Verhalen van het Graf De migratie van rituelen
( werktitel )
Inhoudsopgave Verhalen van het Graf Inleiding en programma
5
De Toekomst van het Ritueel Het historische luik
7
De Lokroep van de Moderniteit Het cultureel luik
8
De Stad als Levend Museum De stedelijke route
9
Afscheid en Afstand van de eigen Cultuur Een documentaire verfilming
11
Requiem voor de Eerste Generatie Een literaire uitgave
15
De Dilemma’s van de Dood in Rotterdam Catalogus annex wetenschappelijke uitgave
17
Over Afscheid en Rouw bij Kinderen Het educatieve programma
19
Teruggaan of Blijven Een werkconferentie over de toekomst van het begraven
21
Publieksbereik, Marketing en Organisatie Organisatie, redactie, colofon
23
3
4
Verhalen van het Graf Inleiding en programma Historisch Museum Rotterdam, Wereldmuseum Rotterdam De laatste jaren, en met name sinds de gebeurtenissen op 11 september 2001, zijn de verhoudingen tussen autochtone Nederlanders en verschillende migrantenculturen openlijk verstoord. Het proces van integratie vertoont haperingen. Niet alleen op gangbare terreinen als werk, huis en school, maar juist op het vlak van cultuur, religie, waarden en normen. Het integratiebeleid blijft echter nog steeds vooral sociaal-economisch gericht, terwijl nu vooral de culturele dimensie aan de orde zou moeten komen. Wat gebeurt er in de interactie tussen culturen en levensovertuigingen? Hoe vertaalt zich die culturele dimensie in het proces van integratie? Die vragen staan nu centraal en die vragen liggen ook ten grondslag aan het project Verhalen van het Graf. Waarom juist het graf en de dood als uitgangspunt? In de verhalen over de dood komen alle levensvragen aan bod. De beleving van de dood is als een watervlakte waarin beelden, verwachtingen, opvattingen en overtuigingen over het tijdelijke en eeuwige leven weerspiegelen. Deze en andere ervaringen vinden hun weerslag
in gebruiken en rituelen, die iets van het hiernamaals en van de wereld van de nabestaanden, dus de wereld van hier en nu onthullen. Of dit nu individueel of collectief gebeurt, de culturele en levensbeschouwelijke context bepaalt op welk van de twee het zwaartepunt ligt. Aldus vertellen Verhalen van het Graf de sociale, culturele en mentale geschiedenis en toekomst van de inwoners van de stad en haar steeds verder uitdijende ommelanden. Want juist van de hedendaagse stad is het achterland mondiaal geworden; het strekt zich voor Rotterdam bijvoorbeeld uit van Bergschenhoek tot Agadir. Een volkswijsheid luidt dat in het aangezicht van de dood iedereen gelijk is. De dood overbrugt daarmee alle sociale en culturele verschillen: tussen arm en rijk, in sociale afkomst en etniciteit, tussen legalen en illegalen etc. Hoe dan ook wordt bij iemands dood van harte of met tegenzin, expliciet of impliciet de balans opgemaakt, met verwijzing naar de aardse waarden of in het licht van de eeuwigheid. De dood geldt daarmee als een ultieme vereffenaar. De onvermijdelijkheid van de dood maakt dat wij allemaal met deze vereffening worden geconfronteerd. Óf wij oordelen in het afscheid over de levenswandel van onze naasten, óf onze naasten maken de balans op over ons eigen leven. Er is geen moment in het bestaan dat in cultureel opzicht voor iedereen zo eenduidig en identiek beslissend is. We zullen niet allemaal trouwen, niet allemaal kinderen 5
krijgen, de invulling van het leven wisselt met het aantal mensen. Maar de ervaring met de dood kennen of krijgen we allemaal, ongeacht afkomst, etniciteit of overtuiging. De verhalen rond de dood leveren daarmee een herkenbare doorkijk op over hoe mensen in het leven staan, of in hun gemeenschap, dan wel hoe mensen zich verhouden tot hun eigen cultuur of afkomst. En ook hoe culturen en leefgemeenschappen op dit punt tegenover elkaar staan. Hopelijk zal er oog in oog met dit gegeven een vonk van begrip en herkenning tussen mensen en culturen overslaan, waarbij de gebruiken en rituelen de schakels in die herkenning vormen. Het project Verhalen van het Graf wil daaraan graag een bijdrage leveren. In de tradities en rituelen rondom de dood zijn de afgelopen decennia veranderingen opgetreden. In Verhalen van het Graf gaat het niet in de eerste plaats om de rituelen zelf, maar vooral om de achterliggende betekenissen ervan. Nederland is veelkleuriger geworden – een stad als Rotterdam kent tegenwoordig meer dan 160 nationaliteiten. Migrantengemeenschappen gaan bij een bepaalde omvang en verdichting nadrukkelijk een eigen identiteit uitdragen. Tradities en rituelen spelen daarin een belangrijke rol. Niet alle rituelen en vieringen zijn zomaar overzetbaar naar de Nederlandse situatie. Zeker met het begrafenisritueel kan dat gevoelig liggen – denk aan de islamitische wens van eeuwigdurende grafrechten of het Hindoestaanse ritueel van openbare lijkverbranding. De Nederlandse context vraagt om aanpassingen. Soms om praktische redenen en mogelijk soms meer vanuit morele bezwaren. Verandert met die aanpassingen ook de innerlijke betekenis van het ritueel? Verandert de sociale functie van het ritueel, treden er verschuivingen op in de verhouding tussen individuele rouw en collectieve rite? De rouwcultuur van autochtone Nederlanders is de afgelopen decennia sterk veranderd. Oude, ingetogen tradities hebben plaatsgemaakt voor losse, extraverte vormen en gedachten. Niet overal en op dezelfde manier – groot zijn de verschillen tussen stad en platteland en tussen sociale, culturele en religieuze milieus. De hedendaagse uitingsvormen van graf en begrafenis tonen steeds nadrukkelijker het verlangen naar een persoonlijker, eigen invulling. En ondanks alle verhalen over individualisering lijkt het rouwen het afgelopen decennium alleen maar collectiever geworden. Een steeds bredere kring wordt in de rouwrituelen betrokken, met als meest opmerkelijke verschijnsel de massale rouwuitingen bij slachtoffers van zinloos geweld, bij calamiteiten, ook als die van relatief beperkte omvang en draagwijdte zijn, en na de dood van publieke figuren. Wat betekent dit? Collectivisering van de rouw als compensatie voor de vereenzaming van het individu? De nieuwe pompa
van de rouw (denk aan de begrafenissen van de directeur van de It, Herman Brood, Pim Fortuyn, Sam Klepper) als middel waarmee nabestaanden een hogere status in het publieke domein opeisen? In Verhalen van het Graf staan de veranderingen van het ritueel centraal, zowel die bij migranten als die in de Nederlandse cultuur. Het ritueel kan als drager van mentaal erfgoed zichtbaar worden gemaakt: in heden en verleden en met een doorzicht naar mogelijke toekomsten. Dat kan door sporenonderzoek te doen naar de verschuivingen in de betekenis en verandering van de vorm van rituelen, met gevoel voor het detail en het triviale. Door op zoek te gaan naar ego-documenten. Maar het kan ook door collectieve uitingen in beeld te brengen. Wellicht dat er via het begrafenisritueel inzicht ontstaat in het proces van culturele verandering: in de gemeenschappen, in de Nederlandse cultuur en in de onderlinge interacties.
Programma-opzet De opzet van het programma Verhalen van het Graf geeft ruimte voor verschillende disciplines, elk met hun eigen vertelwijze. Het museale drieluik (historisch, cultureel en actueel), de documentaire, de publicaties (literair en wetenschappelijk), het educatieve programma en de werkconferentie brengen elk op hun eigen wijze een facet van Verhalen van het Graf aan het licht. Deze gedifferentieerde benadering sluit aan bij de dynamiek van de cultuur. Culturele veranderingen vragen behalve om resultaat ook om een grotere gevoeligheid voor onderliggende processen. Daaraan tracht Verhalen van het Graf een bijdrage te leveren met het volgende programma: Een tentoonstellingsdrieluik De Toekomst van het Ritueel: het historisch luik. De Lokroep van de Moderniteit: het cultureel luik. De Stad als Levend Museum: het actuele luik. De documentaire verfilming over ‘Afscheid en afstand van de eigen cultuur’. Een literaire uitgave ‘Requiem voor de eerste generatie’ . Een publicatie annex catalogus: ‘De Dilemma’s van de dood in Rotterdam’. Een educatief programma over afscheid en rouw bij kinderen. Een werkconferentie ‘Teruggaan of blijven’ over de toekomst van het begraven en cremeren in een veranderende samenleving.
6
Inzicht in en greep krijgen op die ontwikkelrichting in de Nederlandse cultuur is de inzet van dit ‘historische’ tentoonstellingsluik. In plaats van zich te richten op een traditioneel, historisch overzicht van de geschiedenis van het grafritueel, richt deze tentoonstelling zich op de toekomst van het ritueel. Op basis van bestaande objecten en materialen schetst de tentoonstelling een beeld van de lijnen waarlangs het begrafenisritueel zich verder zou kunnen ontwikkelen. Daarbij kan en zal rijkelijk geput worden uit de ‘familiegeschiedenis’ van de Rotterdamse uitvaartonderneming Goetzee. Deze familie is inmiddels honderd jaar actief en beleeft zijn vierde generatie begrafenisondernemerschap. Door haar worteling in de stad kunnen de wederwaardigheden van de familie Goetzee een sterke onderligger zijn in de culturele dynamiek van begrafenisrituelen.
De Toekomst van het Ritueel Het historische luik Historisch Museum Rotterdam Hoewel het op het eerste oog niet in de betekenis van het woord besloten lijkt te liggen, kennen tradities en rituelen een grote dynamiek. Historisch zijn er in Nederland grote veranderingen te bespeuren in de omgang met begraven en rituelen. Die omgang is bovendien geografisch bepaald en afhankelijk van de sociale afkomst. De aandacht voor begraven en rituelen lijkt eerder toe dan af te nemen. Het moderne leven uit zich in dat opzicht in zekere zin paradoxaal. Vooral de ontkerkelijking en het individueler worden van de samenleving leken het einde van het ritueel in te luiden. Volgens sommigen is er ook een verschraling opgetreden in de gewoonten en tradities. Het tegendeel lijkt echter het geval te zijn: de aandacht voor afscheidsrituelen - met vaak een exuberant subjectieve geladenheid - is groter dan ooit te voren. Overigens is het de vraag of we ook in onze individualiteit niet een zelfde type ritueel ontwikkelen. Een vraag die de paradox alleen maar verdiept. In die zin lijkt de dynamiek van het ritueel, in al zijn uitingen en paradoxen, een graadmeter voor de veranderingen in de Nederlandse cultuur.
In feite willen we met dit tentoonstellingsluik scenario’s voor de toekomst schetsen. Dat is een uitdagende exercitie, omdat het drie interpretatieniveaus omvat: het doorgronden van de tekenen uit het verleden, het in de greep krijgen van de eigentijdse ontwikkelingen en het kunnen doordenken van deze tijdslijn naar de toekomende tijd. In opzet een klassiek historische tentoonstelling, maar door de tijdslijn van het heden te doorbreken, geven we met dit tentoonstellingsluik een statement over de mogelijke culturele toekomst van Nederland. Voor het schetsen van deze toekomstbeelden worden drie adviseurs aangetrokken, die als gids zullen fungeren voor de toekomstscenario’s van het ritueel: Prof. dr. Gerard Rooijakkers, de etnoloog (Universiteit van Amsterdam, Meertens Instituut), zal zich richten op de tastbare ontwikkeling van het ritueel. Ds. Taco Noorman, de liturgist (voorganger in de Laurenskerk, Rotterdam), benadrukt de betekenis en de spiritualiteit van het ritueel, nu en in de toekomst. Jeanne van Heeswijk, de beeldend kunstenaar (Rotterdam), zal uitgaan van de verbeelding en de vormontwikkeling van het ritueel. Organisatie De tentoonstelling wordt ontwikkeld onder auspiciën van het Historisch Museum Rotterdam en begeleid door Prof. dr. Paul van der Laar, conservator, en Jacques Börger, historicus en hoofd Afdeling Communicatie. De tentoonstelling vindt plaats in het souterrain van het museum, waar een oppervlakte beschikbaar is van 300 m2. De tentoonstelling staat gepland voor 2006.
7
De Lokroep van de Moderniteit
de Nederlandse cultuur uitdrukken.
Het culturele luik Wereldmuseum Rotterdam
Vanuit deze uitgangspunten wordt er gestreefd naar een volgende selectie: Een kunstenaar uit de Indonesische cultuur en bij voorkeur uit de Indo gemeenschap. Deze gemeenschap is in het verleden het meest verplicht te integreren en is daarin geslaagd. Toch schuilt in de culturele aanpassing een groot verdriet over het verlies van de eigen identiteit. Een representant van de Mediterrane, Arabisch Islamitische kunstenaars. Deze culturen kennen een grote culturele afstand tot de Nederlandse cultuur en dragen een herkenbaar cultureel zelfbewustzijn uit. Iemand vanuit de Surinaamse en Antilliaanse cultuur. Met name de Surinaamse gemeenschap is een smeltkroes van culturen en religies: Hindoestanen, Moslims, Chinese Surinamers, Javanen, Christenen. Beide gemeenschappen hebben een lange geschiedenis met Nederlandse samenleving, mede door hun koloniale verleden. Een kunstnaar afkomstig uit de Zwart Afrikaanse cultuur. De Afrikaanse cultuur kenmerkt zich door grote contrasten en een kleurrijke uitstraling. Iemand uit Oost Europa. Een betrekkelijk nieuwe gemeenschap, die ondanks de geografische nabijheid toch nog vele culturele verschillen in zich bergt. Een kunstenaar met een Chinese culturele achtergrond. Deze gemeenschap is het minst in het publieke domein aanwezig en wellicht het meest geïsoleerd. In deze gemeenschap vindt een boeiend gevecht plaats tussen het handhaven van tradities en de aanzuiging van moderniteit. Een vertegenwoordiger van de Kaapverdische cultuur. De Kaapverdianen staan cultureel gezien betrekkelijk dicht bij de Europese cultuur, historisch-geografisch en cultureel-religieus. Desondanks blijft de gemeenschap in Rotterdam sterk op zichzelf aangewezen.
Juist op het niveau van de gemeenschapsculturen en de etnische culturen bestaat er een spanning tussen het bewaken en bewaren van het etnisch culturele erfgoed en de uitnodiging te moderniseren. Waar het begrafenisritueel zich in de Nederlandse cultuur richt op de overledene als individu, omvat het etnische begrafenisritueel juist de viering van de groep, het afscheid van de gemeenschap en de familie. In het ritueel ligt de identiteit van de gemeenschap besloten. Zeker voor een cultuur in diaspora bestaat het belang daaraan vast te houden. In modern jargon kan men zeggen dat rituelen deel uit maken van het cultureel kapitaal van de etnische gemeenschappen. Het draagt bij aan het culturele erfgoed van de migrantencultuur. Traditie is echter even wurgend als beschermend. Ze koestert niet alleen de belangen van de gemeenschap, maar schrijft ook (ideologisch en liturgisch) voor wie deelgenoot aan het ritueel mag zijn en wie niet. Dat verklaart ook de lokroep van de moderniteit en het bevrijdende karakter van het moderne leven. Het proces van acculturatie is een proces van culturele dynamiek. Het staat voor de interactie tussen migrantengemeenschappen en de Nederlandse cultuur, als een wederzijdse vorm van aanpassen, afstoten, confrontatie, overdracht, omarming en het instandhouden van de eigen gewoonten. Dit besef maakt de inzet van dit tentoonstellingsluik ook zo spannend. Hier wordt het gevecht zichtbaar: tussen traditie, de wens om de culturele identiteit vorm te geven, het zoeken naar aangepaste, leefbare vormen, dan wel de vrees om rituele vormen uit te leveren of mogelijk helemaal onder te gaan in de cultuur van het ontvangende land. Deze dynamiek tussen traditie en modernisering, tussen instandhouden en zoeken naar een nieuwe vormen, wordt in dit tentoonstellingsluik uitgewerkt. Aan een achttal niet-westerse kunstenaars wordt gevraagd hun traditionele, etnisch culturele begrafenisrituelen, zoals deze zich nog in Nederland voordoen, tentoon te stellen. Daarnaast wordt hun gevraagd dit ritueel vanuit hun hedendaagse perspectief met een collage, een installatie, of wat dan ook te herinterpreteren. In elk geval moet dit tegenbeeld de spanning weergeven die er leeft tussen het verlangen naar traditie en een eigen identiteit en de lokroep van de moderniteit met zijn individualiteit. De betreffende kunstenaars worden geselecteerd uit verschillende artistieke disciplines, zoals beeldende kunst, fotografie en film. Discipline en kunstzinnigheid zijn echter niet de enige criteria. Aan de keuze voor de kunstenaars liggen ook een aantal etnisch culturele motieven ten grondslag, die ieder op zich een andere verhouding tot
Organisatie De selectie van de betrokken kunstenaars wordt gemaakt door het Wereldmuseum Rotterdam. Ook de uitwerking van dit culturele luik valt onder de verantwoordelijkheid van het museum en wordt begeleid door Karin Klijnhout. De tentoonstelling vindt plaats in de ‘Gallery’, met een beschikbare oppervlakte van 500 m2. De tentoonstelling is gepland voor 2006.
8
De Stad als Levend Museum
buiten Europa Rotterdam binnentrokken.
Het actuele luik: een stedelijke route Lopende Zaken, Identiteitsfabriek en het Meerstens Instituut
De actualiteit verbindt vroeger met nu, seculier met gelovig, autochtoon met etnisch en onthult zowel culturele verrijking als rituele verschraling, zowel vermenging als confrontatie en zowel handhaving als verdringing. Kortom: dit tentoonstellingsluik toont in ‘real-time’ het proces van (h)er)kenning als de meest concrete interactie tussen de culturele gemeenschappen in Rotterdam, ongeacht kleur en afkomst. Al reizend worden verdergaande stappen gezet in nauwe samenspraak en samenwerking met diverse etnische en religieuze groeperingen, op zoek naar de collectieve en individuele beleving van de rituelen.
De stad als levend museum, als museum van de actualiteit. De stad is de geleefde praktijk. Daarin wordt de interactie zichtbaar tussen de voorgeschreven orde en de dagelijkse praktijk. In het leven van alledag vindt de culturele ontmoeting plaats. Dit vormt op straat, de buurt en de wijk als het ware de materiële grondslag voor de culturele dialoog. In de dagelijkse praktijk komen de sociale en culturele verschillen - tussen de culturen, maar ook binnen de culturen - tot uitdrukking. Niet in een logische volgorde, maar gelijktijdig, door elkaar en vaak verborgen. We zien oude en nieuwe, religieuze en seculiere Nederlandse culturele begrafenistradities bestaan naast een veelheid van etnisch culturele vormen. We zien plekken die onbedoeld een rol zijn gaan spelen in rouwen en herdenken. Niet alleen in de actualiteit, maar ook in de geschiedenis. De stad van nu herbergt ook een reis door de tijd. Als een haven voor andersdenkenden en ‘anders gelovigen’: puriteinse pelgrimvaders uit Engeland, Portugese en Duitse joden, hugenoten en verlichte denkers uit Frankrijk. Van zwaar protestantse Zeeuwse en Zuid-Hollandse havenarbeiders en de werkers uit het katholieke Brabant van begin
De Stedenroute De stedelijke route is een route in de letterlijke zin van het woord, langs tastbare plekken. Een parcours of netwerk van parkoersen met de plattegrond van Rotterdam als even onvermijdelijke als weerbarstige onderlegger. Een route wordt samengesteld aan de hand van de volgende thematische stapstenen: De begraafplaatsen, crematoria en rouwcentra van allerhande gezindten, standen en klassen, in het hart van de stad, in de buitengebieden die later door de stad omsingeld werden, in en buiten de oude dorpskerken van weleer met de daaraan verbonden rituelen, gewoonten, verhalen, angsten, visioenen. De route zoomt in op 9
20ste eeuw, tot de vele duizenden (arbeids)immigranten die de laatste decennia van buiten Europa Rotterdam binnentrokken. De actualiteit verbindt vroeger met nu, seculier met gelovig, autochtoon met etnisch en onthult zowel culturele verrijking als rituele verschraling, zowel vermenging als confrontatie en zowel handhaving als verdringing. Kortom: dit tentoonstellingsluik toont in ‘real-time’ het proces van (h)er)kenning als de meest concrete interactie tussen de culturele gemeenschappen in Rotterdam, ongeacht kleur en afkomst. Al reizend worden verdergaande stappen gezet in nauwe samenspraak en samenwerking met diverse etnische en religieuze groeperingen, op zoek naar de collectieve en individuele beleving van de rituelen. De Stedenroute De stedelijke route is een route in de letterlijke zin van het woord, langs tastbare plekken. Een parcours of netwerk van parkoersen met de plattegrond van Rotterdam als even onvermijdelijke als weerbarstige onderlegger. Een route wordt samengesteld aan de hand van de volgende thematische stapstenen: De begraafplaatsen, crematoria en rouwcentra van allerhande gezindten, standen en klassen, in het hart van de stad, in de buitengebieden die later door de stad omsingeld werden, in en buiten de oude dorpskerken van weleer met de daaraan verbonden rituelen, gewoonten, verhalen, angsten, visioenen. De route zoomt in op een aantal begraafplaatsen en spoort aan de ‘mentale ruimtelijke orde’ van de stad van de levenden en doden op. De dodenakkers die zich hier vooral voor lenen zijn: Crooswijk (diverse opvattingen over begraven en de inrichting van begraafplaatsen door de tijd heen (170 jaar), veel graven uit gesloopte en geruimde kerken en kerkhoven), de Zuiderbegraafplaats (diverse rituelen van wereldculturen/religies/etnische groeperingen: moslims, Hindoestanen, Javanen, Chinezen) en de Joodse begraafplaats Toepad. De kerken, synagogen, moskeeën, tabernakels en andere gewijde bouwwerken en tentementen. De wegen van het dode lichaam: de routes door de stad & door de wereld. (begrafenissen in Marokko, Turkije, Pakistan, China) De plekken en personen die een rol spelen in de ‘bedrijfstak’ van dood & rouw: de uitvaartverzekeraar, de uitvaartondernemer, de (huis)arts, de ambtenaar van Burgerzaken, de gemeentelijk lijkschouwer, de rechercheur, het gerechtelijk laboratorium, de steenhouwer, de beeldend kunstenaar, de rouwkaartdrukker, de rouwadvertentieafdeling van de krant, de aflegvereniging, de funeraire winkel, de bloemist, de rouwmuzikant en rouwcomponist, de rouwkleermaker, de funeraire
kunstenaar, de rouwdichter, de liturg, de begraafplaatsbeheerder, de grafdelver, de grafhovenier, de (tuin)architect van begraafplaats en columbarium, het reisbureau van de dodenchartervlucht, en -last but not least- de pastorale voor– en nazorgers. De officiële en vooral de officieuze monumenten die een rol spelen in de collectieve en individuele verwerking van rampen en oorlogsleed (met het bombardement van mei 1940 als centraal stadstrauma), verkeersongevallen (alle bloemen, knuffelbeesten en andere rouwtekenen binnen ‘de ruit’ in kaart gebracht) en de plekken ter herdenking van slachtoffers van zinloos geweld, seksueel geweld, politiek geweld, crimineel geweld. De (onbekende) plekken van de besmuikte dood, van de zelfmoordenaars, de vermisten, de verguisden. De officiële en officieuze monumenten van idolen en andere bekende Rotterdammers door de eeuwen heen: standbeelden van zeehelden en even ostentatieve als bewierookte weldoeners uit vroeger eeuwen, het muurtje, straatje, veldje, buurtbad waar sport- & spelhelden leerden ballen, rennen, zwemmen, rappen, skaten en de even favoriete als belaste plekken van omstreden helden van besproken gedrag. De intieme, hoogst individuele plekken en tekenen van rouwen en herdenken in diverse culturen en milieus. Een kijkje achter de schermen, achter de gevels: portretten, beeldjes, huisaltaartjes en andere dierbare voorwerpen, plekken, voorvallen en momenten in woord, beeld en geluid. Mogelijk in de vorm van het verhaal van de straat: een bepaalde straat met een bonte samenstelling van individuen uit de meest uiteenlopende culturen, leeftijden en sociale milieus. De herdenking van de dood van het dier en de verschillen daarin binnen diverse culturen en milieus: van het provisorische door de liefdevolle kinderhand versierde vogelgrafje in het buurtpark tot en met de geïnstitutionaliseerde dierenbegraafplaatsen en –crematoria. Palmtop en Catalogus De routebeschrijving wordt weergegeven via een palmtop, ontworpen en beheerd door de Identiteitsfabriek Zuid Oost uit Boxmeer. In de weergave van de ‘route’ wordt actuele informatie over Rotterdam opgenomen, evenals achtergrondinformatie over de geschiedenis, stedelijke ontwikkelingen, culturen, beschrijvingen en vergelijkingen van rituelen, voor zover deze verhalen plaatsvinden in de route zelf. De beide andere tentoonstellingsluiken in het Historisch Museum Rotterdam en het Wereldmuseum Rotterdam maken ook deel uit van de route en beschrijving. De routebeschrijving fungeert daarmee voor een deel als catalogus.
10
Organisatie Het ontwikkelen van de route en de coördinatie van de research en productie is in handen van Steven van Schuppen van ‘Lopende Zaken’, een bureau dat gespecialiseerd is in het ontwerpen van routes op het gebied van landschap, geschiedenis en mentaliteit. De inhoudelijke vormgeving van de route is in handen van een redactie, waarvan onder meer het Historisch Museum Rotterdam en het Wereldmuseum Rotterdam deel uitmaken. De culturele verdieping van de stedelijke route wordt gerealiseerd met een etnische klankbordgroep, samengesteld uit vertegenwoordigers uit de culturele gemeenschappen in Rotterdam onder meer in overleg met St. Stimulans/Krosbe, COS HRM en het SPIOR. De inhoudelijke research kan worden verricht mede dankzij de expertise van het Meertens Instituut en de Universiteit van Amsterdam (in samenwerking met de hoogleraar Etnologie, Gerard Rooijakkers) en hun onderzoekscapaciteit (waaronder studentenstages) die is ingezet voor een onderzoek naar gewoonten, overleveringen en rituelen rond begraven. De eerder genoemde firma Goetzee krijgt een bijzondere plaats in het onderzoek vanwege haar grote bekendheid met etnische begrafenissen. Gemeentearchief en Historisch Museum zullen een belangrijke ondersteunende rol vervullen. Voor de distributie van de stedelijke route wordt gebruik gemaakt van de bestaande infrastructuur in Rotterdam. (boekhandels, VVV, de musea etc.) Het technisch beheer van de palmtops en het management over de route is in handen van de Identiteitsfabriek Zuid Oost. Het actuele tentoonstellingsluik komt tot stand in opdracht van het Historisch Museum Rotterdam en het Wereldmuseum Rotterdam. De stedelijke route vindt plaats parallel aan de andere tentoonstellingsluiken in 2006.
Afscheid en Afstand van de eigen Cultuur Een documentaire verfilming Regie: Fatima Jebli-Ouazzani Wanneer we de begrafenis van onze eigen ouders voor de geest halen (of in herinnering brengen), dan zal de tijding van de dood mogelijk onverwacht, verdrietig en ongemakkelijk zijn (geweest), maar de begrafenis voltrekt zich, zoals dit al decennia gebeurt, volgens een herkenbaar patroon. Natuurlijk is het ritueel veranderd, onder andere onder invloed van ontkerkelijking en individualisering. Een ontwikkeling die in stedelijke gebieden zichtbaarder is dan in dorpen en plattelandsgemeenten. Het afscheid van onze dierbaren verloopt echter nog steeds langs vertrouwde paden. Veel migrantengemeenschappen kennen heel andere paden. Moslimgelovigen bijvoorbeeld, willen hun doden binnen 24 uur begraven, terwijl de Nederlandse traditie een termijn kent van 72 of 96 uur. Wettelijk zijn de mogelijkheden daartoe weliswaar verruimd, maar feitelijk kan een begrafenis slechts in een paar Nederlandse steden binnen 24 uur plaatsvinden. Buiten de Joodse begraafplaatsen kent Nederland geen eeuwig durende grafgronden, terwijl de Islam die wel 11
voorschrijft. Bovendien draagt het onaffe afscheid van het geboorteland ertoe bij, dat veel 1e generatie migranten in het land van herkomst begraven worden. Deze keuze is niet altijd zonder consequenties. Soms moet de familie, indien die niet of onvolledig verzekerd is, geld zoeken om de vliegreis en de begrafenis te betalen. Geld dat bij een in diaspora levende familie wereldwijd bijeen wordt geschraapt. Wegens de hoge begrafeniskosten kunnen vaak maar een of twee familieleden met het vliegtuig mee. De achtergebleven familie, vrienden en bekenden nemen hier in Nederland op rituele wijze afscheid. Dit ritueel wordt in het geboorteland door familie en vrienden herhaald. Het lijkt alsof de dode twee keer wordt begraven. In het geval van het overlijden van een vluchteling of een asielzoeker is het contrast met onze gewoonten meestal nog groter, en veelal ook schrijnender. Deze begrafenissen vormen vaak de stille getuigen van de risico’s die migratie in zich draagt. Er is iets bijzonders met de dood. In cultureel opzicht is de dood voor iedereen gelijk; het is iets wat ons allen overkomt. Toch is de beleving en de ruimte daarvoor heel verschillend. Zeker in de confrontatie met een nieuwe omgeving. In die confrontatie ontstaan nieuwe verhalen, die zichtbaar maken hoe men overleeft, zich aanpast, een eigen ruimte verwerft of juist hoe tradities veranderen in de overgang naar nieuwe generaties. Met de migratie van mensen, migreert ook het ritueel. Hoe dit proces zich precies voltrekt vormt de kern van de documentaire verfilming van de Verhalen van het Graf. Het bijzondere van film is, dat in het filmbeeld die verschillende ervaringen rond de dood ook naast elkaar kunnen worden gevangen. Zoals een beeld van het leven in het Oude Noorden, een karakteristieke wijk in Rotterdam, naast het beeld van een gewenste begraafplaats in een dorp in het Rifgebergte; of het perspectief van ouderen naast de verwachtingen van jongeren; of de Nederlandse tradities en de gebeurtenissen die migranten ondergaan. Deze gelijktijdigheid en die gelaagdheid in verschillen is karakteristiek voor het stedelijk leven en dat is precies wat een film kan laten zien. Bij wijze van voorbeeld een gebeurtenis uit het leven van een Somalische vrouw. “Ik heb een neef in Stockholm wonen. Zelf woon ik in Londen. Ik heb lang in het seculiere Nederland gewoond, omgeven door een sterk seculiere vriendenclub. Mijn neef was laatst ernstig ziek opgenomen in het ziekenhuis van Stockholm. Ik ben hem gaan opzoeken. Hij is echter plots overleden, gek genoeg op de dag dat hij door de artsen officieel beter was verklaard en naar huis mocht. Zijn dood kwam hard aan. Vooral omdat iedereen inmiddels met een gerust hart was vertrokken. Net als ik,
omdat hij beter leek te worden. Mijn neef was erg geliefd. Elke familie heeft wel zijn geliefde persoon. Voor mij was dat mijn neef. Hij was zowel van de oude stempel als modern. Een kruising tussen jong en oud, modern en ouderwets. Ik houd van hem sinds mijn jeugd. Toen was hij oud genoeg om snoep voor mij te kopen, later jong genoeg om hem als een vriend te beschouwen. Donderdagochtend om acht uur word ik gebeld dat mijn favoriete neef overleden is. Gelukkig, dacht ik, heb ik nog afscheid van hem kunnen nemen. Mijn familie wilde meteen tickets gaan aanschaffen voor de begrafenis. Ik twijfelde of ik meewilde. Ik ben net terug in Londen en om nu weer af te reizen, stond mij eigenlijk tegen. Maar plots komt er bericht uit Stockholm, dat de begrafenis niet doorgaat. Het is onduidelijk waarom. We wachten af. Maandag worden we weer gebeld dat ook de verschoven begrafenis naar vrijdag niet doorgaat. Mijn neef is pas getrouwd en heeft ook net een kind gekregen. Zijn vrouw moet helemaal overkomen uit Ethiopië en voor zij alles met visum en dergelijke heeft geregeld, kan wel twee weken gaan duren. Ik was op het moment dat er gebeld werd bij mijn zus. Zij reageerde woest aan de telefoon. ‘Hoe kun je een dode laten wachten voor iemand, die helemaal uit een ander land moet komen’ . Het antwoord aan de andere kant van de lijn was simpel. Als wij er niet in slagen de begrafenis tot de komst van zijn vrouw uit te stellen, mag zij Zweden niet meer in. Bovendien is er in Ethiopië niemand die voor haar en haar kind kan zorgen. Mij neef heeft de Zweedse nationaliteit en dat geeft zijn vrouw en het kind het recht om naar Zweden te komen. Waarschijnlijk zijn er in het ziekenhuis fouten gemaakt en zij kan dan de belangen van haar man behartigen. Ik heb mijn zus nog nooit zo boos gezien. ‘Hij is klaar met leven. Jullie hebben het recht niet om hem hier op aarde te houden. Zijn vrouw ook niet. En al die financiële zaken hadden maar geregeld moeten worden toen hij nog leefde. Dat geldt ook voor zijn vrouw. Waarom heeft hij haar niet eerder naar Zweden gehaald, toen het nog kon’. Zij wilde dat haar neef, zoals de Islam voorschrijft, zo snel mogelijk wordt begraven. Ik was verbaasd, dat mij zus zo’n uitgesproken mening erop na hield. Temeer daar de begrafenis plaatsvindt in een ander, niet-islamitisch land. Ik kon niet tegen mijn zus zeggen: ‘Waar bemoei jij je eigenlijk mee, daar gaan toch op de eerste plaats de zussen en broer van mijn neef over?’ Maar ik zei dat ik denk dat de familie daar in Zweden beter kan beoordelen wat juist is en wat zij moeten doen. Mijn zus was absoluut niet overtuigd. Zij heeft nogmaals met de zussen en de broer van mijn neef gebeld hoe zij het in hun hoofd halen om dit toe te laten en mijn neef op aarde te houden terwijl hem boven in de hemel een examen en afrekening staat te wachten. ‘Hij kan daar maar beter zou snel mogelijk aan beginnen’, aldus mijn zus. Ik dacht bij mezelf: wat krijgen we nu! 12
13
Ik heb tegen mijn zus gezegd; ‘Laat ze. Misschien lukt het de vrouw van mijn neef snel naar Zweden te komen en dan kan zij haar man zelf begraven. Trouwens, ben jij bereid om die vrouw en haar kind te onderhouden? Als jij je verantwoordelijk voelt voor een correcte begrafenis, dan moet je ook bereid zijn om verantwoordelijkheid te nemen voor die vrouw.’ Mijn zus was boos en ik was boos. Ik kon alleen maar aan die vrouw denken, die nu vermoedelijk al duizenden kilometers onderweg was. Het was een heuse patstelling tussen mijn zus en mij, tussen de tradities van de islam en de westerse wereld”. De Documentaire Verfilming In de documentaire worden verschillende van deze levensverhalen op een nauwkeurige en daardoor indringende wijze verteld. De documentaire zoomt in op het leven van vijf ouderen uit vijf verschillende gemeenschappen. Sommigen kennen al een langere traditie in Nederland en hebben besloten zich hier te laten begraven. Anderen, wellicht mogelijk behorend tot de 1e generatie nieuwkomers, kiezen er juist voor zich in hun ‘thuisland’ te laten begraven.
duidelijk. De culturele interactie rond de dood is de motor van het verhaal en de aanleiding van het biografisch sporenonderzoek naar rituelen en verhalen rond leven en dood. De vijf verschillende portretten worden elk vanuit een ander perspectief weergegeven. Bijvoorbeeld door de ogen van de echtgenoot, vanuit het perspectief van de kinderen of vanaf de gewenste begraafplaats in het land van herkomst. Door deze beelden parallel te monteren ontstaat een spannend levensverhaal, dat de kijker de kans biedt een emotionele band op te bouwen met de hoofdrolspelers. De filmmakers stellen zich op als geïntrigeerde kijkers, die vanuit hun eigen beeld en ervaring het verhaal van afscheid en verdriet van mensen uit een andere cultuur proberen te begrijpen. Daarbij is het de vraag of de verschillen die we zien en de veranderingen die plaatsvinden, ons meer inzicht geven in de complexiteit van het proces van culturele integratie. Door de kijker op een heel andere manier te introduceren in een menselijk verhaal, dat overigens voor ons allen kenbaar is, wordt een documentaire serie gemaakt die verder gaat en meer vertelt over culturen en integratie.
Het verhaal rond de ‘hoofdpersonen’ is opgebouwd uit meerdere lagen. Het biografische beeldverslag is een welhaast materiële weergave van de levensloop: een aaneenschakeling van beelden van de omgeving, de gemeenschap, de straat en woonbuurt, de gebedsruimten, het werk, vrienden, bekenden, de manier van leven in Rotterdam, de contacten met familie en het land van herkomst etc. De ‘hoofdpersoon’ kleurt deze beelden met zijn reflecties op het leven in een andere cultuur. Met de ouderen komen natuurlijk ook (klein)kinderen aan het woord. Die geven het levensverhaal van hun ouders onherroepelijk een ander perspectief. Het is de vraag of de kinderen een zelfde wens als hun ouders koesteren om in het land van herkomst te worden begraven. Dat betekent dat het afscheid feitelijk ook inbreuk doet op de familiebanden. Hoe pijnlijk ook, hierin toont zich de dynamiek van de cultuur: in het nemen van afstand van het land van herkomst, in de verwachtingen van de eigen culturele omgeving en het zoeken van de nieuwe generatie naar een plaats in de Nederlandse samenleving. Format De documentaire geeft inzicht in de interactie van de migrantengemeenschappen met de nieuwe Nederlandse cultuur, vanuit hun ervaring en gewoonten, vanuit hun culturele erfgoed. Deze interactie laat zien hoe integratie zich in cultureel opzicht voltrekt. De leader van elke aflevering maakt het ‘waarom’ van de reeks steeds opnieuw 14
Requiem voor de Eerste Generatie De literaire uitgave Eindredactie: Sylvie Pessireron Het laatste afscheid verloopt bij allochtonen veelal volgens vaste rituelen. Terwijl in het dagelijks leven kritisch wordt gekeken naar de zin van het behoud van eigen gebruiken, geeft de dood aanleiding tot grotere coulantheid. Sinds de aanpassing van de Wet op de Lijkbezorging zijn meer van die gebruiken in Nederland toegestaan. Zo mogen bijvoorbeeld moslims het lichaam van een overledene zonder kist begraven, zoals hun religie voorschrijft. Alhoewel er begraafplaatsen voor specifieke bevolkingsgroepen zijn aangelegd, leeft met name onder de oudere allochtoon de wens om in het land van herkomst te worden begraven. Is het instandhouden van de eigen uitvaartrituelen en de voorkeur om uiteindelijk ‘thuis’ te worden begraven puur een uiting van respect voor de eigen cultuur? Is de manier waarop het laatste afscheid wordt uitgevoerd bijvoorbeeld tekenend voor de mate waarin iemand zich in Nederland thuis heeft gevoeld en heeft aangepast aan de Nederlandse samenleving? En als er sprake is van aanpassing, hoe verloopt dat aanpassingsproces dan?
Integreren is meer dan het beheersen van de Nederlandse taal. Communiceren in een gemeenschappelijke taal is echter wel dé manier om culturen die binnen dezelfde landsgrenzen wonen, dichter bij elkaar te brengen. Bijvoorbeeld om duidelijk te maken waarom iemand die het grootste deel van zijn leven in Nederland heeft gewoond, toch in zijn land van herkomst begraven wil worden. Of wat het betekent om het lichaam aan de aarde van een ‘vreemd’ land toe te vertrouwen. En wat de invloed van tradities is op het dagelijks leven van de eerste en volgende generaties. In het begrafenisritueel ligt ook de beleving van afscheid verscholen. Afscheid van het bestaan, van de familie en de gemeenschap en van de eigen cultuur. In al deze Verhalen van het Graf klinken ook de persoonlijke en emotionele ervaringen door van het leven in een eigen cultuur en de overgang naar een andere cultuur. Niet rechtstreeks, maar indirect, niet politiek, maar heel persoonlijk, niet als sociologie, maar als vertelling van de individuele biografie. Thema’s afscheid en dood behoren van oudsher tot de literatuur en poëzie. De verbinding van uitvaartrituelen met integratie zal bijzonder materiaal leveren voor de literaire publicatie Requiem voor de eerste generatie. Uitvaartrituelen en integratie Rituelen rond de dood bieden een uitgelezen manier om kennis te maken met een cultuur. In de verhalenbundel dienen ze tevens als beschouwing van het (afgesloten) 15
leven van een immigrant. Daarmee komen een aantal zaken naar voren die in dat leven mogelijk een rol hebben gespeeld. Veel oudere immigranten investeren hun in Nederland verdiende geld in een woning of bedrijf in het land van herkomst. Om de band met de oorspronkelijke cultuur levend te houden en door te geven, brengen zij samen met hun kinderen enkele weken per jaar in het land van herkomst door. Wat betekent Nederland voor hen? Staan dit soort transnationale contacten haaks op het integratieproces? Van afscheidsrituelen is bekend dat zij de best overlevende gebruiken van een cultuur zijn, waar een bevolkingsgroep zich ook vestigt. Het naleven van de eigen uitvaartrituelen kan worden gezien als het benadrukken van identiteit. De liefde voor het land van herkomst en eerbied voor de eigen cultuur komen naar voren in de
keuze om dáár te worden begraven, zelfs al heeft de overledene het grootste deel van zijn leven in Nederland doorgebracht. “Zolang de eerste generatie zich na overlijden dáár laat begraven, is er geen sprake van integratie.” (citaat vrij naar Ahmed Aboutaleb, voormalig directeur van Forum) Zegt het vasthouden aan of loslaten van de eigen uitvaartrituelen dan iets over de mate waarin immigranten integreren? Vormen (uitvaart)rituelen een belemmering voor integratie? Immigrantenkinderen die hier zijn geboren, groeien op in twee culturen. De Nederlandse samenleving is op moderne westerse leest geschoeid, terwijl in het gezin meer traditionele codes gelden. Wie iets meer neigt naar een van de twee leefwijzen (bijvoorbeeld door te kiezen voor een Nederlandse uitvaart), krijgt van de andere kant bijna onherroepelijk verwijten te horen. Een onmogelijke spagaat? Het persoonlijke verhaal biedt op een zeer toegankelijke manier inzicht in iemands leven. De auteur blikt hierin terug op zijn leven (of dat van een ander) en beschrijft zijn (of diens) eigen ideeën voor zijn begrafenis. Hoe komt de hoofdpersoon tot die keuze en wat betekent die voor zijn kerngezin, de grootfamilie en de gemeenschap? Auteurs Requiem voor de eerste generatie is een nieuw boek met nog niet eerder gepubliceerde korte verhalen van Nederlandstalige auteurs met een nietNederlandse achtergrond. Voor de bijdragen worden 7 tot 10 Nederlandstalige auteurs van allochtone afkomst (een of twee per cultuur) benaderd. Gekozen wordt voor bekende schrijvers m/v. Door hun populariteit zal het boek en daarmee het onderwerp een breed publiek trekken. Requiem voor de eerste generatie is voor lezers een uitstekende manier om kennis te maken met de emotionele kant van het integratieproces. De korte verhalen beslaan 7500 tot 10.000 woorden. Mogelijke auteurs zijn: Kader Abdolah (Iran); Clark Accord (Suriname); Marion Bloem (Indonesië); Yuhong Gong (China); Fouad Laroui (Marokko); Sylvia Pessireron (Indonesië); Astrid Roemer (Suriname); Pedro Landim, (Kaapverdië), Dubravka Ugresic (Kroatië).
16
Het boek vormt een zelfstandige publicatie in het kader van een samenwerkingsverband tussen het Historisch Museum Rotterdam en het Wereldmuseum Rotterdam rond het project Verhalen van het Graf, waarbij de musea direct verantwoordelijk zijn voor het tentoonstellingsdrieluik. Het boek documenteert en presenteert op een geheel eigen wijze de resultaten van het vooronderzoek voor de tentoonstellingen, met als doel om in publicatievorm een permanent spoor van dit project vast te leggen en toegankelijk te maken.
Dilemma’s van de Dood in Rotterdam Catalogus annex wetenschappelijke uitgave Eindredactie: Gerard Rooijakkers, Meertens Instituut Amsterdam/ Universiteit van Amsterdam De dood is een probleem van de levenden. Dit betreft zowel de eigen – aanstaande – dood, als de voltrokken dood van de dierbare ander. De dood van de vreemdeling schept daarbij nog eens extra verwarring. De dilemma’s van de dood bewegen zich dan ook tussen het zelf en de ander, tussen toekomst en verleden, tussen het eigen voorland en het achterland van naasten, kortom tussen vooruitzien en gedenken. Het project Verhalen van het Graf betreft niet alleen collectieve ervaringen met de dood binnen groepsculturen, maar gaan ook op individueel, biografisch niveau over specifieke angsten en wensen omtrent de eigen sterfelijkheid. De dood is universeel, de beleving van de dood daarentegen varieert al naar gelang periode (diachronisch), regio (ruimte) en etnische identiteit (groepscultuur). In deze publicatie staan juist deze uiteenlopende percepties van de dood centraal – zowel de dood van het zelf als van de ander, inclusief de beeldvorming daarvan. Die percepties komen in de culturele praktijk van alledag tot uitdrukking in verhalen, rituelen, objecten en landschappen.
De inhoudelijke verantwoordelijkheid voor het boek berust bij Gerard Rooijakkers, bijzonder hoogleraar Nederlandse etnologie aan de Universiteit van Amsterdam (bijgaande opzet is ook van zijn hand). Daarbij werkt hij nauw samen met het Historisch Museum Rotterdam en het Wereldmuseum Rotterdam, alsmede met de Projectgroep ‘Stervensbegeleiding, rouwrituelen en rouwverwerking in de multiculturele samenleving’ van het COS Rijnmond & Midden Holland. In het boek worden ook de resultaten opgenomen van een onderzoeksseminar over vertelcultuur rond de dood binnen Rotterdamse groepsculturen. Dit seminar met uitgebreide veldwerkopdrachten vindt plaats in 2005 onder leiding van Rooijakkers aan de Universiteit van Amsterdam, in samenwerking met het Meertens Instituut van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Het boek richt zich op een breed publiek en fungeert behalve als begeleidende catalogus cq. achtergrondpublicatie bij de museale presentaties, ook als een eerste, wetenschappelijk verantwoorde reflectie op de wisselende omgang met dood in een plurale samenleving. Juist dit laatste aspect verleent aan het boek een belangrijke meerwaarde en reikwijdte, ook ver buiten de grenzen van Rotterdam. Is over de algemene westerse cultuurgeschiedenis van de dood reeds veel geschreven, de multiculturele geschiedenis van de dodenbezorging binnen een specifieke plurale stadsgemeenschap als Rotterdam is niet eerder opgetekend. Een dergelijke geschiedschrijving zal zowel de materiële cultuur van de stad Rotterdam beslaan (opgevat als landscape1) als de rituelen en verhalen (aangeduid als mindscape) rond de dodenbezorging. Daarnaast willen we niet zozeer ‘de doden laten spreken’, zoals veel historici dat als legitiem ideaal formuleren, maar juist de levenden over de dood aan het woord laten. Het graf is immers, zoals gezegd, geen probleem van de doden. Hoewel onmisbaar, is in een boek over de levenden en hun dood en doden een historisch ontwikkelingsperspectief alleen niet toereikend. Het gaat hier evenzeer om de vraag hoe verschillende groepen een bepaald verleden bij wijze van traditie op creatieve wijze instrumentaliseren en inzetten als actuele markering van etnische identiteit. In het onvermijdelijk overschrijden van die ene mythische eindgrens van het leven krijgt de biologische dood een culturele gestalte. Hoe deze is en wordt vormgegeven in een grootstedelijke Nederlandse samenleving is het thema van 17
dit boek. Is voor de dood iedereen gelijk, in de perceptie en representatie van de sterfelijkheid maken mensen verschil. Bijgaand een mogelijke inhoudsopgave van de publicatie annex catalogus ‘Dilemma’s van de dood in Rotterdam’. De inhoudsopgave is van de hand van Gerard Rooijakkers, onder wiens verantwoordelijkheid de publicatie tot stand zal komen.
Inhoudsopgave van Dilemma’s van de Dood. Inleiding 1. De onderzoeker als doodsbidder. Musealisering van de dood. Prof. dr. Gerard Rooijakkers Tijdperken van de dood 2. De dood in het groot. Een globale geschiedenis van de dodenbezorging Dr. Albert van der Zeijden (gepromoveerd cultuurhistoricus) (betreft een historisch overzicht van de dood in verschillende culturen, waarbij de klassieke Europacentrische benaderingen worden gerelativeerd. Oftwel: de Fahrenfort & Van der Graft met hun boek over ‘Dodenbezorging en cultuur’ uit 1947 revisited) 3. Historie van de dodenbezorging in Rotterdam Prof. dr. Paul van der Laar, bijzonder hoogleraar Rotterdamstudies aan de Erasmus Universiteit van Rotterdam en conservator Historisch Museum Rotterdam. 4. Intermezzo: Visueel essay historie [gedacht kan worden aan beeldmateriaal uit het Gemeentearchief en het Historisch Museum of een reportage met post-mortem foto’s, d.w.z. van opgebaarde doden]
materiaal van een onderzoeksseminar aan de UvA) 7. Intermezzo: Visueel essay landschappen [gedacht kan worden aan een reportage over funeraire cultuur van Rotterdamse begraafplaatsen, of juist een reportage van memorabilia in Rotterdamse interieurs bij wijze van huisaltaartjes op schouwrand of dressoir] Etniciteit van de dood 8. Ritueel Rotterdam: etnische tradities rond de dood Dr. Nathal Dessing (gepromoveerd islamoloog) (in dit artikel, waarbij de expertise van het COS Rijnmond & Midden Holland onontbeerlijk is, staat niet zozeer het verleden, maar juist de instrumentalisering ervan in de vorm van tradities centraal) 9. De dood heeft toekomst: rituele innovaties en machtsfiguraties Auteur in overleg met het Wereldmuseum (betreft recente ontwikkelingen op de rituele markt, inclusief een reflectie op mogelijk toekomstige ontwikkelingen. Bij de machtsfiguraties die in het maatschappelijk krachtenspel werkzaam zijn kan gedacht worden aan economie, juridisch kader, religie en fundamentalisme en meer algemeen het spanningsveld tussen globaal en lokaal] 10.Intermezzo: Visueel essay rituelen (hierbij kan eventueel gedacht worden aan een reportage over de installatie van de Rotterdamse kunstenaar Gaba Meschec over zijn aan kanker overleden vader) Conclusie 11.Doodsgestalten: de mythische grens van het leven in een technologische wereld Prof. dr. Gerard Rooijakkers Omvang boek: ca. 240 blz. (incl. illustraties) Beoogd uitgever: Boom/SUN, Amsterdam
Landschappen van de dood 5. Memorabilia van de dood in Rotterdam. Materiële sporen en landscapes Steven van Schuppen (i.s.m. Historisch Museum, Archief en Terebinth) 6. Territorialiteit van de dood. Het sterven als mindscape Dr. Geertje van Os (gepromoveerd cultureel antropoloog) (betreft de laatste wensen inzake de locatie van de dodenbezorging, al dan niet in het land van herkomst of ‘thuisland’; gebaseerd op biografisch veldwerk18
Over Afscheid en Rouw bij Kinderen SKVR Rotterdam Het educatieve programma Het educatieve programma bestaat uit twee onderdelen: het aanpassen van het bestaande Kunstenpakket en het ontwikkelen van een nieuw educatietraject: Ik mis je zo. Beide onderdelen worden door de SKVR gericht onder de aandacht gebracht bij het basis- en/of voortgezet onderwijs in Rotterdam. De SKVR heeft daartoe haar netwerk van vrijwel alle Rotterdamse scholen ter beschikking. Kunstenpakket Jaarlijks verzorgt de SKVR voor ca. 52.000 leerlingen in het basisonderwijs twee keer per jaar een kunstconfrontatie. Alle kunstdisciplines zijn vertegenwoordigd in meer dan twintig projecten, concerten en voorstellingen. Een deel van de activiteiten van het Kunstenpakket wordt door de SKVR ingekocht, met name de theater-, vertelen dansvoorstellingen. Voor muziek en cultureel erfgoed wordt samengewerkt met o.a. het Historisch Museum, het Wereldmuseum, het Rotterdams Philharmonisch Orkest en De Doelen. Daarnaast ontwikkelt de afdeling basisonderwijs van de SKVR projecten die
uitgevoerd worden op de scholen zelf, zoals een kleuterconcert, meespeelverhalen, beeldende kunst projecten en een meedansvoorstelling. Dit Kunstenpakket biedt een uitgelezen kans veel kinderen te bereiken door een deel van de activiteiten te verbinden met de thema afscheid, herinnering en rituelen. Belangrijk is dat de onderliggende gedachte van Verhalen van het Graf zoveel mogelijk uit de verf komt. Er zullen dus speciale projecten ontwikkeld moeten worden. Gezien de gevoelige aard van het onderwerp is het belangrijk dat er uitgebreid en toepasselijk lesmateriaal gemaakt wordt. De inschatting is dat ongeveer een kwart van de kunstconfrontaties in het teken van Verhalen van het Graf kunnen komen te staan. Daarbinnen maken de kinderen tweemaal een project mee. Het gaat in Rotterdam om ca. 26.000 leerlingen, dat is tegen de 45 % van alle leerlingen in het basisonderwijs. Ook elders in Nederland worden door educatieve instellingen kunstconfrontaties voor leerlingen in basis en middelbaar onderwijs georganiseerd. Dit aanbod is bekend onder namen als Kunstmenu, Kunstenplan, etc. Onderzocht wordt of via het landelijke circuit aan lokale en/ of regionale educatieve instellingen een kunstpakket rond Verhalen van het Graf ontwikkeld kan worden 19
voor de groepen 7 en 8 van het basisonderwijs. Ik mis je zo Ieder kind heeft ervaring met afscheid nemen. Afscheid gaat gepaard met verlies en verdriet. Dat geldt natuurlijk in extreme mate voor het afscheid van een gestorvene. De rituelen daaromheen zijn vaak sterk cultureel en religieus gekleurd en hangen onder meer samen met opvattingen over het mogelijke voortbestaan van de ziel en de overgang daarvan naar een ander zijnsniveau. Ook als kinderen een dergelijke situatie nog niet hebben meegemaakt, zijn zij vertrouwd met emoties rond afscheid en verwijdering. Echtscheiding, afscheid van een vertrouwde omgeving, van een vriendje of vriendinnetje, een huisdier, zelfs het verlies van een voorwerp waaraan ze gehecht zijn, vormen ingrijpende ervaringen. Kinderen hebben zo hun eigen manieren om het verlies van wat hen dierbaar is, te verwerken. Dit project biedt hun de kans om ervaringen met afscheid van welke aard dan ook te delen en er persoonlijk vorm aan te geven. Daarbij wordt gebruik gemaakt van kunstzinnige middelen. Kunst en kunstvoorwerpen lenen zich bij uitstek voor ritueel, symbolisch gebruik. Ook het omgekeerde is waar: veel kunst is voortgekomen uit de behoefte aan gemeenschappelijke iconen en metaforen voor diepe gevoelens en abstracties rond liefde en dood. Kunstzinnige middelen zullen daarom in uiteenlopende vormen worden ingezet om de thematiek op verschillende niveaus te introduceren en om kinderen in staat te stellen hun ideeën, gevoelens en fantasieën te verbeelden. Opzet Gezien het gevoelige karakter van het thema moet het project op school goed worden voorbereid en moet de kinderen tijdens het project ruim de gelegenheid worden geboden om hun ervaringen te verwerken. De voorbereiding beslaat onder meer informatiebijeenkomsten voor leerkrachten, lesbrieven met voorbereidende activiteiten en klassengesprekken door SKVR docenten of anderen.
Theater op Locatie Belangrijke thema’s worden verwerkt in een theatervoorstelling, afgestemd op de bovenbouw basisonderwijs en rekening houdend met de uiteenlopende culturele achtergronden van de kinderen. Deze voorstelling wordt op locatie ontwikkeld door het jeugdtheatergezelschap Volle Maan Producties uit Rotterdam. Deze theatergroep heeft recent een aantal succesvolle locatieprojecten voor kinderen geproduceerd, rond thema’s die nauw aansluiten bij Verhalen van het Graf. De voorstelling wordt zo gemonteerd, dat deze ook inzetbaar is op andere locaties en kan reizen door Nederland en België. Het theatrale concept bestaat, zoals gezegd, uit een locatievoorstelling met veel ruimte voor interactie met de kinderen. Als locatie wordt gedacht aan een begraafplaats, die bij voorkeur onderdeel uitmaakt van de stadsroute. De voorstelling vindt deels plaats tijdens een wandeling over de begraafplaats en deels in de aula. Ieder graf vertelt een eigen (levens)verhaal. De ouderdom, de staat van onderhoud, omvang, ornamenten, teksten en symbolen verwijzen naar degene die er begraven ligt. Vertellers leiden de kinderen in kleine groepen rond over de begraafplaats. Samen proberen ze de levens van begravenen door associatie te reconstrueren. Acteurs spelen korte scènes en/of zijn in hun rol aanspreekbaar voor de kinderen. Tijdens het gedeelte in de aula gaan de spelers in op de ervaringen, emoties en denkbeelden van de kinderen. Dit onderdeel heeft een sterk interactief en filosoferend karakter. De voorstelling vormt bovendien de aanzet voor de latere kunstzinnige activiteiten op school.
Het educatieve programma ‘Ik mis je zo’ is opgebouwd uit de volgende onderdelen: Theater op locatie Filosoferen en kunst maken Het monument als kunstwerk
Filosoferen en Kunst Maken. De kinderen geven op school in workshops individueel of in groepjes vorm aan de thema’s uit de theatervoorstelling. Ter voorbereiding daarop worden een aantal lessen filosoferen georganiseerd. Filosoferen omvat een gemeenschappelijke gedachtewisseling over belangrijke vragen waarbij de persoonlijke ervaringen en ideeën van de kinderen de basis vormen voor hun antwoorden. Het accent ligt op overkoepelende onderwerpen als afscheid, verlies, rituelen om de herinnering levend te houden en (al dan niet gemeenschappelijke) rouwprocessen. Deze lessen kunnen gegeven worden door een vakdocent of door de eigen leerkracht op basis van de eerder genoemde lesbrieven en scholingsbijeenkomsten.
Het traject loopt gedurende de periode januari – juni 2006. Daaraan zullen ten minste 20 groepen deelnemen, dat wil zeggen ca. 600 leerlingen.
Bij de uitwerking van de thema’s wordt gebruik gemaakt van kunstzinnige middelen, bij voorkeur onder leiding van ervaren (vak)docenten. Er wordt veel aandacht 20
besteed aan de kwaliteit van de vormgeving. Daarbij valt te denken aan: Schrijven (brieven, gedichten, verhalen) Beeldende kunst (iconen, collages, verzamelingen, ornamenten, huisaltaars) Foto’s, collages Dramascènes (eventueel gecombineerd met dans en beweging) Muziek (eventueel in combinatie met dans en beweging) Een monument als kunstwerk De kinderen worden uitgenodigd om hun kunstproducten een plaats te geven in een groter geheel. Dat ieder kind op zijn of haar eigen manier kan bijdragen aan de totstandkoming van een groter gemeenschappelijke kunstwerk, bijvoorbeeld in de vorm van een ‘afscheidsmonument’, doet recht aan het thema dat gemeenschappelijke rituelen plaats bieden voor de verwerking van individuele emoties. Dit afscheidsmonument groeit gedurende het project Verhalen van het Graf aan en ontstaat op basis van bricolage van voorwerpen, door kinderen vertaalde rituelen van afscheid en herinnering op een aansprekende locatie in de stad. Dat zou een grote muur kunnen zijn, bijvoorbeeld in het stadscentrum, of een geprepareerde ruimte, eventueel gekoppeld aan de tentoonstelling in het Historisch Museum Rotterdam of het Wereldmuseum Rotterdam. Het moet de kinderen in elk geval de gelegenheid bieden om het werk van andere kinderen te bekijken en het hunne op rituele wijze daaraan toe te voegen. Op die manier ontstaat gaandeweg een organisch kunstwerk, dat op zichzelf weer een rituele functie heeft, doordat het verwijst naar individuele ervaringen met collectieve gevoelens van afscheid en rouw. Organisatie Het aanpassen van het Rotterdamse Kunstenpakket van een landelijk educatief programma ‘Ik mis je zo’ wordt georganiseerd door de SKVR. Bij de uitwerking van het programma worden de andere onderdelen van het overkoepelende project zoveel mogelijk betrokken: de film, de publicatie, het tentoonstellingsdrieluik en de stedelijke route. Ook het educatieve programma staat gepland voor 2006.
Teruggaan of Blijven? Een werkconferentie over de toekomst van het begraven Projectgroep ‘Stervensbegeleiding, rouwrituelen en rouwverwerking in de multiculturele samenleving’ Als gevolg van migratie zijn tal van migrantengemeenschappen ontstaan, ieder met hun eigen gebruiken rondom de dood. Deze ontwikkelingen hebben veel gevolgen gehad voor de sector van uitvaartondernemingen, uitvaartverzekeraars en begraafplaatsen/crematoria. Na een aarzelend begin zijn er inmiddels vele aanpassingen gedaan. Men zou kunnen zeggen dat een eerste antwoord is gevonden op de vraag naar specifieke voorzieningen rond de dood vanuit de bevolking. Kijkend naar de toekomst kunnen we ons echter afvragen of het huidige voorzieningenniveau passend is. Vragen voor de toekomst Tot nu toe geeft een groot aantal allochtonen (van de eerste generatie) er de voorkeur aan zich te laten begraven of cremeren in het land van herkomst. Dat betekent dat hier wel een deel van de afscheidsrituelen wordt uitgevoerd, maar dat de begrafenis of crematieplechtigheden in het land van herkomst 21
plaatsvinden. De uitvaartondernemers en -verzekeraars hebben daarbij te maken met (de voorbereiding van) het transport van de overledenen en van meereizende familieleden. De diverse migrantengemeenschappen hebben tal van eigen initiatieven ontwikkeld rondom de rouwrituelen, verzekeringen e.d. Zoals de Surinaams-Creoolse aflegverenigingen, Antilliaanse en Kaapverdische bidgroepen en coöperatieve verzekeringen onder Surinaamse Marrons en Pakistani. Welke ontwikkelingen op deze terreinen zijn te verwachten, als we zo’n 10 tot 25 jaar vooruitkijken? Zullen de allochtonen van de tweede en derde generatie nog steeds een voorkeur hebben voor transport naar het land van hun (groot)ouders? Of willen zij straks liever hier in Nederland begraven of gecremeerd worden? Zullen de migrantengemeenschappen in staat zijn de eigen initiatieven invulling te blijven geven en zodoende bij te dragen aan de specifieke wensen en voorzieningen? Deze vragen komen aan de orde in een werkconferentie over de toekomst van het begraven in een multi-etnische samenleving.
een uit de uitvaartsector en een uit de initiatieven van de migrantengemeenschappen zelf. De workshops zijn gericht op de gezamenlijke verkenning van de mogelijkheden en onmogelijkheden voor de toekomst. Afsluitende plenaire bijeenkomst met een presentatie van de resultaten van de drie workshops.
De conferentie De specifieke thematiek van deze conferentie vraagt om gerichte research. De research moet zich richten op meerdere sporen. Zowel binnen de uitvaartsector als binnen de diverse migrantengemeenschappen dienen toekomstbeelden geïnventariseerd te worden. Daarnaast zal gezocht moeten worden naar wetenschappelijke gegevens over bevolkingsontwikkelingen, ervaringsgegevens elders in de wereld enzovoorts. Op basis van de research zal de conferentie inhoudelijk worden ingevuld met een verwachte omvang van 2 dagdelen.
Doelgroepen Uitvaartondernemers, incl. etnische ondernemers Professionals werkzaam bij begraafplaatsen/crematoria Uitvaartverzekeraars Professionals en vrijwilligers actief bij migranten(zelf)organisaties uit de regio Rotterdam/Rijnmond en landelijk Mensen uit de sfeer van beleid en onderzoek
Globaal zal het programma er als volgt uit zien: Drie inleidingen over de actuele stand van zaken wat betreft voorzieningen voor afscheidsrituelen in de multiculturele samenleving: een vanuit het perspectief van het werkveld van de uitvaartsector, een vanuit het perspectief van de migrantengemeenschappen en een vanuit wetenschappelijk perspectief. Workshops en presentaties rond rouwrituelen in diverse etnische en religieuze gemeenschappen: christenen, moslims (van diverse etnische groeperingen), Hindoestanen, Surinaamse Creolen, Kaapverdianen, evt. Chinezen, Antillianen Tijdens de workshops en presentaties zal ingegaan worden op de ontwikkelingen sinds hun komst naar Nederland en waar mogelijk op hun verwachtingen voor de toekomst. Pauze met een multiculturele lunch Workshops m.b.t. werkvelden van uitvaartondernemers, uitvaartverzekeraars en begraafplaatsen/crematoria. Per workshop zullen twee inleiders gevraagd worden:
Aantal deelnemers aan de conferentie: 100 tot 150 personen. Locatie: in een van de projectlocaties van Verhalen van het Graf. Doelstellingen Gezamenlijke verkenning van de mogelijkheden en onmogelijkheden voor de toekomst door de betrokkenen. Het zichtbaar maken van het bestaande netwerk op dit gebied. Het formuleren en aanreiken van handelingsperspectieven voor de toekomst.
Verslaglegging Van de conferentie zal een verslag gemaakt worden. Dit zal worden opgenomen in de reeks publicaties van de Projectgroep ‘Stervensbegeleiding, rouwrituelen en rouwverwerking in de multiculturele samenleving’. Het verslag zal verschijnen in een oplage van 300 exemplaren. Het zal na afloop worden toegestuurd aan de deelnemers en via aankondigingen in vakbladen ter verkoop worden aangeboden. Voor de conferentie zal met diverse organisaties uit de uitvaartsector gesproken worden over de mogelijkheid om achteraf artikelen en/of interviews te plaatsen. Organisatie De werkconferentie ‘Teruggaan of Blijven’ wordt op verzoek van Verhalen van het Graf georganiseerd door de projectgroep ‘Stervensbegeleiding, rouwrituelen en rouwverwerking in de multiculturele samenleving’. Deze projectgroep bestaat uit: COS Rijnmond & Midden Holland, centrum voor internationale samenwerking (coördinatie)
22
Stichting Stimulans (expertisecentrum inzake de multiculturele samenleving) SPIOR (Stichting Platform Islamitische Organisaties Rijnmond) Stichting ZorgCompas (koepel van wooncentra, verzorgings- en verpleeghuizen)
Publieksbereik, Marketing en Organisatie Organisatie, redactie, colofon Publieksbereik Het project Verhalen van het Graf is een landelijk project met Rotterdam als locus, als de stad met zijn inwoners, waarover de Verhalen van het Graf worden verteld. Gezien de actualiteit van de thematiek zal Verhalen van het Graf ook in de nabuurlanden van Nederland aandacht trekken. Om die reden wordt het project ook in Engeland, België, Duitsland en Frankrijk verspreid. Het netwerk daartoe is reeds beschikbaar. In totaal wordt verwacht meer dan 750.000 mensen met Verhalen van het Graf te bereiken. Verhalen van het Graf richt zich op een breed geïnteresseerd publiek, waarbij in het bijzonder wordt ingezet op kinderen en jongeren, op migrantengemeenschappen en beleidsmakers en professionals, die in bredere (integratie) of engere zin (uitvaartwezen) bij de thematiek zijn betrokken. In Europees verband wordt op een vergelijkbare doelgroep ingezet met specifieke aandacht voor de betrokken migrantengemeenschappen en de beleidsmakers en professionals. Marketingstrategie De kern van het project is het museale drieluik. Om de grote publieke aandacht te realiseren worden in de marketingstrategie de publiekswervende kracht van de documentaire verfilming en het educatietraject als uitgangspunt genomen. De documentaire wordt in Nederland geregisseerd door Fatima Jebli Ouzzani en geproduceerd. Door de documentaire aan te bieden aan de Nederlandse en Belgische televisie wordt onmiddellijk een breder afzetgebied gerealiseerd. Als premièrepodium voor de documentaire wordt gedacht aan het International Filmfestival Rotterdam in 2006 of het Idfa in Amsterdam in 2006. Met de documentaire wordt verwacht 250.000 tot 300.000 mensen te bereiken. Het Kunstenpakket als drager van de kunsteducatie in Rotterdam wordt in samenwerking met (partner) uitgebouwd tot een Kunstmenu voor alle leerlingen in groep 7 en 8 van het Nederlandse basisonderwijs. Daarnaast wordt een verbreding naar het Nederlandstalige onderwijs in België onderzocht. Met de landelijke verspreiding van het Kunstmenu worden naar schatting 300.000 kinderen bereikt. Buiten deze strategische as van de documentaire en het educatietraject worden in 23
Verhalen van het Graf een drietal relatief onafhankelijke deelprojecten ontwikkeld. Allereerst een literaire uitgave waarin in Nederland bekende schrijvers met een etnische achtergrond een requiem schrijven voor hun ouders, de eerste generatie migranten. Vervolgens wordt op basis van het materiaal van Verhalen van het Graf een wetenschappelijke uitgave gepubliceerd over het hedendaags gebruik van rouwrituelen. Deze publicatie zal tevens als catalogus fungeren voor het hele project. Voor beide uitgaven zijn reeds landelijke uitgeverijen aangezocht. Tot slot wordt in het kader van Verhalen van het Graf een branchedag georganiseerd met centraal daarin een werkconferentie over de veranderingen in het uitvaartwezen door hedendaagse vormen van begrafenisrituelen en door verwachte toename van etnische begrafenissen. Deze conferentie zal een landelijk en mogelijk internationaal karakter hebben. Deze deelactiviteiten worden als onderdeel van Verhalen van het Graf aangekondigd en als aparte projecten. Door de deelprojecten te spreiden over de looptijd van Verhalen van het Graf wordt een optimum aan aandacht in de publiciteit gerealiseerd. Dat ondersteunt de deelprojecten in het bijzonder en het project Verhalen van het Graf in het algemeen. Organisatie De Verhalen van het Graf wordt georganiseerd in opdracht van het Historisch Museum Rotterdam en het Wereldmuseum Rotterdam. De ontwikkeling van het tentoonstellingsdrieluik en de catalogus vallen onder de directe verantwoordelijkheid van de beide musea, terwijl voor de uitwerking van de overige onderdelen wordt samengewerkt met andere organisaties, ofwel opdrachten zijn verleend aan derden. De deelprojecten worden elk afzonderlijk in samenwerking met redacties en derden uitgewerkt. Bijzonder vermeldenswaard is de opzet van een etnische klankbordgroep, die mede zorg zal dragen voor de etnische verdieping in de stedelijke route en de documentaire verfilming, en daarnaast een belangrijke schakel zal vormen in het publieksbereik onder de migrantengemeenschappen, in Nederland en in de nabuurlanden. De organisatie van het project Verhalen van het Graf kent de volgende opzet, waarbij de algehele coördinatie in handen is van een projectleider.
Opdrachtgever Historisch Museum Rotterdam, Hans Walgenbach, directie Wereldmuseum Rotterdam, Stanley Bremer, directie Projectleiding Projectleider, Marketing, Publieksbereik, Dick de Ruijter Projectgroep Catalogus, eindredactie Prof. dr. Gerard Rooijakkers, hoogleraar Etnologie Universiteit van Amsterdam, Meerstens Instituut Amsterdam Historisch Luik, Prof. dr. Paul van der Laar, bijzonder hoogleraar Rotterdamstudies, EUR, conservator Historisch Museum Rotterdam, Jacques Börger, historicus, hoofd Communicatie Historisch Museum Rotterdam Met medewerking van: Prof. dr. Gerard Rooijakkers, ds. Taco Noorman, voorganger Laurenskerk, Rotterdam, Jeanne van Heeswijk, beeldend kunstenaar, Rotterdam Cultureel Luik, Karin Klijnhout, Wereldmusem Rotterdam Stedelijke Route, Steven van Schuppen, Bureau Lopende Zaken, Den Haag Literaire Publicatie, eindredactie: Sylvia Pessireron, publiciste Documentaire, regie: Fatima Jebli-Ouazzani, productie nog vacant Educatie, Lodewijk Ouwens, SKVR Rotterdam Conferentie, Projectgroep Stervensbegeleiding, rouwrituelen en rouwverwerking in de multiculturele samenleving’, Yvonne Heijgele, COS Rijnmond & Midden Holland. Colofon Opmaak, Miriam Reutelingsperger Foto’s: Persbureau Noordoost, Marie Bot uit ‘de laatste groet’, Miriam Reutelingsperger
24
