 4: 16 naast de priesters. Vanwege het aanzien dat de ouderen genoten, dienden zij ook met eerbied en respect bejegend te worden. In de heiligheidswetten van Leviticus wordt geboden dat men voor het grauwe haar zal opstaan en dat het aangezicht der ouden vereerd zal worden (Lev. 19:32). Wanneer een oude man spreekt, wacht de jongere tot deze is uitgesproken. Elihu heeft gewacht tot de andere vrienden van Job hun zegje hebben gedaan, ‘omdat zij ouder van dagen waren dan hij’ (Job 32:4). 3.2.3 De ouderen zijn de wijzen De oudere mens wordt niet zonder reden geacht. In de inleiding is al gewezen op de verbinding die tussen het oud-zijn en het bekleden van belangrijke posten in de samenleving, waarbij inzicht en een weloverwogen oordeel van belang zijn. Kortom bij ouderdom wordt aan wijsheid gedacht. Elihu wachtte, zoals al is genoemd, op de andere, oudere vrienden van Job met de overweging ‘laat de dagen spreken en de veelheid der jaren wijsheid te kennen geven’ (Job 32:7). Elihu moet echter concluderen, na de anderen gehoord te hebben ‘de groten zijn niet wijs en de ouden verstaan het recht niet’ (Job 32:9). Uit de spreuk van Salomo dat een arm en wijs jongeling beter is dan een oud en zot koning, blijkt dat ouderdom en wijsheid niet noodzakelijkerwijs met elkaar gepaard gaan (Pred. 4:13). Een andere tekst in Job zegt dat in de stokouden wijsheid is en in de langheid der dagen het verstand (Job 12:12; zie ook Job 15: 8-10). Psalm 119:100 schrijft voorzichtigheid toe aan de ouden, wanneer de dichter zegt ‘Ik ben voorzichtiger dan de ouden, omdat ik uw bevelen bewaard heb.’ Ook in het Nieuwe Testament komt het beeld naar voren dat de oudere een meer bezonnen levenshouding kent dan de jongere. Timotheüs krijgt opdracht weduwen van zestig jaar en ouder een taak 26
te geven in de gemeente in tegenstelling tot de jonge, ‘weelderige’ weduwen (1 Tim. 5:9). In het algemeen wordt in het Nieuwe Testament ook gehoorzaamheid van de jongeren aan de ouderen gevraagd. Maar ook hier klinkt door dat ouderdom niet per definitie samengaat met wijsheid. De raadgeving van Paulus aan Timotheüs laat dit zien. ‘Bestraf een ouden man niet hardelijk, maar vermaan hem als een vader, de jonge als broeders.’, zo staat er in 1 Timotheüs 5:1. 3.2.4 De grijsheid is een sierlijke kroon Oud-worden wordt in de Bijbel gezien als een beloning. Bij het vijfde gebod wordt als belofte een lang leven genoemd. In dit licht moet ook de tekst gelezen worden uit Spreuken 16:31 ‘De grijsheid is een sierlijke kroon, zij wordt op de weg der gerechtigheid gevonden’. Wie gerechtigheid doet, ontvangt de sierlijke kroon. In dezelfde lijn ligt de uitdrukking dat ‘der ouden heerlijkheid de grijsheid is’ (Spr. 20:29). 3.2.5 De ouderdom komt met gebreken De dichter van Psalm 71 roept uit: ‘Verwerp mij niet in de tijd van de ouderdom; verlaat mij niet terwijl mijn kracht vergaat’. Deze dichter is zich bewust van de broosheid en vergankelijkheid van het leven die tot uitdrukking komen in het ouder worden. Het lichaam wordt afgebroken. Dat uit zich bijvoorbeeld in onvruchtbaarheid. Tegen deze ‘natuurlijke’ gang van zaken in, draagt God bij Sara en ook bij Elizabeth op een wonderlijke manier zorg voor nakomelingen. Ook het gezichtsvermogen neemt af. Eli ging steeds minder zien en werd blind. In Prediker 12 wordt op een heel beeldende wijze duidelijk gemaakt hoe de verschillende lichaamsfuncties de een na de ander minder worden. Uit sommige bijbelteksten komt de suggestie naar voren dat de ouden niet alleen de wijze en aanzienlijke lieden in de poort zijn, maar dat ze ook vanwege hun opkomende lichaamszwakte en -gebreken een categorie vormen die niet meer actief is. Als Eli en zijn huis het oordeel wordt aangezegd, wordt ook gemeld, dat er ‘geen oud man meer in zijn huis wezen zal’ (1 Sam. 2:31). De man met linnen bekleed uit Ezechiël 9, die het oordeel van God moet voltrekken, begint bij de oude mannen, die voor het huis waren (vs.6). In het toekomstvisioen van Zacharias wordt gesproken van oude mannen en vrouwen die nog zullen zitten op de straten van Jeruzalem. Deze betrekkelijke 27
weerloosheid blijkt ook een tekst als Deuteronomium 32:25, die in zijn geheel wordt weergegeven om het verband duidelijk te maken: ‘Van buiten zal het zwaard beroven, en uit de binnenkameren de verschrikking; ook de jongeling, ook de jongedochter, het zuigende kind met de grijze man’. Met het zuigende kind behoort de grijze man kennelijk tot de weerlozen. Deze weerloosheid, gecombineerd met het aanzien zou veroveraars er van moeten weerhouden hen te doden. Een aantal keren wordt melding gemaakt van vijanden die jonge mensen en oude mensen niet ontzien hebben (2 Kron. 36:17; Klaagl. 4:16). Hierin klinkt de niets ontziende wreedheid door van deze vijanden. Hoewel hier enerzijds de achting voor de ouderdom wordt geschonden, wordt anderzijds hiermee de lafheid geschilderd van vijanden die aan de oude mensen een gemakkelijke prooi hebben. De zwakte en hulpbehoevendheid van de ouderdom blijkt ook uit het onderhoud dat oude mensen nodig hebben. Over Boaz wordt tot Naomi gezegd dat hij voor haar ‘een verkwikker der ziel’ zal zijn om haar ‘ouderdom te onderhouden’ (Ruth 4:15). 3.2.6 De eigen waarde van de oudere mens Uit bovenstaande gegevens blijkt dat in Israël eerbied en respect voor de oudere mens bestond. Dit respect wordt verbonden met de eigenschappen van verstandigheid en wijsheid. Daarnaast blijkt dat de ouderdom niet zonder meer een levensfase is die aangenaam en plezierig is. De Bijbel toont onverbloemd de moeiten en gebreken. De vraag doet zich nu voor of de Bijbel een eigen waarde aan de ouderdom toekent. Is het zo dat elke oudere mens wijs en verstandig is en dat om de ouderdom als zodanig onderworpenheid en onderdanigheid geboden is? De reactie van Elihu spreekt wat dit betreft duidelijke taal. Elihu spreekt de veronderstelling uit dat de taal van de ouden verstandig zou zijn, maar hij toont zich daarin teleurgesteld. Ook Psalm 119: 100 laat een relativering zien van de ouderdom en daaraan gekoppelde wijsheid. De dichter acht zich voorzichtiger dan de ouden, omdat hij de bevelen van God bewaard heeft. Het is van belang dit naar voren te brengen. Gods geboden en de daarin vervatte wijsheid staan boven de door levenservaring verkregen wijsheid. Dat de grijsheid een sierlijke kroon is, wordt ook direct verbonden aan de weg 28
der gerechtigheid. Juist dan, wanneer de levenservaring stoelt op de omgang met God en deze daardoor een diepere, ja zelfs een eeuwigheidsglans krijgt, is de grijsheid een sierlijke kroon. 3.2.7 De oudere mens in de maatschappij De oudere mens heeft door het wijze oordeel op grond van de meerdere levenservaring, die hem wordt toegekend, enerzijds een belangrijke functie in de Israëlitische samenleving. Anderzijds kan hij, wanneer de gebreken toenemen, nog slechts een marginale positie innemen in het maatschappelijk leven. Toch is hij present. Op de straten wordt hij gevonden. Uit de Bijbel wordt de indruk verkregen, dat de oudere mens zonder meer functioneert in het maatschappelijk leven waar dat mogelijk is. Zijn positie is geen minderwaardige, eerder valt het tegendeel te stellen. De oudere mens heeft over het algemeen een positief imago. 3.2.8 De jongere mens in de Bijbel Naast de vergrijzing komt in deze nota ook de ontgroening ter sprake. Vandaar dat het van belang is na te gaan hoe de Bijbel spreekt over de jeugd. De Bijbel verbindt aan de jeugd in het bijzonder de eigenschap van kracht, levenslust en enthousiasme. Spreuken 20:29 spreekt over de kracht als het sieraad van de jongelingen. Hetzelfde wordt indirect gezegd wanneer Jesaja profeteert dat de (krachtige) jongelingen moede en mat zullen worden (40:30-31). Psalm 127, de Psalm die spreekt over de rijkdom van de kinderzegen, vergelijkt de zonen met pijlen in de hand van een held. Onverschrokken is ook de daad van David, wanneer hij ten strijde trekt tegen Goliath (1 Sam. 17: 26-51). In de Bijbel worden ook duidelijk de schaduwzijden van de jeugd genoemd. De onbezonnenheid van Rehabeam, die te rade gaat bij zijn jeugdige leeftijdgenoten en de raad van de ouden in de wind slaat, is een duidelijk voorbeeld (1 Kon. 12:8-14). De Spreukendichter roept daarom de jongeren ook op tot wetenschap (wijsheid en inzicht) en bedachtzaamheid. Deze bedachtzaamheid is in het bijzonder nodig, gezien de verleidingen die er op de jongeren afkomen (Jer. 3:25; Pred. 11:10; Ps. 25:7, Jes. 54:4). Met name liggen deze verleidingen op sexueel gebied. Spreuken 7:7-23 schildert een onverstandige jongen die door 29
een prostituée wordt verleid. Het is daarom niet voor niets dat de Bijbel jongeren maant tot matigheid (Tit. 2:6) en de raad geeft de ‘begeerlijkheden’ te ontvluchten (Spr. 1:10-16; 2 Tim. 2:22). Tegen de achtergrond van hetgeen in de vorige alinea is gezegd, is de vraag van de psalmist begrijpelijk: ‘Waarmede zal de jongeling zijn pad zuiver houden?’ Het antwoord is: ‘Als hij dat houdt naar Uw Woord’ (Ps. 119:9). Alleen zo kan de boze overwonnen worden. Zo zijn de jongeren werkelijk sterk, als het Woord Gods in hen blijft (1 Joh. 2:1314). Wanneer de jongeren zich laten leiden door het Woord kunnen ze een bruikbaar instrument zijn in de dienst van God. Paulus bemoedigt Timotheüs als hij tegen hem zegt, dat niemand hem om zijn jeugdige leeftijd moet verachten. Paulus zegt dat hij daarentegen tot een voorbeeld moet (en mag) zijn van de gelovigen in woord, wandel, liefde, in de geest, geloof en reinheid (1 Tim. 4: 12). 3.2.9 Oud en jong in onderlinge verantwoordelijkheid De familie vormde in Israël een sterk sociaal verband. Globaal kan gesteld worden dat het volk Israël georganiseerd was in ‘huizen des vaders’, in families, geslachten en stammen. Bij deze benaming en ordening spelen vooral de bloedbanden een belangrijke rol. 25 Enkele voorbeelden van de interne orde van de familie bieden het leviraatshuwelijk, het losserschap en de overdracht van eigendom. 26 Het leviraats- of zwagerhuwelijk bepaalde dat wanneer een man overleed en hij zijn vrouw geen kinderen naliet, de broer van de betreffende man haar moest huwen (Deut. 25:5-10). Zo blijkt de zorg voor nakomelingschap een zaak van de familie te zijn. Dat was ook het geval waar het het eigendom van de familie betrof. Wanneer iemand door omstandigheden zijn bezittingen verloor, waren familieleden verplicht deze terug te kopen en zo te lossen. In de geschiedenis van Boaz en Ruth komt een soort vermenging van het leviraatshuwelijk met het losserschap voor. De sterke verbinding van afstamming en eigendom blijkt ook uit de wandaad van Achab, die de bezittingen van Naboth tot zijn eigendom verklaarde. 25
Zie Bijbels Handboek, dl. I, p. 476; J. Pedersen, Israel. Its life and culture (Copenhagen, London 1926), p. 46-48. 26 Pedersen, Israel, p. 81-83.
30
De sterke familieverbanden verklaren ook ten dele de eerbied die oudere personen wordt toegekend. Zij zijn in de eerste lijn de vertegenwoordigers van de familie. Een bijzondere taak vormde voor de oudere generatie nog de onderwijzing van de jongere generatie met betrekking tot Gods daden in de geschiedenis van Israël (Ps. 71:17-18). In het Nieuwe Testament wordt niet zo'n duidelijk beeld gegeven van de familiestructuur en de relatie tussen de generaties. Wel worden enkele vermaningen gegeven aan jongere en oudere gemeenteleden. Deze wijken niet af van het bovenstaande patroon. De ouderdom verdient respect, maar is geen levensfase die bij voorbaat de wijsheid in pacht heeft (Kol. 3:20-21; 1 Tim. 4:12, 5:1-4). De Bijbel tekent een familiestructuur waarin op economische en sociale gronden een sterke onderlinge solidariteit bestond. Deze heeft echter ook een duidelijke morele kant. Voorbeelden van deze solidariteit zijn het vrijkopen van land van een familielid of het loskopen van een familielid uit de slavernij. Niet altijd functioneerde deze zorg even goed. In Israël kwam de onderlinge zorg door de maatschappelijke veranderingen in de achtste eeuw voor Chr. onder druk te staan. Door de opkomst van de steden en de verzwakking van de oude familiestructuren, die daardoor ontstond, moesten de profeten regelmatig de rechten van weduwen en wezen bepleiten (Jes. 1:17; Jer. 7:26, 22:3) 27 De ‘intergenerationele’ solidariteit vond haar morele en religieuze grondslag in de Tien Geboden. Het vijfde gebod verplicht tot het eren van vader en moeder. Het is niet onjuist in dit gebod de plicht te zien tot het betonen van liefde en aandacht maar ook van materiële zorg. De SGP heeft dit gebod eerder als volgt uitgelegd: ‘In het licht van het vijfde gebod staan ouders en kinderen er niet naar op ongeoorloofde wijze van elkaar te profiteren. Zij zullen bij nood en gebrek elkaar niet onbarmhartig aan hun lot overlaten, maar gaarne, voor zover dit in het vermogen ligt, de verschuldigde dienst der liefde en hulp bewijzen. 28 Ook Christus gebiedt de onderlinge zorg tussen de generaties. Dat blijkt wanneer Hij de farizeeën berispt die op dit punt nalatig waren 27 R. de Vaux, Hoe het oude Israël leefde. De instellingen van het Oude Testament dl. 1 (Utrecht 3e dr. 1978), p. 54. 28 SGP-Studiecentrum, Sociale zorg... onze zorg! SGP-visie op de sociale zekerheid (Den Haag 1986), p. 13.
31
(Mark. 7:10-12). De farizeeën stonden het namelijk toe dat men zich met het enkel uitspreken van ‘korban’ (dat is gave) van de verantwoordelijkheid van de ouders kon afmaken. Het wordt in de Bijbel als een teken van het eind der tijden genoemd, wanneer de relatie tussen ouders en kinderen vergaand ontwricht is. Zij zullen tegen elkaar opstaan en elkaar doden (Markus 13:12).
3.3 Eigentijdse visies op ouderen en jongeren 29 3.3.1 Inleiding Alvorens met behulp van deze bijbelse gegevens tot een opsomming van enkele normatieve uitgangspunten te komen, is het zinvol eerst de waardering voor de ouderen in onze huidige samenleving onder ogen te zien. Verschillende modellen waarin deze waardering is vertaald, vragen de aandacht. 3.3.2 De maatschappelijke waardering van ouderdom De paradoxale situatie doet zich in onze samenleving voor, dat iedereen oud wil worden, maar niet oud wil zijn. In onze moderne samenleving worden ouderdomsverschijnselen als rimpels, grijs haar of kaalheid ten onrechte - nadrukkelijk weggewerkt. Bovendien houden mensen elkaar beleefd voor de gek door iemands leeftijd bewust lager in te schatten dan verwacht mag worden. Een van de oorzaken hiervan is dat ouderdom in onze samenleving direct geassocieerd wordt met aftakeling. In een interview met het dagblad Trouw wees een ouder iemand op het feit dat ouderdom wordt gezien als een ‘nog-tijdperk’. Regelmatig kreeg hij de vraag voor de voeten geworpen ‘fietst u nog’ of ‘doet u de boodschappen nog zelf’ of ‘hebt u nog geen hulp nodig’. De schaduwen van de aftakeling en uiteindelijk de dood lijken als een doem boven de ouderdom te hangen.
29
Enige literatuur waarvan gebruik is gemaakt: - G.P.A. Braam, J.A.I. Colen en J.K. Naafs, Ouderen in Nederland: sociologie van bejaarden, bejaardenzorg en -beleid (Alphen aan den Rijn 1981). - J. Munnichs en H. Nies (red.), Ouder worden: een eigen verantwoordelijkheid (Baarn 1985). - W.H. Dekker, ‘Laat ons eten, drinken en vrolijk zijn. Profiel van een jonge generatie’ in: Ons Contact 1989 nr. 1, p. 3-4.
32
Het gevolg is een lage waardering voor de ouderdom. Velen zijn zelfs bang om oud te worden. Dit heeft niet alleen gevolgen voor de beleving van de ouderdom. De consequenties zijn verstrekkender. Het ziet ernaar uit dat de vooronderstelling ‘dat de ouderdom met de gebreken komt’, zo algemeen aanvaard is, dat zij als een onbetwist uitgangspunt voor de organisatie van het maatschappelijk leven is gekozen. De maatschappelijke orde is van grote invloed op de levensloop van haar burgers. Men spreekt wel van de institutionalisering van de levensloop. 30 In zekere zin deelt onze maatschappelijke orde, door haar organisatie en door allerlei wettelijke regelingen die die organisatie ondersteunen, het leven van haar burgers in drie leeftijdsfasen met ieder een eigen maatschappelijke rol. Allereerst is er de leeftijdsfase van de jeugd (0-19 jaar). De jeugd dient deze leeftijdsfase te benutten door zich toe te rusten voor de tweede leeftijdsfase. Men dient volwassen te worden, op eigen benen te kunnen staan en een vak te hebben geleerd. De jeugd kost de samenleving relatief veel. Het onderwijs is een kostbare investering. De tweede leeftijdsfase (20-64 jaar) is de productieve leeftijdsfase. Er moet gewerkt worden. Deze bevolkingsgroep verdient het nationaal inkomen waaruit de opleiding voor de jeugd en de zorg voor de zwakkeren betaald dienen te worden. Het is ook deze groep die, opvallend genoeg, de bestuurlijke posities inneemt in het politieke en maatschappelijke leven. De derde leeftijdsfase is de ouderdom (65 jaar en ouder). Voor deze groep zijn in onze samenleving weinig taken weggelegd. Bij het bereiken van het vijfenzestigste levensjaar moet men min of meer verplicht met pensioen. Bovendien veronderstellen veel leden van maatschappelijke organisaties (kerken, verenigingen, stichtingen) dat men bij het bereiken van een oudere leeftijd de bestuurszetel ter beschikking stelt. In veel gevallen is dit zelfs reglementair vastgelegd. Ouderdom brengt maatschappelijk bezien dus een lagere status met zich mee. Dat maakt het ouder worden er niet eenvoudiger op. Vooral 30
Kohli, ‘Die institutionalisierung des Lebenslauf. Historische Befunde und theoretische Argumente’ in: Kölner Zeitschrift für Soziologie und Socialpsychologie (1985) nr. 37.
33
wanneer beseft wordt, dat dit voor velen de eerste keer is, dat men een stapje terug moet doen. Tot op het moment van pensionering zijn de meesten gewend om alleen maar vooruit te gaan in carrière en inkomen. Na de pensionering krijgt men opeens te maken met inkomensachteruitgang en een ingrijpend statusverlies. 3.3.3 Het deficiet-model In de sociale gerontologie wordt de mensbeschouwing die ten grondslag ligt aan deze maatschappelijke orde het deficiet-model genoemd. Aanhangers van dit model gaan er van uit dat het leven gekenmerkt wordt door een afname van de menselijke mogelijkheden of vaardigheden vanaf een bepaalde leeftijd. Deze afname vindt versneld plaats vanaf het vijfenveertigste levensjaar. Basiskwaliteiten die van groot belang zijn voor economische productiviteit nemen af. Hierbij kan gedacht worden aan de zintuigen, het leervermogen en de fysieke kracht. Het deficiet-model legitimeert op twee verschillende wijzen de passieve invulling van de derde levensfase. Zo kan het verbod op betaalde arbeid door ouderen, het uitstotingsproces uit allerlei besturen en functies en dergelijke en de hoge drempels voor het volgen van onderwijs door ouderen gelegitimeerd worden met de opmerking dat dit toch niet bij de leeftijd en behoefte van de ouderen zelf past. Het getuigt dan juist van respect voor de ouderdom wanneer de ouderen ontslagen worden van allerlei verplichtingen. Zo bezien sluit de maatschappelijke invulling van de derde levensfase aan bij de behoeften van de ouderen. In de sociologie wordt dit de ‘disengagement’-theorie genoemd. In de ‘disengagement’-theorie wordt een verklaring gegeven voor het feit dat mensen, in dit geval de ouderen, zich terugtrekken uit het maatschappelijke leven. Hierbij wordt soms een vergelijking gemaakt met de natuur. Er zijn kuddedieren die zich bij het naderen van de dood losmaken van de kudde en de eenzaamheid opzoeken om te sterven. Een tweede legitimatie voor de uitstoot van ouderen uit de verantwoordelijke functies en de passieve invulling van de derde leeftijdsfase op grond van het deficiet-model is, dat dit in het algemeen belang en met het oog op economische groei noodzakelijk is. In een gemengde economie waar planning door overheid en ondernemers het 34
instrument tot economische groei is, vormen ouderen die achteruit gaan een te onzekere factor in de bedrijfsvoering. Bovendien brengt het in dienst houden van ouderen volgens velen teveel kosten met zich mee, die zich niet verhouden tot hun productiviteit. Een passieve invulling van de derde leeftijdsfase is dan een voorwaarde voor de continuïteit van de maatschappelijke orde. 3.3.4 Het emancipatiemodel als verzet tegen het deficietmodel Tegen het deficiet-model en het gebruik dat daarvan werd gemaakt, is vanaf de jaren zestig veel kritiek en verzet gerezen. De kritiek richt zich vooral tegen de houdbaarheid van het deficiet-model en de discriminerende werking die er van dit model in onze samenleving uitgaat. Allereerst iets over de wetenschappelijke houdbaarheid. Wetenschappelijk bezien heeft het deficiet-model een wankele basis. Vooronderstelling van het deficiet-model is dat de hogere leeftijd de verklaring biedt voor afnemende mogelijkheden. Daar valt veel op af te dingen. Ursula Lehr toont in haar Psychologie van de ouderdom aan dat leeftijd niet veel zegt over het leervermogen, de arbeidsproductiviteit en het welbevinden van ouderen. 31 Van veel grotere invloed is het verleden van de onderzochte personen. Heeft men altijd doorgeleerd of is men het leren verleerd. Andere factoren zijn een gezonde levensstijl, sociale achtergrond enz. Leeftijd op zichzelf zegt niet zoveel. H. van den Berg, hoogleraar sociale gerontologie aan de Vrije Universiteit, stelde in één van zijn colleges, dat met uitzondering van de factor snelheid of tempo, de ouderen niet onder doen voor andere leeftijdscategorieën. 32 Hij beschouwde daarom de gejaagdheid van onze samenleving als een bijzondere bedreiging voor de ouderen. In zijn ogen wordt er roofbouw gepleegd op de mens, wanneer geen rekening wordt gehouden met zijn natuurlijke tijdsklok. Hierbij werd verwezen naar de agrarische wetten van Israël waar zelfs het land de kans kreeg om weer op krachten te komen.
31
U. Lehr, Psychologie van de ouderdom. Wetenschappelijk overzicht van de psychologie van het ouder worden (Deventer 1980). 32 Ongepubliceerd collegedictaat.
35
Deze wetenschappelijke kritiek geeft vooral aan dat ‘de oudere’ niet bestaat. Ouderen worden gekenmerkt door een grote verscheidenheid aan mogelijkheden en talenten. Niets geeft steun aan de vooronderstelling dat alle ouderen op hun vijfenzestigste volledig afgebrand en daarom niet meer kunnen deelnemen aan het arbeidsproces of zitting nemen in een bestuur. Naast deze theoretische kritiek op het deficiet-model wordt ook gewezen op het gevaar dat het deficiet-model de werking krijgt van een zichzelf vervullende profetie. Wanneer mensen geloven in het beeld dat in het deficiet-model van ouderen wordt geschilderd, zullen zij zich, bij het ouder worden, overeenkomstig dit beeld gaan gedragen. Op deze manier worden ouderen vanzelf passief, omdat dit nu eenmaal van hun verwacht wordt. In toenemende mate wordt deze wetenschappelijke kritiek benut door ouderen zelf ter fundering van hun zogenaamde emancipatie. Steeds meer ouderen voelen zich, op grond van hun leeftijd, maatschappelijk aan de kant gezet. Men wenst niet langer aan de maatschappelijke verwachting te voldoen en passief achter de geraniums te zitten. Inmiddels heeft een betrekkelijk groot deel van de ouderen zich georganiseerd in de ouderenbonden. 33 Deze organisaties pleiten voor een integratie van ouderen in de samenleving waarbij het verbod op leeftijdsdiscriminatie en flexibele pensionering als belangrijke middelen worden gezien. Daarnaast pleiten deze organisaties voor een meer reële vertegenwoordiging van ouderen in overheids- en bestuursorganen. Deze langzaam op gang komende emancipatie van ouderen lijkt zich, evenals bij de emancipatie van vrouwen, toe te gaan spitsen op zaken als arbeid, medezeggenschap en zelfbeschikking. Daarbij worden pogingen in het werk gesteld om de waardering voor de ouderdom te doen groeien. Vergrijzing wordt dan niet gezien als een ramp. Eufemistisch wordt gesproken van ‘verzilvering’. Uitdagend is het motto ‘Nederland wordt wijzer’ waarmee verwezen wordt naar het bijbelse gegeven over de ouderen als wijze raadslieden. 34 Een goede 33
Ouderen in tel (TK 1990-1991, kamerstuk 21 814, nrs. 1-2) meldt dat 1 op de 7 ouderen lid is van een ouderenbond (p. 17). 34 Deze positieve uitspraken over ouderen en ouderdom zijn aan te treffen in uitgaven van ouderenbonden.
36
steun in de rug van de emancipatie van ouderen is, dat uit onderzoek is gebleken dat ouderen die zich actief blijven opstellen zich in veel gevallen gelukkiger voelen. 3.3.5 Consequenties van deze modellen De twee hiervoor geschetste modellen (deficiet- en emancipatie-model) hebben nogal wat gevolgen voor de waardering voor en ontwikkeling van het ouderenbeleid. Wanneer uitgegaan wordt van het deficietmodel zal het beleid van de overheid vooral gericht zijn op het creëren van mogelijkheden voor het genieten van een rustige oude dag. Het ouderenbeleid krijgt dan vooral het karakter van een zorgbeleid. Hierbij kan gedacht worden aan het stimuleren van de bouw van aangepaste woningen en het garanderen van voldoende zorgvoorzieningen. Het emancipatiemodel kan vooral gezien worden als een reactie op het deficiet-model. Dit model ondergraaft in zeker opzicht de legitimiteit van een apart ouderenbeleid. Vanuit deze optiek kan leeftijd als zodanig nooit enige maatregel legitimeren, laat staan een pakket van maatregelen. Niettemin zijn veel aanhangers van het emancipatiemodel warme voorstanders van een apart ouderenbeleid, mits dit beleid er op gericht is de participatie en integratie van ouderen te bevorderen en discriminatoire situaties voor ouderen uit de weg te ruimen. Sinds de jaren zeventig worden steeds meer van dit soort geluiden teruggevonden in de stukken over het ouderenbeleid van de overheid. Zo heeft de nota Ouderen in tel als centrale doelstelling van het beleid de integratie van ouderen in de samenleving. In deze nota wordt het beleid op de terreinen huisvesting, inkomen en gezondheidszorg niet gezien als een doel op zichzelf of als een middel om de oude dag in alle rust door te kunnen brengen, maar als een voorwaarde om volwaardig in onze samenleving te kunnen participeren. 35 3.3.6 De jeugd van tegenwoordig Ontgroening is het gevolg van een dalend kindertal per gezin. Het krijgen van kinderen wordt in onze tijd uitgesteld, beperkt of afgesteld. Het hebben van kinderen is minder in aanzien evenals het hebben van vèèl kinderen. Dit wil niet zeggen dat de jeugd zelf te maken heeft met 35
Zie noot 32.
37
een gebrek aan aandacht. Op micro-niveau ontstaat wel eens de indruk dat het dalende kinderaantal ertoe leidt dat degenen die er wel zijn, zo bijzonder worden gevonden, dat zij alle aandacht krijgen. Dit geldt niet alleen voor de gezinnen, maar ook voor de kerken. Er zijn boekenkasten te vullen met geschriften over kerkverlating en de positie van jongeren in de kerk, terwijl de ouderen, die iedere zondag trouw komen en hun geld offeren, verhoudingsgewijs nauwelijks aandacht krijgen. De tijdgeest, waarin de jeugd opgroeit, is er één van zelfontplooiing, individualisering en materiële welvaart. Het betreft hier niet zozeer een waardeoordeel als wel een constatering. Het zijn deze drie waarden die doorslaggevend zijn bij de keuze voor (nog) een kindje. De jeugd plukt de vruchten van deze waarden volop. Nog nooit heeft de jeugd zoveel geld gehad om zichzelf te kunnen ontplooien en vreugde te verschaffen. De miljoenen die de muziek- en kledingindustrie per jaar omzet, wordt voor een groot deel door jongeren opgebracht. Jongeren hebben op dertigjarige leeftijd meer landen bezocht dan vier generaties voorouders bij elkaar. De waarden zelfontplooiing en individualisering leveren de jeugd ook veel vrijheid op. Jongeren krijgen steeds meer ruimte om hun leven naar eigen wens in te richten. Verhalen over uithuwelijken en opvolgen van de vader zijn met recht historische verhalen. De huidige jeugd kiest zelf een beroep, een partner en bepaalt zelf op welke wijze deze relatie vorm krijgt. Op relatief jonge leeftijd dienen de opvoeders in een sfeer van openheid en tolerantie hun waarden aan de jeugd voor te leggen. Van voorschrijven of opleggen is nauwelijks sprake meer. Tegelijkertijd leggen de waarden zelfontplooiing, individualisering en welvaart ook beperkingen op. Allereerst is daar het feit van de anticonceptie zelf. Er mogen niet zoveel jongeren meer zijn, omdat dit diezelfde waarden voor de ouderen zou aantasten. Zij, die er wel zijn, worden regelmatig geconfronteerd met de behoefte aan zelfontplooiing, individualisering en welvaart van de ouders. Dit kan leiden tot onderhandelingen over de mate waarin men beslag mag leggen op elkaar en waar niet. Dit leidt niet altijd tot bevredigende resultaten blijkens het hoge aantal echtscheidingen en uit-huisplaatsingen van jongeren.
38
Het zijn met name de jeugdculturen zelf geweest, die ruimte hebben gemaakt voor de waarden van zelfontplooiing, welvaart en individualisering. Jeugdculturen als nozems, flower-power, punk, new wave en disco hebben oude traditionele of burgerlijke waarden onderuit gehaald en vervangen door meer eigentijds gedachtengoed. De laatste ontwikkelingen op dit terrein lijken vooral een bevestiging of erkenning van de waarden zelfontplooiing, individualisering en welvaart in te houden. De zogenaamde no-nonsense jeugd kiest zonder blikken of blozen voor de carrière en acht welvaart van groot belang. Traditionele waarden als huwelijk, trouw en geborgenheid in de opvoeding worden in enquêtes nog wel hoog gewaardeerd, maar de vraag is of men nog wel in staat is om dit in de praktijk vorm te geven. Zelfontplooiing is een belangrijke norm geworden bij de vormgeving aan het eigen leven, die zich moeilijk laat verloochenen. Door de nadruk op het belang van succes bij de vormgeving van het eigen leven, is er bij de jeugd weinig belangstelling voor de ouderen. Contacten met ouderen geven niet die kick waar de jeugd op uit is. De afwezigheid van ouderen in een discotheek is nog steeds een opmerkelijk verschijnsel en wijst op de kloof tussen de generaties. Een andere illustratie van de kloof tussen oud en jong is de status van het werken in de gezondheidszorg en de verzorging. Deze beroepen staan slecht aangeschreven. Het is hard werken voor weinig geld. Bovendien zijn het 'softe' beroepen. Tenslotte bestaat niet de indruk dat de jongeren zich intensief bezighouden met het vraagstuk van de vergrijzing of met hun eigen oude dag. Hoewel ze wat dat betreft zelf niet als schuldigen aangemerkt kunnen worden, zal ze het nog zwaar op het lijf vallen... De gevolgen van de ontgroening en de wijze waarop dit gebeurt laten zich moeilijk raden. Als het uur van de waarheid daar is en de jeugd werkelijk geconfronteerd wordt met het grote aantal ouderen en de eigen kleine groep zal pas duidelijk worden of deze groep voldoende solidariteit kan opbrengen. Duidelijk is dat zij niet zijn groot gebracht met dit idee en met de waarden die hiervoor nodig zijn.
39
3.4 Beoordeling van modellen vanuit bijbelse gegevens 3.4.1 Inleiding Hierboven zijn naast bijbelse gegevens over ouderdom twee eigentijdse visies op ouderdom weergegeven. Wanneer de twee modellen tegen het licht van de bijbelse gegevens geplaatst worden, lijken beide tekort te schieten. 3.4.2 Het deficiet-model Het deficiet-model is, in vergelijking met de bijbelse gegevens, veel te ongenuanceerd over de gevolgen van de vergrijzing. Hoewel in de Bijbel rekening wordt gehouden met een toenemende gebrekkigheid bij ouderdom, volgt hier niet uit dat in het oude Israël ouderen de bevoegdheid werd ontzegd om te arbeiden, leiding te geven of verantwoordelijkheid te dragen in kerk, gezin en samenleving. Integendeel, de diverse lofredes op de wijsheid van de ouderdom kunnen in zekere zin gezien worden als een aansporing aan ouderen om levenswijsheid te paren met rechtvaardigheid en zo respect af te dwingen in kerk en samenleving. Wanneer kerk en samenleving die wijsheid veronachtzamen, wordt dit beschouwd als een dwaasheid. Op grond van de Bijbel mag men, zoals reeds eerder is vastgesteld, niet zeggen dat ouderdom een garantie biedt voor wijsheid, de mogelijkheid wordt bepaald niet uitgesloten. Tegen de wijsheidscultus van ouderen in de Bijbel is reeds veel ingebracht. Het zou in geen geval van toepassing zijn op onze tijd. De wijsheid van vroeger zou gebaseerd zijn op levenservaring in een vrijwel niet veranderende cultuur. In onze tijd zou kennis op basis van ervaring geen bestaansgrond meer hebben. De wetenschappelijke kennis zou zich zo snel ontwikkelen en de informatie zou op zoveel manieren zijn opgeslagen, dat de oudere leeftijd eerder een beperking vormt om wijs te zijn. Daarbij wordt verondersteld dat ouderen zich met moeite nieuwe wetenschappelijke kennis eigen maken. Het bekende voorbeeld is het jongetje van tien dat aan oma uitlegt hoe de computer werkt en oma hartelijk uitlacht als blijkt dat zij geen engelse termen kan lezen. Op zichzelf is deze kritiek niet ongegrond. De levenswijsheid in de Bijbel had zeker ook betrekking op technische of functionele kennis. 40
Daarnaast hebben de bijbelse gegevens ook betrekking op wijsheid van hogere waarden. Het gaat hier om levenservaring op het terrein van de omgang met God, de ethiek en mensenkennis. De veronachtzaming van hogere waarden als het huwelijk, de trouw en de opoffering van het eigenbelang zal een aantal jongere generaties op langere termijn duur komen te staan. Tenslotte is er in de Bijbel nergens een aanwijzing te vinden dat ouderen gestimuleerd moeten worden zich passief op te stellen. De mens wordt niet op een bepaalde leeftijd van zijn rentmeesterschap ontslagen. Wel is er het besef dat de ouderdom beperkingen op kan leggen. 3.4.3 Het emancipatiemodel Het emancipatiemodel roept ook vragen op. De kritiek op het deficietmodel is in veel gevallen terecht. Toch dreigt het gevaar dat de emancipatie van ouderen te zeer een kopie wordt van de emancipatie van vrouwen. De nadruk op zaken als zelfontplooiing en zelfbeschikking doet een verabsolutering van het eigen- of groepsbelang vrezen. Daarnaast richt het emancipatiemodel zich wel erg sterk op de bevrijding van banden in het aardse bestaan. Hierdoor dreigt dit leven verabsoluteerd te worden en wordt er geen rekening gehouden met het leven na dit leven. Wanneer geen rekening wordt gehouden met het leven na dit leven, is het gevaar reëel dat men niet is opgewassen tegen allerlei vormen van tegenslag. Dit niet opgewassen zijn tegen is juist een vorm van het opgeven van de verantwoordelijkheid. Een ander zwak punt in het emancipatiemodel is dat het zich tegen bepaalde groepen van ouderen zal keren. Het emancipatie-model legt sterk de nadruk op de capaciteiten en mogelijkheden van de actieve ouderen. Discriminatie op grond van leeftijd wordt fel bestreden. Hierdoor doet de mogelijkheid zich voor dat men de ogen sluit voor de zwakke ouderen. In de werkelijkheid gaat het hier met name om de groep oude ouderen. Voor velen van deze categorie ouderen komt de ouderdom wel met gebreken. Dat heeft niet veel met een vooroordeel te maken, maar is een statistisch feit. Door de aandacht op te eisen voor de ‘kwieke ouderen’ is het gevaar groot dat de zorgbehoevende ouderen over het hoofd worden gezien. In zekere zin is het de 41
verdienste van het deficiet-model dat men juist voor deze groep veel aandacht heeft. 3.4.4 De jeugd Inzake de ontgroening kan onder dit kopje ook nog het één en ander opgemerkt worden. Het is geenszins de bedoeling om in dit hoofdstuk de sfeer op te roepen die gekenmerkt wordt door uitspraken als ‘de jeugd groeit op voor galg en rad’. Tegelijkertijd lijkt het er soms op dat onze samenleving zo'n hekel heeft gekregen aan moraal en moraliserende uitspraken, dat het bijna onmogelijk is nog iets op dit terrein te zeggen. In de typering van de huidige visie op de jeugd en het jong-zijn is gewezen op de kloof die er is tussen het streven naar zelfontplooiing en de noodzaak van solidariteit met de ouderen in de toekomst. Op bijbelse gronden staat het echter vast dat die solidariteit als uiting van het christelijke gebod tot naastenliefde en het hebben van eerbied voor de ouders van de jongeren gevraagd mag worden. De jeugd heeft een morele zorgplicht voor de ouders en breder bezien voor de ouderen in de samenleving. Deze solidariteit is er niet vanzelf. Ouderen zullen daarin moeten investeren. Dat is onderdeel van het opvoedingsproces. Wanneer jongeren in de toekomst niet bereid zijn tot solidariteit, is dat in veel gevallen produkt van een opvoeding. Dat betekent dat er nu geïnvesteerd zal moeten worden in die opvoeding. Voor een deel is dit de eigen verantwoordelijkheid van de ouders. De overheid kan hier niet veel meer doen dan het geven van voorlichting en het bevorderen van een goede moraal. Verder zou de overheid solidariteit kunnen stimuleren in de belastingsfeer of af kunnen dwingen door uit te gaan van een zorgplicht. Het laatste instrument lijkt op dit moment nog erg ingrijpend en radicaal. Daar is nu nauwelijks een voedingsbodem voor. Het zou al een winstpunt zijn, wanneer de overheid in haar morele opvoeding van de burgers de noodzaak van solidariteit en eerbied van jongeren met de ouderen zou stimuleren. Zo langzamerhand moet duidelijk zijn dat vrijblijvendheid op dit punt leidt tot overbelasting van de staat en te ver gaande individualisering in de samenleving.
42
3.5 De taak van de overheid
Het ouderenbeleid slokt een steeds groter aandeel van de collectieve voorzieningen in onze verzorgingsstaat op. Te wijzen valt op de toenemende kosten van de gezondheidszorg en van de AOW. Maar ook zal de overheid, bij een toenemend aantal ouderen, voorzieningen moeten treffen in de sfeer van de volkshuisvesting en de ruimtelijke ordening. Anderzijds kunnen er besparingen worden genoteerd op het gebied van bijvoorbeeld de kinderbijslag. Door de ontwikkelingen van ontgroening en vergrijzing worden de bestaande vragen naar de taakafbakening tussen overheid en maatschappij steeds dringender gesteld. Ook wordt door de reactie van de overheid op de vergrijzingstendens duidelijker dat er grenzen zijn aan de verzorgingsstaat. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) schrijft daarover het volgende: ‘Dit voert tot de conclusie dat de financierende, regulerende en sturende overheden zich weliswaar steeds intensiever op dit deel van het maatschappelijk verkeer zijn gaan richten en een vrijwel totale verantwoordelijkheid hiervoor aan zich hebben getrokken, maar beleidsmatig en financieel niet bij machte blijken om aan de naar omvang en intensiteit groeiende vraag naar zorg voor ouderen te voldoen. Zo een concentratie van enerzijds verantwoordelijkheden en bevoegdheden en anderzijds onmacht en financieel onvermogen bij vooral de centrale- overheid, dwingt tot een ingrijpende herwaardering van haar positie en tot een herijking van de verhouding tussen alle betrokken partijen.’ 36 De SGP baseert zich voor haar spreken over de overheidstaak op de bijbelse eis voor de overheid om de ongebondenheid van de mensen te beteugelen. Dit betekent dat de overheid op het publieke terrein ‘recht en gerechtigheid’ moet handhaven en bevorderen. Het beginselprogramma van de SGP wijst op de taak van de overheid om Gods wet in het publieke leven te handhaven (art. 4-5) maar spreekt ook over de taak van de overheid die geroepen is tot goed rentmeesterschap, tot het zijn van een schild voor de zwakken en over de taak om de opbouw van de maatschappij te bevorderen (art.6). Concreet betekent dit dat de overheid een taak wordt toegekend op het terrein van het onderwijs 36
WRR, Ordening en sturing in de ouderenzorg (Den Haag 1988), p. 8.
43
(art. 17), wetenschappelijk onderzoek (art. 18), recreatie (art. 19), cultuur (art. 20), openbare gezondheid (art. 21), economische zaken (art. 23) en sociale zaken (na particuliere en kerkelijke instanties) (art. 26). Nu geeft een dergelijke opsomming nog niet concreet aan hoe omvangrijk de overheidstaak is op de verschillende genoemde terreinen. Wel worden de gebieden genoemd waarop de overheid een taak heeft, maar de precieze invulling wordt nog niet aangegeven. Alleen wat betreft het terrein van het onderwijs en de sociale zorg wordt deze afgebakend naar de taken waarvoor maatschappelijke verbanden zelf verantwoordelijk zijn. De aanzetten, die het beginselprogramma biedt, worden hier geconcretiseerd voor de terreinen die samenhangen met de demografische ontwikkelingen en de gevolgen daarvan voor het overheidsbeleid. Om nu verder de overheidstaak wat te concretiseren, zij opgemerkt dat de SGP kritisch stond en staat tegenover de verzorgingsstaat, omdat door dit concept de persoonlijke vrijheid en verantwoordelijkheid van de individuele burger en van de maatschappelijke verbanden waarin hij functioneert tekort wordt gedaan. De SGP waardeert het dat de overheid langzamerhand grotere nadruk legt op het eigen zorgvermogen van de samenleving. Hiermee wordt toegegeven dat het concept van de verzorgingsstaat voor een belangrijk deel faalde. Wellicht ten overvloede zij vermeld dat de SGP van mening is dat de overheid op andere gebieden juist krachtiger zou mogen optreden (justitie, milieu). Naast de normale taken die een overheid heeft, kan de omvang ook bepaald worden door abnormale omstandigheden, die tijdelijk een krachtiger ingrijpen rechtvaardigen. De vergrijzingsproblematiek zou daarvan een voorbeeld kunnen worden. Zij stelt de overheid voor omstandigheden die bij een gelijkmatige bevolkingsopbouw niet zouden voorkomen. De overheid zal de maatschappelijke ontwikkelingen tijdig moeten onderkennen om daar vervolgens adequaat op in te spelen. Dit laatste is mogelijk door de instrumenten van voorlichting, financiering en regelgeving. De gevolgen van de vergrijzing zullen het duidelijkst merkbaar worden op de terreinen van de sociale zekerheid en de gezondheidszorg. Daarnaast heeft de vergrijzing ook consequenties voor de economie (arbeidsmarkt), volkshuisvesting en de inrichting van de ruimte. 44
De overheidstaak tengevolge van de vergrijzing en ontgroening kan daarom als volgt worden omschreven. De overheid heeft de komende decennia in het bijzonder te zorgen voor voldoende arbeidskrachten, voor bijscholingsmogelijkheden, voor adequate woningbouw, voor maatregelen waardoor de oudere zich een voldoende inkomen kan vormen en voor voldoende voorzieningen in de gezondheidszorg. Wat de morele normen betreft, zal de overheid de individualisering krachtig moeten tegengaan door regelgeving en voorlichting en zal zij er voor zorg hebben te dragen dat de zwakken (zieke en oude mensen) niet het slachtoffer worden van een door economische wetten bepaald systeem van gezondheidszorg. De overheidstaak voor de verschillende beleidsterreinen wordt in de afzonderlijke hoofdstukken nader uitgewerkt.
3.6 Conclusies
1. In Israël was een sterke band tussen de generaties aanwezig. Binnen het familieverband werd zorg voor elkaar gedragen. Op grond van het vijfde gebod bestaat een zorgplicht van de jongere voor de oudere generatie. Individualisering bedreigt de familie- en maatschappelijke solidariteit. 2. Jeugdigheid roept het beeld op van kracht. Tegelijkertijd wordt de jeugdige levensfase gezien als een periode waarin de verleidingen bijzonder groot zijn. 3. De oude mens werd in Israël met respect bejegend, omdat deze in eerste instantie de familie representeerde en ook omdat de bedaagdheid kon zorgen voor een wijs oordeel. 4. De oudere man of vrouw, die de weg der gerechtigheid had betreden en daardoor was wijs geworden, had iets mee te delen aan de jongere generatie. Er kan dus bij de oudere mens een specifieke wijsheid aanwezig zijn, die de jongere generatie mist en daarom behoeft. 5. Er wordt in de Schrift geen euforie op de ouderdom gevonden. De oudere mens wordt ook geschilderd in zijn gebreken en in zijn weerloosheid. De ouderdom is ook geen garantie voor vroomheid en wijsheid. Dat is alleen het gebod en de wet van God. 6. In Israël leefde men in het besef van de eindigheid van het bestaan. De dood was een realiteit waar men dagelijks bij leefde. In het Nieuwe
45
Testament komt herhaaldelijk een sterke relativering voor van het aardse bestaan in het licht van de eeuwigheid. 7. Op grond van het voorgaande ziet de SGP de oudere mens als een volwaardig burger van onze samenleving. Dit betekent dat de oudere mens verantwoordelijkheid blijft dragen tegenover God en zijn naaste. Hij behoudt dus zijn burgerplichten. De oudere is dus niet per definitie object van zorg. Integendeel, de samenleving kan zelfs bepaalde opdrachten geven aan de ouderen. 8. Hiermee wil niet gezegd zijn dat ieder onderscheid op grond van leeftijd ongeoorloofd is. Wel dient het met grote terughoudendheid toegepast te worden. Waar mogelijk dient rekening te worden gehouden met de grote verscheidenheid in mogelijkheden en beperkingen bij de groep ouderen. De bijbelse gegevens over de wijsheid van de ouderen en de eerbied voor de ouderdom hebben nauwelijks aan betekenis ingeboet. Tegelijkertijd moet beseft worden dat het hier niet om vanzelfsprekendheden gaat. Er gaat een oproep naar ouderen en jongeren van uit. Ouderen moeten voor zichzelf de opdracht zien om hun levenslessen vruchtbaar te maken voor kerk en samenleving. Daarbij dienen zij zich te hoeden voor betweterigheid. Jongere generaties moeten er op toezien dat zij zichzelf en de samenleving niet afsluiten voor de lessen van de ouderdom. 9. In die situaties waar de ouderdom wel met gebreken komt en men de zelfstandigheid noodgedwongen geheel of gedeeltelijk prijs moet geven, mag men zonder meer een appèl doen op de familie, de kerk en de samenleving. Deze verbanden hebben tegenover de ouderen een bijzondere verantwoordelijkheid. Dit kan gezien worden als een uitvloeisel van de eerbied voor de ouderdom en, in veel gevallen, een uiting van dank voor hetgeen in die persoon ontvangen is. 10. Ouderdom roept terecht een associatie met de dood op. De dood is nabij. De ouderdom heeft daarom een evaluatief karakter. Ook als men niet gelooft in het Goddelijk oordeel, dringt zich aan het einde van het leven de vraag op wat de zin van het leven geweest is. Dit gegeven geeft aan de ouderdom een bijzonder karakter. Voor de kerk ligt hier een bijzondere taak om hier op een pastoraal verantwoorde wijze bij aanwezig te zijn. Dit heeft ook consequenties voor bepaalde onderdelen van het ouderenbeleid.
46
11. Het besef van de nabijheid van de dood moet niet verdrongen worden door de ouderen zelf en de hen omringende samenleving. Het besef dat het leven eindig is kan mogelijk consequenties hebben voor de gezondheidszorg in het algemeen en die aan ouderen in het bijzonder. Er dient oog te zijn voor het feit dat de medische strijd tegen de dood en het onderzoek naar verlenging van de levensduur ook een opstand tegen God kan zijn. Daarnaast dient ook de samenleving zich niet af te sluiten voor de dood. Ook hierin heeft men een verantwoordelijkheid tegenover de naaste. 12. De overheid heeft in het kader van haar roeping de zaak van de publieke gerechtigheid te behartigen een taak inzake de maatschappelijke ontwikkelingen tengevolge van vergrijzing en ontgroening. Met name in voorwaardenscheppende zin heeft de overheid tot taak om op de terreinen van de arbeidsmarkt, (bij)scholing, de woningbouw, de inkomensvorming en de gezondheidszorg de gevolgen van de vergrijzing op te vangen.
47
4. Ontwikkelingen in de gezondheidszorg 4.1 Inleiding
In het licht van de eeuwigheid is het leven als een damp. Dat gegeven ontslaat echter niemand van de plicht om over dit leven na te denken en maatregelen te nemen die onze gezondheid tot onderhoud van ons lichaam kunnen benvloeden. Zowel preventieve als de curatieve kant daarvan. Calvijn zegt daarvan, dat ‘Hij die ons leven binnen bepaalde grenzen heeft afgepaald, heeft tevens de zorg daarvoor aan ons toevertrouwd’. 37 Als feiten en gebeurtenissen zich gedurende een bepaalde tijd manifesteren, is het mogelijk op de ingeslagen weg verder te gaan. Sommige ontwikkelingen dagen uit tot het doen van een voorspelling, andere daarentegen maken de regeerder, die vooruit moet zien huiverig om een beleidslijn vast te stellen.
4.2 De ontwikkelingen
Het is niet zo moeilijk om een aantal ontwikkelingen binnen de gezondheidszorg naar voren te halen die de bijzondere belangstelling heeft van patiënten(verenigingen) enerzijds en van de zorgverzekeraars anderzijds. De belangrijkste ontwikkeling is die van de zogenaamde vergrijzing van de bevolking. In hoofdstuk 2 is reeds met cijfers omkleed uit de doeken gedaan waar dit begrip voor staat. Door de verdergaande technologisering van de medische wetenschap en de daarmee verband houdende zorgverlening wordt de mens steeds ouder, waardoor het evenwicht tussen het aantal jongeren en ouderen verschuift. De bevolking wordt gemiddeld niet alleen ouder, maar ook vitaler en mondiger. Als het gaat over de inrichting van de gezondheidszorg doet de burger zijn mond meer open. Er is sprake van overleg tussen de verzekerde en de verzekeraar. Er wordt minder door de laatste gedicteerd. Er ontstaat concurrentie. Er komen keuzemogelijkheden. Oude bureaucratie verdwijnt, aangepaste regelgeving verschijnt. De spanning tussen ‘cure’ en ‘care’ wordt groter. Flexibiliteit in het denken neemt toe. De gezondheidszorg economiseert. Ze wordt onbetaalbaar. Er moeten keuzes worden gemaakt. De patiënt wordt een economisch begrip. Aan zijn gezondheidstoestand komt een prijskaartje te hangen. 37
Calvijn, Institutie, I, XVII, 4.
48
Wat te duur wordt, moet verdwijnen. De ene mens gaat oordelen over de (menswaardigheid van de) ander. Genezing wordt afgezet tegen de kosten van de (ver)zorg(ing). Ethische normen vervagen. De Bijbel is niet meer het uitgangspunt voor ons doen en handelen met medemensen. De zorg vanuit onze naaste omgeving is minder stabiel aanwezig. De ruimte op de arbeidsmarkt in de zorgsector wordt marginaal. De belangstelling voor de (betaalde) dienst aan de naaste taant. Ook de toerusting moet professioneler worden aangepakt. De cijfers tonen aan, dat als de huidige kostenontwikkeling in de gezondheidszorg doorgaat, deze onbetaalbaar wordt. In hoofdstuk 2 zijn de feitelijke ontwikkelingen op een rijtje gezet. Hieronder wordt in enkele figuren zichtbaar gemaakt hoe de aanspraken op de gezondheidszorg zullen toenemen door de vergrijzende bevolking. Met name valt een toename van de kosten voor bejaardenoorden, de verpleeghuizen en de gezinsverzorging te constateren. Het betreft hier drie voorzieningen, die vooral door ouderen gebruikt worden. De eerste twee figuren laten de ontwikkelingen in de jaren 1986 tot 1990 zien. De derde figuur laat zien hoe de kosten gaan toenemen. 38
Figuur 9. Gemiddelde groei deelsectoren in de zorg per jaar, 1986-1990 (in %) 38 Deze en volgende gegevens zijn overgenomen uit: A. van den Berg Jeths e.a., ‘De invloed van de bevolkingsontwikkeling op ziektelast en zorgvoorzieningen. Ramingen tot 2005’ in: Kiezen en delen p. 281-285.
49
1. a. Ziekenhuiszorg b. Specialistische hulp c. Ziekenvervoer 2. Voorz. voor geestelijke gezondheidszorg 3. Voorzieningen voor gehandicapten 4. Voorzieningen voor ouderen 5. Extramurale voorzieningen 6. Farmaceutische hulp en hulpmiddelen 7. Collectieve preventieve hulp 8. Beheer en diversen Totaal
1986 mln gld.
1987
1988
1989
1990
11709 2200 373 2824 3439 8072 7210 3360 586 2133 41906
11743 2240 384 2910 3525 8150 7546 3684 606 2130 42918
11960 2289 394 2991 3647 8288 7759 3899 618 2215 44060
12255 2367 415 3064 3766 8449 8046 4092 626 2518 45598
12887 2465 443 3253 3976 8914 8565 4592 680 2616 48392
Gemiddelde jaarlijkse groei (%) 1986-1990 2,4 2,9 4,4 3,6 3,7 2,5 4,4 8,1 3,7 5,3 3,7
Figuur 10. Uitgaven van de zorgsector 1986-1990 Voorziening
Omvang van de vraag 1990 2005 17.417 20.395
Toename 1990-2005 Absoluut in % 2.978 17,1
Ziekenhuizen (aantal verpleegdagen x 1000) Alg. psychiatrische ziekenhuizen 21.903 25.555 3.652 16,7 (aantal patiënten x 1000) AGGZ (RIAGG) 198.754 214.291 15.537 7,8 (aantal cliënten) Zwakzinnigeninrichtingen 30.529 32.060 1.531 5,0 (aantal patiënten) 13.344 14.703 1.359 10,2 Gezinsvervangende tehuizen (aantal inwoners) 138.941 184.691 45.750 32,9 Bejaardenoorden (aantal bewoners) Verpleeghuizen 44.097 57.195 13.098 29,7 (aantal patiënten) Huisartsenzorg 54.761 60.413 5.652 10,3 (aantal contacten x 1000) Fysiotherapie (a) 35.494 41.090 5.596 15,8 (aantal contacten x 1000) Gezinsverzorging (b) 191.661 235.439 43.778 22,8 (aantal cliënten) Wijkverpleging (b) (c) 863.638 969.081 105.443 12,2 (aantal cliënten) (a) Exclusief contacten tijdens ziekenhuisopnamen. (b) Exclusief de in bejaardenoorden gehuisveste bevolking. (c) Incl. de zorg voor 0-4 jarigen: in 1990: 381.000 personen en in 2005: 385.500 personen. Gebaseerd op: CBS-bevolkingsprognose 1990 (middenvariant) en constante gebruikscijfers per geslacht en leeftijdsgroep.
Figuur 11. Toekomstige vraag naar zorg, 1990-2005
50
Ouderen hebben ook te maken met specifieke problemen die bij de ouderdom horen. Vooral langdurige rugaandoeningen/hernia, gewrichtsslijtage en verder gehoorstoornissen, chronische bronchitis, hartinfarcten, kanker en incontinentie zullen een forse aanslag plegen op het budget van Volksgezondheid. Er is berekend dat de kosten van de gezondheidszorg van 1990 tot 2005 in totaal met 15 % zullen toenemen. Dat de kosten toenemen naarmate men ouder wordt maakt de volgende figuur duidelijk.
Figuur 12. Kosten per persoon in duizenden guldens
4.3 Terminale zorg
Dat het aantal ouderen toeneemt, betekent ook dat veel mensen in de levensfase verkeren, waarin ze zullen overlijden. Met name de allerlaatste levensfase, de terminale fase vraagt de nodige zorg. Alhoewel het begrip als zodanig pas de laatste jaren binnen de gezondheidszorg wordt gebruikt, zijn de handelingen die daarmee verbonden zijn natuurlijk zo oud als de wereld zelf. De terminale zorg is de zorg die erop gericht is om mensen bij te staan in de laatste fase van hun leven en wel die fase waarin 51
zij naar menselijke maatstaven gerekend nog maar een paar maanden of weken te leven hebben. Begrippen als ‘een menswaardig sterven’ of het ‘welbevinden van de mens in die fase zo comfortabel mogelijk te doen zijn’, duiden op de aspecten die liggen op het gebied van de medische begeleiding, de verpleging en de verzorging van de stervende. Het gaat echter niet alleen om de verzorging van de mens rondom zijn fysieke situatie, maar meer nog en met name over de geestelijke i.c., de pastorale zorg, waarbij gesproken wordt over het tijdelijke van dit aardse leven en waarin gewezen wordt op een leven na dit leven. Daar waar in vroeger tijden de verpleging in meer of mindere mate een soort roeping was om de naaste te helpen, is mede op grond van de snelle ontwikkelingen niet alleen op medisch, maar ook op technologisch gebied, de roeping in toenemende mate omgebogen naar de combinatie van roeping en beroep. De ‘zuster van weleer’ is de ‘verpleegkundige van vandaag’ en wordt de ‘zorgkundige van morgen’. Met of zonder roeping. De gezondheidszorg kon vroeger goedkoper zijn omdat de ‘zuster van vroeger’ vrijwel ‘om niet’ werkte en de ‘verpleegkundige van vandaag’ zich naar deskundigheid laat betalen. Bovendien was de inrichting van de zieken-, verzorgings- en verpleegtehuizen zodanig, dat elke vergelijking van ‘toen’ en ‘nu’ onmogelijk is. Er werd en wordt gewerkt. Werd er in het verleden alles aan gedaan om de mens te helen in medische zin overeenkomstig de eed van Hypocrates, thans wordt de mens gezien als een produkt, waaraan een prijskaartje hangt. Als de eerdergenoemde keten van de medische begeleiding in rekenkundige zin een nadelig saldo oplevert, oordeelt een (groep van) mens(en) over het (levens) lot van de patiënt. Dat kan het staken van de behandeling betekenen en tevens het (soms) onvrijwillig ontslag uit het ziekenhuis. In feite start dan de hulpverlening in het kader van de terminale (thuis)zorg. De patiënt verhuist òf naar een verzorgings- of verpleegtehuis òf gaat naar huis. De keuze voor het naar huis gaan is niet iedereen gegeven. Voor vele ouderen wordt een dergelijke keuze gemaakt door anderen, omdat er geen ‘eigen huis’ meer is òf de familie de zorg voor de laatste levensfase niet op zich kan of wil nemen. Wordt gekozen voor de thuissituatie, dan staat er vooralsnog een groep van hulpverleners klaar die samen met de familie de zorg op zich neemt, vaak vierentwintig uur per dag gedurende langere tijd. Door substitutie van de intra- naar de extramurale zorg denkt men (nog), dat er 52
bespaard kan worden op de kosten van de gezondheidszorg. De vergrijzing neemt echter toe. Er zullen steeds minder jonge mensen zijn, terwijl er juist meer jonge mensen nodig zijn die moeten gaan zorgen voor steeds meer oudere mensen. Nadert het aantal inactieven nu al het aantal actieven, in het begin van de volgende eeuw zal het aantal inactieven het aantal actieven gaan overtreffen. 39 Meer oudere mensen betekent een grotere druk op de zorg. Als de mensen mondiger worden, willen ze ook meer meepraten. Dat is in een land als het onze geen probleem. Er wordt wat afgepraat. Democratisch handelen is één, doelmatig functioneren is twee. Als de vinger niet aan de pols wordt gehouden, is nog voordat de eenentwintigste eeuw aanbreekt de gezondheidszorg zodanig verstoord, dat de ontwikkelingen in het kader van een onvrijwillig levenseinde ons versneld in de kaart spelen. Velen van de huidige, wat oudere generatie zijn al niet meer bestand tegen de hoge psychische druk van deze ‘snelle’ samenleving. Niet alleen het bezoek aan de psychiater neemt onrustbarende vormen aan, maar ook de frequentie van de bezoeken van de oude(re) medemens aan de geriater. Als deze tendens zich voortzet, zal het beroep op de intramurale sector groter worden. Het brengen van vormen van concurrentie binnen de gezondheidszorg wordt door sommigen als vooruitstrevend gezien. Het kan ook geen kwaad, dat de aanbieders van zorg door hun ‘concurrenten’ wakker worden gehouden, zodat de prijs en de kwaliteit van het te leveren produkt met elkaar in overeenstemming zijn. De andere kant is, dat de prijzen dermate concurrerend (laag) worden, dat dit de kwaliteit van het produkt kan schaden. Of relevante kwaliteitswetgeving daartoe de oplossing biedt, is nog maar de vraag. Voor de zorgverzekeraars blijft de drang naar winst onweerstaanbaar. De patiënt blijft veelal een produkt, dat meer kost dan het oplevert. Nogmaals een teken voor een ontwikkeling die indruist tegen de menswaardigheid van ons bestaan.40
39
C.A. van der Wijst, ‘Sociale zekerheid onder druk’ in: Demos 8 (1992) nr. 2, p. 9-13. Zie ook: H.F. Massink en J.J. Polder, Keuzen in de zorg (Den Haag 1992) Uitg. Guido de Brèsstichting, Commentaar nr. 8. 40
53
4.4 Mantelzorg
De economisering en verzakelijking van de gezondheidszorg stimuleert het streven van de zieke oude(re) medemens met name in de laatste (terminale) levensfase verzorgd te worden in de eigen vertrouwde thuissituatie. Dat betekent dus in eerste instantie het inschakelen van ongeorganiseerde, vrijwillige hulp door familie, vrienden en buren aan elkaar, de zogenoemde mantelzorg. Een vorm van hulpverlenen die, zoals hoofdstuk 3 laat zien, aansluit bij een bijbels gezinsmodel. Ouders voeden hun kinderen op tot zelfstandigheid en kinderen verzorgen hun ouders als de gebreken van de ouderdom hen daartoe zelf minder in staat stellen. Daar waar dit in de oosterse landen nog een volstrekt normaal en aanvaardbaar gebeuren is, blijkt in onze cultuur het belang ervan en de verantwoordelijkheid ervoor nauwelijks nog te worden gezien in het licht van Gods Woord. De behoefte aan mantelzorg neemt toe, terwijl het aanbod daarentegen afneemt. Gezinnen en families worden kleiner. Kinderen wonen vaak (te) ver weg. Nogal eens werken de man en de vrouw beiden. Door het toenemende aantal echtscheidingen, allerlei samenlevingsverbanden buiten het gezin, waaronder het fenomeen van de b(ewust) o(ngehuwde) m(oeder), behoren veel kinderen tot een onvolledig gezin. Als de ouders ouder worden, worden de kinderen dat ook. Hulpbehoevendheid is niet meer gebonden aan leeftijd. Kinderen gaan zich steeds minder verantwoordelijk voelen. Omdat de mensen in deze samenleving steeds meer langs elkaar heen leven, komt de hulp die buren (kunnen) bieden ook op een laag pitje te staan. De onderlinge verdraagzaamheid neemt af. Er zijn ook nog maar weinig lieve en dankbare ouders en wie helpt nou zo'n lastig(e stelletje) medemens(en)? Naar schatting worden er per jaar ongeveer drie miljard uren besteed aan de mantelzorg. Dat is ruim vier maal meer dan het totaal van de professionele zorg in de gezinsverzorging.
4.5 Vrijwilligershulp
De mantelzorg alleen kan in onvoldoende mate blijven voldoen aan de toenemende vraag naar verzorging en verpleging in de thuissituatie. Dan komen de vrijwilligers(organisaties) in beeld. Naast de professionele hulp in de thuissituatie is er behoefte aan hulp die ook door de vrijwillig(st)er kan worden gegeven. Belangrijk aspect van wat de vrijwillig(st)er kan doen is het vervangen van het familielid, dat soms veel te lang aan één 54
stuk bezig is met de zorg voor vader en/of moeder, zodat deze even op adem kan komen voor wellicht een volgende fase. Als blijkt, dat de vrijwillig(st)er het familielid kan vervangen, kan hij natuurlijk ook zelf het werk doen. Een vrijwillig(st)er kan rust geven. Hij komt soms tot een gesprek met de patiënt, waarvan het onderwerp te beladen is om dat in een gesprek met de eigen familie aan de orde te stellen. Ook bij interne spanningen binnen de familie gaat de voorkeur soms uit naar een vrijwillig(st)er. Het inzetten van vrijwillig(st)ers in de thuiszorg moet gestimuleerd worden, aanvullend op de professionele zorg. Bij de toenemende spanning tussen hulpvraag en hulpaanbod moet de vrijwillig(st)er er wel voor waken, dat hij niet de gaten opvult, die ontstaan omdat de beroepskracht er door te hoge werkdruk niet aan toekomt. De overheid stimuleert het inzetten van vrijwillig(st)ers door bescheiden bedragen ter beschikking te stellen voor de coördinatie van de op dat terrein werkzame organisaties. De komende jaren zal de behoefte aan vrijwillig(st)ers in het totale veld van de gezondheidszorg toenemen. Of dat nu in de thuissituatie van de terminale patiënt is of aan het bed van een ‘gewone’ patiënt in een intramurale voorziening, maakt niet uit. De spanning tussen de ‘professional’ en ‘de vrijwillig(st)er’ zal toenemen vanwege de zeer ongelijke beloning en de vooralsnog andersoortige bejegening. Tegenover een afnemend professioneel hulpaanbod zal een stijgend aantal vrijwillig(st)ers moeten staan. Dat vereist (om)scholing, training en vorming van in andere sectoren niet meer (geheel) inzetbare arbeidskrachten, alsmede het stimuleren van mannen en vrouwen, die een deel van hun vrije tijd beschikbaar (zouden moeten) willen stellen in dienst van de (naaste) medemens. In haar brief van 13 december 1991 heeft de minister van WVC haar visie aan de Tweede Kamer uiteengezet over de taak en de rol van het vrijwilligerswerk. 41 Voor de jaren 1992/1993 is daarmee een bedrag gemoeid van zo'n kleine zes miljoen gulden. Gezien het toenemende belang van de vrijwillig(st)er binnen het stelsel van de gezondheidszorgvoorzieningen, is het duidelijk, dat hier een taak ligt voor de politiek om deze eerste aanzet een structureel karakter te geven en terzake 41 Nota Onbetaald werk inzake het vrijwilligerswerk, TK vergaderjaar 1991-1992, kamerstuk 22 466 nrs. 1-2.
55
de vinger aan de pols te houden. Terecht is er bij de behandeling van de nota kamerbreed op gewezen dat de financiële regelingen voor kostenvergoedingen ontoereikend zijn. Men heeft er voor gepleit om een redelijk stelsel van kostenvergoedingen te ontwikkelen en de fiscale vrijstellingsgrens op te trekken tot f 2000,- per jaar. Dit pleidooi wordt hier ondersteund. Tenslotte ligt hier nog een belangrijke taak voor het diaconale werk van de kerken. Het is van onschatbare waarde, dat mensen van ‘hetzelfde huis’ elkaar nabij staan c.q. begeleiden, zeker in de laatste fase van hun leven. Meer nog dan voorheen zal dit een belangrijk aandachtspunt moeten zijn voor politici om ook de plaatselijke kerken in hoge mate te (doen) betrekken bij de ontwikkelingen in deze sector.
4.6 Ethiek
In de laatste fase van het leven wordt - zo dat gegeven is - de balans opgemaakt van het leven, dat achterligt. Emotionele en onverwerkte zaken zijn dan aan de orde. Heeft mijn leven wel gestaan in de dienst des Heeren? Wat was goed in Zijn ogen en wat verkeerd? De aldus opgemaakte balans slaat altijd in ’s mensen nadeel uit. Door het Middelaarschap van Christus is er voor Gods kinderen desondanks een eeuwige toekomst. Het is belangrijk dat aan de geestelijke aspecten van het ouder worden aandacht wordt geschonken. In onze westerse cultuur krijgt het lichamelijke veel aandacht. Het technisch vernuft van de mens staat op een bijzonder hoog peil. Soms is het mogelijk lichamelijke ongemakken in ernstige ziekteprocessen door middel van pijnbestrijding voor een belangrijk deel op te heffen. De aandacht daarentegen voor de psychische en geestelijke kant van het stervensproces is minimaal. Dat roept de indringende vraag op of er voldoende wordt gesproken met de naaste. Is het bekend wat de medemens bezighoudt op zijn weg naar de ontmoeting met God? De westerse cultuur is prestatiegericht. Er worden allerlei technische hoogstandjes uitgehaald om het leven dat in de terminale fase verkeert, te verlengen. Voor het leven zelf lijkt de aandacht te verslappen. Er wordt onvoldoende nagedacht over eventuele verbeteringen daarvan. De maatschappij lijkt te verkillen. Wordt de patiënt soms niet als proefkonijn gebruikt tot meerdere glorie van de specialist? Is het wel altijd de (uitgesproken) wens van de patiënt om daaraan mee te willen werken? Het is 56
duidelijk dat de verpleegkundige verzorging binnen de intramurale sector verder zal afnemen. Het tekent ook de sfeer van het ziekenhuis als de patiënt er de voorkeur aan geeft om thuis te sterven. Waar ligt nu de grens? Wat kun je nog wel doen en wat niet meer? Is de ethiek niet de wetenschappelijke bezinning op de moraal en is het ethisch besef wel voldoende ontwikkeld om een ‘juist’ oordeel over alles wat zich op ethisch gebied voordoet te vellen? De kerken zullen een wezenlijke bijdrage moeten leveren aan de beantwoording van dit soort vragen, waarna de politiek daden moet stellen. Het jammer(lijk)e is dat de politiek veel kan, maar veelal (te) weinig doet. Ook binnen reformatorische kring is de gewenning aan ethische misstanden een gevaarlijk element. Het moreel besef wordt uitgehold. Waar een paar jaar terug de kranten nog bol stonden over het verschrikkelijke vernietigingsproces, dat euthanasie heet en wat later de ‘zaak Stinissen’ zou gaan heten, even zorgde voor een moment van ontroering, gaat een ieder even later weer over tot de orde van de dag. Een medische ethiek bestaat nauwelijks meer. Als de kerken zich tegen de verdere uitholling van het cultuurpatroon niet frontaal verzetten, gaan ook de ethische beginselen in reformatorische kring op de helling. Niet alleen de medici en de politici zijn verantwoordelijk voor deze ontwikkelingen. Ook verpleegkundigen in de ziekenhuizen en de (bejaarden)verzorgenden in de verzorgings- en verpleegtehuizen komen met dit facet van de ‘verzorging’ in aanraking en heus niet alleen bij de ernstig zieke oudere medemens. De groep ouderen die lichamelijk over een nog redelijk functionerend lichaam beschikt, doch psychisch en geestelijk in de knoei zit, neemt onrustbarend toe. Zij vormen een last voor zichzelf en voor hun omgeving. Voor de vertegenwoordigers van de kerken ligt hier de taak om de overheid frequent, consequent en consistent de overheid Gods Wet voor te houden. Tot het midden van de tachtiger jaren was het nog normaal, dat de oudere mens zijn laatste levensfase doorbracht in een verzorgingstehuis. Daarvoor waren ze ook opgezet. Niet zozeer omdat er iets aan hen mankeerde, maar veel meer, omdat dat een trend was. Zie de volgende figuur.
57
ziekenhuizen (a) bejaardenoorden verpleeghuizen overige plaatsen (b) totaal (n=)
1970 65-79 jaar m/v 33 8 6 53
80+ m/v 8 25 11 45
1985 65-79 jaar mannen 46 5 5 44
vrouwen 40 12 16 32
80+ mannen 31 25 20 24
vrouwen 30 33 18 19
100 100 100 100 100 100 (46.557) (35.078) (28.032) (18.531) (20.264) (28.799) a Gegevens 1970 gecorrigeerd voor non-response. b Berekend door het aantal overledenen te verminderen met de in intramurale voorzieningen overledenen. Bron: V&M (1970) CBS (1973a), (1973b), (1987c), (1987d), (1987e) SIVIS (1987)
Figuur 13. Ouderen naar plaats van overlijden, leeftijdsklasse en geslacht, 19701985 (in %)
Nu de balans zo rigoureus is omgeslagen naar verzorging in de thuissituatie, zal de samenleving zich daarop op een adequate wijze moeten voorbereiden. Ook de gesignaleerde demografische ontwikkelingen wijzen die kant uit. De aard en de omvang van de professionele hulp laten al een aantal jaren een verschuiving zien naar de zwaarder hulpbehoevende cliënt met een chronisch ziektebeeld. Meer ouderen dan vroeger doen nu een beroep op de reguliere instellingen, omdat ze het echt niet meer alleen aan kunnen. Ook niet met behulp van de mantelzorg, noch binnen het circuit van de vrijwillig(st)ers. Intensieve thuiszorg is dan nodig. De thuiszorgorganisaties zetten (in 1990) met elkaar een bedrag van circa 1,5 miljard gulden om, wat neerkomt op ruim zes miljoen uren hulpverlening in de uitvoerende sfeer. De westerse mens is nog te weinig voorbereid op het ouder worden en het accepteren van lichamelijke ongemakken van de oudere naaste en zijn (vermeende) onhebbelijkheden. Oud worden, laat staan oud zijn, is uit de gratie. Oud zijn staat gelijk aan ziek zijn. Aan ziek zijn hangt een prijskaartje. Voor vele ziekten van de oudere naaste zijn de herstelkosten te hoog. Curatief ingrijpen blijft achterwege. Actieve methoden om het traject van het levenseinde te verkorten, worden reeds straffeloos toegepast. Het lijkt een aanvaard verschijnsel te worden. Het gebeurt als het 58
ware onder onze ogen en er wordt niets of te weinig aan gedaan. Onder het mom van ‘die paar stemmen halen toch niets uit’. Alsof Gods Woord niet zegt, dat naast het bidden ook het werken van belang is, zeker nu onderzoekers elkaar in niet geringe mate tegenspreken als het gaat over het vaststellen van het aantal mensenlevens, dat op deze wijze wordt beëindigd en de overheid wetgeving uitwerkt, die voor hetzelfde vergrijp de ene arts van vervolging ontslaat en de ander daarvoor bestraft. Parlementariërs zullen zich blijvend moeten inzetten om euthanasiebevorderend gedrag tegen te gaan. Acties en demonstraties zijn niet de methoden die een christen verkiest om zich tegen de wetgever te verzetten. Daar waar Gods geboden dwangmatig ondergeschikt worden gemaakt aan wetgeving, zodanig, dat het dagelijks werk van christenen kan leiden tot illegaal gedrag, zullen zij zich moeten beraden op een gedragspatroon, dat bij hun beginselen past. Als er meer waardering zou komen voor de eigenschappen en mogelijkheden van de oudere medemens (denk aan zijn levenservaring), komt deze weer meer in de belangstelling te staan. Vaak komt de behoefte aan euthanasie op vanuit een niet meer aankunnen van een gebrekkig leven en/of lichaam. Een gebrekkigheid die zich ook in psychisch en geestelijk opzicht doet gelden. Daarom moeten professionele zorg en vrijwilligershulp voor ouderen meer waardering krijgen. Ze zijn even belangrijk als de eerder genoemde technische hoogstandjes. En veel belangrijker als het gaat om hulp bij geestelijke instabiliteit in een terminale fase. Het is niet zo moeilijk de mens te veroordelen die om euthanasie vraagt. Een vraag overigens die in de meeste gevallen niet vanuit de patiënt zelf gesteld wordt, maar meestal voortkomt uit de gemoedstoestand van de familie. Natuurlijk, het mag niet. Maar door zonder meer zo te handelen, wordt de naaste niet geholpen. Belangrijker is te weten wat het probleem is achter de gestelde vraag. Vaak geeft de vraag aan, dat men het niet meer aankan, dat men eenzaam is, dat men niet kiest voor levensverlenging door middel van een voorgeschreven kuur met zoveel bijwerkingen. Voor de oudere echter met zo'n vraag komt, is er vaak al heel wat gebeurd. Hij zal er al lang mee bezig zijn geweest. Een kort antwoord is dan ongepast en ongewenst. Deze mens moet serieus genomen worden met zijn vragen en twijfels. De laatste fase van het leven vraagt ook om een goede verzorging.
59
Naast de medische aspecten berust die op de geestelijke waarden, die niet alleen in stand gehouden moeten worden, maar ook met hand en tand verdedigd dienen te worden in een samenleving die de christelijke normen en waarden als verouderd en niet meer van deze tijd ervaart. Ook voor hen die meeleven, kan het verrijkend zijn om het laatste levenseinde mee te maken. Als regeren nog steeds vooruitzien is, ligt de politieke oplossing hier: het instandhouden c.q. realiseren van zoveel mogelijk identiteitsgebonden voorzieningen c.q. instellingen, waar de mens in alle vrijheid zichzelf mag en kan zijn en waarin hem bij het beleven van zijn godsdienstige overtuiging geen strobreed in de weg wordt gelegd. Daarbij hoort een beleid, dat er op gericht is jonge mensen met een christelijke visie op zorg te motiveren een verzorgend beroep te kiezen voor zowel de intramurale als de extramurale (thuis)zorg en die hun licht willen laten schijnen, ook in een omgeving die hen wat minder of in het geheel niet aanspreekt.
4.7 Arbeidsmarkt
Over de arbeidsmarkt in de gezondheidszorg is reeds veel en uitvoerig geschreven. Het aanbod van medewerkenden in de gezondheidszorg zal schrikbarend achterblijven bij de vraag naar alle soorten van hulpverleners, op alle niveaus. Het overheidsbeleid zal erop gericht moeten zijn de opleiding tot een beroep en de honorering daarvan binnen de gezondheidszorg aantrekkelijker te maken. Er is te veel ad hoc beleid gevoerd. De samenhang tussen de diverse beroepen is verloren. Binnen de thuiszorg zal het tekort aan bekwame medewerkenden rond het jaar 2000 met meer dan 50% zijn toegenomen. Door de vermindering van het aantal formatieplaatsen binnen de sfeer van verzorgingstehuizen zou er sprake moeten zijn van om- en bijscholing. Er is veel te weinig coördinatie van vraag en aanbod. Men rekent met landelijke gemiddelden en negeert vaak de regionale situatie. Met cijfers kun je veel doen; je kunt ze namelijk in je voordeel, maar ook in je nadeel uitleggen. De overheid interpreteert de schommelingen op de arbeidsmarkt binnen de gezondheidszorg teveel lettend op de positie van het staatshuishoudboekje op het moment van publikatie. In reformatorische kring zijn jonge mensen veel te kopschuw gemaakt voor de gevaren die hen wel kunnen bedreigen als ze een baan binnen de gezondheidszorg kiezen. Het ware beter geweest hen daartoe te motiveren en weerbaar te maken voor alles dat 60
niet in overeenstemming was/is met de normen en waarden die Gods Woord aanreikt. Derhalve geldt nu het devies: aanpakken en oppakken.
4.8 Beleidsaanbevelingen
1. De jongere generatie zal de komende tijd een grotere verantwoordelijkheid ten toon moeten spreiden in de zorg voor ouderen. 2. De politiek zal vanwege het onder 1) genoemde de opleiding aantrekkelijker moeten maken vanwege de toenemende vraag, ook naar professionele verzorgers. 3. Er zijn regelingen nodig, waardoor vrijwilligerswerk aantrekkelijker wordt. 4. Jongeren uit eigen kring dienen extra gestimuleerd te worden een baan te zoeken in de zorgsector voor een bijdrage aan christelijke dienstverlening en hulpbetoon. 5. In het kader van de mantelzorg dient de christelijke gemeente een voorbeeldfunctie te vervullen zoals in vroeger tijden. 6. Extra waakzaamheid is geboden ten aanzien van euthanasie vanwege de toenemende druk op de begroting van Volksgezondheid ten gevolge van de vergrijzing. 7. De overheid hoort - indirect of desnoods direct - voorwaarden te scheppen voor de geestelijke voorbereiding op het levenseinde (naast haar taak voor het lichamelijk en psychisch welzijn van haar onderdanen). 8. Christelijke instellingen in de gezondheidszorg moeten zoveel mogelijk samenwerken om langs deze weg erkenning van de ‘eigen zorgvoorzieningen’ te krijgen.
61
5. Demografische veranderingen en volkshuisvesting 5.1 Inleiding
In hoofdstuk 2 zijn in algemene zin de demografische veranderingen aan de orde gesteld. De belangrijkste conclusie is dat de samenstelling van de bevolking zich wijzigt in die zin dat het aantal jongeren relatief afneemt en het aantal ouderen relatief toeneemt. In dit hoofdstuk zullen de gevolgen van deze demografische veranderingen voor de volkshuisvesting worden verkend. Concreet kan dat bijvoorbeeld inhouden dat scholen zullen moeten worden verbouwd tot bejaardenwoningen. Daarnaast gaat het om vragen als: hoeveel woningen zullen nodig zijn in de toekomst, en welke bijzondere woonvoorzieningen behoeven extra aandacht.
5.2 Gevolgen van vergrijzing en ontgroening 5.2.1 De omvang van de bevolking In de Nota Volkshuisvesting in de jaren negentig van staatssecretaris Heerma is een analyse gegeven van de demografische ontwikkelingen die van belang zijn voor de volkshuisvesting. 42 De belangrijkste conclusies worden hieronder weergegeven. De eerste conclusie gaat over de bevolkingsomvang. Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) heeft een drietal groeivarianten opgesteld. In de hoge variant blijft de bevolking groeien. In de middenvariant begint de omvang van de bevolking na het jaar 2020 te dalen en in de lage variant zal de omvang ongeveer na 2010 afnemen. In de tweede plaats zijn processen van individualisering, gezinsverdunning (kleiner wordende gezinnen) en emancipatie (met als gevolg een toenemende arbeidsparticipatie van vrouwen) van invloed op het te verwachten aantal huishoudens. Doorrekening van de drie groeivarianten van het CBS naar het aantal huishoudens wijst erop dat er sprake is van het doortrekken van een trend. 42 Nota Volkshuisvesting in de jaren negentig, TK vergaderjaar 1988-1989, kamerstuk 20 691 nrs. 2-3, d.d. 27 april 1989, p. 68-76.
62
Figuur 14. De omvang van de bevolking, periode 1955-2030 bij een hoge, midden en lage groeivariant
Figuur 15. Het aantal huishoudens, periode 1961-2025. (Bron: TNO/INRO op basis van de middenvariant van de CBS-bevolkingsprognose)
63
Figuur 16. De woningvoorraad, en nieuwbouw als % van de voorraad. 1950-2025
In alle varianten stijgt het aantal huishoudens door genoemde processen behoorlijk. De voortgaande vergrijzing versterkt die trend van een stijging van het aantal huishoudens alleen maar, mede vanwege het feit dat ouderen tegenwoordig langer zelfstandig blijven wonen. Als voor de gedachtenbepaling even de middenvariant tot uitgangspunt wordt genomen, blijkt in dat geval het aantal huishoudens toe te nemen via ruim 6,5 miljoen in het jaar 2000 tot ongeveer 7,3 miljoen huishoudens in 2025. Het aantal ouderen neemt verhoudingsgewijs sterk toe. 43 De snellere groei van het aantal ouderenhuishoudens wordt tot 2000 vooral veroorzaakt door de sterke toename van de hoogbejaarden (75+). Daarna zal zich vooral in de leeftijdsgroep van 55 tot 75 jaar een forse toename van het aantal huishoudens voordoen. 5.2.2 De toekomstige woningvoorraad Uit het bovenstaande wordt duidelijk dat de ontwikkeling van de bevolking en de veranderingen in de samenstelling ervan ingrijpende gevolgen zullen hebben voor het aantal benodigde woningen en de 43
idem, p. 216.
64
soorten woningen. De belangrijkste conclusie is in elk geval dat de benodigde woningvoorraad nog tot ver in de volgende eeuw zal blijven groeien. Wanneer opnieuw de middenraming als uitgangspunt wordt genomen, zal de woningvoorraad groeien van bijna 5,4 miljoen woningen in 1986 tot ongeveer 6,4 miljoen in 2000, en uiteindelijk tot 7 à 7,5 miljoen woningen in 2025. Voor de periode 1995-2005 wordt in de Vierde nota extra (VINEX) ten aanzien van de vier stadsgewesten (de vier grote steden in de Randstad met omliggende plaatsen) uitgegaan van een uitbreidingsbehoefte van ongeveer 205.000 woningen. 44 De bestaande bebouwing veroudert. De uitbreidingsnieuwbouw zal echter in de loop van de tijd in omvang verminderen. Woningbouw zal voor een steeds groter deel vervangende nieuwbouw zijn op plaatsen waar al eerder woningen stonden. Na 2000 overtreft de vervangingsbehoefte de uitbreidingsbehoefte vermoedelijk. Tegen die tijd komen steeds meer na-oorlogse woningen in aanmerking voor verbetering of sloop. Of voor het eerste of het laatste wordt gekozen, is mede afhankelijk van de welvaartsontwikkeling. Bij een gunstige economische ontwikkeling mag verwacht worden dat er meer behoefte aan sloop is. 5.2.3 De woonsituatie en de woonlasten Ouderen wonen relatief vaker in flat- of étagewoningen. Een meerderheid van de zelfstandig wonende ouderen huurt een woning. Gemiddeld wonen ouderen in kwalitatief minder goede woningen. In de toekomst zullen de woonvoorkeuren van ouderen waarschijnlijk nauwelijks veranderen. In de nabije toekomst valt een stijging te verwachten in het eigen-woningbezit van ouderen. 45 Volkshuisvestingsbeleid is niet alleen een kwestie van het bouwen, verbouwen of vervangen van woningen. Een belangrijk sturingsinstrument in de volkshuisvesting is de individuele huursubsidie (IHS). Dit instrument is in verband met de vergrijzing van bijzonder 44
Vierde nota over de ruimtelijke ordening extra, TK vergaderjaar 1990-1991, kamerstuk 21 879 nrs. 5-6, d.d. 26 juni 1991, p. 32. 45 Gegevens ontleend aan het Sociaal en cultureel rapport 1990, Sociaal en Cultureel Planbureau (Rijswijk 1990), p. 430-433.
65
belang, omdat de inkomsten bij het ouder worden in het algemeen geringer worden. Immers, er zijn geen inkomsten uit arbeid meer. Het besteedbaar inkomen van ouderen ligt veel lager dan dat van jongeren en daalt bovendien met de leeftijd. Deze gegevens leiden tot de conclusie dat ouderen ongeveer 20% van hun inkomen aan woonlasten besteden (rekening houdend met de IHS) en dat is meer dan door niet-ouderen aan wonen wordt besteed. Deze conclusie geldt overigens alleen voor huurders, omdat oudere eigenaren vaak zeer lage woonlasten hebben (hun woning is nagenoeg vrij van hypotheek). 46 Ouderen ontvangen een bedrag aan IHS dat ligt boven de gemiddelde bijdragen voor IHS. Vanwege de hoge huur van bejaardenwoningen en het over het algemeen geringe inkomen van de bewoners, ontvangt ruim de helft van de hoofdbewoners van bejaardenwoningen IHS. 47
5.3 Ruimtelijke ordening en volkshuisvesting
Ontwikkelingen in de volkshuisvesting in verband met vergrijzing en ontgroening hebben logischerwijze ruimtelijke gevolgen, hoewel deze niet specifiek daaraan zijn toe te schrijven. Voor wat betreft de vergrijzing kan in de eerste plaats gewezen worden op de gevolgen van de toename van het aantal woningen. Lokaties voor woningbouw moeten worden onttrokken aan andere ruimtelijke bestemmingen, bijvoorbeeld een agrarische bestemming. Ten tweede trekt een grotere woningvoorraad behoefte aan recreatie aan. In de derde plaats speelt bij toekomstige bouwlokaties de bereikbaarheid met openbaar vervoer een steeds grotere rol. Aangaande de ontgroening kan slechts in algemene termen worden gewezen op een verminderde behoefte aan onderwijsvoorzieningen, van basis- tot hoger onderwijs.
5.4 Confrontatie met uitgangspunten
In hoofdstuk 3 zijn de principiële uitgangspunten weergegeven voor onze houding ten opzichte van ouderen. Vanuit die uitgangspunten is een aantal grondlijnen geschetst voor de taak van de overheid aangaande de ouder wordende mens. Voorop staat dat de oudere mens een volwaardig 46
idem, p. 433. Nota Ouderen in Tel, TK vergaderjaar 1990-1991, kamerstuk 21 814 nrs. 1-2, d.d. 16 oktober 1990, p. 15.
47
66
burger is in onze samenleving, die in beginsel geen aparte behandeling behoeft. Het uitgangspunt voor de taak van de overheid ten aanzien van de volkshuisvesting is neergelegd in artikel 22, tweede lid, van de Grondwet. Daar staat dat het bevorderen van voldoende woongelegenheid een voorwerp van zorg is van de overheid. In de tweede plaats wordt uitgegaan van het standpunt dat iedere burger een eigen verantwoordelijkheid heeft om zelf te voorzien in goede huisvesting. Uit deze twee uitgangspunten vloeit in de eerste plaats voort dat het eigen woningbezit zo veel mogelijk moet worden gestimuleerd, mede als instrument ter bevordering van de noodzakelijke doorstroming. Doorstroming houdt in dat mensen, mede gezien de ontwikkeling in hun inkomen, van huurders kopers van een eigen woning kunnen worden. Op die manier komen er huurwoningen beschikbaar voor mensen uit lagere inkomensgroepen. In de tweede plaats geldt dat de overheid een bijzondere verantwoordelijkheid heeft ten aanzien van die groepen, die niet of onvoldoende in staat zijn om op eigen kracht te zorgen voor goede woongelegenheid. Uit de gegevens in de vorige paragraaf kan dan worden afgeleid dat de overheid een bijzondere taak heeft voor de huisvesting van ouderen. Dat is met name het geval wanneer ouderen geconfronteerd worden met lichamelijke en/of verstandelijke handicaps, waardoor zij gedwongen zijn hun zelfstandigheid op te geven.
5.5 Van uitgangspunten naar beleid 5.5.1 Algemeen De in de vorige paragraaf genoemde algemene uitgangspunten voor beleid kunnen als volgt uitgewerkt worden. Het zwaartepunt voor de ouderenhuisvesting moet, binnen de algemene regelgeving, zo veel mogelijk gestalte krijgen op lokaal niveau, omdat daar het beleid optimaal kan worden afgestemd op de plaatselijke woningmarkt en de specifieke behoeften van ouderen. De bevolkingsopbouw en daarom ook de woningbehoefte verschilt namelijk sterk van plaats tot plaats. De grote steden zijn het meest vergrijsd, terwijl de suburbane gemeenten, die daarom heen liggen, juist een jonge bevolkingsopbouw kennen. De taken van de rijksoverheid ten aanzien van het huisvestingsbeleid zijn vooral
67
voorwaardenscheppend, stimulerend en ondersteunend. Het zo lang mogelijk zelfstandig wonen van ouderen moet worden bevorderd. Het is van groot belang dat er voldoende aanbod is van voor ouderen geschikte woningen. Afhankelijk van de vraag kan het gaan om woningen in zowel de huur- als de koopsector. Het is niet altijd nodig dat er speciale ouderenwoningen gebouwd worden. Evengoed kan namelijk door het zogenaamde aanpasbaar en flexibel bouwen gezorgd worden dat een woning geschikt is voor dynamisch gebruik. (Een voorbeeld van dynamisch gebruik, waarin de relatie tussen vergrijzing en ontgroening heel sterk is, zijn de zogenaamde schoolwoningen; een nieuw te bouwen school wordt dan opgezet in de vorm van ‘gewone’ woningen, waaraan, wanneer de school overbodig wordt door een dalend leerlingenaantal, weer een woonbestemming kan worden gegeven.) Het spreekt vanzelf dat bij aanpasbaar bouwen bijzondere aandacht moet uitgaan naar de toegankelijkheid van zowel de woningen (liften bij gestapelde bouw) als de woonomgeving. Het is haast ondoenlijk nadere uitspraken te doen over concreet beleid bij elk van de drie in paragraaf 2 genoemde varianten. In het algemeen zal er sprake zijn van het afvlakken dan wel versterken van een trend. In sterke mate zal een zich scherper aftekenen van de problematiek consequenties hebben voor de betaalbaarheid van aparte voorzieningen voor ouderen. Huisvesting voor ouderen staat niet op zichzelf. Er zal gezorgd moeten worden voor een afstemming met zorg- en dienstverlening voor ouderen. Verder is er vanzelfsprekend een nauwe relatie tussen huisvesting en de dagelijkse leefomgeving. Hierbij moet gedacht worden aan beschikbaarheid en bereikbaarheid van kerken, winkels en openbaar vervoer, verkeersveiligheid en sociale veiligheid, maar ook aan de mogelijkheid tot sociale contacten en burenhulp. 5.5.2 Beleidsaanbevelingen Concreet worden ten aanzien van de relatie tussen vergrijzing en volkshuisvesting de volgende aanbevelingen gedaan: 1. Het zwaartepunt voor huisvesting van de ouder wordende mens moet liggen op plaatselijk niveau. Voor de huursector dient de beleidsontwikkeling van de gemeente plaats te vinden in nauwe samenspraak met de plaatselijke woningcorporaties.
68
2. Het gemeentelijk beleid voor ouderen moet integraal van karakter zijn en dus gericht op afstemming tussen en binnen huisvestings-, zorg- en sociale functies. 3. De toegankelijkheid van openbare voorzieningen voor ouderen en gehandicapten dient met kracht te worden bevorderd. 4. Een gezamenlijke en brede indicatiestelling voor woningaanpassingen en ouderenhuisvesting dient plaats te vinden door de gemeente. 5. Bij de nieuwbouw van woningen moeten de regels voor aanpasbaar bouwen krachtig worden gestimuleerd en zo mogelijk standaard worden toegepast. 6. In vervolg op aanpasbaar bouwen bij nieuwbouw moet er een programma worden opgezet voor aanpasbaar verbouwen bij stadsvernieuwing en woningverbetering. 7. De woon- en de zorgcomponent in verzorgingshuizen moeten van elkaar worden losgemaakt. Bewoners moeten worden beschouwd als huurders van appartementen (waarop het huursubsidierecht van toepassing is). De kosten van verzorging en maatschappelijke dienstverlening dienen te worden gefinancierd uit de ziektekostenverzekering. Op deze wijze ontwikkelen verzorgingshuizen zich tot woonzorgcentra. 8. Bij de eerste evaluatie van het Bouwbesluit moet worden bezien of bij gestapelde bouw een lift moet worden aangebracht indien het woongebouw hoger is dan twee bouwlagen; in elk geval moet worden gestreefd naar liften in wooncomplexen voor ouderen. 9. Het realiseren van de zogenaamde kangoeroe-woningen moet worden bevorderd. In dergelijke woningen kunnen jongeren en ouderen zodanig met elkaar wonen dat ook inhoud kan worden gegeven aan een zorgrelatie.
69
6. Vergrijzing en arbeidsmarkt 6.1. Inleiding
Oud zijn wordt al gauw geassocieerd met pensioen. In het beeld dat jongeren van ouderen hebben, komt het hebben van een betaalde baan in het algemeen niet voor. Oud zijn betekent uitrusten en pensioen ontvangen. In een boekje over ontgroening en vergrijzing lijkt een hoofdstuk over arbeid alleen voor de ‘groenen’ van belang te zijn. Toch is dit niet het geval. De positie van de oudere op de arbeidsmarkt wordt een steeds actueler onderwerp vanuit emancipatorische en economische overwegingen. Bij emancipatie gaat het om het verkrijgen van een gelijkwaardige positie in de samenleving. In de afgelopen eeuw hebben zich in onze samenleving diverse emancipatiebewegingen voorgedaan (vrouwen, kleine luyden, bevindelijk gereformeerden). Bij die emancipatie heeft de factor arbeid altijd een grote rol gespeeld. Vanzelfsprekend, want het hebben van een volwaardige positie op de arbeidsmarkt is blijkbaar een van de voorwaarden om mee te tellen in onze samenleving. Arbeid is in de westerse cultuur een belangrijke basis voor macht, invloed en status. Wanneer ouderen dus bezig zijn met een emancipatie-'strijd', zullen zij òf een belangrijke positie op de arbeidsmarkt moeten verkrijgen, òf de invloed van de factor arbeid in onze cultuur moeten relativeren. Economisch bezien is arbeid natuurlijk een sleutelwaarde. Zij die niet werken, kosten geld. Bij kinderen zullen de ouders voor een groot deel in het levensonderhoud moeten voorzien, bij ouderen is dat de samenleving. Oud zijn kost de samenleving dus geld. In een situatie van vergrijzing en ontgroening betekent dit dat steeds minder werkenden voor steeds meer niet-werkenden het inkomen moeten verdienen. Dat heeft natuurlijk de nodige economische consequenties (zie hoofdstuk 7). Welk scenario men ook volgt, in de eerste decennia van de volgende eeuw zal het aantal nietactieven het aantal actieven gaat overtreffen. 48 Dit hoofdstuk brengt de gevolgen van de ontgroening en de vergrijzing voor de arbeidsmarkt in kaart. Vervolgens wordt gepoogd vanuit Staatkundig Gereformeerde invalshoek iets over deze thematiek te zeggen. Naast aandacht voor de vraag wat de taken voor overheid en 48
C.A. van der Wijst, ‘Sociale zekerheid onder druk’ in: Demos 8 (1992) nr. 2, p. 9-13.
70
maatschappelijke organisaties zijn bij een veranderende arbeidsmarkt, wordt ook ingegaan op de plaats van het vrijwilligerswerk.
6.2 De arbeidsmarkt
Arbeid is letterlijk een centraal gegeven in het leven van de hedendaagse mens. In de eerste periode van het leven, de kindertijd en de jeugd, staat voorbereiding op de arbeidsmarkt centraal. Door middel van de leerplicht worden jongeren verplicht opgeleid en voorbereid voor de arbeidsmarkt. Schoolprestaties, schoolkeuze en vervolgopleidingen worden al gauw beoordeeld vanuit het perspectief dat zij bieden voor de arbeidsmarkt. Het onderwijs is meer dan alleen een pedagogische kwestie. Het is daarom niet verbazingwekkend dat het bedrijfsleven steeds meer geïnteresseerd raakt in de inhoud van het onderwijs en op dat punt eisen gaat stellen. (Zie ook hoofdstuk 8.) Op zestienjarige leeftijd ontstaat de eerste mogelijkheid om min of meer volwaardig tot de arbeidsmarkt toe te treden. Op vijfenzestigjarige leeftijd is er dan de AOW, die het recht geeft om zich, financieel gesteund, terug te trekken van de arbeidsmarkt. In de huidige situatie is dat niet echt ongunstig te noemen. De vraag naar arbeid is groter dan het aanbod. Omdat het aanbod voor een belangrijk deel niet aansluit bij de vraag, heeft het leger werklozen nog steeds een bedenkelijke omvang. Economisch bezien is het daarom niet ongunstig dat vijfenzestig-plussers plaats maken voor jongeren. Een jongere arbeidskracht is aanzienlijk goedkoper. Dit heeft er in Nederland toe geleid dat er door werknemers- en werkgeversorganisaties afspraken zijn gemaakt over een vervroegde uittreding, de zogenaamde vrijwillige VUT-regelingen. Hierdoor wordt het oudere werknemers mogelijk gemaakt om enkele jaren voor hun pensioen al uit het arbeidsproces te treden met behoud van een redelijk inkomen. In Nederland is veel gebruik gemaakt van deze regelingen. De derde oorzaak van een geringe participatie van ouderen op de arbeidsmarkt is dat ouderen relatief veel gebruik maken van de WAO. Al deze factoren hebben er toe bijgedragen dat de participatiegraad van ouderen op de arbeidsmarkt relatief erg laag is. De onderstaande figuren illustreren dit.
71
Figuur 17. De bevolking van 15 tot 65 jaar, uitgesplitst naar actief, niet-actief en overig, 1989
Figuur 18. Niet-actieve mannen van 15 tot 65 jaar naar leeftijd en aard van inactiviteit, 1989 (in % van de bevolking)
72
De krapte op de arbeidsmarkt, die ontstaat wanneer er steeds minder jongeren toetreden, heeft een aantal ingrijpende gevolgen voor de economie. Allereerst betekent schaarste op de arbeidsmarkt in het algemeen dat de loonkosten zullen stijgen. Dit heeft vanzelfsprekend gevolgen voor de kostprijs van produkten en daarmee voor de handelspositie van Nederland op de wereldmarkt. Een ander gevolg is dat er door de vergrijzing meer gelden besteed zullen worden aan AOWuitkeringen en pensioenen. Het geld voor de AOW moet door de werkende bevolking bij elkaar gebracht worden. Hierdoor dreigt er lastenverzwaring, wederom ongunstig voor de economie. Door de krapte op de arbeidsmarkt zal er een grotere druk op vrouwen worden uitgeoefend om een bijdrage te leveren aan het arbeidsproces. Dit betekent dat er minder tijd overblijft voor vrijwilligerswerk. Hierdoor zal de vraag naar professionele zorg toenemen. Een ontwikkeling die zich nu al dreigend voordoet (zie hoofdstuk 4). Tenslotte zij er nog gewezen op het feit dat vergrijzing betekent dat een zeer grote bevolkingsgroep dag in dag uit vrij is. Het hebben van zoveel vrije tijd bij een groot deel van de bevolking moet wel sociale gevolgen hebben.
6.3 Herbezinning 6.3.1 Economische overwegingen Gezien de hierboven genoemde gevolgen van de krapte op de arbeidsmarkt, vindt er de laatste tijd bezinning plaats op dit punt. Is het wel nodig dat ouderen al zo vroeg terugtreden van de arbeidsmarkt? Moeten de eertijds verleende rechten niet wat teruggedraaid worden? Dat het hier niet om een theoretische bezinning gaat is tijdens de CAOonderhandelingen van 1992 wel gebleken. In veel gevallen is er pittig onderhandeld over de VUT. De werkgeversorganisaties weigeren om de VUT als een recht te zien. Zij beschouwen de VUT als een tijdelijke werkgelegenheidsmaatregel die afgeschaft moet worden op het moment dat er een tekort aan arbeidskrachten dreigt. Dat lijkt nu al gauw het geval te zijn, zeker in bepaalde arbeidssectoren. Niet alleen het nut van de VUT wordt heroverwogen. Ook de WAO staat onder druk. De massale uitstroom van werkenden naar de WAO heeft geleid tot ingrijpende maatregelen op dit terrein. Voor mensen van vijftig jaar en ouder lijken de gevolgen van de WAO-operatie uit 1991 73
mee te vallen. Zij blijven hun recht op 70 % van het laatstverdiende inkomen behouden. Toch is hiermee niet alles gezegd. Voor werkgever en werknemer is het niet langer aantrekkelijk om mensen uit te laten stromen naar de WAO. Bovendien dreigt er voor de werkgever een tekort aan goed opgeleid en ervaren personeel. Dit betekent dat zij veel meer moeite willen doen om te voorkomen dat hun oudere werknemers gebruik maken van de WAO. Om deze reden wordt er steeds meer aandacht geschonken aan het verbeteren van de werkomstandigheden van oudere werknemers teneinde uitstroom te voorkomen en een meer duurzame produktiviteit te bewerkstelligen. Een derde wijziging die zich voor heeft gedaan in ons sociale stelsel is de zogenaamde 1990-maatregel. Het gaat hier om een geleidelijk in te voeren sollicitatieplicht voor vrouwen met enkele wettelijke uitzonderingen. Deze maatregel is verdedigd en bestreden vanwege de emancipatoire werking die er van uit zou gaan. Dit is niet het enige punt waarop deze maatregel beoordeeld dient te worden. De maatregel is zeker ook van belang voor het arbeidsmarktbeleid, waar het gaat om een evenwicht tussen vraag en aanbod. Juist gezien de hierboven geschetste situatie is het voorstelbaar dat de minister deze maatregel eerder heeft voorgesteld vanwege de gevolgen van de vergrijzing dan in het kader van de emancipatie van de vrouw. 6.3.2 Emancipatorische overwegingen Niet alleen vanuit economische overwegingen maar ook vanuit emancipatieoverwegingen is de positie van ouderen op de arbeidsmarkt aan herbezinning toe. Ook vanuit emancipatieoverwegingen wordt arbeidsparticipatie van ouderen als een probleem gezien. Vanuit de ouderenbeweging klinkt regelmatig het verwijt dat VUT en pensioen niet altijd oudervriendelijke regelingen zijn. Zo wordt van het pensioen gezegd dat deze regeling de vrijheid van ouderen zou aantasten, omdat het praktisch een gedwongen ontslag zou betekenen, ongeacht de persoonlijke voorkeur van de betrokkenen. Hetzelfde wordt gezegd van de VUT. Gesteld wordt dat de VUT niet altijd zo vrijwillig is als wel met de naam gesuggereerd wordt. Vakbonden, collega's en werkgever zouden druk hebben uitgeoefend om met de VUT te gaan. ‘Je wordt als oudere gewoon weggekeken als je vijfenvijftig bent’. Niet alleen kritiek op de aantasting van de persoonlijke vrijheid is hier in het geding. In de lage 74
participatie van ouderen op de arbeidsmarkt zien sommigen ook een treffende illustratie van de wijze waarop in onze samenleving tegen ouderen wordt aangekeken. Gesuggereerd wordt dat het de vooroordelen tegen de ouderen zijn die ertoe geleid hebben dat ouderen van de werkplek verdreven worden. De vooroordelen waar het hier om gaat zijn: - ouderen zijn traag en niet langer produktief; - de aanwezigheid van ouderen op de werkvloer is slecht voor de sfeer; - ouderen kunnen niet omgaan met moderne technieken, zij zijn conservatief in hun werkgewoonten; - ouderen kosten teveel aan arbeidsloon. Door de voorstanders van ouderenemancipatie, wat hier staat voor een volwaardige participatie van ouderen in de samenleving, wordt daarom gesteld dat het in het belang van ouderen is om volwaardig te participeren op de arbeidsmarkt. Alleen zo tel je in onze samenleving volwaardig mee. Zo staat in het beleidsplan van de Protestants Christelijke Ouderenbond onder meer dat: ‘Overheid en werkgevers dienen een werkgelegenheidsbeleid te ontwikkelen waarbij meer recht wordt gedaan aan de bevolkingssamenstelling. (...) Dat veel ouderen met de VUT gaan en zo voortijdig het arbeidsproces verlaten, is niet altijd een vrijwillige keuze en dient zeker niet als bewijs van een goed sociaal beleid te worden aangevoerd. In veel gevallen is het een bewijs van een ouderonvriendelijke taakstructuur en werkomgeving.’ De vakbonden zitten door de standpunten van de ouderenbonden en de werkgevers in een moeilijk parket. Van oudsher zijn zij geneigd om pensioen en VUT als een arbeidsrecht te zien dat zij met hand en tand moeten verdedigen. Bovendien richten zij zich in de belangenbehartiging in de meeste gevallen meer op de belangen van jongere werknemers dan op die van de ouderen. Bovendien worden zij in de eigen achterban geconfronteerd met de eis dat de VUT behouden moet blijven. Want ook al stellen de ouderenbonden dat zij namens de ouderen spreken, veel ouderen zouden het betreuren wanneer VUT en pensioen ter discussie worden gesteld. Vooralsnog lijken de vakbonden zich in te willen zetten voor behoud van VUT en pensioen.
75
6.4 Standpuntbepaling 6.4.1 Inleiding Deze problematiek krijgt nog niet zolang de aandacht en er zal daarom nog veel studie verricht moeten worden. Bovendien is een aantal zaken nog onduidelijk. Wat zijn bijvoorbeeld de gevolgen van Europa '92 voor de arbeidsmarkt? Is er in de andere landen van Europa een overschot aan arbeidscapaciteit dat hier gemakkelijk in te zetten is? Biedt een verdergaande mechanisering en informatisering van de arbeid een uitweg? Blijven de ontwikkelingen op economisch terrein zo, dat er behoefte blijft aan een behoorlijk arbeidspotentieel, of stort de economie in en dreigt er massale werkloosheid? Ondanks deze vragen is het van groot belang om van het begin af aan mee te denken en ook een eigen bijdrage aan de discussie te leveren. 6.4.2 VUT Allereerst dient de vraag beantwoord te worden of het recht op pensioen en VUT als absoluut geldend kan worden beschouwd. Op de stellingname dat dat wel het geval is, valt nog wel wat aan te merken. Vanuit de christelijke visie op verantwoordelijkheid en arbeid is het moeilijk te verdedigen dat ouderen ontheven dienen te worden van de plicht om, indien mogelijk, in hun eigen levensonderhoud te voorzien. Vanuit een christelijke ethiek is het eveneens moeilijk om zaken als pensioen en VUT als rechten te funderen. Arbeid is een opdracht die vervuld wordt tot eer van God en tot nut van de naaste. Dat bepaalt de houding van de christen niet alleen tegenover betaalde arbeid maar tegenover werkzaamheden in het algemeen. Het gegeven dat de christen het als een roeping ziet om te werken, zal hem niet maken tot een vurig pleitbezorger van de VUT of het moest zijn om op die manier ruimte te maken voor de vervulling van andere (vrijwillige en onbetaalde) taken. Bovendien moeten ook de argumenten, die vanuit de emancipatorische hoek komen, in ogenschouw worden genomen. Is de wijze waarop betaalde arbeid nu georganiseerd is, niet op een bepaalde manier ouderonvriendelijk en kan dat op grond van een christelijke visie op ouderdom?
76
6.4.3 Arbeidsomstandigheden Het is niet de bedoeling om met deze argumenten de economische argumentatie te omhelzen. Juist vanuit het respect voor de ouderdom mag het niet zo zijn dat ouderen bij een overschot aan arbeidspotentieel van de arbeidsmarkt afgevoerd worden en bij een tekort er verplicht ingeschakeld worden. Tegenover een groter beroep op de oudere beroepsbevolking dient wel een aanpassing van de werkomstandigheden te staan. Het werk zal oudervriendelijker georganiseerd moeten worden. Wat dit inhoudt, valt nu nog niet precies te zeggen. Daar wordt nu het eerste onderzoek naar gedaan. Eén ding lijkt al wel duidelijk te zijn, het werktempo zal bijgesteld moeten worden. Uit onderzoek is gebleken dat ouderen op bijna alle punten evenveel kunnen als jongere werknemers. Ouderen kunnen leren, omgaan met techniek, zwaar werk doen enz. Alleen het tempo van ouderen ligt lager. Bovendien hebben zij langere rusttijden nodig. Hier zal rekening mee gehouden moeten worden. Het idee van flexibele pensionering, werken zolang als mogelijk en wenselijk is maar met flexibele, op de persoon toegespitste werktijden, lijkt hier goed op aan te sluiten. Er dient overigens wel duidelijk te worden onderscheiden tussen flexibele pensionering en deeltijd pensioen. 49 Het is natuurlijk niet alleen een kwestie van afstemming op de fysieke mogelijkheden van de arbeider. De grote uitstroom in de VUT en het grote aantal mensen dat gebruik maakt van de WAO wekken op zijn minst de indruk dat veel mensen weinig plezier beleven aan hun werk. Er moet daarom alles aan gedaan worden om een langere loopbaan zo zinvol en bevredigend mogelijk te laten verlopen. 6.4.4 Overheidstaak In aansluiting op hetgeen in hoofdstuk 3 is gezegd over de taak van de overheid in het algemeen en in het bijzonder met betrekking tot de processen die zich voordoen in het kader van de ontgroening en 49
Er is sprake van flexibele pensionering als door de werknemer een keuze kan worden gemaakt uit verschillende pensioenleeftijden. Bij deeltijdpensioen bestaat het inkomen van betrokkene uit meerdere delen. Enerzijds wordt nog in deeltijd gewerkt tegen een bijbehorend deeltijdsalaris. Anderzijds wordt reeds een deel van het ouderdomspensioen genoten waardoor het totale inkomen op een redelijk niveau blijft. Beide vormen, flexibele pensionering en deeltijdpensioen, komen in de praktijk nog weinig voor.
77
vergrijzing, is het van belang in dit hoofdstuk de taak van de overheid voor de arbeidsmarkt nader te omschrijven. De overheidstaak moet dan worden afgegrensd van de taak die tot de maatschappelijke organisaties zelf behoort, in dit geval de werkgevers- en werknemersorganisaties. De taak van de overheid ten aanzien van het arbeidsmarktbeleid is met name een voorwaardenscheppende en regelgevende. Concreet betekent dit het volgende. Allereerst zal de overheid in de wetgeving de voorwaarden moeten scheppen dat ouderen ook na hun vijfenzestigste door kunnen werken. Dat ouderen, alleen op grond van hun leeftijd, de mogelijkheid wordt ontnomen hun arbeid voort te zetten, kan worden opgevat als leeftijdsdiscriminatie. Aan deze situatie dient de overheid door wijziging in wetgeving een einde te maken. Daarnaast zou de overheid mee kunnen werken aan wetgeving die flexibele pensionering mogelijk maakt. Dat dit gevolgen heeft voor de uitvoering van de AOW spreekt voor zich. Maar juist omdat zorgvuldigheid geboden is, dient er vroeg genoeg mee begonnen te worden. Tenslotte heeft de overheid als grootste werkgever een voorbeeldfunctie te vervullen. De uitstoot van ouderen uit overheidsfuncties moet niet zonder slag of stoot plaatsvinden. Juist daar moet het mogelijk zijn de arbeidsomstandigheden zodanig te beïnvloeden dat de werkomgeving oudervriendelijk wordt. In de gegeven - maar bepaald niet ideale - situatie van een overlegeconomie met zijn tripartiete geleding, waarin overleg plaatsvindt tussen werkgevers, werknemers en de overheid, kan de overheid ook het overleg tussen de sociale partners stimuleren. 50 De overheid kan op die manier bevorderen dat de sociale partners zich rekenschap geven van hun verantwoordelijkheid inzake arbeidsmarkt en arbeidsomstandigheden. Naast de taak van de overheid inzake het sociaal-economisch beleid, is er dus een belangrijke taak weggelegd voor de sociale partners, de werkgevers- en werknemersorganisaties. Hierbij dienen de organisaties van werkgever en werknemers goed te beseffen dat zij niet alleen de belangen van hun eigen achterban dienen te behartigen, maar ook als organisatie een maatschappelijke verantwoordelijkheid hebben. De 50 Zie voor een visie op de overheidstaak en de afbakening daarvan naar maatschappelijke organisaties de D.V. in 1993 te verschijnen nota van de Guido de Brèsstichting.
78
organisaties van werkgevers en werknemers zullen met elkaar het gesprek moeten aangaan over de vragen die samenhangen met de vergrijzing en ontgroening. 51 Onderwerp van bespreking dienen te zijn: flexibele pensionering, werkomstandigheden en het voorkomen van verstarring op de arbeidsmarkt. Gaat het bij flexibele pensionering en de verbetering van arbeidsomstandigheden vooral om maatregelen die de arbeidsparticipatie van ouderen moeten bevorderen, bij het voorkomen van verstarring gaat het vooral om het functioneren van de arbeidsmarkt zelf. Ouderen nemen nu op de arbeidsmarkt een onvoordelige positie in. Zij zijn, doordat de loonontwikkeling aan leeftijd gebonden is, erg duur. Veranderen van baan of werkplek is hierdoor erg moeilijk. Werkgevers geven de voorkeur aan een goedkopere, jongere kracht. Dit is voor beide partijen ongunstig. De oudere werknemer zit vast aan zijn baan, omdat hij nergens anders meer aan de bak komt. VUT of pensioen kan dan met beide handen aangegrepen worden. De werkgever zit vast aan een dure kracht die op het werk uitgekeken lijkt te zijn. Deze verstarring wordt momenteel in de hand gewerkt door het al genoemde beloningssysteem en het ontslagrecht. Het lijkt vooral in het belang van werkgevers te zijn om aan deze te zaken te tornen. Daarom is het vooral de opdracht voor vakorganisaties een uitweg uit deze problematiek te vinden die de belangen van de werknemers niet onevenredig schaadt. 6.4.5 Vrijwilligerswerk Betaalde arbeid is niet alles. Er moet voor gewaakt worden dat de economie alle sectoren van het maatschappelijke leven gaat beheersen. Als de betaalde arbeid naast alle mannen en vrouwen nu ook de ouderen nog opeist, blijft er niemand meer over voor het vrijwilligerswerk, de praktijk van de naastenliefde. Wat dit betreft, moet ervoor gewaakt worden dat van ouderen het beeld wordt geschetst dat zij allen maar geld kosten, thuis zitten of gratis reizen en niets doen. Dat is zeker niet het 51
Bijbelse ethiek en economische ordening. SGP’ers over aspecten van de sociaal-economische verantwoordelijkheid van burger, onderneming en overheid (Den Haag [1983]) Uitgave Studiecentrum SGP. In deze studie wordt op p. 79 het volgende gesteld: ‘Het arbeidsterrein van de vakbeweging zal zich meer moeten beperken tot het niveau van de bedrijfstakken en het macro-niveau.’ Verschillende aspecten van de problematiek van de vergrijzing en ontgroening zijn tot het macro-niveau te rekenen.
79
geval. Veel ouderen zijn actief in het georganiseerde of ongeorganiseerde vrijwilligerswerk. Was dat niet het geval, dan zou het beroep op professionele zorg ongekend hoog zijn. Kerken en ouderenbonden kunnen prachtige voorbeelden geven van onderlinge zorg en dienstverlening door ouderen. Dit zijn zaken die, als het om vergrijzing gaat, onvoldoende aandacht krijgen. Dit wil niet zeggen dat we op het punt van het vrijwilligerswerk rustig achterover kunnen gaan zitten. Nog steeds komt het voor dat vrijwilligersorganisaties ouderen weren omdat men alleen open staat voor jongere vrijwilligers. Een kwestie van kortzichtig beleid, omdat het aanbod van jongere vrijwilligers alleen maar af zal nemen. Aan de andere kant zijn er nog veel ouderen die zich zelf terugtrekken. Soms gebeurt dit vanuit een misplaatst gevoelen van minderwaardigheid: 'Wat moeten ze met zo'n oud iemand'. Aan de andere kant kan ook een gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel een rol spelen. Hier ligt een belangrijke taak voor de maatschappelijke organisaties om ouderen te stimuleren. Vooral de christelijke organisaties kunnen hier, op grond van hun identiteit en organisatiestructuur, een voortrekkersrol vervullen. Voor de overheid ligt hier geen grote taak. Vrijwilligerswerk is meer een kwestie van moraal dan dat het door de overheid te organiseren is. Dat leidt alleen maar tot bureaucratie en verspilling van belastinggelden. Als het gaat om subsidie voor vrijwilligerswerk, dient aangetoond te worden dat het werk niet direct te financieren is vanuit de samenleving zelf en toch noodzakelijk is. Verder is op het terrein van subsidieverlening decentralisatie van groot belang. Vrijwilligerswerk dient dicht bij de mensen georganiseerd te worden. Wel kan de overheid in haar voorlichting en beleidspresentatie het vrijwilligerswerk moreel ondersteunen. Het gaat de vrijwilliger, als het goed is niet om geld, maar om de idealen (en de erkenning van die idealen). Wel is het redelijk dat de overheid zorgt voor de mogelijkheid om de kosten, gemaakt in verband met het vrijwilligerswerk, voor de belasting aftrekbaar te maken. Hierbij kan zelfs overwogen worden om inkomen uit vrijwilligerswerk tot een bepaald bedrag belastingvrij te maken. Hierbij moet wel gewaakt worden voor maatregelen die de belastingheffing nodeloos ingewikkeld en fraudegevoelig maken. Met deze paragraaf over vrijwilligerswerk krijgt dit hoofdstuk een ietwat paradoxaal karakter. Enerzijds worden maatregelen bepleit die de 80
participatie van ouderen op de arbeidsmarkt moeten bevorderen, anderzijds wordt een pleidooi voor het vrijwilligerswerk gehouden. Zoals een revolutie haar eigen kinderen verslindt, dreigt nu de markt haar eigen vrijwilligers te verslinden, terwijl die voor instandhouding van de economie van levensbelang zijn. Dit vraagstuk vereist echter een fundamentele bezinning op de plaats en zin van betaalde en onbetaalde arbeid in onze samenleving. Een vraagstuk dat het bestek van dit hoofdstuk ver te boven gaat.
6.5 Beleidsaanbevelingen
1. De participatie van ouderen op de arbeidsmarkt en in het vrijwilligerswerk moet gestimuleerd worden. 2. Participatie bevorderende maatregelen van ouderen zijn in eerste instantie een verantwoordelijkheid voor de sociale partners. 3. De overheid heeft vooral een voorwaardenscheppende verantwoordelijkheid. Ingrijpen is pas noodzakelijk wanneer chaos dreigt of de gerechtigheid in ernstige mate bedreigd wordt. 4. Nu door een dreigend tekort aan arbeidskrachten een beroep op vrouwen en ouderen gedaan zal worden, dreigt het vrijwilligerswerk verder in gevaar te komen. Dit noopt tot nadere bezinning op de zin en plaats van betaalde arbeid in onze samenleving.
81
7. Vergrijzing en inkomen 7.1 Inleiding
Zoals al in hoofdstuk 2 is aangeduid, leidt de vergrijzing tot de situatie waarin een relatief grote groep oudere mensen onderhouden moet gaan worden door het werkend deel van de bevolking, dat relatief klein zal zijn. De gezondheidszorg en het sociale zekerheidsstelsel zullen door de toenemende vraag van ouderen meer gaan kosten aan de samenleving. Met andere woorden: de collectieve lasten zullen toenemen. In het huidige systeem van overheidsvoorzieningen is het zo dat de overheid door middel van de AOW voorziet in een basisinkomen voor de oudere mens. Dit inkomen komt door de demografische ontwikkelingen en de gevolgen daarvan door de volumetoename op de tocht te staan. In dit hoofdstuk wordt allereerst aan de hand van enkele gegevens geschetst hoe de ontwikkelingen cijfermatig verlopen. Het gaat daarbij om het bepalen van de inkomstenbronnen van de ouderen in de toekomst. Vervolgens wordt vastgesteld welke taak de overheid heeft in de zorg voor het inkomen van de oudere burger, nu en in de toekomst.
7.2 Vergrijzing en financiering collectieve lasten
De demografische ontwikkelingen en de gevolgen daarvan voor de collectieve sector kunnen uit onderstaande tabel afgelezen worden. AOW+AAW/WAO overige sociale zekerheid b Onderwijs Zorg
1981 37,6 18,7 20,2 21,2
2000 49,1 20,7 15,1 25,2
2030 65,1 15,9 11,3 30,1
Totaal
97,7
110,1
122,4
b
exclusief werkeloosheidsuitkeringen
Figuur 19. Ontwikkelingen van de collectieve uitgaven (in constante guldens van 1981) voor gezondheidszorg, maatschappelijke dienstverlening en vormen van sociale zekerheid op grond van demografische veranderingen (in miljarden guldens)
82
Algemene ouderdomswet (AOW) Algemene arbeidsongeschiktheidswet (AAW) en Wet op de arbeidsongeschiktheid (WAO) gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening Totaal
1981 20,3 17,3
2000 27,0 22,1
2030 43,8 21,3
21,2
25,2
30,1
58,8
74,3
95,2
Figuur 20. Ontwikkeling van een aantal collectieve uitgaven (in constante guldens van 1981) op grond van demografische veranderingen (in miljarden guldens)
Uit figuur 19 blijkt dat de totale stijging van de collectieve uitgaven voor gezondheidszorg, maatschappelijke dienstverlening en vormen van sociale zekerheid op grond van demografische ontwikkelingen tot 2030 zesendertig miljard zal zijn. Van dat bedrag is bijna tweederde bestemd voor AOW-uitkeringen. Maar er zijn ook andere, tegengestelde ontwikkelingen te signaleren in verband met de vergrijzing en de daarmee samenhangende ontgroening. De kosten voor onderwijs en overige sociale voorzieningen zullen afnemen. Wanneer beide tendensen tegen elkaar worden weggestreept, blijft er per saldo een kostentoename van vijfentwintig miljard over. Bij deze tabellen, die zijn overgenomen uit het Sociaal en cultureel rapport 1990, wordt door de uitgever, het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) een aantal kanttekeningen geplaatst die negatief uitvallen voor het eindresultaat. De kosten voor de AOW blijken nu al 2 miljard meer te zijn dan geraamd, omdat in de prognoses uit 1985 niet gerekend is met de huidige aantallen ouderen. Verder blijkt dat de uitgaven op de begroting van onderwijs sinds 1985 niet zijn veranderd. Het SCP-rapport concludeert op dit punt een onvermogen tot het herverdelen van middelen conform de demografische veranderingen. Het rapport meent ook dat de in de toekomst mogelijk iets verbeterde inkomenspositie van de ouderen dit beeld niet zal veranderen. Ook is niet te verwachten dat de ouderen van de toekomst gezonder zullen zijn en/of minder van diensten gebruik zullen maken. Ook zal de substitutie in de gezondheidszorg niet het nodige opbrengen. Het rapport concludeert op grond hiervan dat ‘de toename van het aantal ouderen, en met name de hoogbejaarden en 83
alleenstaanden onder hen, een extra beslag op de collectieve middelen zal leggen’. Uiteindelijk wordt gerekend met een extra beslag op de collectieve middelen van zo'n twintig miljard. Hierbij wordt rekening gehouden met de afname van het aantal jeugdigen, met substitutie en een lichte verbetering in de materiële omstandigheden van ouderen. 52 Het rapport acht het onjuist te spreken over de onbetaalbaarheid van de vergrijzing. Wel moet er een herverdeling van collectieve middelen plaatsvinden. Vindt die niet plaats dan wordt het beeld ongunstiger. Blijft de welvaart stijgen en gaan de ouderen daarin ook delen, dan lijken de problemen minder ernstig. Het is goed in lijn met deze aanbeveling het ouderenbeleid niet te beperken tot een discussie over betaalbaarheid bijvoorbeeld op het gebied van de gezondheidszorg. Het ouderenbeleid dient integraal gevoerd te worden en ook dienen meerdere beleidsterreinen betrokken te worden bij het vinden van oplossingen. Er dient gelet te worden op ‘het samenhangend karakter van de factoren c.q. beleidsmaatregelen, welke het verouderingsproces beïnvloeden’. 53 In het bijzonder zal een aanslag op de collectieve middelen gedaan worden door het toenemend beroep op de AOW. ‘Doordat ook de beroepsbevolking langzaam vergrijst, stijgt tevens het gebruik van regelingen in de voorportaal van de AOW, zoals de WAO en de regelingen voor vervroegde uittreding (vut).’ 54 Tengevolge van dit toenemend beroep op de AOW groeien de uitgaven daarvoor met 6% in 1985 tot 16% in 2035. 55 Dit zal een zware druk leggen op de actieven die gezamenlijk de post-actieven zullen moeten onderhouden. Dit kan betekenen dat toekomstige generaties 20 tot 25% van hun inkomen moeten afdragen voor de financiering van de AOW. Dit vereist een grote mate van solidariteit van de werkende bevolking. 56 52
Sociaal en cultureel rapport 1990 Uitgave SCP (Den Haag 1990), p. 448-450. W.J.A. van den Heuvel, ‘Vergrijzing van de samenleving. Ontwikkelingen, vraagstukken en uitdagingen’ in: M.A. Verkerk (red.) De mythe van de leeftijd: ethische kwesties rondom het ouderenbeleid (Den Haag 1990), p. 11-26, aldaar 14-17. Citaat op p. 17. 54 C.A. de Kam, ‘Ontwikkelingen in de sociale zekerheid’ in: Economisch Statistische Berichten oktober 1991, p. 1089-1093, aldaar p. 1090. 55 E. van Imhoff, ‘Sterke stijging uitgaven sociale zekerheid verwacht’ in: Demos 6 (1990) nr. 8, p. 57-60, aldaar p. 58. 56 C.A. van der Wijst, ‘Vergrijzingen ouderdomspensioenen’ in: Demos 1 (1985) nr. 6, p. 44-46, aldaar p. 46. 53
84
7.3 Inkomensperspectief voor de oudere bevolking
Er zijn momenteel vier inkomstenbronnen te onderscheiden voor de oudere mens te weten: 1. AOW: een door de overheid betaald basispensioen, 2. aanvullende pensioenvoorzieningen, 3. eigen vermogen en 4. arbeid. De AOW is hiervan de belangrijkste. In 1985 bestond 57% van het inkomen van ouderen uit deze voorziening. Het aanvullend pensioen droeg voor 26 % bij aan het inkomen. Andere bronnen, zoals arbeid, overige uitkeringen en vooral vermogen voor 18%. Het gemiddeld besteedbaar inkomen van ouderen is ongeveer 90% van dat van andere leeftijdsgroepen. Zeventien procent van de ouderen zit op het sociaal minimum. Het grootste deel daarvan treft men aan bij de hoogbejaarde alleenstaanden, met name vrouwen: 33%. 57 Velen hebben gedacht dat de ouderen van de toekomst financieel een rooskleurig bestaan zouden gaan leiden met name dankzij de aanvullende pensioenen. Recent onderzoek laat zien dat dit wat minder vast staat. 58
57
E.J. Pommer, Inkomens op leeftijd SCP-cahier 1990 nr. 74 (Rijswijk 1990), p. 43. Sociaal en cultureel rapport 1990, p. 426, waarop verwezen wordt naar Pommer, Inkomens op leeftijd. 58
85
1985
2000
2010
alleenstaande man uitgangssituatie b cohorten opleidingsniveau aantal (x 1000)
17.630 17.630 147
17.610 18.870 180
17.540 19.700 260
0,4 2,3
alleenstaande vrouw uitgangssituatie b cohorten opleidingsniveau aantal (x 1000)
15.790 15.790 501
15.650 15.900 568
15.550 16.120 636
0,1 1,0
gehuwd/samenwonend uitgangssituatie b cohorten opleidingsniveau aantal (x 1000)
25.040 25.040 519
24.950 26.590 631
25.070 27.890 722
0,4 1,3
Totaal uitgangssituatie b cohorten opleidingsniveau aantal (x 1000)
20.130 20.130 1.167
20.100 21.180 1.379
20.120 22.000 1.618
0,4 1,3
b
jaarlijkse groei 1985-2010 (in %)
inclusief demografische ontwikkeling conform Bevolkingsprognose 1988 (CBS, middenvariant)
Figuur 21. Geschat toekomstig gemiddeld inkomen van 65+-huishoudens volgens twee methoden, in koopkracht in 1985 (los van eventuele welvaartsverbetering)
Uit deze tabel is met betrekking tot de inkomensontwikkeling van ouderen een aantal zaken af te leiden: 1. De toename van het inkomen blijft beperkt tot 9% 2. Het inkomen van alleenstaande vrouwen neemt daarbij slechts met 2% toe 3. Er is een grote groep oudere werklozen en een groeiende groep gescheiden vrouwen die geen pensioenrechten heeft opgebouwd. 59 De conclusie naar aanleiding van deze bevindingen is dat de overheid niet al te hooggespannen verwachtingen moet koesteren rond de inkomensontwikkeling van ouderen. Dat zou betekenen dat de AOW59
Sociaal en cultureel rapport 1990, p. 429
86
uitkering binnen het huidige overheidsbeleid een belangrijke inkomstengarantie voor de ouderen blijft. Alleen een stijgend welvaartsniveau kan ook voor de ouderen een betere inkomenspositie betekenen. Deze conclusie dat de AOW een belangrijke rol zal blijven vervullen, wordt niet door iedereen gedeeld. De VVD heeft in een publikatie voorgesteld de AOW in het kader van de vergrijzingsproblematiek af te schaffen. Zij gaat daarbij wel uit van een redelijk groeitempo van de economie. 60 Er wordt gewezen op het feit dat velen die met pensioen gaan kunnen beschikken over een redelijk inkomen en dat velen een (aanvullende) pensioenverzekering hebben en/of renteinkomsten genieten uit vermogen of zelfs dit vermogen aanspreken om noodzakelijke uitgaven te doen. Het beeld van de toekomstige inkomenspositie dat de liberalen schetsen is te rooskleurig en gebaseerd op het onzekere gegeven van een toenemende welvaart. De VVD gaat uit van een grote groep die in staat is een eigen pensioen op te bouwen. Uit de gegevens van het SCP blijkt dat de groep die dat kan doen nauwelijks toeneemt. In ieder geval zijn daar weinig cijfers over bekend. Om bovenvermelde redenen wordt rekening gehouden met een toenemende collectieve druk door de oudedagsvoorzieningen (ingeval de AOW op de huidige manier blijft functioneren).
7.4 De taak van de overheid ten aanzien van het inkomen van de oudere
Het overheidsbeleid kent pas sinds enkele decennia een sector ouderenbeleid. Langs de weg van de Invaliditeitswet (1919) en de Noodwet ouderdomsvoorziening (1947) is door middel van de AOW (1957) en de Algemene Bijstandswet (1963) een bescherming van overheidswege geboden tegen inkomensverlies bij pensionering. 61 Uit deze ontwikkeling van de wetgeving blijkt een toenemende overheidszorg als onderdeel van de algemene ontwikkeling van de idee van de verzorgingsstaat. 60
Over ontgroening en vergrijzing. Demografie en economisch draagvlak Uitg. Prof. mr. B.M. Telderstichting (Den Haag 1990), p. 36. Gesteld wordt dat ‘verdubbeling van de welvaart in de komende 35 jaar niet denkbeeldig’ is. 61 Sociaal en cultureel rapport 1990, p. 419.
87
Om zicht te krijgen op de vraag in hoeverre de overheid een taak heeft inzake de zorg voor het inkomen van de ouderen, worden de uitgangspunten van de SGP weergegeven. De SGP rekent het tot de taak van de overheid om de publieke gerechtigheid te handhaven. Dit betekent ook dat de overheid een taak heeft ten aanzien van het sociale leven. Deze taak is evenwel beperkt. De SGP benadrukt op grond van de Bijbel sterk de persoonlijke verantwoordelijkheid. Het beginselprogramma stelt het als volgt: Artikel 26 ‘De christelijke naastenliefde gebiedt de hulp aan de behoeftige medemens. De overheid behoort de hulpverlening in de eerste plaats over te laten aan kerkelijke en particuliere instanties. Zij is wel geroepen hulpverlening aan burgers, die niet in hun eigen onderhoud kunnen voorzien, te stimuleren. In het uiterste geval moet zij rechtstreeks hulp verlenen. Verplichte verzekeringen en sociale verzekeringswetten met een dwangmatig karakter worden afgewezen.’ De SGP heeft in haar nota Sociale zorg...onze zorg! een alternatief systeem voor de sociale zorg geboden. 62 In afwijzing van de verzekeringsgedachte is gekozen voor het spaarprincipe. Dit sparen vindt plaats bij een particuliere instantie. Indien nodig wordt het gespaarde vermogen vrijgemaakt en aangesproken. Verder verlenen familie, kerk en staat bijstand. Dit in de genoemde volgorde. Volgens deze nota vervult de overheid een beperkte rol. Zij vervaardigt richtlijnen en houdt er toezicht op dat er metterdaad door de burgers wordt gespaard. De overheid int gelden voor haar (soms uiteindelijke) hulpverlening door middel van een zorgaanslag (p. 58-61). Hier wordt gesproken over een stimulerende en voorwaardenscheppende en toch ook een regelgevende en controlerende taak van de overheid en verder over een rechtstreekse hulpverlening in het uiterste geval. Uit verschillende opmerkingen van SGP-ers uit het verleden blijkt dat men op zich met een sociaal ondersteuningsbeleid geen moeite had, maar wel met de wijze waarop het beleid werd uitgevoerd.
62
H. Freeke (e.a.), Sociale zorg… onze zorg! SGP-visie op de Sociale Zekerheid (Den Haag 1986).
88
Als voorbeeld kan de rede van ds. Zandt genoemd worden bij het AOWdebat. 63 De SGP - bij monde van Ds. Zandt - heeft wel tegen de AOW gestemd, maar daarbij speelden gedachten omtrent een volksverzekering geen rol. Bij de AOW is geen sprake van verzekering in de eigenlijke zin van het woord. Ds. Zandt stemt uiteindelijk tegen deze wet omdat: 1. De mensen die principiële bezwaren hebben tegen de AOW wel belasting moeten betalen maar ter zijner tijd geen uitkering krijgen. 2. Iedereen hetzelfde bedrag ontvangt hetzij hij rijk of arm is. 3. Er zware lasten voortvloeien uit de AOW-heffing, die ook drukken op mensen met lage inkomens. Met andere woorden, ds. Zandt had met de AOW kunnen instemmen als er gedifferentieerde belastingheffing zou plaatsvinden en als er gedifferentieerd zou worden uitgekeerd. De SGP heeft geen moeite met deze ‘sociale hulpverlening op de oude dag’. 64 Hulpverlening op de oude dag vindt ook ds. Zandt geboden, omdat ‘een grote groep van onze medemensen, gekomen op de leeftijd der bejaarden, in maatschappelijke zin in hulpbehoevende, soms zelfs in hoogst benarde levensomstandigheden verkeren’. Van belang met betrekking tot de overheidstaak is het verzet dat ds. Zandt aantekent tegen wat hij noemt het staatsdespotisme, de verzorging van het leven van de wieg tot het graf. Dit staatsdes63
Deze rede is opgenomen in De Banier 35 (1956) nr. 13, p. 1-4 en in het volgende nummer: 35 (1956) nr. 14, p. 1-4. Uit het eerstgenoemde deel van de rede het volgende citaat op p. 2, 2e kolom: ‘Het wetsvoorstel draagt dan ook inderdaad niet het stempel van verzekering, maar wel terdege van hulpverlening op de oude dag. Daarin is ongetwijfeld het element van barmhartigheid opgesloten en daartegen hebben wij allerminst bezwaren. Indien wij dit wel hadden, dan zouden wij lijnrecht ingaan tegen zovele uitspraken van Gods Woord, van de Bijbel, welke zowel in het Oude Testament als in het Nieuwe Testament voorkomen.’ Al eerder had de heer Van Dis sr. zich in dezelfde zin geuit bij de behandeling van het Wetsontwerp Noodvoorziening Ouden van Dagen. Nadat hij met behulp van citaten heeft laten zien geheel in de lijn van de predikanten Kersten en Zandt te staan, concludeert hij aan het eind van zijn bijdrage: ‘Ten slotte, Mijnheer de Voorzitter, wil ik als mijn eindoordeel uitspreken, dat dit wetsontwerp, als zijn er ook bedenkelijke kanten aan, toch, gezien den hoogen nood, waarin zoo vele duizenden ouden van dagen verkeren, op onzen steun aanspraak behoort te maken. En des te gemakkelijker valt ons dit, omdat hier in het geheel geen verzekering en dwang bij betrokken is.’ De Banier 26 (1947) nr. 16, p. 2-3, aldaar p. 3. Zie voor de visie van de SGP op de AOW ook: W. Fieret, ‘De Staat, een gevaarlijke macht’ in: Zicht 18 (1992) nr. 1. p. 4-16, aldaar p. 12-13. 64 Freeke (e.a.) Sociale zorg, p. 37-38.
89
potisme blijkt ook weer daaruit dat er geen onderscheid wordt gemaakt in de belastingheffing en in de hoogte van de uitkeringen. In de huidige discussies over de overheidstaak ten aanzien van het inkomen van de oudere worden verschillende posities ingenomen. De VVD rekent het niet meer tot de overheidstaak om zorg te dragen voor de AOW. Anderen vinden dat dit staatspensioen door de overheid bekostigd moet blijven, terwijl voor het aanvullend pensioen de sociale partners primair verantwoordelijk worden geacht. De overheid kan verder aanvullend en voorwaardenscheppend optreden met betrekking tot deze aanvullende pensioenen.65 Weer anderen pleiten ervoor dat de overheid ook regelend optreedt inzake de aanvullende pensioenen, omdat dit door de sociale partners op een onbevredigende wijze gebeurt. 66 De Grondwet biedt ook geen uitsluitsel over deze kwestie. Artikel 20 van de Grondwet kent aan de overheid een zorgplicht inzake de sociale zekerheid toe, met dien verstande dat de overheid gehouden is tot het waarborgen van de instandhouding van een, gerekend naar de omstandigheden, bevredigend stelsel van sociale zekerheid. 67 Hoe de overheid dit doet valt niet verder in te vullen, wel dat het een ieder geldt. De overheid kan haar verantwoordelijkheid concentreren op de regelgeving. 68 Gelet op de uitgangspunten van de SGP voor de overheidstaak inzake de sociale zekerheid en gelet op de huidige discussies over de betaalbaarheid van de AOW, zijn de volgende beleidsaanbevelingen te doen.
7.5 Beleidsaanbevelingen
1. De SGP staat een overheidsbeleid voor waarin nadrukkelijk rekening gehouden wordt met de demografische ontwikkelingen en de gevolgen daarvan voor de sociale zekerheid. 65
E. Lutjens geeft het SER-advies inzake de pensioenproblematiek van 1990 zo weer in zijn artikel: ‘SER-advies pensioenproblematiek’ in: Tijdschrift voor pensioenvraagstukken, januari 1991, p. 5-10, aldaar p. 5. 66 L.G.M. Stevens, ‘Een evenwichtig pensioenbeleid: niet van later zorg! In: Weekblad voor fiscaal recht 120 (1991) 5956, p. 479-491, aldaar p. 490. 67 G.J.L. Bloo, ‘Verantwoordelijkheid voor aanvullend pensioen’ in: Tijdschrift voor pensioenvraagstukken, juli/augustus 1991, p. 58-62, aldaar p. 60. 68 idem. 62.
90
2. De sociale zorg wordt door de SGP als zodanig tot de overheidstaak gerekend. Deze taak dient niet zo omvangrijk te zijn dat particuliere hulpverlening, via familie en kerk daardoor teruggedrongen wordt. De overweging dat nu veel mensen niet meer aangesloten zijn bij een kerk en veelal ook niet kunnen terugvallen op een sociaal netwerk, pleit voor een overheidstaak ten aanzien van de sociale zekerheid i.c. de AOW. Anderzijds geldt dat ouderen nu niet meer in die hulpbehoevende situatie verkeren, waarin ze verkeerden in de tijd van de vaststelling van de AOW. Toen was de AOW bedoeld als aanvulling op een bestaand inkomen. Nu velen beschikken over andere inkomstenbronnen, zou de AOW haar oorspronkelijk karakter mogelijk weer kunnen verkrijgen. Overigens mag niet vergeten worden, zoals uit het SCP-rapport blijkt, dat er nu ook groepen ouderen zijn die ook niet in hun eigen inkomen kunnen voorzien. Om deze redenen blijft er een taak voor de overheid ten aanzien van de verzorging van het inkomen van (sommige) ouderen. 3. De overheidstaak ten aanzien van het inkomen van de oudere is als volgt te verbijzonderen: a) Gezien de uitgangspunten van de SGP: het bevorderen van de spaarzin en het benadrukken van de persoonlijke verantwoordelijkheid, zou de overheid langzamerhand de AOW kunnen ombouwen van een volksverzekering die voor ieder gelijk is qua uitkeringsniveau naar een stelsel dat selectief is qua uitvoering. Wanneer de overheid de AOW voorlopig onaangetast wil laten, kan zij ook door middel van een premieheffing op de aanvullende pensioenen komen tot een verbreding van het draagvlak voor de toenemende kosten van de AOW. b) Tegelijkertijd dient de overheid het vormen van andere inkomstenbronnen te stimuleren. Een manier, waarop de overheid indirect sparen mogelijk kan maken, is het stimuleren van waardevaste bezitsvorming bijvoorbeeld het eigen woningbezit. Verder kan de overheid de voorwaarden scheppen voor goede spaarmogelijkheden, waardoor een ieder zoveel mogelijk in een eigen pensioen kan voorzien. In eerste instantie kan dit vrijwillig zijn, maar wanneer mensen tegen zichzelf beschermd dienen te worden, kan dit systeem verplichtend worden opgelegd. Het is jammer dat de maatregelen die de overheid genomen heeft in het kader van de Brede Herwaardering de spaarzin niet bevorderen. Het verdient daarentegen juist aanbeveling dat de overheid het
91
sparen juist aantrekkelijker maakt door het bedrag dat belastingvrij aan rente ontvangen mag worden, te verhogen. c) De overheid draagt door directe financiële hulp zorg voor die groep die om welke reden dan ook geen gelegenheid heeft gehad zorg te dragen voor eigen inkomsten op de oude dag. Bijvoorbeeld zal de groep hoogbejaarde alleenstaande vrouwen overheidszorg benodigen. 4. Als begeleidende maatregel ter bekostiging van de oudedagsvoorziening dient de vut afgeschaft te worden en kan de pensioengerechtigde leeftijd worden opgetrokken of geflexibiliseerd worden.
92
8. Ontgroening en het onderwijs 8.1 Inleiding
Het is - nogmaals - opvallend, dat er weinig literatuur bestaat over het onderwerp ontgroening. De ontgroening is zodoende in het geheel van de veroudering een stiefmoederlijk bedeeld onderdeel. Er valt echter niet aan te ontkomen in deze nota enkele gedachten over ontgroening op het papier te zetten. Begonnen wordt met het aangeven van kaders: hoe ontwikkelt zich het onderwijs in grote lijnen? Immers, binnen die kaders moeten de feitelijke ontwikkelingen bezien worden. Overigens moet rekening gehouden worden met eventuele nieuwe ontwikkelingen: enkele daarvan worden genoemd. Vervolgens worden enkele opmerkingen gemaakt over de uitwerking van een totaal lager aanbod van geschoolden voor onze economie. Tot slot wordt aandacht besteed aan de spreiding van de onderwijsvoorzieningen. Dit in verband met de schaalvergroting enerzijds en de vrijheid van onderwijs anderzijds.
8.2 Ontwikkelingen in onderwijsland
Een aantal ontwikkelingen op het gebied van het onderwijs valt op. De eerste ontwikkeling is de veranderende visie op het onderwijs. Tot voor kort werd onderwijs vrij algemeen beschouwd als welzijnsvoorziening. Behalve economische waarde had onderwijs nadrukkelijk ook een vormende waarde. Daarmee werd het welbevinden van de mens gediend. Thans ziet men onderwijs veeleer als ‘investering in de toekomst’, als ‘human capital’.69 Menselijke kennis als vorm van kapitaal. Dat betekent onder andere dat onderwijs als middel tot vorming van minder belang wordt geacht. Een uitdrukkelijke waarschuwing voor de gevolgen van voornoemde ontwikkeling is op zijn plaats. De handhaving van de overheidstaak in dit verband, zoals vastgelegd in artikel 23 van de Grondwet, is geboden. 70 Wanneer de vormende taak van het onderwijs
69
Sociaal en cultureel rapport 1990 (Rijswijk 1990), p. 204; NRC/Handelsblad, 7 november 1991. 70 M. Burggraaf, ‘Onderwijs’ in: Zicht 18 (1992) nr. 1, p. 30-31. Dit nummer van Zicht is te beschouwen als een themanummer, waarin weergegeven zijn de bijdragen aan het congres, dat als titel had: ‘Heeft de overheid het altijd voor het zeggen?’ (zomer 1991).
93
onder druk staat, dreigt een verschraling van het bestaan van de mens. Immers, ‘de mens zal bij brood alleen niet leven’ (Deut. 8: 3). 71 Dat speelt te sterker, wanneer bedacht wordt, dat de mensen steeds meer en langer op zichzelf leven. Dan moet men kunnen beschikken over de middelen om het leven zinvol in te richten. Bovendien is het dan van belang, dat men zich kan redden. Anders gezegd, het onderwijs behoort bij te dragen tot zelfredzaamheid. Daarbij moet tegelijkertijd aandacht besteed worden aan de schadelijke neveneffecten van het zichzelf moeten en willen helpen. Er is sprake van een roep om kwaliteitsverbetering van het onderwijs. Alle grote onderwijsprojecten van de laatste jaren hadden mede de verbetering van de kwaliteit van het onderwijs als doelstelling. Echter, naast nadruk op kwaliteit, wil men ook kostenbeheersing. En dat leidt tot het gevaar, dat kwaliteit alleen uitgedrukt wordt in effectiviteit en doelmatigheid. 72 Het bedrijfsleven krijgt steeds meer aandacht voor het onderwijs. Hierbij speelt de kwaliteit een belangrijke rol. Het bedrijfsleven heeft immers goed geschoold personeel nodig en is in die zin afhankelijk van het onderwijs. 73 Overigens dient daarbij opgemerkt te worden, dat een betere scholing - en daarmee een beter functioneren op de werkplek - bij kan dragen tot een beter welbevinden. Er zijn ook andere motieven voor de 71 J. de Zeeuw en A.J.H. Knevelbaard, ‘Ik zou de leerlingen willen zien als een bloem’ interview met RPF-senator Schuurman in: Inkom (1992) nr. 2, p. 2. 72 Sociaal en cultureel rapport 1990, p. 211. 73 T. Visschedijk-Lammers, ‘Contractonderwijs’, APS, Amsterdam, november 1990, SVM-Memo, nr. 1. Dat vertaalt zich in grotere bedragen voor opleidingen van het personeel (p. 9). Opleidingen die steeds meer ‘buiten de deur gekocht worden’ (p. 13). Ook in de CAO-bepalingen is er een toenemende aandacht voor onderwijs (p. 15). Men zie ook: RMU, Arbeid in toekomstperspectief (Amsterdam 1991), p. 43-46. Voorts viel in NRC/Handelsblad van 2 mei 1992 onder andere het volgende te lezen: ‘Particuliere commerciële bedrijven hebben in 1990 bijna drie miljard gulden besteed aan de opleiding van hun werknemers, ruim 800 miljoen meer dan in 1986’ en: ‘Bedrijven met 500 werknemers of meer gaven per werknemer in 1990 gemiddeld 1.800 gulden aan de opleiding van hun personeel. Dat is zes keer zoveel als bedrijven met tussen de vijf en honderd werknemers (700 keer zoveel als bedrijven met tussen de vijf en honderd werknemers (700 gulden)’ en: ‘De totale uitgaven voor opleidingen door werkgevers, dus ook in de (niet commerciële) overheids- en gezondheidszorgsector, worden geschat op meer dan 8 miljard gulden.’
94
aandacht van bedrijven voor scholing van het personeel: door de veroudering van de beroepsbevolking wordt de noodzaak voor her- en bijscholing steeds groter. In een tijd van steeds sneller wordende veranderingen 74, veroudert kennis ook eerder. Vandaar ook begrippen als ‘education permanente’. Daarmee bepleit men doorlopend onderwijs of studie. Overigens - en dat zit in het woord ‘education’ opgesloten - niet beperkt tot het ‘nuttige’ of ‘functionele’ alleen. 75 In dit verband kan men ook aan een andere ‘oplossingsrichting’ denken. De kwaliteit van het onderwijs heeft onder andere geleden onder de druk, dat ‘iedereen mee moest’. Door de verlenging van de leerplicht werden kinderen gedwongen ‘door te leren’. Ongeacht hun motivatie. Dat is een averechtse methode. Het zou beter zijn de leerplicht te verkorten, maar daar tegenover een leerrecht aan te bieden. Zodoende kunnen ‘vroege/jonge schoolverlaters’ later tamelijk ‘gemakkelijk’ ‘hun schade’ inhalen. Bovenstaande trends, nadruk op kostenbeheersing en ‘iedereen moet mee kunnen’ leiden tot schaalvergroting. Schaalvergroting lijkt een autonoom proces: 76 onomkeerbaar en onafwendbaar. Maar is hiermee het welzijn van de mens - lees: het kwetsbare kind - gediend? 77 Decentralisatie en deregulering maken alles alleen nog maar ingewikkelder. 78 Deze processen lijken allerminst bevorderlijk voor de kwaliteit van het onderwijs. Voorlopig is de enige ‘winst’ in ‘onderwijsland’ een groeiende onzekerheid en onduidelijkheid. En als er één onderwijswijsheid geldt, dan is het wel, dat kinderen - maar ook het personeel - vooral gebaat zijn bij ‘orde, rust en regelmaat’.79
74
M. Sinke, ‘Turbo-time 2’ in: De reformatorische school (1991) nr. 10, p. 5. De Zeeuw en Knevelbaard, ‘Ik zou de leerlingen willen zien als een bloem’, p. 3. 76 M. Sinke, ‘Going global’ in: De reformatorische school (1991) nr. 2, p. 8. 77 G. van Leijenhorst tijdens een lezing voor de GOLV-jaarvergadering op 23 december 1991. 78 M. Houtman, ‘Actuele verschuivingen in de taak van de overheid’ in: Zicht 18 (1992), p. 20. 79 Sinke, ‘Turbo-time 2’, p. 5. 75
95
8.3 Feiten: aantallen leerlingen en studenten
Om te beginnen een citaat: ‘De daling van de leerlingenaantallen is toe te schrijven aan de sterk teruggelopen vruchtbaarheid sinds het midden van de jaren zestig. Als gevolg hiervan nam het aantal jongeren tot 20 jaar in de afgelopen vijftien jaar met zo’n 600.000 af: van 4,7 miljoen in 1970 tot 4,1 miljoen in 1985. De verwachting luidt dat deze trend - meestal met de term 'ontgroening' aangeduid - zich de eerstkomende jaren zal voortzetten; volgens de bevolkingsprognose van het CBS zal Nederland in 2000 ongeveer 3,5 miljoen jongeren tellen’. 80 De gegevens over het onderwijs uit het Sociaal en Cultureel Rapport 1990 sluiten hier als volgt bij aan: - het aantal leerlingen in het basisonderwijs is gestabiliseerd en vertoont weer enige groei (p. 183); - het voortgezet onderwijs zal nog een daling te zien geven tot 1993, waarna stabilisatie verwacht wordt op een niveau van 3/4 van het aantal leerlingen uit 1986 (p. 184); - het mbo zal gaan afnemen (p. 185); - het hoger onderwijs zal in de jaren negentig een daling te zien geven met een verwachte stabilisatie rond 2000 (p. 185); 1990-‘91 1991/’92 1992/’93 1993/’94 1994/’95 1995/’96 2000/’01
bao So 1.434 111 1.444 113 1.454 114 1.486 115 1.489 116 1.514 118 1.601 126 a inclusief deeltijd
lbo 237 228 222 220 218 216 221
avo 688 680 679 680 678 675 696
mbo 276 262 248 236 229 225 218
hbo 175 174 171 167 163 158 150
woa 160 161 160 159 157 154 149
Figuur 22. Prognose van het aantal leerlingen in het voltijdsonderwijs. 1989-2000 (x 1000)
De feiten zijn duidelijk. Overigens is de werkelijkheid niet zo rechtlijnig eenvoudig. Immers, er deed zich een daling voor in het leerlingenaantal 80
C.A. van der Wijst, ‘Onderwijs onder druk. Bezuinigingen en teruglopend leerlingental’ in: Demos 2 (1986) nr. 9, p. 69-71, aldaar p. 69.
96
voor het basisonderwijs vanaf het eind van de jaren zestig. Dat vertaalde zich in een dalende toestroom van leerlingen naar het middelbaar onderwijs. Echter, daar zat een adder onder het gras. Tussentijds namelijk steeg de participatiegraad, dat wil zeggen het aandeel leerlingen, dat na de basisschool een langere opleiding ging volgen. 81 Dat werd versterkt door de verlenging van de leerplicht. Was die midden jaren zestig nog acht jaar, momenteel is men elf jaar leerplichtig en twee jaar partieel (respectievelijk tot zestien- en achttienjarige leeftijd). Beide ontwikkelingen hebben ertoe geleid, dat de aantallen middelbare scholieren en studenten in plaats van een daling een toename te zien geven.
Figuur 23. Ontwikkeling van het aantal leerlingen en studenten in het voltijdsonderwijs, 1982-1983 tot 2000-2001. (1982-1983=100) 81
Een citaat uit: ‘Vaststelling van de begroting van de uitgaven en de ontvangsten van hoofdstuk VIII (Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen) voor het jaar 1992’, TK 22 300 VIII, nr. 16: Lijst van vragen en antwoorden (vastgesteld 5 november 1991): Vraag 21: ‘Welke factoren verklaren dat het aantal onderwijsdeelnemers nu juist in het basis- en hoger onderwijs toeneemt? De stijgende aantallen onderwijsdeelnemers in het basisonderwijs worden voornamelijk verklaard door de groei van de bevolking. (…) De stijgende aantallen in het hoger onderwijs worden verklaard door een stijgende deelname van de relevante leeftijdsgroep. Het effect van deze stijging in deelname overtreft de daling van de relevante leeftijdsgroep. In het HBO uit deze stijgende deelname zich in een stijging van de instroom. (…) In het WO is vooral de langere studieduur oorzaak van de stijging van de ingeschrevenen.’
97
8.4 Andere feiten: de financiële ‘paragraaf’
‘Op grond van louter demografische ontwikkelingen zouden de totale onderwijsuitgaven in het jaar 2000 ongeveer een kwart lager liggen dan in 1981’. 82 De werkelijkheid is anders: 83 Totaal Werkelijke uitgaven in % van het nationaal inkomen tegen marktprijzen Uitgaven uitgedrukt in prijzen van 1980 Per hoofd van de bevolking Werkelijke uitgaven Uitgaven uitgedrukt in prijzen van 1980
eenheid
1975
1980
1985
1986
1987
mln gld
17694
25802
27595
28867
30595
8,9
8,5
7,3
7,5
7,9
mln gld
24264
25802
25490
25506
gld
1295
1824
1905
1982
gld
1776
1825
1759
1820
2086
Figuur 24. Overheidsuitgaven voor het onderwijs
Toegegeven, de onderwijsbegroting is relatief gedaald. Echter niet in verhouding tot het aantal leerlingen, dat er minder is. De verklaringen hiervoor zijn niet zo moeilijk te vinden. Gewezen is al op de gestegen participatiegraad, de verlenging van de leerplicht en het voor lief nemen van een veel langere leerweg om een bepaald doel te bereiken. Een eenvoudige rekensom leert, dat langer verblijf op school meer ruimte (gebouwen) eist, meer personeel vereist (onderwijzend en ondersteunend), meer voorzieningen vraagt (inrichting der lokalen, gekoppeld aan ook daarin gestegen eisen). Daarnaast zijn er nieuwe voorzieningen ontwikkeld voor kinderen, die niet mee kunnen komen op de ‘gewone’ school. Ook moet in dit verband gewezen worden op een aantal grote vernieuwingsprojecten, zoals de invoering van de basisschool (1985) en de op handen zijnde basisvorming (1993). Gelet op de op stapel staande ‘operaties’ valt te vrezen, dat de onderwijsbegroting nog jaren (te) hoog blijft... Te meer, daar het voor een minister en zijn medewerkers niet leuk
82 83
Van der Wijst, ‘Onderwijs onder druk’, p. 70. CBS, Statistisch jaarboek 1991 (Den Haag), p. 418.
98
is, leiding te moeten geven aan een departement, dat met steeds minder middelen bedeeld wordt.
8.5 Vooruitzichten
Wat biedt de (verre) toekomst? Vooral onzekerheid. Dat geldt ook voor de effecten van bovengenoemde beleidsvoornemens. Die blijken heel moeilijk vooruit te berekenen. 84 Daarnaast moet rekening gehouden worden met tendensen naar ‘education permanente’. Het is niet duidelijk of dit grote vormen zal gaan aannemen. Bovendien hoeft dat geen grote financiële gevolgen te hebben. Wanneer men de leerplicht verkort, kweekt men reserves, die in de toekomst gebruikt kunnen worden. Voorts hoort een bedrijf of instelling een bijdrage te leveren. Immers, die instellingen profiteren daarvan (zie ook slot van noot 73). Heel belangrijk - zoals steeds - bij deze discussie is de vraag, welke doelen men zich stelt. Immers, er is nog werk genoeg. Te denken valt dan aan de analfabeten, die ons land ‘rijk’ is, evenals de nog grotere groep van zogenaamde functionele analfabeten: mensen, die ooit wel geleerd hebben te lezen en te schrijven, maar in de alledaagse praktijk hiervan geen gebruik kunnen of durven maken… Een laatste perspectief is de scholingsbehoefte bij de oudere generatie, bijvoorbeeld in de vorm van cursussen. Die behoefte wordt dan gevoed door hun belangstelling gelet op het hogere scholingsniveau van deze generatie. Een stijgende behoefte is ook anders verklaarbaar. Men kan dan denken aan een toenemend besteedbaar inkomen of een grotere vitaliteit, vooral van de zogenaamde ‘jongere ouderen’. Overigens zijn er ook cijfers, die wijzen op een daling van de belangstelling. 85 Men kan zich de vraag stellen of bovengeschetste ontwikkelingen bedreigend zijn voor de toekomst van ons land? Dan kan gewezen worden op een afnemende vitaliteit. Immers, de bevolking in zijn totaliteit veroudert. En in vergelijking met een jongere bevolking is die oudere bevolking over het algemeen tot minder in staat. Concreet: in hoeverre is de ontgroening een gevaar voor de economische ontwikkeling 84
G. van Leijenhorst gaf daar een aantal aardige voorbeelden van in zijn lezing (zie noot 77). 85 Sociaal en cultureel rapport 1990, p. 190-191.
99
van ons land? Wanneer gesteld wordt dat ‘informatie’ - en ‘kennis’ is hiermee gelijk te stellen - geldt als Neerlands belangrijkste grondstof, dan dreigt een tekort. Anders gezegd: minder jeugd betekent simpelweg ook minder (nieuw) talent. Of - zoals Van de Kaa dat stelt - ‘het aandeel 15 tot 24-jarigen, de technological innovators, daalt van 11,8 procent in 1965 naar 4,8 procent in 2015. Sommige mensen vervult dat met angst. Zij zien een in versukkeling rakend Europa voor zich, waar oude mensen in oude huisjes omringd met oude meubeltjes oude ideeën zitten te herkauwen. Ze zijn bang dat veel mensen van elders hierheen zullen komen als onze bevolking niet meer groeit’.86
8.6 Maatschappelijke gevolgen
Er zijn - los van het voornoemde - nog twee maatschappelijke ontwikkelingen, die aandacht verdienen. Allereerst de schaalvergroting. Een algemeen maatschappelijk proces, men denke aan het veel bezongen ‘Europa '92’. Echter, vertaald naar het onderwijs, betekent dat een verminderde bereikbaarheid. Met andere woorden kinderen zullen grotere afstanden moeten afleggen. Voorts rijst de vraag naar het welbevinden van het kind. De stichtings- en opheffingsnormen zijn (drastisch) verhoogd, zodat het stichten of in stand houden van bijzondere scholen onder druk komt te staan. Derhalve is waakzaamheid geboden, want hiermee is de vrijheid van onderwijs in het geding. In dat verband is het belangrijk erop te wijzen, dat de ontwikkelingen van de leerlingenaantallen regionaal (sterk) verschillen. Ter illustratie dienen onderstaande kaartjes, waaraan de nodige gevolgen verbonden kunnen worden in combinatie met de eerder gepresenteerde ontwikkelingen en gegevens.87 Als tweede ontwikkeling zij gewezen op decentralisatie van het onderwijs. Twee kanttekeningen dienen daarbij te worden gemaakt. Het bevoegde gezag dient dan wel over de benodigde middelen te beschikken om de eigen verantwoordelijkheid waar te kunnen maken. Voorts krijgt dat bevoegde gezag meer te maken met andere instanties: men leze de gemeente en/of de provincie, bestuurs- en vakorganisaties. Het is te 86
Interview met D.J. van der Kaa in: NRC/Handelsblad ‘Immigratie als oplossing van onze problemen’ - (jubileum)bijlage Wetenschap & Onderwijs, 30 januari 1992, p. 5. 87 Van der Wijst, ‘Onderwijs onder druk’, p. 69.
100
hopen, dat die niet de huidige rol van de landelijke overheid overnemen. Dan komt men van de regen in de drup. Zo zijn er al geluiden te beluisteren, die spreken van de besturenorganisaties als de nieuw(st)e circulaire-fabrieken. 88
Figuur 25 en 26
8.7 Beleidsaanbevelingen Inhakend op het vorenstaande kunnen de volgende beleidsaanbevelingen geformuleerd worden: 1. De leerplicht dient beperkt te blijven tot 9 jaar met daaraan dan wel gekoppeld een leerrecht van 3 jaar 2. In het verlengde hiervan kan men ook nadruk leggen op de leerroute, omdat immers - later (over de termijn kan men nadere ideeën ontwikkelen) - een tweede kans geboden wordt 3. De vrijheid van onderwijs moet en mag verdedigd worden, maar vraagt ook creativiteit en inzet van de ‘vragers’. Te denken valt aan oplossingen zo men wil: constructies - in de zin van bestuurlijke schaalvergroting,
88
J.T. van den Berg, ‘Binnenlands bestuur’ in: Zicht 18 (1992), p. 27-29.
101
waardoor bepaalde voorzieningen - eventueel/ook als nevenvestiging toch in stand blijven 4. Decentralisatie dient vergezeld te gaan van de nodige middelen, opdat de eigen verantwoordelijkheid waar gemaakt kan worden. In dat verband zou men bijvoorbeeld kunnen denken aan het zelf - aanvullend verwerven van financiële middelen: daarmee vergroot men de mogelijkheden, terwijl het tevens een illustratie is van het waar maken van de eigen verantwoordelijkheid. Met nadruk zij gewezen op ‘aanvullend’: een school mag niet afhankelijk worden van dergelijke geldstromen.
102
9. Samenvatting 9.1 Inleiding
Deze samenvatting heeft een tweeledig doel. Allereerst het doel om het voorgaande nog eens op een overzichtelijke wijze te presenteren. Voorts in het verlengde daarvan - daarmee een handreiking bieden aan diegenen, die met de onderhavige problematiek te maken krijgen en meestal niet zoveel tijd hebben om de hele studie door te nemen. In feite krijgen laatstgenoemden een uitgebreide leeswijzer. Wanneer de nieuwsgierigheid geprikkeld wordt of wanneer er behoefte bestaat aan een uitgebreidere oriëntatie, dan kan men in het desbetreffende hoofdstuk terecht. Derhalve zijn de kopjes van onderstaande paragrafen dezelfde als de titels van de hoofdstukken. Eén opmerking vooraf voor alle duidelijkheid: de behandelde processen zijn nu nog niet als problematisch te kenschetsen. Wel vragen die processen - die een zeer lange termijn-karakter dragen (te denken valt aan twee generaties) - beleid, zodat de daarmee samenhangende en benodigde veranderingen voorbereid kunnen worden. Die beleidsbeslissingen kunnen niet onbeperkt uitgesteld worden. Vandaar deze studie: een bijdrage aan de noodzakelijke bezinning op het vereiste en gewenste beleid.
9.2 Feitelijke ontwikkelingen
Er zijn twee ontwikkelingen te signaleren die met elkaar samenhangen: vergrijzing en ontgroening. Samen worden deze ontwikkelingen ook wel aangeduid als veroudering. Vergrijzing is het stijgend aandeel 65+-ers. Ontgroening is de relatieve afname van de leeftijdsgroep 0-19 jaar. Resultaat: de gemiddelde leeftijd van de totale bevolking wordt behoorlijk hoger. Die omslag voltrekt zich in Nederland in een hoog tempo. Die ommekeer is dan ook te beschouwen als een van de bewijzen voor de grote, ingrijpende, maatschappelijke veranderingen, die de laatste decennia in ons land te zien waren. Ten diepste gaat het om de opvattingen, die aan die veranderingen ten grondslag liggen. Ondanks die snelle wijzigingen wordt de huidige Nederlandse bevolking nog steeds gekenmerkt door een jong profiel: vergeleken met de buurlanden heeft Nederland een jonge bevolking. 103
Het ligt daarom in de rede, dat de tendens van de veroudering nog lang zal voortduren. En dat betekent concreet: steeds meer oude(re) mensen en steeds minder jonge mensen. En dat brengt de nodige gevolgen met zich mee. De onderstaande paragrafen geven daar een indruk van.
9.3 Normatief kader
Alvorens tot een analyse van het probleem over te gaan, is het goed zich te bezinnen op de waarden en normen, die hier in het geding zijn. Hierbij moet met name gedacht worden aan opvattingen over de waarde en de zin van het leven. Dat vraagt een nadere toespitsing, zowel naar de ouderen als naar de jeugd. Uiteraard is de Bijbel het richtsnoer. De Bijbel spreekt positief over het leven en negatief over de dood. Dit geldt zowel het tijdelijke als het eeuwige. Vervolgens blijkt, dat in de Bijbel anders duidelijk positiever - gesproken wordt over de ouderdom dan in onze maatschappij. Wel moet opgemerkt worden dat zich in onze maatschappij ook een atmosfeerverandering voltrekt. De vraag is evenwel in hoeverre deze verandering ingegeven wordt door de ‘druk der omstandigheden’? Anders gezegd: de situatie lijkt zich voor te doen dat er geen andere mogelijkheid is dan de oudere mens positiever te benaderen, omdat de oudere mens steeds onmisbaarder wordt in de maatschappij. Bovendien is sprake van een groeiende pressie vanuit de ouderen zelf. Immers, zij vormen een steeds grotere groep en komen in verzet tegen wat zij noemen de zogenaamde leeftijdsdiscriminatie. 89 De Bijbel kent aan de oudere een aanzienlijke positie toe. Overigens is dat een voorwaardelijke toekenning. Immers, Gods geboden en de daarin vervatte wijsheid gaan ver uit boven de wijsheid, die verkregen is door levenservaring. Ouderdom is een beloning, een zegen: men denke aan het vijfde gebod bijvoorbeeld. De jeugd wordt in de Bijbel positief-kritisch benaderd. Vaak wordt gewezen op de gevaren die het jong-zijn met zich meebrengt. Samengevat kan men stellen, dat zowel de oude als de jonge mens er in de Bijbel mag zijn. De oudere heeft een streepje voor op grond van zijn levenservaring 89
Het voorstel voor een Algemene Wet Gelijke Behandeling is als zodanig een modieus verschijnsel. De discussie over het opnemen van een bepaling waarin leeftijdsdiscriminatie wordt verboden, zoals door de ouderenbonden bepleit, benadrukt dit gegeven nog eens.
104
en -wijsheid, zij het dat de Bijbel ook eerlijk tekent, dat de oudere mens een dwaas kan zijn. In dit bezinningsmoment is ook aandacht nodig voor de rol van de overheid: wat is haar taak in dezen? Heeft de overheid wel een taak? Enerzijds kan de SGP zich uitstekend vinden in het verschijnsel van de terugtredende overheid. Anderzijds dient gewaakt te worden, dat het ‘kind niet met het badwater wordt weggegooid’. Te meer niet, daar er een groeiende groep afhankelijke mensen zal ontstaan. Afhankelijk in verscheidene opzichten. De SGP bepleit dan ook een gedifferentieerd overheidsoptreden: afhankelijk van het beleidsterrein. De ene keer zal de taak van de overheid dan ook groter zijn dan op een ander terrein. IJkpunten om de mate en intensiteit van het overheidsoptreden te bepalen zijn: handhaving van recht en gerechtigheid in het publieke leven, het zijn van een schild voor de zwakken, het mogelijk maken van het maatschappelijke leven. Dit alles in het kader van een goed rentmeesterschap.
9.4 Gezondheidszorg
De gezondheidszorg staat voor zware opgaven. Enerzijds gaan de ontwikkelingen (in de zin van mogelijkheden) in duizelingwekkend tempo voort. Anderzijds blijken die nieuwe mogelijkheden steeds moeilijker betaalbaar, roepen die steeds meer ethische vragen op en zijn er steeds minder mensen voorhanden om die gezondheidszorg gestalte te geven. Sterker nog: de belangstelling voor dienstbetoon aan de naaste taant. Dat klemt des te meer, daar de zorgbehoefte zal toenemen: immers, oudere mensen zijn gemiddeld vaker, meer en langer ziek dan jongere. Bovendien komen er steeds minder jongeren: met andere woorden de ‘aanvulling’ van onderop vindt steeds minder plaats. Dit klemt te meer, daar de gezondheidszorg momenteel geen beste naam heeft wat betreft de arbeidsomstandigheden en beloning. Daarnaast is er dan nog de problematiek van de grote regionale verschillen, waardoor het zicht op het totaalbeeld van Nederland wordt bemoeilijkt. Aparte terreinen van aandacht zijn de volgende. Allereerst de zogenaamde terminale zorg. Op zich niet nieuw. Wel nieuw in het kader van een verander(en)de moraal, nieuwe (technische) mogelijkheden en navenante kostenstijging. De patiënt wordt meer en meer een product, dat meer kost dan het oplevert... En dat staat op z'n minst op gespannen 105
voet met de zogenaamde menswaardigheid van het bestaan. Voorts de mantelzorg: een uitvloeisel van de hiervoor omschreven ontwikkelingen in de terminale zorg. En in het verlengde daar weer van: vrijwilligershulp. Op zich een goede, fundamentele, behartigenswaardige zaak. Echter, een ontwikkeling, die niet gevrijwaard is van gevaren. Immers, al te gemakkelijk zou de vrijwilliger in de plaats kunnen treden van de beroepskracht. En dat kan en mag de bedoeling niet zijn. Vrijwilligers verlenen aanvullende, ondersteunende hulp. Een totaal ander gevaar is het dreigend tekort aan vrijwilligers voor allerlei soorten vrijwilligerswerk. En dat om uiteenlopende redenen. Zoiets zou met recht een verschraling heten van de samenleving. Hier ligt onmiskenbaar een taak voor de kerk en aanverwante organisaties. Bovenstaande ontwikkelingen laten zich vertalen in een trend richting thuiszorg. Op zich aanvaardbaar, mits evenwichtig georganiseerd. En daar moet op adequate wijze op ingespeeld worden.
9.5 Demografische veranderingen en volkshuisvesting
Veroudering betekent concreet meer huishoudens. Daarvoor is meer woonruimte nodig. Echter, de koopkracht van de oudere mens is niet zonder meer hoger. Daar komt bij, dat lang niet alle ouderen beschikken over een eigen pensioen of een eigen vermogen. Derhalve is het van belang, dat eigen pensioen of eigen vermogen te stimuleren. Een van de mogelijkheden is het bevorderen van het eigen woningbezit. Daarmee slaat men twee vliegen in één klap: èn de mensen nemen zelf hun verantwoordelijkheid voor hun huisvesting èn tevens wordt hun inkomenspositie veilig gesteld, wanneer ze niet meer in staat zijn om te werken. Ook hier heeft de overheid een duidelijke taak als schild voor de zwakken. Een oudere bevolking heeft andere behoeften op het gebied van voorzieningen. Daarmee dient rekening gehouden te worden. Hetzelfde geldt voor de bereikbaarheid van die voorzieningen. Derhalve moet de ruimtelijke ordening inspelen op die veranderde situatie. Meer woningen betekent een groter ruimtebeslag. Ruimte, die onttrokken wordt aan andere bestemmingen. Dat betekent dat er keuzes gemaakt moeten worden. Overigens betekent minder jeugd: minder starters op de woningmarkt. Anders gezegd: het accent verschuift van nieuwbouw naar vernieuwbouw. Ook gelet op de ouderdom en kwaliteit van de
106
bebouwing, mede als gevolg van de omvangrijke stadsvernieuwing, die heeft plaatsgevonden. Gepleit wordt dan ook voor zogenaamde flexibele bouwvormen: gebouwen, die in de loop van hun bestaan andere functies kunnen gaan vervullen. Van school naar woning bijvoorbeeld.
9.6 Vergrijzing en arbeidsmarkt
Arbeid is een bijbelse opdracht: roeping. Ongeacht of het nu gaat om betaalde of onbetaalde arbeid. Een mens wordt geroepen om in eigen levensonderhoud te voorzien, tenzij het niet meer kan (2 Thess. 3: 10). Dan gelden andere waarden en normen: dan dient de naastenliefde te voorzien in de levensbehoeften van de behoeftige, ongeacht overigens of die nu oud is of jong. Het arbeidsleven kent nu een min of meer vast ‘eindstation’: 65 jaar of jonger. De belangrijkste uitzondering op deze regel is de (kleine) zelfstandige. Die ‘starre’ bovengrens moet doorbroken worden: er moet toegewerkt worden naar een flexibele pensioenleeftijd. Het toenemend aandeel oudere werknemers - en zeker wanneer sprake is van ‘bejaarde’ werknemers - heeft recht op arbeidsomstandigheden, die rekening houden met hun specifieke mogelijkheden en onmogelijkheden: de mens is er niet voor de arbeid, maar de arbeid is er voor de mens! Anders gezegd: de mens is niet alleen ‘arbeider’. En dat moet blijken uit de vormgeving van de ‘werkvloer’. Zo'n benadering kan ook heilzaam zien voor (potentiële) arbeidsongeschikten. Een groeiende druk op de groep 20- tot 65-jarigen kan een aanslag betekenen op het potentieel voor het vrijwilligerswerk. Zeker, wanneer steeds meer sprake zou zijn van ‘bejaarde’ werknemers. Het is dan ook goed om op te merken, dat vrijwilligerswerk altijd - ongeacht welke leeftijd - zou ‘moeten’: als een stukje dienstbetoon aan de maatschappij als geheel. Dat zou bevorderd kunnen worden door daarvoor speciale faciliteiten te bieden. Hier ligt ook een taak voor maatschappelijke organisaties om de ouderen te ‘mobiliseren’ voor vrijwilligerswerk. De rol van de overheid kan op dit beleidsterrein beperkter zijn dan op het gebied van de gezondheidszorg, waar de overheid een grotere verantwoordelijkheid heeft. In het laatste geval is veel vaker sprake van zorgbehoeftige, en daarmee afhankelijke, mensen. Het arbeidsproces
107
krijgt vorm door mensen, die in staat zijn hun eigen belangen te behartigen.
9.7 Vergrijzing en inkomen
De sociale zekerheid staat onder toenemende druk: de verzorgingsstaat heeft haar langste tijd gehad. Een situatie om waakzaam te zijn, gelet op een groeiende groep, die geen andere mogelijkheden heeft. Derhalve is het van belang tijdig een andere koers uit te zetten. Hiervoor is al gewezen op de noodzaak van pensioenvorming. Wanneer dat het geval zou zijn, vermindert de druk op de AOW. Dan zou de AOW een andere invulling kunnen krijgen. Als bovendien daarnaast de vermogensvorming bevorderd wordt, dan zijn dezelfde effecten mogelijk: verminderde druk op de AOW en een andere invulling daarvan. Het staat buiten kijf, dat de collectieve lasten zullen stijgen als er geen doeltreffende maatregelen genomen worden. In ieder geval is een herverdeling onvermijdelijk. En ook dan zijn keuzes onontkoombaar.
9.8 Onderwijs
De onderwijssector krimpt. Maar niet zo hard als op grond van de aantallen jongeren te verwachten zou zijn: de hogere scholingsgraad blijkt een tegengestelde beweging op te roepen. Overigens blijken er verschillende visies op scholing in het geding te zijn. Duidelijker gesteld: er is sprake van een veranderende visie op onderwijs. Meer nadruk op functionaliteit en bruikbaarheid en minder op vorming. Een niet ongevaarlijke tendens, wel een weerslag van de tijdgeest. Meer ouderen doen de behoefte aan her- en bijscholing toenemen. Daar wordt al op ingespeeld. In hoeverre dat afdoende is, blijft de vraag. Dat speelt te sterker, daar de veranderingen steeds sneller gaan, waardoor kennis eveneens sneller achterhaald is. Het zou kunnen, dat een ander scholingssysteem daarvoor een betere uitgangspositie biedt. Dalende leerlingenaantallen afgezet tegen schaalvergroting betekenen toenemende spanningen als het gaat om toerusting en bereikbaarheid. Wordt de afstand naar de school niet te groot, zeker gelet op de gewenste vorm van onderwijs? Zaken, die onze voortdurende aandacht behoeven.
108
9.9 Beleidsaanbevelingen 9.9.1 Algemeen De beleidsaanbevelingen, die aan het eind van de hoofdstukken 4 t/m 8 staan, worden hieronder nog eens weergegeven. De weergave hier gaat iets verder dan het samenvattend herhalen van de conclusies. Tevens wordt nog eens verwezen naar de basis die gelegd is in hoofdstuk 3. De overheid zou kunnen overwegen om naast - en voor potentieel dienstplichtigen ook: in plaats van - militaire dienstplicht een maatschappelijke dienstplicht in te voeren; enerzijds voor de bewustwording van de problematiek van dienstverlening in de ruimste zin des woords en anderzijds voor de oplossing van nijpende situaties in bepaalde sectoren van de maatschappij. De overheid dient hiermee wel terughoudend om te gaan, omdat de op deze wijze verleende zorg een dwangmatig karakter krijgt, hetgeen strijdt met de aard van de zorg, die voortkomt uit liefde. 9.9.2 Gezondheidszorg De Bijbel leert ons de ouderdom te respecteren, het leven te beschermen en zorg te dragen voor onze naaste uit barmhartigheid. Daartoe moet worden opgewekt en daarvoor moet de overheid de randvoorwaarden scheppen. De overheid heeft het leven bij wet te beschermen. - de jongere generatie zal de komende tijd een grotere verantwoordelijkheid ten toon moeten spreiden in de zorg voor ouderen; - daarom zal de politiek de opleiding aantrekkelijker moeten maken vanwege de toenemende vraag, ook naar professionele verzorgers; - er zijn regelingen nodig, waardoor vrijwilligerswerk aantrekkelijker wordt; - jongeren uit eigen kring dienen extra gestimuleerd te worden een baan te zoeken in de zorgsector voor een bijdrage aan christelijke dienstverlening en hulpbetoon; - in het kader van de mantelzorg dient de christelijke gemeente een voorbeeldfunctie te vervullen zoals in vroeger tijden; - extra waakzaamheid is geboden ten aanzien van euthanasie vanwege de toenemende druk op de begroting van Volksgezondheid ten gevolge van de vergrijzing; 109
- de overheid hoort - indirect of desnoods direct - voorwaarden te scheppen voor de geestelijke voorbereiding op het levenseinde (naast haar taak voor het lichamelijk en psychisch welzijn van haar onderdanen); 9.9.3 Volkshuisvesting en ruimtelijke ordening De Bijbel leert dat de zorg die mensen voor elkaar dienen te hebben heel in het bijzonder gestalte krijgt tussen ouders en kinderen. Het eren van vader en moeder betekent dat kinderen op hun wijze zorgen voor hun ouders. De mogelijkheden daarvoor zouden ook in het huisvestingsbeleid aanwezig dienen te zijn. Zorg voor ouderen kan zich ook uiten in de ruimtelijke rangschikking van winkels en andere dienstverlenende instanties. - alle vormen van nieuwbouw dienen zo opgezet te worden, dat veranderend gebruik verhoudingsgewijs eenvoudig mogelijk is; - de gemeente neemt een centrale plaats in in het kader van zowel de woning- als de utiliteitsbouw; - de spreiding van publieke diensten en voorzieningen moet afgestemd worden op een optimale bereikbaarheid voor alle betrokken groepen; 9.9.4 Arbeid Arbeid is een opdracht, die wordt verricht tot eer van God en ten dienste van de naaste. De uitvoering van deze opdracht vindt haar grens in de lichamelijke en psychische conditie van de mens. Met inachtneming van deze grenzen heeft de overheid ruimte te scheppen voor de participatie van ouderen op de arbeidsmarkt. - bevorderen van participatie van ouderen in het volle maatschappelijke leven; - ten aanzien van de arbeidsmarkt kan dit bereikt worden door ‘op de werkvloer’ gericht rekening te houden met de mogelijkheden en onmogelijkheden van ouder wordend personeel (dat geldt mutatis mutandis ook voor personeel met een handicap of een bepaalde mate van arbeidsongeschiktheid) en het zoveel mogelijk wegnemen van leeftijdsaanduidingen bij aangeboden werk, tenzij aangetoond kan worden dat een bepaalde leeftijd voor de betreffende functie van belang is; - de maatschappelijke organisaties behartigen voornoemde participatie; 110
- de overheid heeft een voorwaarden scheppende taak; - er dient verder nagedacht te worden over de zin en plaats van betaalde arbeid; 9.9.5 Inkomen In eerste instantie hebben mensen zelf zo veel mogelijk te zorgen voor een inkomen op de oude dag. In noodgevallen kan vervolgens door familie en kerk als kleinschalige en direct om de betrokkene heen staande verbanden bijstand worden geboden. In de huidige maatschappij heeft ook de overheid een taak ten aanzien van het inkomen van de ouderen. Het dragen van eigen verantwoordelijkheid blijve hierin een belangrijke richtlijn. - de overheid dient nauwlettend toe te zien op het inkomen van ouderen; - vooruitlopend daarop bevordert de overheid spaarzin en het benadrukken van persoonlijke verantwoordelijkheid in dezen (in de ruimste zin van het woord); - de VUT wordt afgeschaft (in het kader van hiervoor bedoelde fondsvorming) en een flexibele pensioenleeftijd wordt mogelijk gemaakt; 9.9.6 Onderwijs Leren is er op gericht tot dienst van God en de naaste een plaats in te nemen in de samenleving. Een samenleving die steeds aan verandering onderhevig is vraagt om een voortdurende aanpassing door middel van om- en bijscholing. - een jongere is leerplichtig van vijf tot veertien jaar, daarnaast heeft elke jongere een leerrecht van drie jaar; - in dat kader is de leerroute van ondergeschikt belang en derhalve dient geen enkele leerroute uitgesloten te worden; - de vrijheid van onderwijs moet door alle partijen behartigd worden: dat vraagt ‘geven en nemen’ van alle betrokkenen; - decentralisatie van het onderwijs moet middelijkerwijs mogelijk gemaakt worden, waarbij tot die middelen ook de mogelijkheden moeten behoren om zelf aan fondswerving - tot bepaalde hoogte - te kunnen doen.
111
Bijlage I. Begrippenlijst (Bruto-)sterftecijfer: het aantal gestorvenen per 1000 van de gemiddelde bevolking in een jaar (dat wil zeggen niet gecorrigeerd wat betreft de leeftijdsopbouw). Collectieve lasten: de door de overheid uit de inkomsten van belastinggelden op te brengen lasten voor het door haar georganiseerde gedeelte van het maatschappelijk en economisch leven. Demografische transitie: de overgang van een situatie, die gekenmerkt wordt door hoge geboorten- en sterftecijfers naar een situatie met lage geboorten- en sterftecijfers. Dubbele vergrijzing: het proces, waarbij naar verhouding steeds meer hoogbejaarden (vanaf 75 c.q. 80 jaar) deel uitmaken van de bejaarde bevolking (boven de 65 jaar). Extramurale zorg: buiten de daarvoor bestaande instellingen verleende kortdurende zorgverlening, zoals bezoek aan artsen en poliklinische zorg. Geboortencijfer: het aantal levendgeborenen per 1000 van de gemiddelde bevolking in een jaar. Geriater: arts gespecialiseerd in ouderdomsverschijnselen en –ziekten. Gerontologie: studie en leer van de ouderdomsverschijnselen en het bejaardenvraagstuk. Intramurale zorg: in het kader van een opname verleende zorg binnen de muren van een ziekenhuis of een andere inrichting. Mantelzorg: de ongeorganiseerde, vrijwillige zorg die door familie, vrienden en buren aan elkaar wordt betoond.
112
Ontgroening: het proces, waarbij naar verhouding steeds minder 0-20 jarigen deel uitmaken van de bevolking. Gecombineerd met vergrijzing is het ontgroeningsproces onderdeel van een proces van veroudering. Sterftecijfer: zie (Bruto-)sterftecijfer. Substitutie: (in de zorgsector) het verschuiven van de zorgverlening tussen de verschillende vormen en niveaus van dienstverlening. Vergrijzing: het proces, waarbij naar verhouding steeds meer 65-plussers deel uitmaken van de bevolking. Gecombineerd met ontgroening is het vergrijzingsproces onderdeel van een proces van veroudering. Veroudering: het proces van geleidelijke toeneming van de proportie ouderen in een bevolking (vergrijzing) en geleidelijke vermindering van de proportie jongeren (ontgroening). Vruchtbaarheid: zie vruchtbaarheidscijfer Vruchtbaarheidscijfer: het aantal levendgeborenen per 1000 vrouwen in de leeftijd van 15-44 jaar
113
Bijlage II. Bronvermelding overgenomen figuren 1. W. Veen e.a. Bevolkingsgeografie. Leerlingenboek havo/vwo (Meppel 1988) p. 18, figuur 46 2. Veen, Bevolkingsgeografie, p. 15 3. C. Krijger e.a., Bevolkingsgeografie h/v (Den Bosch 1988), p. 22 4. VNO 5. De Nieuwe Geografenkrant 11 (1987) nr. 3, p.4 6. Demos 2 (1986) nr. 1, p.6 7. Demos 1 (1985) nr. 7, p. 54 8. Demos 3 (1987) nr. 1, p. 4 9. Kiezen en delen. Rapport van de commissie Keuzen in de zorg (Rijswijk z.j.) p. 102 10. idem, p. 104 11. idem, p. 284 12. idem, p. 10 13. Sociaal en cultureel rapport 1990 (Rijswijk 1990) p. 444 14. Nota Volkshuisvesting in de jaren negentig, TK 1988-1989, 20 691, nrs. 2-3, p. 69 15. idem p. 70 16. idem, p. 74 17. Demos 8 (1992) nr. 2, p. 10 18. idem 19. Sociaal en cultureel rapport 1990, p. 448 20. idem 21. idem, p. 429 22. idem, p. 189 23. Demos 2 (1986), nr. 9 24. Statistisch jaarboek 1991, p. 418 25 en 26. Demos 2 (1986) nr. 9, p. 69
114
